Cały numer w formacie

Transkrypt

Czasy Nowożytne
Modern
Ages
VOL. 27
Czasy
Nowożytne
TOM 27
Warszawa 2014
Rada Naukowa
Iwan Michelangelo D’Aprile (Poczdam), Hans-Jürgen Bömelburg (Giessen)
Andrzej Chwalba (Kraków), Karin Friedrich (Aberdeen), Henryk Gmiterek (Lublin)
Andrzej Kamieński (Poznań) Cezary Kuklo (Białystok)
Janusz Małłek (Toruń) – przewodniczący, Włodzimierz Mędrzecki (Warszawa)
Krzysztof Mikulski (Toruń), Stanisław Salmonowicz (Toruń)
Edward Włodarczyk (Szczecin)
Kolegium redakcyjne
Igor Kąkolewski (Berlin), Wojciech Sławiński (Toruń), Łukasz Wróbel (Toruń) – sekretarze
Jacek Wijaczka (Toruń) – redaktor naczelny
Redakcja informuje, że drukowana wersja czasopisma jest pierwotna
Adres redakcji
Polskie Towarzystwo Historyczne
Zarząd Główny
Rynek Starego Miasta 29/31
00–272 Warszawa
Adres do korespondencji
Instytut Historii i Archiwistyki
Uniwersytetu Mikołaja Kopernika
ul. Bojarskiego 1
87–100 Toruń
e-mail: [email protected]
Wydawca
Zarząd Główny
Polskiego Towarzystwa Historycznego
Spis treści
Artykuły
J. Friedrich Battenberg (Darmstadt) – Ritualmord- und Hostienfrevelvorwürfe
gegen Juden im vormodernen Polen-Litauen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Jerzy Dygdała, Adam Kucharski (Toruń) – Podróż królewny Sobieskiej, a także
kilka magnackich Grand Tour z XVII/XVIII wieku w relacjach Samuela
Kazimierza Szwykowskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Jerzy Józef Głowacki (Łódź) – Religijność konfederatów barskich . . . . . . . . . . . . .
Andrzej Kamieński (Poznań) – Kazimierz Jarochowski i jego galeria
Hohenzollernów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Arkadiusz Żukowski (Olsztyn) – Konsekwencje polityki antyżydowskiej
w carskiej Rosji: emigracja Żydów do Afryki Południowej na przełomie
XIX i XX wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ilona Zaleska (Toruń) – Polskie partie i nurty polityczne w Królestwie Polskim
na przełomie XIX i XX wieku wobec pogromów Żydów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Eva Reder (Wien) – Praktiken der Gewalt: Die Rolle des polnischen Militärs
bei Pogromen während des polnisch-sowjetischen Krieges 1919–1920 . . . . . . .
Tomasz Krzemiński (Toruń) – Wojenna codzienność na Pomorzu Nadwiślańskim
w latach 1914–1918 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Werner Bergmann (Berlin) – Antijüdische Gewalt in Deutschland
in der Zwischenkriegszeit 1918–1939 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11
31
59
95
121
135
157
185
213
Wydawnictwo źródłowe
Danuta Bogdan (Olsztyn) – Testament warmińskiego szlachcica Antoniego
Chryzostoma von Helden-Gąsiorowskiego i jego żony Marii Katarzyny z domu
von Hatten z 16 kwietnia 1765 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237
Artykuły recenzyjne
Kazimierz Maliszewski (Toruń) – Kilka myśli i uwag wokół problematyki
obyczajów w kulturze staropolskiego sarmatyzmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255
Andrzej Kamieński (Poznań) – Fryderyk I, pierwszy król w Prusach, inny
niż wszyscy Hohenzollernowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265
Tomasz Kempa (Toruń) – Polska historiografia o unii Polski z Litwą . . . . . . . . . . . 275
6
Spis treści
Recenzje i omówienia
David Loades, The Tudors. History of a Dynasty, London–New York 2012
– Sławomir Drelich (Toruń) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Kazimierz Bem, Wilki i łagodne jagniątka Chrystusa. Powstanie i rozwój
holenderskiego kościoła reformowanego w XVI i XVII wieku, Warszawa 2013
– Henryk Gmiterek (Lublin) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Antonio Possevino SJ (1533–1611). Życie i dzieło na tle epoki, red. Danuta
Quirini-Popławska, Kraków 2012 – Sławomir Kościelak (Gdańsk) . . . . . . . . . .
Radosław Skrycki, Prace kartograficzne w dolinach Odry, Warty i Noteci w okresie
fryderycjańskim. Goswien Othmar Schultke i jego wkład w rozwój kartografii
pruskiej, Szczecin 2013 – Zygmunt Szultka (Słupsk) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Dziennik podróży Butlera do Włoch i Niemiec w latach 1779–1780, sudarė
Arvydas Pacevičius, parengė Waldemar Chorążyczewski, Arvydas Pacevičius,
Agnieszka Rosa, Vilnius 2013 – Adam Kucharski (Toruń) . . . . . . . . . . . . . . . . .
Witold Filipczak, Życie sejmikowe prowincji wielkopolskiej w latach 1780–1786,
Łódź 2012 – Jerzy Dygdała (Toruń) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Arianne Baggerman, Rudolf Dekker, Child of the Enlightenment. Revolutionary
Europe Reflected in a Boyhood Diary, Leiden 2009 – Łukasz Wróbel (Toruń) . .
Zbigniew Markwart, Polityka realna. Zarys działalności i programu stronnictwa
petersburskich realistów (1859–1906), Kraków 2012 – Andrzej Szwarc
(Warszawa) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Leszek C. Belzyt, Pruska statystyka językowa (1825–1911) a Polacy zaboru
pruskiego, Mazur i Śląska, Zielona Góra 2013 – Dariusz K. Chojecki
(Szczecin) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
„Niemiecki Wschód”. Wyobrażenia-misja-dziedzictwo, wybór, wstęp, opracowanie
Christoph Klessmann, przekład Izabela Drozdowska-Broering, Jerzy Kałążny,
Poznań 2014 – Stanisław Salmonowicz (Toruń) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Jerzy Holzer, Historyk w trybach historii. Wspomnienia, Kraków 2013 – Maria
Bogucka (Warszawa) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
W odpowiedzi na recenzję autorstwa Jacka Wijaczki poświęconą pracy Karola
Żojdzia, Jan Mierzeński. Klient i rezydent Bogusława Radziwiłła w latach
1656–1665, Oświęcim 2012 – Karol Żojdź (Warszawa) . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
289
293
298
305
310
315
321
324
330
337
339
344
Nota edytorska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 347
Table of contents
Articles
J. Friedrich Battenberg (Darmstadt) – Blood libel and host desecration accusations
against Jews in premodern Poland-Lithuania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Jerzy Dygdała, Adam Kucharski (Toruń) – The journey of Princess Sobieska
and a handful of 17th/18th-century magnate Grand Tours as reported
by Samuel-Kazimierz Szwykowski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Jerzy Józef Głowacki (Łódź) – The piety of the Confederates of Bar . . . . . . . . . . . .
Andrzej Kamieński (Poznań) – Kazimierz Jarochowski and his gallery
of the Hohenzollerns . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Arkadiusz Żukowski (Olsztyn) – Consequences of anti-Jewish policy in imperial
Russia: the emigration of Jews to South Africa at the turn of the 19th
and 20th century . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ilona Zaleska (Toruń) – Polish political parties and mainstreams in the Kingdom
of Poland toward anti-Jewish pogroms at the turn of the 19th and 20th
century . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Eva Reder (Vienna) – Practices of violence: The role of the Polish Army
at the Pogroms during the Polish-Soviet War 1919–1920 . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Tomasz Krzemiński (Toruń) – The wartime everyday life in Vistula Pomerania
in 1914–1918 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Werner Bergmann (Berlin) – Anti-Jewish violence in Germany in the interwar
period . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11
31
59
95
121
135
157
185
213
Source edition
Danuta Bogdan (Olsztyn) – The last will of Antoni-Chryzostom
von Helden-Gąsiorowski, a Varmian nobleman, and his wife Maria-Katarzyna
née von Hatten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237
Review articles
Kazimierz Maliszewski (Toruń) – Some thoughts and remarks around
the morals-and-mores in Old-Polish Sarmatian culture . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255
Andrzej Kamieński (Poznań) – Frderick I, the first king in Prussia, different
than all Hohenzollerns . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265
Tomasz Kempa (Toruń) – Polish historiography on the Polish-Lithuanian
union . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275
8
Table of Contents
Reviews
David Loades, The Tudors. History of a Dynasty, London–New York 2012
– Sławomir Drelich (Toruń) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kazimierz Bem, Wilki i łagodne jagniątka Chrystusa. Powstanie i rozwój
holenderskiego kościoła reformowanego w XVI i XVII wieku, Warszawa 2013
– Henryk Gmiterek (Lublin) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Antonio Possevino SJ (1533–1611). Życie i dzieło na tle epoki, red. Danuta
Quirini-Popławska, Kraków 2012 – Sławomir Kościelak (Gdańsk) . . . . . . . . . . Radosław Skrycki, Prace kartograficzne w dolinach Odry, Warty i Noteci w okresie
fryderycjańskim. Goswien Othmar Schultke i jego wkład w rozwój kartografii
pruskiej, Szczecin 2013 – Zygmunt Szultka (Słupsk) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dziennik podróży Butlera do Włoch i Niemiec w latach 1779–1780, sudarė Arvydas
Pacevičius, parengė Waldemar Chorążyczewski, Arvydas Pacevičius, Agnieszka
Rosa, Vilnius 2013 – Adam Kucharski (Toruń) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Witold Filipczak, Życie sejmikowe prowincji wielkopolskiej w latach 1780–1786,
Łódź 2012 – Jerzy Dygdała (Toruń) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Arianne Baggerman, Rudolf Dekker, Child of the Enlightenment. Revolutionary
Europe Reflected in a Boyhood Diary, Leiden 2009 – Łukasz Wróbel (Toruń) . . Zbigniew Markwart, Polityka realna. Zarys działalności i programu stronnictwa
petersburskich realistów (1859–1906), Kraków 2012 – Andrzej Szwarc
(Warszawa) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Leszek C. Belzyt, Pruska statystyka językowa (1825–1911) a Polacy zaboru
pruskiego, Mazur i Śląska, Zielona Góra 2013 – Dariusz K. Chojecki
(Szczecin) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . „Niemiecki Wschód”. Wyobrażenia-misja-dziedzictwo, wybór, wstęp, opracowanie
Christoph Klessmann, przekład Izabela Drozdowska-Broering, Jerzy Kałążny,
Poznań 2014 – Stanisław Salmonowicz (Toruń) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Jerzy Holzer, Historyk w trybach historii. Wspomnienia, Kraków 2013 – Maria
Bogucka (Warszawa) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . W odpowiedzi na recenzję autorstwa Jacka Wijaczki poświęconą pracy Karola
Żojdzia, Jan Mierzeński. Klient i rezydent Bogusława Radziwiłła w latach
1656–1665, Oświęcim 2012 – Karol Żojdź (Warszawa) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289
293
298
305
310
315
321
324
330
337
339
344
Quidlines for Contributors . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 347
Artykuły
Czasy Nowożytne
TOM 27
ROK 2014
J. Friedrich Battenberg
Darmstadt
Ritualmord- und Hostienfrevelvorwürfe gegen
Juden im vormodernen Polen-Litauen1
I. Der mit den inneren Verhältnissen der polnisch-litauischen Judenheit gut
vertraute Philosoph und Kant-Verehrer Salomon Maimon schrieb in seinen 1792
publizierten Lebenserinnerungen über die Schicksalsschläge seines als jüdischer
Pächter und Schankwirt in einem litauischen Dorf tätigen Großvaters Heyman Josef. Nach einer bewegenden Schilderung seiner ärmlichen Verhältnisse schreibt er
über einen höchst unangenehmen Vorfall wie folgt:
Der Pope, [der] russische Geistliche in diesem Dorfe war ein dummer, unwissender
Einfaltspinsel, der kaum schreiben und lesen gelernt hatte. Dieser saß geständig im
Wirtshause, soff mit seinen Pfarrkindern, den Bauern, Branntwein und ließ immer seine
Zeche anschreiben, ohne je an Bezahlung der Rechnung zu denken. Mein Großvater war
dies endlich müde und beschloss, ihm nichts mehr auf Borg zu geben. Dies nahm jener,
wie natürlich, sehr übel, und war daher auf Rache bedacht. Er fand endlich ein Mittel dazu, wovor die Menschheit freilich zurückschaudert, wovon aber die katholischen
Christen in Polen zu damaliger Zeit sehr häufig Gebrauch zu machen pflegten, nämlich
meinen Großvater eines Christenmordes wegen anzuklagen und ihm ein Halsgericht
zuzuziehen. Dies geschah auf folgende Weise2.
Es folgt darauf die ausführliche Schilderung eines nächtlichen Besuchs durch
einen Biberfänger, der dem Heyman einen Sack überbrachte, in dem sich angeblich
ein gefangener Biber befand. Über den wollte er, wie er vorgab, mit dem Schankwirt ins Geschäft kommen; denn da der Biberfang ein königliches Regal war, sollte
der Handel heimlich von statten gehen. Ohne argwöhnisch zu werden, stellte Hey Ich bedanke mich für wertvolle Hinweise und Anmerkungen vor allem bei Frau Dr. Saskia
Rohde aus Hamburg.
2
Salomon Maimons Lebensgeschichte. Von ihm selbst geschrieben, hrsg. von O. Winkler, Berlin 1988, S. 24–27, hier: S. 25.
1
12
man den Sack in seinem Haus beiseite, um sich schnell wieder zur Ruhe begeben
zu können. Maimon fährt mit seiner Erzählung fort:
Kaum war er aber wieder eingeschlafen, so wurde er zum zweiten Male mit großem
Lärm herausgeklopft. Es war der gedachte Geistliche mit einigen 23 Dorfbauern, die
sogleich anfingen, im Hause überall Untersuchungen anzustellen. Sie fanden den Sack,
und mein Großvater zitterte schon für den Ausgang, weil er nichts anderes glaubte, als
dass er, des heimlichen Biberhandels wegen, am Hofe verraten worden sei und er es nun
nicht leugnen konnte. Wie groß war aber sein Entsetzen, als man den Sack aufmachte
und anstatt des Bibers einen toten Leichnam darin fand. Man band meinem Großvater
gleich die Hände auf den Rücken, schlug die Füße in Klötze, warf ihn auf einen Wagen
und brachte ihn nach der Stadt Mirz, wo man ihn dem Kriminalrichter übergab. Er wurde in Ketten geschmiedet und in ein finsteres Gefängnis gebracht. Beim Verhöre bestand
mein Großvater auf seiner Unschuld, erzählte die Begebenheiten genau, wie sie vorgefallen, und forderte, wie billig, dass man auch den Biberfänger verhören sollte. Dieser
aber war nirgends zu finden und schon über alle Berge. Man ließ ihn überall suchen. Der
blutgierige Kriminalrichter aber, dem unterdessen die Zeit zu lang wurde, ließ meinen
Großvater dreimal nacheinander auf die Tortur bringen. Er blieb aber immer dabei, dass
er in Ansehung des toten Körpers unschuldig sei3.
Schließlich fand man den Biberfänger, der nach anfänglicher Leugnung die Aussage Heymans bestätigte. Er fügte jedoch hinzu, dass er das von ihm aufgefundene
tote Kind dem Pfarrer zur Beerdigung habe übergeben wollen:
Der Pfarrer aber habe zu ihm gesagt, mit dem Begraben hat es noch Zeit, Du weißt, dass
die Juden verstockt und daher in alle Ewigkeit verdammt sind. Sie haben unsern Herrn
Jesum Christum gekreuzigt, und noch bis jetzt suchen sie christlich Blut, wenn sie es
nur habhaft werden können, zu ihrem Osterfest, welches zum Zeichen dieses Triumphs
eingesetzt ist. Sie brauchen es zu ihrem Osterkuchen. Du wirst also ein verdienstliches
Werk tun, wenn du diesen toten Körper dem verdammten Juden von Pächter ins Haus
praktizieren kannst. Du musst dich freilich aus dem Staube machen, allein dein Gewerbe kannst du überall treiben4.
Immerhin wurde Heyman daraufhin freigelassen und der Täter wurde ausgepeitscht. Unbehelligt aber blieb der Geistliche.
Diese Geschichte, die sich wohl um die Mitte des 18. Jahrhunderts ereignet
hatte und in der Familientradition der Vorfahren Salomon Maimons weitergegeben worden war, wurde an die Spitze dieses Beitrags gestellt, um damit deutlich
machen zu können, dass noch in der beginnenden Aufklärungszeit die Ritualmordlegende in der Region Polen-Litauen durchaus lebendig war und auch von
Ibidem, S. 25 f.
Ibidem, S. 26.
3
4
Ritualmord- und Hostienfrevelvorwürfe gegen Juden
13
der Geistlichkeit weiterhin zur Drangsalierung der Juden eingesetzt wurde5. Als
Salomon Maimon seine Lebenserinnerungen publizierte, lebte er längst nicht
mehr in Litauen, sondern wandte sich an ein deutsches Publikum, dem er in aufgeklärtem Geist über die christlich-jüdischen Beziehungen in Polen und Litauen
berichten wollte6. Er, der sich selbst vom traditionellen Judentum entfernt hatte, konnte dies tun, weil er seiner Leserschaft damit vor Augen halten wollte,
welchen Gefahren Juden ausgesetzt waren, wenn sie an ihrem Religionsgesetz
festhielten und damit zum Feindbild für die christliche Umwelt wurden. Maimon
beschrieb – nach dem Urteil Hillel Levines7 – die traditionale Gesellschaft des
östlichen Judentums, in der Heyman Josef lebte. In ihr wurden zwar profitable
Geschäfte mit den Juden getätigt; es herrschte dabei aber nicht wirklich ein unternehmerischer Geist, der den jüdischen Geschäftspartnern Schutz geboten hätte.
Folgt man den klassischen Darstellungen des großen jüdischen Historiographen
Simon Dubnow, so war selbst die Blütezeit des polnisch-litauischen Judentums
eine Zeit wiederkehrender Verfolgungen und Drangsalierungen, die durch eine nur
selten unterbrochene, lang andauernde Folge von Vorwürfen des Ritualmordes und
des Hostienfrevels geprägt war8. Nach ihm war Polen schon in den dreißiger Jahren
des 17. Jahrhunderts, also noch vor der Katastrophe des Chmelniecki-Aufstands,
„von dem Blutaberglauben wie verseucht“9. Für die Mitte des 18. Jahrhunderts
sprach er sogar von einem Triumph der Blutlüge10. Es scheint fast so, als habe er
sich ein jüdisches Trauergebet zu eigen gemacht, das er als eine zeitgenössische
Kommentierung der Blutlegenden interpretierte:
Wie lange noch wirst du Gott dich in Schweigen hüllen und mit denen, die das unschuldige Blut der Gerechten vergießen, Nachsicht üben? Hallen doch Städte und Fluren
von dem Schrei des Herzblutes wider, das unsere gemarterten und zerfleischten Brüder
haben hergeben müssen [...]11.
J. Wijaczka, Ritualmordbeschuldigungen und –prozesse in Polen-Litauen vom 16. bis 18.
Jahrhundert, in: Ritualmord. Legenden in der europäischen Geschichte, hrsg. von S. Buttaroni, S. Musiał, Wien–Köln–Weimar 2003, S. 214–232.
6
S. dazu O. Winkler, Nachwort, in: Salomon Maimons Lebensgeschichte, S. 197 ff.
7
So das Urteil von: H. Levine, Economic Origins of Antisemitism. Poland and Its Jews in the
Early Modern Period, New Haven–London 1991, S. 8.
8
S. Dubnow, Die Geschichte des jüdischen Volkes in der Neuzeit: Das XVI. und die erste
Hälfte des XVII. Jahrhunderts (= Ders., Weltgeschichte des jüdischen Volkes, von seinen Uranfängen bis zur Gegenwart: Die Neuzeit, Bd. VI), Berlin 1927, S. 305 ff., 318 ff., 322 f.;
idem, Die Geschichte des jüdischen Volkes in der Neuzeit: Die zweite Hälfte des XII. und das
XVIII. Jahrhundert (= idem, Weltgeschichte des jüdischen Volkes. Von seinen Uranfängen bis
zur Gegenwart: Die Neuzeit, Bd. VII), Berlin 1928, S. 120 ff., 140 ff. und öfters.
9
S. Dubnow, Weltgeschichte VI, S. 329.
10
S. Dubnow, Weltgeschichte VII, S. 140 (so die Kapitalüberschrift).
11
Ibidem, S. 150.
5
14
Obwohl nun die vielfältigen Vorkommnisse der Blutbeschuldigung und der daraus folgenden Verfolgung und Ermordung zahlreicher davon betroffener Juden
nicht bagatellisiert werden können, so sollten wir als Historiker doch vor diesem
Faktum nicht stehen bleiben. Die fortdauernde Erinnerung daran bleibt auch eine
Aufgabe der Geschichtswissenschaft; doch muss sie dazu den Ursachen nachgehen, Zusammenhänge erkennen und die in den Quellen ermittelten Vorgänge vor
dem Hintergrund der jüdischen und christlichen Lebenswelt deuten. Dies umso
mehr, als – nach den Worten von Marie-France Rouart12 – wir es hier mit einer
wiederkehrenden kollektiven Wahnvorstellung zu tun haben, der geradezu archetypischer Charakter zukommt.
Für das Großreich Polen-Litauen, das vor allem Gegenstand dieses Beitrags sein
soll, gilt zudem, dass sich zwar seit der Frühen Neuzeit eine eigenständige Entwicklung angebahnt hatte; das Vorbild und die Impulse aus West- und Mitteleuropa, vor allem aus dem Bereich des Heiligen Römischen Reiches, wirkten dennoch
weiter und blieb auch für manche Handlungszusammenhänge legitimierend, wenn
nicht gar ursächlich.
Im Folgenden soll unterschieden werden zwischen der Zeit vor dem Chmelniecki-Aufstand Mitte des 17. Jahrhunderts, mit dem die Blütezeit der polnisch-litauischen Judenheit, ihr „Goldenes Zeitalter“13, weitestgehend zu Ende ging14, und der
Zeit das späten 17. und des 18. Jahrhunderts, in der die ursprünglich starke Zentralgewalt des Königs von regionalen Hegemonialgewalten des Hochadels abgelöst wurde. Der erstgenannten Zeitspanne entspricht im christlichen Mitteleuropa
die Epoche der Konfessionalisierung, in der sich die beiden großen Konfessionen
verfestigten und gegeneinander abgrenzten. Es war dies aber auch die Epoche der
ausgedehnten Hexenverfolgungen, der Angst vor unbestimmbaren, dem Teufel und
seinen Helfern zugeschriebenen Naturkatastrophen15.
Für die jüdischen Gemeinden waren damit einerseits neue Chancen verbunden,
da sie nicht mehr einer einheitlichen christlichen Obrigkeit gegenüber standen,
M.-F. Rouart, Scheinbares Argumentarium, archetypische Realität: Die Ritualmordbeschuldigungen im Abendland, in: Ritualmord. Legenden in der europäischen Geschichte, S. 21–40,
insb. S. 22 f.
13
Strauss datiert die „Goldene Epoche“ auf die Jahre 1580 bis 1648: H. A. Strauss, Juden und
Judenfeindschaft in der frühen Neuzeit, in: Antisemitismus. Von der Judenfeindschaft zum
Holocaust, hrsg. von H. A. Strauss, N. Kampe, Frankfurt–New York 1985, S. 66–87, hier
S. 75.
14
F. Battenberg, Das Europäische Zeitalter der Juden. Zur Entwicklung einer Minderheit in
der nichtjüdischen Umwelt Europas I: Von den Anfängen bis 1650, 2. Aufl., Darmstadt 2000,
S. 219–233.
15
Aus der umfangreichen Literatur dazu sei hingewiesen auf: H. Pohl, Zauberglaube und Hexenangst im Kurfürstentum Mainz. Ein Beitrag zur Hexenfrage im 16. und beginnenden 17.
Jahrhundert, Stuttgart 1998, insb. S. 205 ff.; B. P. Levack, Hexenjagd. Die Geschichte der
Hexenverfolgungen in Europa, München 1995.
12
15
sondern konkurrierenden Herrschaften; andererseits kündigten sich für sie neue
Gefahren an, da die Verfestigung der Konfessionen Juden noch mehr als bisher
ausschloss, ja sogar zum Gegenbild der jeweiligen Konfession stilisierte.
Die latente Gefährdung der jüdischen Gemeinschaft wurde seit der zweiten Hälfte des 17. Jahrhunderts noch wesentlich erhöht, als die katholische Geistlichkeit
als Exponentin der ecclesia triumphans zum geistigen Motor einer schwächelnden
weltlichen Obrigkeit wurde. Anhand der Juden, die als Pächter und Schankwirte
mit Königtum und Hochadel fest verbunden waren, konnte nun immer wieder aufs
Neue die angebliche Überlegenheit der Kirche demonstriert werden. Die wesentlich
auf wirtschaftlichen Ursachen basierende antijüdische Stimmung der bäuerlichen
Bevölkerung ließ sich insoweit hervorragend instrumentalisieren. Die Vorwürfe des
Ritualmordes und des Hostienfrevels, die in Mitteleuropa längst der Vergangenheit
angehörten16 und von Kaiser Karl V. 1544 in einem umfassenden Privilegienbrief
für die Judenheit im Heiligen Römischen Reich verboten wurden17, erlebten jetzt
in der agrarischen Gesellschaft Polens eine Renaissance, die mindestens bis zum
Ende des Ancien Régime anhielt. Auffallend ist, dass anders als in Mittel- und
Westeuropa gerade in dieser Zeit in Ostmitteleuropa die Intensität der Hexenjagden
erheblich zunahm. Mehr als die Hälfte aller quellenmäßig bezeugten Hinrichtungen
fanden hier in den Jahren zwischen 1676 und 1725 statt18. War dies ein Zufall, oder
setzte in Polen aufgrund seiner agrarischen Strukturen das magische Denken erst
jetzt richtig ein? – magische Vorstellungswelten in dem Sinne nämlich, dass bestimmte rituelle Handlungen Wirkungen in der natürlichen Welt zeitigten, dass die
nichtmaterielle Welt innerhalb der profanen und materiellen Welt präsent sei und
durch sie erfahren werden könne19.
Auch darüber hinaus blieb unterschwellig die Vorstellung in der Landbevölkerung über magische Rituale der Juden zur Beschaffung. christlichen Blutes noch
lange lebendig. Erinnert sei nur an das Pogrom vom 4. Juli 1946 in Kielce, dem
nach einem Ritualmordvorwurf am Ende 42 Juden zum Opfer fielen20.
Allerdings lebten auch hier Ritualmordphantasien fort und konnten auch hier zu gewaltsamen
Ausbrüchen gegen die Juden führen, S. S. Rohrbacher, Ritualmord-Beschuldigungen am Niederrhein. Christlicher Aberglaube und antijüdische Agitation im 19. Jahrhundert, „Menora.
Jahrbuch für deutsch-jüdische Geschichte“ Jg. 1990, S. 299–326, hier insb. S. 300 f.
17
J. F. Battenberg, Die Ritualmordprozesse gegen Juden in Spätmittelalter und Frühneuzeit. Verfahren und Rechtsschutz, in: Die Legende vom Ritualmord. Zur Geschichte der Blutbeschuldigung gegen Juden, hrsg. von R. Erb, Berlin 1993, S. 95–132, hier: S. 95 f.
18
B. P. Levack, Hexenjagd, S. 202; unter Verweis auf: B. Baranowski, Procesy czarownic w
Polsce w XVII i XVIII wieku, Łódź 1952, S. 179; so auch Levine, Economic Origins, S. 184 f.,
Anm. 121.
19
R. W. Scribner, Elemente des Volksglaubens, in: Ders., Religion und Kultur in Deutschland
1400–1800, hrsg. von L. Roper, Göttingen 2002, S. 66–99, hier: S. 71.
20
Dazu: J. Niewiadomski, Judenfeindschaft ohne Juden. Antisemitismus in Polen, in: Antisemitismus. Erscheinungsformen der Judenfeindschaft gestern und heute, hrsg. von G. B. Ginzel,
16
16
II. Zunächst soll es hier um die erste Phase der Judenfeindschaft in Ostmitteleuropa bis zum Dreißigjährigen Krieg gehen. Es war dies eine Epoche der Expansion
jüdischer Gemeinden nach den großen Auswanderungsbewegungen nach den Ausweisungen von Juden aus den Reichsstädten und ganzen Regionen im Bereich des
Heiligen Römischen Reiches21. In diesen nahezu zweihundert Jahren stand Polen
zu einem guten Teil für verfolgte Juden West- und Mitteleuropas offen22, auch wenn
es damals schon – worauf Jacek Wijaczka aufmerksam gemacht hat – regionale
Verfolgungen und Vertreibungen in diesem Land gab23.
Trotz der raschen Ausbreitung reformatorischen Gedankenguts in Polen in der
zweiten Hälfte des 16. Jahrhunderts, namentlich unter dem toleranten Jagiellonen
König Sigismund II. August, wurde die Stellung der katholischen Kirche nicht
ernsthaft erschüttert24. Doch gerade das Gefühl einer beständigen Gefährdung des
wahren Glaubens führte dazu, Adel und Kirchenvolk so gut wie möglich der Führung einer nach dem Tridentinischen Konzil selbstbewusst gewordenen Geistlichkeit zu unterwerfen. Die agitatorische Einsetzung von Ordensgemeinschaften wie
der der Jesuiten und Dominikaner schien dazu ein geeignetes Mittel zu sein, um
auf lange Sicht verlorenes Terrain wieder zu gewinnen. Vor allem in denjenigen
Städten, die kirchlicher Herrschaft unterstanden, wurden Juden seither kaum noch
geduldet25. Dabei spielte es keine Rolle, dass noch 1531 und 1532 König Sigismund I. in verschiedenen Privilegien ausdrücklich die Erhebung von Ritualmordvorwürfen gegenüber Juden in Polen und Litauen verbot26.
Sichtbar wurde dies erstmals in einem Abschied des Petrikauer Sejms von 1538,
in dem die Geistlichkeit zusammen mit dem Adel und dem Bürgertum auf der Basis des kanonischen Kirchenrechts jede Gebotsgewalt von Juden über Christen
verbot. Es sei nämlich „dem göttlichen Recht zuwider, dass man dieser Art Leute
irgendwelche Ehren erweise und sie zur Ausübung öffentlicher Ämter in der Mitte der Christen zulasse“27. Auch wurden unterscheidende Kennzeichen für Juden
wieder eingeführt, „da – wie es im Abschied hieß – die Juden in Missachtung der
Köln 1991, S. 220–233, hier: S. 220–222.
Hierzu: M. J. Wenninger, Man bedarf keiner Juden mehr. Ursachen und Hintergründe ihrer
Vertreibung aus den deutschen Reichsstädten im 15. Jahrhundert, Wien–Köln–Graz 1981,
insb. S. 247 ff.
22
So J. Delumeau, Angst im Abendland. Die Geschichte kollektiver Ängste im Europa des 14.
bis 18. Jahrhundert, Bd. 2, Reinbek bei Hamburg 1985, S. 416 f.
23
J. Wijaczka, Die Einwanderung der Juden und antijüdische Exzesse in Polen im späten Mittelalter, in: Judenvertreibungen in Mittelalter und früher Neuzeit, Hannover 1999 (= Forschungen zur Geschichte der Juden), hrsg. von F. Burgard, A. Haverkamp, G. Mentgen,
S. 241–256, hier insb. zusammenfassend S. 256.
24
G. Rhode, Geschichte Polens. Ein Überblick, Darmstadt 1966, S. 207–210, hier insb. S. 210.
25
H. Haumann, Geschichte der Ostjuden, 6. Aufl., München 2008, S. 26.
26
J. Wijaczka, Ritualmordbeschuldigungen, S. 218.
27
S. Dubnow, Weltgeschichte VI, S. 296 f.; F. Battenberg, Das Europäische Zeitalter, S. 220 f.
21
17
von alters her bestehenden Bestimmung die sie von den Christen unterscheidenden
Abzeichen abgelegt haben und sich ganz nach christlicher Art kleiden“28. Doch
bleibt unklar, inwieweit diese Bestimmungen umgesetzt und befolgt wurden. In
den Krongebieten des Königs jedenfalls wurden sie nicht anerkannt.
Hinzu kommt, dass die Juden Polens und Litauens in dieser Zeit noch in dem
Papst einen Beschützer hatten. Dies macht ein kurz nach dem Petrikauer Sejm von
Paul III. erlassener Privilegienbrief für die Juden aus Ungarn, Böhmen und Polen
deutlich, in dem unter Bezugnahme auf ein von Papst Martin V. erlassenes Ausschreiben die Geistlichkeit unter Hinweis auf die verbotenen Ritualmordvorwürfe
(quod parvulos infantes occidant, ut eorum sanguinem bibant) zum Schutz der ihnen unterstellten Juden aufgefordert wurde, weil diese nämlich zum Zeugnis des
christlichen Glaubens geduldet werden müssten29.
Dessen ungeachtet forderte eine 1542 nach Petrikau einberufene Synode in Reaktion auf die Einwanderung von Juden aus West- und Mitteleuropa die weitere Verschärfung der gegen die Juden gerichteten. Gesetzgebung30. Das Verbot der
Einstellung christlicher Dienstboten und die Erneuerung des Gebots zur Tragung
unterscheidender Kennzeichen gehörten zum gängigen kirchenrechtlichen Normeninstrumentarium des Mittelalters. Neu war die von der Geistlichkeit geforderte Beschränkung mit dem damit verbundenen Verbot zum Synagogenneubau, mit
freilich alter Argumentation:
Weil – so heißt es hier – die Kirche die Juden nur zu dem Zwecke duldet, damit sie uns
durch ihre Gegenwart an den Martertod unseres Heilands gemahnen, darf ihre Zahl keineswegs zunehmen, weshalb sie denn auch den Heiligen Canones gemäß lediglich alte
Synagogen reparieren, nicht aber neue errichten dürfen31.
Dass dieses Denken über die ganzen folgenden hundert Jahre anhielt, ergibt sich
aus einer 1641 anonym in Krakau erschienenen Streitschrift unter dem Titel De
stupendis erroribus Judaeorum, mit der vor allem die Beschränkung des den Juden
erlaubten Wohnrechts und die Zerstörung ihrer Synagogen gefordert wurde32.
Nachweise wie die vorhergehende Anm.
Privileg vom 12. Mai 1540, abgedruckt bei: S. Simonsohn, The Apostolic See and the
Jews. Documents: 1539–1545, Toronto 1990, S. 2174–2176, Nr. 1973. Dazu auch: J. Wijaczka, Ritualmordbeschuldigungen, S. 218 f.; J. van Banning SJ, Der Vatikan und der Ritualmord, in: Ritualmord. Legenden in der europäischen Geschichte, S. 61–84, hier: S. 79 f.
30
S. Dubnow, Weltgeschichte VI, S. 299 f.; F. Battenberg, Das Europäische Zeitalter, S. 221 f.
31
Zu diesem Synodalbeschluss S. H. Schreckenberg, Die christlichen Adversus-Judaeos-Texte
und ihr literarisches und historisches Umfeld (13.–20. Jh.), Frankfurt a. M. u.a. 1994, S. 615 f.
Schreckenberg hebt hervor, dass die kanonische Duldungsvorschrift zur Begrenzung der Anzahl der Juden „umfunktioniert“ worden sei.
32
S. Krauss, The Jewish-Christian Controversy from the Earliest Times to 1789, vol. 1: History,
ed. and revised by W. Horbury, 2. Aufl., Tübingen 2007, S. 125.
28
29
18
Dass ungeachtet päpstlicher und königlicher Verbote Prozesse wegen angeblichen Ritualmorden und Hostienfreveln weitergingen, erstaunt vor dem Hintergrund
der aufgeheizten konfessionellen Stimmung kaum. Schon 1547 wurden z. B. zwei
in Rawa in Masowien wohnende Juden namens Moses und Abraham der Entführung des Sohnes des örtlichen Schneiders angeklagt, mit dem weiteren Vorwurf, diesen zwecks Blutentnahme ans Kreuz geschlagen zu haben33. Wegen vermeintlichen
Hostienfrevels wurden 1556 der Jude Benjasch, dessen christliche Dienstmagd und
weitere drei Juden in Sochaczew festgenommen, da man der Dienstmagd die Entwendung einer Hostie aus der dortigen Dorfkirche vorwarf, während die Juden diese
solange bearbeitet hätten, bis sie zu bluten angefangen habe34. Zwar nahm König
Sigismund II. diesen und andere vergleichbare Vorfälle 1557 zum Anlass, alle gegen
Juden erhobenen Anklagen wegen Ritualmordes oder Hostienfrevels an den Sejm zu
ziehen, wo darüber nur in Gegenwart des Königs und Mitglieder des Hofes verhandelt werden solle35. Doch ob dem Folge geleistet wurde, scheint zweifelhaft.
Auf die Referierung weiterer Beispiele aus dieser Zeit soll hier verzichtet werden, da sie immer wieder nach dem gleichen Schema abliefen. Die Blut-Ideologie
scheint gegen Ende des 16. Jahrhunderts im Zuge der jesuitischen Gegenreformation in Polen rasche Verbreitung und auch am Königshof Widerhall gefunden zu haben. Die Geistlichkeit griff dabei auf den zweihundert Jahre früher stattgefundenen
Trienter Prozess um den angeblichen Ritualmord an dem jungen Simon von Trient
zurück36. Zu nennen ist hier vor allem der einflussreiche Jesuitenpater Piotr Skarga,
der nach seinen Studien in Italien hauptsächlich an der Jesuitenschule in Krakau
lehrte und es 1588 zum Hofprediger und Kommissar König Sigismunds III. Vasa
brachte37. In unserem Zusammenhang interessiert sein 1579 publiziertes populäres
Buch über das Leben der Heiligen (Żywoty Świętych), in dem es zentral um das
angebliche Martyrium des Simon Tridentinus geht. Seinen Lesern empfiehlt er, sich
nunmehr nach weiteren solchen Märtyrern umzusehen – eine deutliche Aufforderung zur Inszenierung von Ritualmordprozessen. Als königlicher Kommissar hat er
selbst dafür gesorgt, dass in Pułtusk einige Juden nach Folterung eines angeblichen
Hostienfrevels überführt wurden38.
S. Dubnow, Weltgeschichte VI, S. 305 f.
Ibidem, S. 306.
Hierzu: R. Po-chia Hsia, Trent 1475. A Ritual Murder Trial, New Haven–London 1992 (in
deutscher Übersetzung: Trient 1475. Geschichte eines Ritualmordprozesses, Frankfurt am
Main 1997); W. Treue, Der Trienter Judenprozeß. Voraussetzungen – Abläufe – Auswirkungen (1475–1588), Hannover 1996. Zur Frage des mittelalterlichen Ritualmordes allgemein:
R. Po-chia Hsia, The Myth of Ritual Murder. Jews and Magic in Reformation Germany, New
Haven–London 1988.
37
Vgl. Art. „Skarga, Piotr“, in: Wikipedia.
38
S. Dubnow, Weltgeschichte VI, S. 319.
35
36
33
34
19
Einen großen Einfluss auf die öffentliche Meinung hatte auch eine knapp zwanzig Jahre später publizierte Schrift des Jesuitenpaters Przecław Mojecki. Unter dem
Titel Grausamkeit, Mordtaten und Aberglaube der Juden präsentierte er der polnisch-litauischen Leserschaft eine Zusammenstellung aller ihm bekannt gewordenen Ritualmord- und Hostienschändungsfälle aus Mittel- und Westeuropa, denen er
auch die neueren polnischen Prozesse zuordnet39. Dass er hinter allen angeblichen
Ritualmorden geheime Zaubereipraktiken der Juden sehen will, hat vielleicht damit
zu tun, dass er die Hexenverfolgungen seiner Zeit im Auge hatte, die er auch mit
den Juden in Verbindung brachte. Dies lag auch nahe, da die den Hexen vorgeworfenen rituellen Handlungen zur Vergegenwärtigung des Dämonischen – repräsentiert durch den sog. „Hexensabbat“ und durch eine satanische Verschwörung – in
gleicher Weise mit den Juden in Verbindung gebracht wurden40. Das „pathologische Modell“ der Hostienschändungs- und Ritualmordvorwürfe übte gerade deshalb eine so große Anziehungskraft auf den katholischen Klerus aus, weil es das
selbstgefällige Gefühl der Überlegenheit gegenüber den Juden ermöglichte. Es verhalf dazu, das Heilige vom Profanen, wenn nicht gar Dämonischen zu trennen, und
unter Beweis zu stellen, dass der Teufel eine aktive Kraft repräsentierte – der sich
der Magie und Zauberei bediente um damit in die irdische Welt einzugreifen41.
Dass Blutbeschuldigungen gegen Juden auch vorgebracht wurden, um diese als
wirtschaftliche Konkurrenten loszuwerden, lässt sich sehr gut anhand eines im Jahre 1604 gegen den Juden Jakob aus Bochnia bei Krakau vorgebrachten Vorwurfs
des Hostienfrevels ersehen. Als die jüdische Gemeinde dieser Stadt sich weigerte,
den Beschuldigten Jakob auszuliefern, ließ König Sigismund III. die Juden dieser
Stadt ausweisen. Gleichzeitig erteilte er mit einer im Folgejahr ausgefertigten Urkunde der christlichen Bürgerschaft ein privilegium de non tolerandis iudaeis42.
Auf diese Weise konnten sich die Bürger der städtischen Salzbergwerke bemächtigen, die bisher meist von Juden gepachtet waren, die auch den Salzhandel weitgehend in ihrer Hand hatten.
Insgesamt ist für das späte 16. und das frühe 17. Jahrhundert festzuhalten, dass
die gegen die Juden geäußerten Vorwürfe des Ritualmordes und des Hostienfrevels
von den Jesuiten und der Geistlichkeit in Polen und Litauen bewusst zur Stabilisierung und Reorganisation der kirchlichen Machtpositionen eingesetzt wurden. Mit der
Der polnische Titel des 1598 erschienenen Buches lautet „Żydowskie okrucieństwa“; s. dazu
40
J. Richards, Sex, Dissidence and Damnation. Minority groups in the Middle Ages, London–
New York 1990, S. 74 ff., 88 ff.
41
So die Argumentation von R. W. Scribner, Hexerei und Gerichtspraxis in der Reformationszeit, in: Ders., Religion und Kultur, S. 290–302, hier: S. 302, hinsichtlich des gleichzeitigen
Hexenwahns. Die dort feststellbare Vorstellungswelt kann ohne weiteres auf die magische
Welt des Blutaberglaubens im Hinblick auf die Juden übertragen werden.
42
39
20
Schaffung neuer Märtyrer konnten Blutideologien sichtbar im Volk verankert werden.
Und dort, wo man die Juden als wirtschaftliche Konkurrenten im Blick hatte, konnten
Blutbeschuldigungen zur Ausschaltung unliebsamer Konkurrenz instrumentalisiert
werden. Wirtschaftliche Motive spielten zwar bisweilen eine Rolle, hatten aber bei
Weitem noch nicht den Stellenwert, der ihnen später zukommen sollte.
Schon vor der Katastrophe von 1648 – in der sich letztlich eine verbreitete Stimmung gegen die Juden in gewaltsamen Ausbrüchen kondensierte – war damit der
Grund für eine lang andauernde Judenfeindschaft in der christlichen Bevölkerung
gelegt.
III. Man sollte nun meinen, dass im späten 17. und erst recht im 18. Jahrhundert,
als sich die machtpolitische Stellung der katholischen Kirche stabilisiert hatte, auch
die von den Blutlegenden gespeiste Judenfeindschaft rasch an Bedeutung verlor.
Folgt man jedoch der Einschätzung Simon Dubnows über die Fortdauer der gegen
die Juden vorgebrachten Beschuldigungen wegen Ritualmordes und Hostienfrevels, so wurde „in Polen im Morgengrauen des ‚Jahrhunderts der Vernunft‘ die
Saat dunkelsten Aberglaubens und blinden Menschenhasses ausgestreut“43. Ob nun
magische Vorstellungswelten in Ostmitteleuropa ein stärkeres Gewicht hatten als
in Mittel- und Westeuropa, mag dahingestellt bleiben. Tatsache ist aber, dass sich
die Inhaber vor allem geistlicher Herrschaft die verbreitete Welt der Magie zunutze
machten, ähnlich wie dies im Heiligen Römischen Reich lange Zeit im Hinblick auf
das angebliche Hexenunwesen geschah.
Ablesbar ist dies etwa in den judenfeindlichen Werken des um die Wende zum
18. Jahrhundert agierenden Stefan Żuchowski, Doktor beider Rechte, Erzdiakon
und geistlicher Offizial zu Sandomierz. Sein erstmals im Jahre 1700 publiziertes
und 1713 in einer neuen Version veröffentlichtes Buch unter dem Titel Strafprozesse gegen Juden aufgrund verschiedener Ausschreitungen, darunter Kindesmord44
geht vor allem auf einen 1698 in Sandomierz Ritualmordprozesse ein.
Folgendes war passiert45. Kurz vor dem Pessachfest wurde in der Totenkapelle
dieser Stadt die Leiche eines Kindes aufgefunden, das als Tochter der christlichen
Dienstmagd Katharina identifiziert werden konnte, die zum Hausgesinde des jüdischen Gemeindeältesten Alexander Berek gehörte. Die Mutter, die der Tötung ihres
Kindes beschuldigt wurde, gab an, das Kind sei eines natürlichen Todes gestorben
und nur deshalb in die Kapelle gebracht worden, weil sie die Kosten der Beerdigung
nicht tragen konnte. Nachdem Katharina sich im städtischen Gericht vom Tötungs S. Dubnow, Weltgeschichte VII, S. 127.
J. Wijaczka, Ritualmordbeschuldigungen, S. 220. Dort wird der ausführliche polnische Titel
wiedergegeben.
45
Darstellung nach S. Dubnow, Weltgeschichte VII, S. 120 ff.
43
44
21
vorwurf durch Reinigungseid befreien konnte, wurde sie nach einigen Tagen Kerkerhaft wieder entlassen. Der Offizial Stefan Żuchowski veranlasste jedoch jetzt
den Bischof von Krakau, dem Urteilsspruch zu widersprechen und das Stadtgericht
anzuweisen, in einem neuen Inquisitionsverfahren der Sache intensiver wegen des
Verdachts eines Ritualmordes nachzugehen. Unter Folter bekannte nun Katharina,
sie habe die Leiche des Kindes dem Judenältesten Alexander Berek übergeben und
von ihm verstümmelt zurück erhalten. Obwohl sie später ihr erpresstes Geständnis
widerrief und auch Berek die ihm zur Last gelegte Tat empört zurückwies, gab
sich das Gericht damit nicht zufrieden. Als man auf Anweisung des Stadtgerichts
die Kindesleiche zum Rathaus brachte und Berek zeigte, begann eine der Wunden
plötzlich zu bluten. Der Verdacht bestand, dass Żuchowski, der das Verfahren in
diese Richtung vorangetrieben hatte, mit eigener Hand nachgeholfen hatte.
Der Fall wurde nun, da es nun um die Vorwürfe gegen einen Juden ging, an
das Wojwodschaftsgericht abgegeben. Der Krakauer Bischof griff nun ein weiteres
Mal ein und verlangte vom Gericht wörtlich, „sich für den heiligen Glauben einzusetzen, das unschuldige Blut zu rächen“ und die Kirche gegen die „zahlreichen
Beschützer des heimtückischen Stammes [der Juden]“ in Schutz zu nehmen. Doch
weder vor dem Wojwodschaftsgericht noch vor dem Obertribunal in Lublin, an
das am Ende das Verfahren verwiesen wurde, konnte Berek zu einem Geständnis
gezwungen werden. Dennoch wurde er mit der Begründung, er habe sich vor der Folter durch eine Zaubersalbe geschützt und stehe damit mit dem Teufel in Verbindung,
zum Tode verurteilt. Zwar erreichten die jüdischen Gemeindeältesten bei König August II., dass dieser einen Aufschub der Hinrichtung bis zu seiner Ankunft verlangte.
Doch selbst dieser Befehl wurde auf Betreiben der Geistlichkeit vom Lubliner Gericht missachtet, so dass Berek enthauptet und anschließend gevierteilt wurde.
Auf den Offizial Stefan Żuchowski geht es auch zurück, dass in den Jahren 1710
bis 1713 neue Ritualmordprozesse gegen die Juden von Sandomierz geführt wurden, die mit der Verurteilung und Hinrichtung der Beschuldigten endeten und die
Ausweisung aller überlebenden Juden aus der Stadt durch ein königliches Reskript
zur Folge hatten46. Żuchowski seinerseits wurde auf einer Synode der Krakauer
Diözese zum Kommissar in jüdischen Angelegenheiten ernannt, mit der Aufgabe
u. a., Ritualmordbeschuldigungen gegen Juden aufzuklären47.
Dieser Fall einer Ritualmordbeschuldigung wurde vor allem deswegen so ausführlich wiedergegeben, weil damit deutlich gemacht werden kann, dass der katholische Klerus auch jetzt noch die Blutbeschuldigung dazu nutzte, die Juden zu
Feinden des christlichen Glaubens und zu Gegnern der Kirche zu erklären. Die
Wahrheit der katholischen Lehre sollte durch das magische und zugleich symbolische Handeln der Juden erwiesen werden. Das Leiden Christi, dessen die Juden
Ibidem, S. 220 f.
46
47
22
beschuldigt wurden, wurde perpetuiert, indem die Juden ihren Anteil daran durch
wiederkehrende und ihnen zugeschriebene Bluttaten wie Hostienfrevel und Ritualmorde immer wieder neu unter Beweis zu stellen hatten. Verwiesen wurde dabei
von Stefan Żuchowski wie von anderen immer wieder auf den angeblichen Märtyrer Simon von Trient, dessen Schicksal zum Prototyp aller vermeintlichen Blutbeschuldigungen gegen Juden wurde48.
Die Agitationen nahmen im 18. Jahrhundert derart zu, dass sich 1763 auf Bitten jüdischer Abgesandter in Rom sogar Papst Clemens XIII. und König August
III. von Polen gleichermaßen veranlasst sahen, Blutbeschuldigungen gegen Juden
generell zu verbieten49. Letzterer tat dies in Form einer Bestätigung der Privilegien
König Sigismunds, ersterer in Form eines Handschreibens an den am Hofe einflussreichen leitenden königlichen Minister Heinrich Graf Brühl50. Interessant ist
die dort gewählte Formulierung, aus der kurz zitiert werden soll:
Seine Heiligkeit [Papst Clemens XIII.] möchte nämlich zur allgemeinen Kenntnis bringen, dass der Heilige Stuhl alle Gründe zugunsten jener Ansicht in Erwägung gezogen
habe, der zufolge die Juden für die Zubereitung des Osterbrots Menschenblut benötigten,
weshalb man sie auch der Ermordung christlicher Kinder bezichtigt. Die Nachforschung
ergab indes, dass die Beweise [für diese Behauptung] nicht stichhaltig genug sind, um
das Vorurteil zu bestätigen und Veranlassung zu geben, die Juden solcher Verbrechen
weiterhin zu verdächtigen. Im Falle des Bekanntwerdens solcher Anschuldigungen gilt
es daher, sich bei der gerichtlichen Untersuchung nicht durch die erwähnten Gründe
leiten zu lassen, sondern sich an konkrete Beweisstücke zu halten, die unmittelbar den
vorliegenden Fall betreffen und das den Juden zur Last gelegte Verbrechen klarzustellen
vermögen51.
Offenkundig wurde hier das Verbrechen eines Ritualmord für theoretisch möglich gehalten; es wurde lediglich eine strengere Beweisführung verlangt – vielleicht
in Erkenntnis dessen, dass ein stichhaltiger Beweis kaum zu führen sei. Doch hatte
auch dies keine nennenswerten Auswirkungen. Der eingangs zitierte Bericht Salomon Maimons über die Schicksale seines Großvaters ist ein Beleg dafür.
Dass sich diese magische Form der Judenfeindschaft, die im Heiligen Römischen Reich ihre Parallelen in den Hexenprozessen des 16. und 17. Jahrhunderts
hat, im Übrigen aber in Europa einzigartig dasteht, solange halten konnte, hat vor
S. Dubnow, Weltgeschichte VII, S. 121.
H. Haumann, Geschichte der Ostjuden, S. 65.
50
S. Dubnow, Weltgeschichte VII, S. 156 f. Vorausgegangen war ein aufgrund der jüdischen
Beschwerden in Rom verfasster Bericht des Franziskaners Lorenzo Ganganelli, des späteren
Papstes Clemens XIV., dazu: D. Tollet, Der Bericht von Lorenzo Ganganelli über den Ritualmord, in: Ritualmord. Legenden in der europäischen Geschichte, S. 233–246.
51
Zitat in deutscher Übersetzung der französisch-sprachigen Vorlage bei S. Dubnow, Weltgeschichte VII, S. 156 f.
48
49
23
allem mit den Lebensverhältnissen und dem Alltag der Juden in Ostmitteleuropa
zu tun. Obwohl die Juden Polens und Litauens überwiegend im abgeschlossenen
Schtetl lebten52, gab es vielfältige Beziehungen zur christlichen Bevölkerung. Auf
dem Land standen die jüdischen Pächter und Verwalter adeligen Landbesitzes persönlich, mehr noch durch ihre Beauftragten in dörflichem Handel und Gewerbe, in
ständigen wirtschaftlichen Kontakten zu der ländlichen Bevölkerung. Vergleichbar
waren sie mit den mitteleuropäischen Hofjuden53, auch wenn sie mit diesen ansonsten nur wenig Gemeinsames aufwiesen54.
Für die christliche Landbevölkerung waren die Juden vor allem als kleine Hausierer und Händler, daneben als Schankwirte präsent. Die jüdischen Hausierer boten
nicht nur ihre Waren feil, sondern sie wickelten auch Geschäfte ihrer Kunden in den
Städten ab, berichteten vom dortigen Leben oder von neuen Errungenschaften in
der Landwirtschaft und im Haushalt. Sie wurden so zu Kulturvermittlern zwischen
Stadt und Land55. Die typischsten Vertreter dieser Vermittlungsdienste wurden die
vielen jüdischen Schankwirte, und man schätzt, dass im 18. Jahrhundert über ein
Viertel der jüdischen Bevölkerung diese oder vergleichbare Funktionen ausübte.
Nach dem Urteil Heiko Haumanns56 wird an den Schankwirten, die zu einem festen
Bestandteil des kollektiven Gedächtnisses wurden57, die ambivalente Stellung der
Juden in der polnischen Gesellschaft deutlich: Sie waren einerseits ihren christlichbäuerlichen Gästen vertraut und vertrauenswürdig, erledigten für sie Aufträge bei
Behörden und in der Stadt, besprachen mit diesen deren familiäre Probleme. Die
jüdische Schenke wurde geradezu zu einem festen Bestandteil des bäuerlichen Lebens, in der ein Gutteil aller Geschäfte angebahnt und abgewickelt wurde58. Auf der
anderen Seite wurden sie misstrauisch beobachtet, weil sie im Auftrag jüdischer
Landpächter die agrarischen Produkte der Adelsgüter verkauften – vor allem dann,
wenn Zahlungen eines Adeligen an die Bauern von diesen nur in dessen Schenke
eingelöst werden konnten.
Viele Bauern sahen jetzt, noch weit mehr als früher, in den Juden Vertreter einer
fremden Welt, auch der für sie unsichtbaren Welt des grundbesitzenden Adels59, die
M. Zborowski, E. Herzog, Das Schtetl. Die untergegangene Welt der osteuropäischen Juden,
München 1991, insb. S. 326 ff.
53
So. Levine, Economic Origins, S. 136 f.
54
G. D. Hundert, Was There an East European Analogue to Court Jews?, in: The Jews in Poland, hrsg. von A. K. Paluch, Krakau 1992, S. 67–75, hier insb. S. 75.
55
H. Haumann, Polen und Litauen, in: (Hgg.), Handbuch zur Geschichte der Juden in Europa,
Bd. 1, hrsg. von E.-V. Kotowski, J. H. Schoeps, H. Wallenborn, Darmstadt 2001, S. 228–274,
hier: S. 239 f.; ebenso H. Levine, Economic Origins, S. 10.
56
H. Haumann, Polen und Litauen, S. 239.
57
I. Bartal, Geschichte der Juden im östlichen Europa 1772–1881, Göttingen 2010, S. 52.
58
H. Levine, Economic Origins, S. 143.
59
Ibidem, S. 10.
52
24
vor allem in Zeiten sozialer und ökonomischer Umbrüche als bedrohlich empfunden wurde60. So war auch der Verdacht des Zinswuchers schnell bei der Hand. Und
waren die betroffenen Bauern erst einmal bei den Juden verschuldet, so mussten die
von der katholischen Geistlichkeit vorgebrachten Beschuldigungen bei ihnen auf
fruchtbaren Boden fallen. Der als Schankwirt tätige Großvater Salomon Maimons,
auf dessen Schicksal zu Beginn dieses Beitrags aufmerksam gemacht wurde, ist
nicht das einzige Opfer der katholischen Agitation.
Instruktiv zum Verständnis der Situation ist ein 1753 in Zitomir in der Ukraine
von der Geistlichkeit inszenierter Ritualmordprozess, über den in der älteren und
jüngeren Forschungsliteratur ausführlich berichtet wurde61. Es ging um Folgendes: Kurz vor dem Pessachfest wurde die Leiche eines dreijährigen Knaben, eines
Sohnes des Adeligen Studziński, aufgefunden. Der Bistumsadministrator Kajetan
Sołtyk zu Kiew, der davon erfuhr, veranlasste die Verstümmelung der Leiche und
ließ sie zu einem jüdischen Wirtshaus in der Nähe des Fundortes bringen. Mithilfe
der Folter wurden der Schankwirt und seine Angehörigen vor dem Konsistorialgericht gezwungen, die jüdischen Pächter als Täter eines Ritualmordes zu beschuldigen. Vierzehn Tage später berichtete Sołtyk dem Erzbischof von Lemberg:
Ich habe hier [nämlich in Zitomir] im Gefängnis bereits 31 Juden und 2 Jüdinnen zusammen, darunter die namhaftesten und wohlhabendsten Pächter dieser Gegend [...].
Seit gestern gebe ich mich mit der Vernehmung ab, nach deren Abschluss ich die Sache
an das hiesige Schlossgericht weiterleiten werde. Das Volk zeigt einen so großen Eifer,
dass es sogar bereit wäre, alle Juden niederzumetzeln. Zwei von den Angeklagten sind
denn auch übel zugerichtet worden, doch traf ich die Verfügung, sie sorgsamst zu pflegen, da ich sie zur weiteren Klärung der Sache benötige62.
Gleichzeitig trug er Sorge dafür, dass die Leiche vor Verwesung geschützt und
als wertvolle Reliquie aufbewahrt wurde. Obwohl der jüdische Schankwirt später
sein erzwungenes Geständnis widerrief, wurden einige der festgenommenen Juden
vom Schlossgericht in Zitomir zum Tode verurteilt und auf grausame Weise hingerichtet.
Es fällt auf, dass dieser Ritualmordprozess zwar von der Geistlichkeit inszeniert
und vor einem kirchlichen Gericht vorbereitet wurde, dass er sich aber gezielt gegen jüdische Schankwirte und Gutspächter richtete – die sichtbaren Repräsentanten
einer unsichtbaren grundherrlichen Obrigkeit. Der Verdacht besteht, dass die nach
jahrzehntelanger Agitation jesuitischer und dominikanischer in der christlichen
H. Haumann, Geschichte der Ostjuden, S. 64.
S. Dubnow, Weltgeschichte VII, S. 147–150; H. Levine, Economic Origins, S. 183–185;
J. Wijaczka, Ritualmordbeschuldigungen, S. 221 f.
62
Das ursprünglich lateinische Zitat aus einem am 26. Mai 1753 formulierten Schreiben bei:
S. Dubnow, Weltgeschichte VII, S. 147 f, paraphrasiert bei H. Levine, Economic Origins,
S. 183 f.
60
61
25
Landbevölkerung gefestigte Vorstellung schädlicher magischer Praktiken der Juden
nun zum Hebel dafür wurde, sich unliebsamer, mit der Herrschaft in Verbindung
gebrachten Konkurrenten zu entledigen. Hinzu kommt, was vor allem Hillel Levine hervorgehoben hat63, dass aufgrund der starken Bevölkerungsvermehrung im
18. Jahrhundert und der in Polen-Litauen sich rapide verschlechternden wirtschaftlichen Situation in der Landwirtschaft es dazu kam, dass namentlich den Juden die
Schuld an der Misere zugeschoben wurde. Die anfängliche Blütezeit des Landes
unter König August III. war nicht ausreichend zu Reformen genutzt worden64, so
dass schließlich die drangsalierte ländliche Bevölkerung zur Selbsthilfe griff, auf
Kosten der Juden natürlich.
So verwundert es nicht, dass jede sich bietende Gelegenheit ergriffen wurde, die
als Nachbarn täglich kontaktierten Juden unter Hinweis auf ihre angebliche Schuld
am Tode Christi unter Druck zu setzen. Dass dies bei nachlassendem Schutz durch
die Gutsbesitzer auch Zwangsbekehrungen einschloss, beweist ein Tagebucheintrag eines adeligen Gutsbesitzers in Wolhynien aus dem Jahre 1774. Es sei daraus
der folgende Text zitiert:
Der [jüdische] Pächter Herschko ist mir 91 Taler schuldig geblieben, und ich sah mich
veranlasst, zur Zwangsbeitreibung zu schreiten. Einer Vertragsbestimmung zufolge
steht mir im Falle des Zahlungsversäumnisses das Recht zu, ihn mit Frau und Kindern
solange in Haft zu halten, bis seine Schuld beglichen sein würde. So befahl ich denn
gestern, ihn in Fesseln zu legen und in einen Schweinestall zu stecken, wohingegen ich
seiner Frau und den bachurim die erlaubte, im Wirtshaus zu bleiben. Nur den jüngsten
Sohn Leiser ließ ich auf den Gutshof bringen und gebot, ihn im Katechismus und in
unseren Gebeten zu unterweisen [...]. Zunächst war Leiser nicht bereit, sich zu bekreuzigen und unsere Gebeten auswendig zu lernen [...] Der Geistliche unserer Kirche, der
Franziskaner Bonifazius, musste sich im Schweiße seines Angesichts darum bemühen,
den Starrsinn des Kindes zu überwinden und es für unseren Glauben zu gewinnen65.
Auch hier taucht wieder die typische Verbindung zwischen dem adeligen Gutsherrn, seinem jüdischen Pächter und dem von einem Juden betriebenen Wirtshaus
auf. Nur dass hier der bisherige Druck der bäuerlichen Bevölkerung durch eine
Lockerung der früher gepflegten symbiotischen Beziehung zum Grundadel ergänzt
wurde, die Juden also auch von dieser Seite aus bedroht wurden66. Gewinner war
aber auch hier die katholische Kirche, die damit die Früchte ihrer seit über 200
Jahren ausgeübten Agitation in Polen-Litauen ernten konnte.
H. Levine, Economic Origins, S. 184 f.
G. Rhode, Geschichte Polens, S. 302 ff.
65
Übersetzung des Textes (Tagebucheintrag zum 8. Januar) bei: S. Dubnow, Geschichte des
Chassidismus in zwei Bänden, erster Band, aus dem Hebräischen übersetzt von A. Steinberg,
Berlin 1931 (ND Königstein 1982), S. 32 f.; danach auch: H. Haumann, Geschichte der Ostjuden, S. 66 f. Vorliegend wurde der Text leicht verändert und gekürzt.
66
So H. Haumann, Geschichte der Ostjuden, S. 66.
63
64
26
IV. Am Ende dieses Beitrags soll nochmals verschärft der Frage nach den möglichen Besonderheiten der ostmitteleuropäischen Judenfeindschaft der Frühen
Neuzeit, wie sie sich vor allem im „Blutaberglauben“ manifestierte, nachgegangen
werden.
Es sind zwei Charakteristika, die gegenüber der Situation in Mittel- und Westeuropa besonders herausstechen; auf diese soll hier nochmals kurz eingegangen
werden.
Hinzuweisen ist erstens auf die ungewöhnlich große Rolle, die die seit dem
späteren 16. Jahrhundert unter dem Einfluss namentlich der Jesuiten gegenreformatorisch agierende katholische Kirche und viele ihrer geistlichen Repräsentanten
bei der Konzipierung und Umsetzung des Konzepts der Blutlüge spielte. Natürlich
soll nicht in Zweifel gezogen werden, dass aufgrund der fortbestehenden magischrituellen Sinnkonzepte auch in der neuen lutherischen Kirche die seit dem Spätmittelalter in ihren Konturen deutlicher etablierte Blutlegende weite Verbreitung
fand67. Doch gab es unter den Protestanten – beginnend mit Andreas Osiander –
immer prominente Gegenstimmen, wie sie bei den Altgläubigen eher seltener anzutreffen waren68. Entscheidend waren diese Stimmen freilich nicht. Es konnte sogar
beobachtet werden, dass die Transsubstantiation der geweihten Hostie zwar abgelehnt wurde, man aber dennoch eine Hostienschändung durch Juden und die damit
verbundenen Wundererscheinungen für möglich hielt; diese Handlungen wurden
dem Wirken des Teufels zugeschrieben und sollten dazu dienen, die Juden von ihrem vermeintlichen Irrglauben abzubringen69. Ausschlaggebend war vielmehr die
gegenreformatorische Stoßrichtung, die „politische Benutzung der Wunder“70 und
Instrumentalisierung der Magie zur Stabilisierung politisch-geistlicher Machtpositionen. Betroffen waren in erster Linie die ostmitteleuropäischen Territorien. Es
galt in besonderer Weise – als allgemeines Mittel zur Bekämpfung der Häresie – für
das „Delikt“ des Hostienfrevels, das seit 1676 durch päpstliche Bullen in ungewöhnlicher Härte von der Kirche verfolgt wurde71.
Während es der alten Kirche hier bis zur Mitte des 17. Jahrhunderts vor allem
um die Etablierung der durch reformatorische Bewegungen gefährdeten Einheits R. Po-chia Hsia, The Myth of Ritual Murder, S. 194.
H. L. Strack, Das Blut im Glauben und Aberglauben der Menschheit, München 1900,
S. 190 ff.; W. Treue, Der Trienter Judenprozeß, S. 437 ff.
69
W. Treue, Der Trienter Judenprozeß, S. 444.
70
So nach einer Formulierung von E. Gothein, Reformation und Gegen-Reformation, München–Leipzig 1924, S. 72 ff.
71
R. Decker, Die Päpste und die Hexen. Aus den geheimen Akten der Inquisition, Darmstadt
2003, S. 149 ff. Zwar wurde schon 1559 durch Papst Paul IV. der Missbrauch konsekrierter
Hostien mit der Androhung der Todesstrafe sanktioniert; doch erst die am 22. Oktober 1676
durch den neugewählten Papst Innozenz XI. verkündete Bulle gegen den Hostienfrevel erreichte eine nachhaltige Wirkung, wie sich anhand von Fällen in Venedig nachweisen ließ.
67
68
27
konfession ging, die man gegenüber der jüdischen Bevölkerung abzugrenzen versuchte, war in der späteren Zeit eher der von der christlichen Bevölkerung bereitwillig aufgegriffene magische Argumentationszusammenhang probates Mittel zum
Zweck, das für diese die Chance bot, Juden als Konkurrenten und Repräsentanten
einer ungeliebten adeligen Grundherrschaft zurückzudrängen. So verstanden, gab
es in Polen-Litauen in der Frühen Neuzeit tatsächlich eine gewisse Kontinuität des
Ritualmordvorwurfs, wie sie von William Nicholls allgemein behauptet wurde72.
Nur dass dieser in der ersten Phase der Entwicklung aus Mitteleuropa rezipiert und
als Agitationsmittel zur Stärkung der Kirche eingesetzt wurde, in der zweiten Phase
jedoch „nur“ noch als eines unter mehreren „Argumenten“ eingesetzt wurde, um
der vermeintlichen wirtschaftlichen Übermacht der Juden Herr zu werden. Die eigentlichen Ursachen des nun erkennbar werdenden Judenhasses waren regelmäßig
ökonomischer Natur, während Ritualmord- und Hostienfrevelbeschuldigungen nur
noch unterstützend genutzt wurden73.
Zweitens fällt für Polen-Litauen die große Rolle magischer Vorstellungen auf,
die in der bäuerlichen Bevölkerung allem Anschein nach unausrottbar vorhanden
war. Da der Mythos des Gottesmordes durch die Juden immer neu bestätigt und
bewiesen werden musste74, blieb die mit den Juden in Verbindung gebrachte Blutlegende fester Bestandteil volkstümlicher Vorstellungswelten. Ritualmord und Hostienfrevel wurden als gedankliche Konstruktc aus dem Heiligen Römischen Reich
importiert und vor allem durch die weit verbreitete Legende des Märtyrers Simon
von Trient als beweiskräftiges Zeugnis untermauert75. Beide „Delikte“ wurden auf
diese Weise zu festen und offenbar unausrottbaren Bestandteilen der antijüdischen
Agitation. Im Gegensatz zur mitteleuropäischen Entwicklung, wo es eine Parallele zwischen Hexenverfolgung und magisch begründeter Verfolgung der Juden nur
im 16. und frühen 17. Jahrhundert gab, ist in Polen-Litauen diese Parallele auch
und vor allem im späten 17. und im 18. Jahrhundert zu beobachten. Die Kontinuität magischer Ideen, die sich im vormodernen Europa auch in der Theorie in
den Unterrichts-und Vorlesungsprogrammen der Universitäten, in magiologischen
Traktaten und Dissertationen niederschlug76, ist möglicherweise in Ostmitteleuropa
eine Folge der stärker agrarisch organisierten Gesellschaft. Auch hier – im Umgang
mit der Magie – kommt der konfessionellen Differenz zwischen der alten und neuen Kirche eine wichtige Rolle zu. Während im Protestantismus der Kampf gegen
W. Nicholls, Christian Antisemitism. A History of Hate, Northvale–New Jersey–London
1993, S. 238 f.
73
M. Horn, Die Juden in Polen bis zum Ende des 18. Jahrhunderts, in: Polnische Juden, Geschichte und Kultur, hrsg. von M. Fuks, Z. Hoffman, M. Horn, J. Tomaszewski, o. J. und
o. O. [ca. 2003], S. 9–20, hier: S. 18.
74
W. Nicholls, Christian Antisemitism, S. 259.
75
W. Treue, Der Trienter Judenprozeß, S. 437 ff.
76
Ch. Daxelmüller, Zauberpraktiken. Die Ideengeschichte der Magie, Düsseldorf 2001, S. 43.
72
28
die Magie einen hohen Stellenwert hatte, versuchte die katholische Kirche, das
magische Denken umzuformen und in die eigene Religionspraxis zu integrieren77.
Es ist beobachtet worden, dass die katholische Geistlichkeit, namentlich die Mitglieder der großen religiösen Orden, sich sehr viel häufiger als der protestantische
Klerus an magischen Ritualen beteiligte und ihnen einen größeren Raum im Alltag
zuwies78.
Anders als im Heiligen Römischen Reich, in dem sich mit der juristischen
Etablierung der Landeshoheit und der institutionellen Verfestigung der Obrigkeiten79 tendenziell wirksamere Kontrollmechanismen zur Eindämmung von die öffentliche Ordnung gefährdenden magischen Strukturen herausbildeten, fehlte im
Bereich von Polen-Litauen weitgehend eine solche staatliche Ordnung. Folglich
gas es auch keinen geeigneten Kontrollapparat zur Überwachung der von magischen Vorstellungen besetzten Kultur der ländlichen Bevölkerung80. Dies gilt in
besonderer Weise für die Zeit nach dem ukrainischen Chmielnicki-Aufstand, als
die königliche Zentralgewalt erodierte und durch die Herrschaft des grundbesitzenden Hochadels verdrängt wurde. Auch die katholische Kirche konnte innerhalb
dieses Machtvakuums eine neue Rolle spielen – vor allem als Ordnungsmacht mit
hohem Einflusspotential über die christliche Bevölkerung traditionell hoheitliche
Funktionen übernehmen. Die Nähe der alten Kirche zur Magie, besonders auch die
zentrale Bedeutung des „Delikts“ des Hostienfrevels zur Bekämpfung häretischer
Bewegungen, hat dazu geführt, dass sie in Polen-Litauen ganz offensichtlich lange
Zeit wenig dagegen unternahm, um die Vorwürfe des Ritualmords und des Hostienfrevels gegenüber den Juden zu unterbinden. Der Versuch Papst Clemens‘ XIII.
von 1763, Blutbeschuldigungen gegen Juden prozessual zu erschweren und auf
eine dem kanonischen Beweisrecht entsprechende Basis zu stellen, blieb halbherzig und auch in der Zeit der Aufklärung eher rückwärtsgewandt.
Natürlich gab es in Polen-Litauen der Frühneuzeit auch andere Formen des Proto-Antisemitismus. Die christlich-katholischen und zugleich magischen Prägungen
der antijüdischen Diskriminierungen und Verfolgungen in Ostmitteleuropa waren
jedoch nach Ausweis der Quellen durchgehende und vorherrschende Kennzeichen,
durch die der dortige Antijudaismus gegenüber den mittel- und westeuropäischen
Formaten seine bis mindestens zur Aufklärungszeit besondere Prägung erhalten
hatte.
P. Herrsche, Muße und Verschwendung. Europäische Gesellschaft und Kultur im Barockzeitalter, Bd. 2, Freiburg–Basel–Wien 2006, S. 873, 876 ff.
78
Ibidem, S. 876.
79
Hierzu D. Willoweit, Rechtsgrundlagen der Territorialgewalt, Köln–Wien 1975, insb. S. 286
ff.
80
R. Po-chia Hsia, The Myth of Ritual Murder, S. 158 f.
77
29
Im Rahmen dieses Beitrags konnten die allgemein zugänglichen Quellen einen ersten Eindruck vermitteln81. Insofern bedürften die hier vorgetragenen Thesen
noch einer intensiveren Überprüfung. Die Unterschiede des polnisch-litauischen
Antijudaismus zur religiös motivierten Judenfeindschaft in Mitteleuropa dürften
aber deutlich geworden sein.
Blood libel and host desecration accusations against Jews
in premodern Poland-Lithuania
S u mm a r y
The appearances of anti-Semitic and anti-Jewish emotions in middle-eastern Europe,
especially in Poland-Lithunia, had been very different from the outbreaks of anti-Semitic
riots and pursuits in middle Europe, especially in the territories of the Holy Roman Empire.
Here, the popular belief, that Jews had actually murdered Christian children (myth of ritual
murder) and that they desecrated the consecrated wafers as if that could murder the body
of Jesus over and over (host desecration) almost disappeared in the second half of the 16th
century – a time, that represented a turning point in the history of German Jews. In PolandLithunia on the contrary the blood libel grew up in this time, and many false accusations and
mistrials were brought forward - often by the lower catholic clergy, sometimes even by the
upper clergy. The popular belief expended more and more, and the Jews seemed to be magicians and child murderers – what became an archetype and a derogative ethnic slur, as to the
Jews as well as to the witches und heretics. The Jews supposedly obtained the consecrated
host from the mass, with the assistance of a Christian who retained it from the administration of communion, took it to their synagogue or homes und subjected it to every indignity,
including trampling on it and sticking pins into it. Many tales and chronicles told about this
myth. It seems, that such accusation appeared until the middle of the 17th century, the end
of the Thirty-Years-War, only in isolated cases; but afterwards, since the Chmelniecky-riots
against the Jews the slanders increased and were instrumentalized by the leading catholic
classes and the rural population to marginalize and even eliminate an undesirable economic
concurrent and supposed suppressor. Meanwhile the Jews had become a preponderant class
in the Polish-Lithunian regions. The key institution fixing the economic nexus between Polish Jewry and the landowners of Polands’s eastern territories was the rural lease (arenda),
often connected with occupations like distilling spirits or similar activities. Jews were thus
the main agents of the mostly invisible aristocracy of the landowners. In spite of their im Es sei ausdrücklich darauf hingewiesen, dass Quellen polnischer Sprache nur benutzt werden
konnten, soweit sie in deutscher bzw. englischer Übersetzung zugänglich waren. Das hier
allgemein gezeichnete Bild könnte also durch Detailstudien noch ergänzt oder korrigiert werden.
81
30
portant economic role the Jews in the eyes of the poor rural population became the main
enemies, who intended to threaten and harm the Christians. The Jew’s political powerlessness and their exclusive forcedly focus on economic activities made them suspicious in
the eyes of the clergy, and therefore, the priests rediscovered the old blood libels and the
myth of host desecration, that in middle Europe nearly had been forgotten and by imperial
decrees forbidden.
Czasy Nowożytne
TOM 27
ROK 2014
Jerzy Dygdała, Adam Kucharski
Toruń
Podróż królewny Sobieskiej
a także kilka magnackich Grand Tour z XVII/XVIII wieku
w relacjach Samuela Kazimierza Szwykowskiego
Problematyka dłuższych wyjazdów magnackich i szlacheckich dzieci na Zachód
Europy, zarówno w celach ściśle edukacyjnych, jak i – szerzej – poznawczych,
cieszy się od pewnego czasu coraz większym zainteresowaniem w polskiej historiografii. Podejmowane są prace nad edycjami diariuszy z tych podróży (pisanych
na ogół przez osoby towarzyszące), a w opracowaniach monograficznych sięga się
także do korespondencji tych podróżników i ich opiekunów z rodzicami1.
Stosunkowo wiele cennych informacji o przebiegu kilku takich podróży, niewątpliwie zaliczających się już do tzw. Grand Tour2, zawierają listy Samuela Kazimierza Szwykowskiego (Szwejkowskiego), chorążego nowogródzkiego siewierskiego, a później łowczego nadwornego litewskiego i sekretarza królewskiego, regenta
kancelarii litewskiej, wreszcie kanonika smoleńskiego i krakowskiego oraz opata
oborskiego. Losy tytułowej postaci tego opracowania łączą kilka wątków życia
osobistego oraz kariery dworsko-urzędniczej, a potem duchownej. Pochodził z kalwińskiej rodziny szlacheckiej herbu Ogończyk, z dawna osiadłej na Litwie w województwie nowogródzkim. Urodził się w 1668 r. jako syn Jana Szwykowskiego,
podstolego witebskiego, i kuchmistrzanki litewskiej Teresy Cecylii z Ginwiłł-Pio Ostatnio podsumowali stan wiedzy na ten temat: A. Kucharski, Theatrum peregrinendi. Poznawcze aspekty polskich podróży w epoce baroku, Toruń 2013; w odniesieniu do drugiej
połowy XVII w. zob.: A. Markiewicz, Podróże edukacyjne w czasach Jana III Sobieskiego.
Peregrinationes Jablonovianae, Warszawa 2011, s. 10–14, 21–42, a dla okresu nieco późniejszego por.: M. Kamecka, „Do cudzych krajów”. Edukacyjne podróże szlachty polskiej do
Francji w epoce saskiej, Białystok 2012.
2
O samym terminie Grand Tour zob.: M. Bratuń, Z dziejów europejskiego Grand Tour w XVII
i XVIII wieku, „Kwartalnik Opolski” 2003, t. 49, nr 1, s. 7–12.
1
32
trowskich3. W dość niejasnych i kontrowersyjnych okolicznościach uprowadzony
w październiku 1678 r., wraz z częścią rodzeństwa (i chyba matką) do Wilna, przyjął katolicyzm4 i uczęszczał do tamtejszych szkół jezuickich. Wyniósł z nich dobrą znajomość łaciny; możliwe też, że właśnie tam bardzo dobrze opanował język
francuski, co niezwykle mu się przydało na dalszym etapie życia.
Samuel K. Szwykowski stanowi ciekawy przykład reprezentanta średniej
szlachty, zawdzięczającego karierę lojalnej służbie dla trzech czołowych rodów
magnackich dawnej Rzeczypospolitej: Radziwiłłów (Szwykowscy zresztą od dawna byli klientami tej familii), Sobieskich i Sanguszków. Istotnym elementem usług
Szwykowskiego świadczonych magnackim chlebodawcom był udział w podróżach
krajowych oraz zagranicznych. Warto przybliżyć koleje co najmniej trzech europejskich wojaży tytułowego bohatera, gdyż w dotychczasowej literaturze naukowej był on epizodycznie kojarzony z pierwszym5 lub z ostatnim z nich6. Wyjazdy
w orszaku magnackim nie były zresztą zjawiskiem nowym w rodzie Szwykowskich. Dwóch bowiem przodków Samuela, Jan i Kasper, już na początku XVII w.
brało udział w wyprawie marszałka litewskiego Krzysztofa Dorohostajskiego do
Włoch w 1612 r.7
Pierwszym stopniem kariery Samuela K. Szwykowskiego była służba na królewskim dworze Jana III Sobieskiego. Możliwe, że już wcześniej, w 1689 r., uczestniczył w wyprawie przeciw Turcji. Na dwór dostał się prawdopodobnie dzięki rekomendacji siostry króla, Katarzyny, wdowy po Michale Kazimierzu Radziwille,
podkanclerzu i hetmanie polnym litewskim, choć nie wykluczalibyśmy poparcia
i ze strony innych wpływowych osób. Szwykowski bowiem przez babkę Małgorzatę z Wolfów (Wulfów) oraz ciotkę (starszą siostrę matki, Katarzynę Wierzbowską,
wojewodzinę sieradzką) i jej dzieci był spowinowacony z Bokumami, Lubomirskimi, Kosami, Chomentowskimi i Lanckorońskimi8. Wydaje się, że Szwykowski stosunkowo krótko przebywał u boku króla Jana III w Wilanowie i pełnił drugorzędne
funkcje pokojowe i stołowe, gdyż w relacjach radziwiłłowskiego korespondenta
Kazimierza Sarneckiego pojawia się dopiero wiosną 1694 r. Widzimy go w moK. Niesiecki, Herbarz polski, Lipsk 1841, t. 7, s. 312, t. 8, s. 637–638; S. Duńczewski, Herbarz wielu domów Korony Polskiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego, Kraków 1757, t. 2,
s. 125–127.
4
T. Wasilewski, Tolerancja religijna w Wielkim Księstwie Litewskim w XVI–XVII w., „Odrodzenie i Reformacja w Polsce” 1974, t. 19, s. 127; W. Kriegseisen, Ewangelicy polscy i litewscy w epoce saskiej, Warszawa 1996, s. 203.
5
A. Markiewicz, Podróż, s. 259, 261–262.
6
I. Zatorska, Les Polonais en France 1696–1795. Bio-bibliographie provisoire, Varsovie 2000,
s. 152.
7
A. Sajkowski, Opowieści misjonarzy, konkwistadorów, pielgrzymów i innych świata ciekawych, Poznań 1991, s. 223, 231.
8
S. Duńczewski, Herbarz, t. 2, s. 125–126.
3
33
mencie przygotowań do przyjęcia barona Marxa Christopha Mayera, posła elektora
bawarskiego Maksymiliana II Emanuela, ubiegającego się o rękę królewny Teresy
Kunegundy. Jest jednak rzeczą charakterystyczną, że już wówczas Szwykowski
zasiadał przy stole wraz z osobami z orszaku tegoż dyplomaty9.
W swoją, chyba pierwszą, podróż zagraniczną Samuel Szwykowski wyjechał
w orszaku elektorowej bawarskiej Teresy Kunegundy Sobieskiej. Królewna wraz
z towarzyszącą jej świtą, po długich przygotowaniach, wyruszyła 13 listopada
1694 r. z Warszawy do Brukseli, gdzie przebywał jej przyszły mąż. Szwykowski, jadący w grupie podobnych sobie famulusów, udawał się za granicę w charakterze „niższego dworzanina”10. W oficjalnej instrukcji sporządzonej przez króla
dla uczestników podróży nie przewidziano żadnego specjalnego stanowiska dla
Szwykowskiego ani wyróżnionego miejsca, które miałby zajmować11. Można zatem zakładać, że przeznaczano go z góry do różnych posług i zadań, w zależności
od bieżących potrzeb. Znaczenie młodego chorążego nowogródzkiego stopniowo
jednak rosło w trakcie podróży, o czym świadczy jego zachowana korespondencja
kierowana do królewicza Aleksandra Sobieskiego, z której wynika, że przebywał
on stale w najbliższym otoczeniu Teresy Kunegundy. Na jego pozycję mogła mieć
wpływ biegła znajomość języka francuskiego. Pierwsze listy po wyjeździe z Warszawy nie zawierają jeszcze istotniejszych informacji o przebiegu podróży. Mają
charakter grzecznościowy oraz stanowią wyraz lojalności autora, przejawiającej
się w stale deklarowanej gotowości do systematycznego informowania królewicza o bieżących wypadkach12. Szwykowski przesyłał wiadomości dotyczące świąt
Bożego Narodzenia, które Teresa Sobieska obchodziła w Bielefeld, uczestnicząc
w publicznych nabożeństwach, oraz zapewniał o swojej niewinności wobec listownych oskarżeń wysuwanych przez innego z uczestników podróży13. Do orszaku podróżnego elektorowej bawarskiej dołączyło także kilku reprezentantów młodzieży
szlacheckiej, wyruszającej w europejską turę kawalerską. Listy Szwykowskiego
przynosiły wiadomości o kasztelanicach halickich braciach Józefie i Stefanie Karczewskich oraz o Franciszku Hieronimie Granowskim14.
Doniesienia Szwykowskiego koncentrowały się na otoczeniu elektorowej. Wiele informacji dotyczyło codziennych zajęć, obowiązków oraz rozrywek. Szczególnie ciekawe są wiadomości nadsyłane w okresie karnawału 1695 r. Potwierdzają
K. Sarnecki, Pamiętniki z czasów Jana Sobieskiego. Diariusz i relacje z lat 1691–1696, oprac.
J. Woliński, Wrocław 1958, s. 115, 129, 131; M. Komaszyński, Teresa Kunegunda Sobieska,
Warszawa 1982, s. 27.
10
M. Komaszyński, Teresa Kunegunda Sobieska, s. 44.
11
Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu, rkps 2281, k. 375.
12
Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego (dalej: BUW), rkps 76, t. 2, k. 510–513: S. K. Szwykowski do Aleksandra Sobieskiego, Międzyrzecz, 29 XI 1694, Berlin, 7 XII 1694.
13
Ibidem, k. 517v: S. K. Szwykowski do Aleksandra Sobieskiego, Bielefeld, 25 XII 1694.
14
A. Markiewicz, Podróże, s. 258–262.
9
34
one częsty udział Teresy Sobieskiej w balach maskowych oraz w przedstawieniach
operowych. Chorąży nowogródzki relacjonował przebieranie się w „maszkary”
(maski), a także wizytę w położonym pod Brukselą klasztorze, w którym przełożoną miejscowych zakonnic była siostra kasztelanowej wojnickiej Doroty Załuskiej z domu de la Riviere, damy z fraucymeru królewny Sobieskiej: „Traktowała
nas Jejmość Panna Ksieni opulentissime. Jeść było barzo dobrze, cukrów dostatek
z wyśmienitemi fruktami, wino barzo główne, szampan”15.
Dzień imienin króla hiszpańskiego Karola II, ostatniego władcy tego kraju
z dynastii Habsburgów, połączono ze świętowaniem przewag wojsk koalicji Ligi
Augsburskiej w wojnie z Francją, a w szczególności dokonań elektora bawarskiego
Maksymiliana II Emanuela. Szwykowski podkreślał nie tylko strategiczne, lecz także wokalne talenty męża Teresy Kunegundy, jak również wirtuozerię gry aktorskiej
oraz bogactwo scenografii operowej: „W poniedziałek była opera d’Acis et Galatee. In prologo victoriae odebranego Namuru od elektora Jegomości cantabantur.
Sama zaś opera barzo dobremi aktorami i strojna dosyć, także i tańcami utriusque
sexus dosyć dobrze akomodowana była”16. Zresztą niemalże od początku brukselskiego pobytu liczne wizyty na „komediach” pary elektorskiej, którym asystował
Szwykowski, zaznaczyły się mocno w pamięci autora listów podróżnych, o czym
świadczą ciekawe uwagi, które poczynił także na temat praktycznych aspektów
obejrzanych spektakli teatralno-operowych:
Opery Amadis odprawuja się barzo pięknie, ale jednak excellunt paryskie jako refertur od Ichmościów stamtąd przyjachanych. Od biletu pół talera [3 złp.] bitego dajemy.
Od osoby Książę Jegomość ma we środku lożę aksamitem karmazynowym obitą. Sala
mniejsza od warszawskiej i machina theatri mniejsza nierównie17.
Warto w tym miejscu nadmienić, że uwagi podróżników na temat wyglądu
sal teatralnych oraz organizacyjnej strony sztuki operowej i teatralnej należały do
rzadkości18.
Wczesną wiosną 1695 r. Szwykowski wyjechał do Holandii. Niestety, z jego
zdawkowej relacji nie sposób wywnioskować, w jakim charakterze bawił w tym
kraju i jak długi był to pobyt19. Dość prawdopodobne jest natomiast, że w końcu lata albo początku jesieni tegoż roku udał się do Akwizgranu jako przyboczny członek orszaku Teresy Kunegundy Sobieskiej. Elektorowa bawarska zjechała
do tego uzdrowiska na przełomie sierpnia i września 1695 r., zapewne jako jedna
17
18
BUW, rkps 76, t. 2, k. 519: S. K. Szwykowski do Aleksandra Sobieskiego, Bruksela, 24 I 1695.
Ibidem, k. 531v–532: S. K. Szwykowski do Aleksandra Sobieskiego, Bruksela, 9 XI 1695.
Ibidem, k. 519–519v: S. K. Szwykowski do Aleksandra Sobieskiego, Bruksela, 24 I 1695.
Szerzej na ten temat zob.: A. Sajkowski, Z teatralnych doświadczeń podróżników polskich do
Włoch od XVI do XIX wieku, „Pamiętnik Teatralny” 1969, t. 18, nr 4, s. 487–510.
19
BUW, rkps 76, t. 2, k. 525: S. K. Szwykowski do Aleksandra Sobieskiego, Bruksela, 25 IV
1696.
15
16
35
z pierwszych osób z Polski tam bawiących, aby korzystać z dobroczynnego wpływu leczniczych wód mineralnych20. Brak listów z tego okresu nie pozwala jednak
zweryfikować tej hipotezy.
Z doniesień Szwykowskiego wynika, że był on wytrawnym obserwatorem sceny działań wojennych. Szczególnie cenna jest jego relacja, unikatowa w literaturze polskiej, z okresu bezpośrednio poprzedzającego dramatyczne chwile, które
przeżywała Bruksela podczas oblężenia i bombardowania przez wojska Ludwika
XIV. Obrazuje ona epizod z wojny toczonej przez koalicyjne siły ligi augsburskiej z armią francuskiego marszałka François de Villeroy, kiedy to wojska koalicji
zajęły miasto Namur21. Warto przytoczyć dłuższy fragment listu Szwykowskiego,
zawierający opis oblężenia zamku w Namur, gdzie bronili się Francuzi. Przekazane
informacje pochodziły zarówno sprzed kilku dni i opierały się na doniesieniach
dwóch Polaków, dworzan Teresy Kunegundy, podkomorzego wileńskiego Kazimierza Dąbrowskiego i bliżej nieznanego Lubińskiego (Łubińskiego), jak i były
wynikiem własnych obserwacji prowadzonych z otoczonego miasta:
Wojska koligatów atakowały contre-scarpe die 27 July tym sposobem. Z aproszów najpierwej wyszedł sierżant z 16 enfans perdus, który ledwo trzy kroki uszedł, zabity został
na miejscu i ludzie jego rażeni. Za nim szedł kapitan z 50 ludzi, za kapitanem szło ze
6000 i tak awansując już non ordine, ale jak kto mógł spędzili Francuzów de chemin
couvert. Sami się tam zaraz zasłaniać wałem poczęli. Trwał ten attaque do półtory godziny w strzelaniu, w bomb rzucaniu i z wielką ab utrimque ludzi szkodą. Drugi attaque
Elektor Jegomość uczynił do kościółka pewnego, przy którym się okopali Francuzowie
i bronili dość mocno. Przecież odebrano im te miejsca i uczyniono most przez rzekę dla
komunikacyjej z drugą stroną. Zginęło w tym ataku ze sto żołnierzów, oficerów kilku.
Ex desertoribus, którzy w niemałej liczbie przychodzą do wojsk koligackich constat,
że w zamku Francuzowie wielkie miny robią. W mieście kilkanaście domów zniósłszy
i retranchement uczyniwszy, myślą się bronić do upadłej. Bomby, które rzucają do zamku (bo do miasta i strzelać, i bomb rzucać prohibitum od króla angielskiego [Wilhelma
Orańskiego]), większą prawie częścią w rzekę wpadają. Teraz breszę czynią w bastyjonie i jak ją wygotują, dać assaut generalne mają22.
Teoretycznie można wyrazić dość prawdopodobne przypuszczenie, że Samuel
Szwykowski był również autorem dziennika podróży elektorowej Teresy Kunegundy. Niestety, w rękopiśmiennym diariuszu, który stał się podstawą drukowanej edycji krytycznej, przechowywanym w zbiorach kórnickich, nie ma początku,
co uniemożliwia identyfikację autora23. Wydawca tego dziennika podróży, Michał
A. Kucharski, Sarmaci u wód. Podróż biskupa Józefa Sapiehy oraz Ignacego i Jana Łopacińskich do cieplic akwizgrańskich w 1740 r., „Klio” 2013, t. 24, nr 1, s. 19.
21
J. Łaptos, Historia Belgii, Wrocław–Warszawa–Kraków 1995, s. 94.
22
BUW, rkps 76, t. 2, k. 527v–528v: S. K. Szwykowski do Aleksandra Sobieskiego, Bruksela,
1 VIII 1696.
23
Biblioteka Polskiej Akademii Nauk w Kórniku, rkps 1130.
20
36
Komaszyński, przychylał się do hipotezy o autorstwie Szwykowskiego, wskazując na jego obszerną korespondencję24. Zachowało się więcej odpisów diariusza,
co niewątpliwie świadczy o popularności tego dziennika w kręgach szlacheckich.
Jednak niewielki fragment ze zbiorów lwowskich także nie rozwiewa wątpliwości
w kwestii autorstwa25. Hipoteza Komaszyńskiego nie jest jednak w pełni przekonująca, gdyż dziennik podróży elektorowej bawarskiej zamienił się w pewnym momencie (3 stycznia 1695) w diariusz wojażu Teresy Słuszkowej i zapisy zakończyły
się w Paryżu 21 stycznia. Nie zawierają one żadnych bliższych informacji ani co
do planów i losów autora, ani co do jego personaliów26. Ostatnie zdanie mówiące
o zamówieniu ubioru cudzoziemskiego może jednak sugerować zamiar pozostania
na dłużej w Paryżu autora tych słów. To z kolei wykluczałoby autorstwo Szwykowskiego. Najbliższy bowiem tej dacie (21 stycznia 1695) jest list Szwykowskiego
z Brukseli z 24 stycznia. Przebywając u boku elektorowej Teresy Kunegundy, zapewniał w nim królewicza Aleksandra o swoim niesłabnącym oddaniu i wierności. Nie wspominał natomiast w ogóle o powrocie z Paryża27. Wiedząc, że podróż
Teresy Słuszkowej z Wesel do Paryża trwała ponad dwa tygodnie (3–19 stycznia
1695) oraz to, że towarzyszący jej autor diariusza przebywał we francuskiej stolicy
jeszcze dwa dni później, trudno nawet teoretycznie założyć, iż droga powrotna
z Paryża do Brukseli trwała trzy dni. Kalkulacja ta podważałaby autorstwo Szwykowskiego, choć nie można wykluczyć, że ewentualny kopista złączył dwa odrębne diariusze w jedną całość.
Kwestia wyjazdu autora diariusza do Paryża jest związana z osobą Teresy Sapieżyny Słuszkowej, bliskiej Teresie Kunegundzie Sobieskiej. Jeszcze przed dotarciem do stolicy Niderlandów Hiszpańskich Teresa Słuszkowa oddzieliła się od
głównego orszaku, gdyż ze względu na etykietę nie chciała pozostać w Brukseli.
Wyjechała do Paryża, gdzie dotarła 19 stycznia 1695 r.28 Towarzyszył jej z natury
rzeczy niewielki orszak podróżny, o czym świadczy anonimowy diariusz podróży
elektorowej bawarskiej29. Jednak, jak już wspomnieliśmy, urywa się on niespodziewanie. Z pewnością w skład świty Słuszkowej wchodził Antoni Jelec, który
pozostawał w Paryżu jeszcze w połowie następnego roku30. Być może to właśnie
M. Komaszyński, Wstęp, w: Diariusz podróży elektorowej Bawarii, w: idem, Teresa Kunegunda Sobieska, s. 156.
25
Biblioteka Ukraińskiej Akademii Nauk we Lwowie im. W. Stefanyka, f. 5 (Fond Ossolińskich), op. 1, rkps 6619, s. 96–101: Diariusz od granice Margrabstwa Brandenburskiego do
Bruxell.
26
M. Komaszyński, Diariusz podróży elektorowej, s. 191.
27
BUW, rkps 76, t. 2, k. 520–521: S. K. Szwykowski do Aleksandra Sobieskiego, Bruksela,
24 I 1695.
28
A. Rachuba, Sapieżyna z Gosiewskich Słuszkowa Teresa, w: Polski Słownik Biograficzny (dalej: PSB), t. 35, s. 173.
29
M. Komaszyński, Diariusz podróży elektorowej, s. 182–191.
30
BUW, rkps 76, t. 1, k. 80–81v: A. Jelec do Aleksandra Sobieskiego, Paryż 10 VII 1696.
24
37
on był autorem dziennika. Nie rozstrzygając tej kwestii, wypada tu tylko dodać, że
Szwykowski na terenie Niderlandów Hiszpańskich przebywał ponad rok. Ostatni
jego datowany list z Brukseli pochodzi z połowy stycznia 1696 r. i donosi o przygotowaniach biskupa kijowskiego Andrzeja Chryzostoma Załuskiego do wyjazdu31.
Powrót samego Szwykowskiego do kraju nastąpił nie później niż latem 1696 r.,
gdyż został wówczas posłem na sejm konwokacyjny32.
Zapewne skutkiem wydarzeń związanych z elekcją 1697 r. oraz fiaskiem dynastycznych planów utrzymania korony polskiej w rodzie Sobieskich było (ponowne?) przejście Samuela K. Szwykowskiego na służbę Radziwiłłów. Sporą
rolę odegrały tu oczywiście koligacje rodzinne, gdyż Szwykowski przyjął służbę
u kanclerza litewskiego Karola Stanisława Radziwiłła, kuzyna elektorowej Teresy
Kunegundy oraz jej brata królewicza Aleksandra Sobieskiego. Karol Stanisław Radziwiłł przypuszczalnie w lipcu 1700 r. zaproponował Szwykowskiemu wstąpienie
do niego na służbę. Szwykowski w liście z 12 sierpnia zapewnił o gotowości do
pełnienia wszelkich usług i pytał się, czy ma przyjechać na Litwę, czy też czekać
w Warszawie na dalsze polecenia33. Jednym z pierwszych zadań Szwykowskiego stał się udział w podróży zagranicznej późniejszego marszałka wielkiego litewskiego Pawła Karola Sanguszki na zachód Europy. Po śmierci ojca Hieronima
opiekę nad małoletnim Sanguszką sprawowali na przemian spokrewnieni z nim
Sapiehowie i Radziwiłłowie. Małżeństwo siostry Pawła, Anny Katarzyny Sanguszkówny, z Karolem Stanisławem Radziwiłłem sprawiło, że to właśnie kanclerz
litewski wziął odpowiedzialność za edukację szwagra34. Wybór Szwykowskiego
na stanowisko preceptora był podyktowany kilkoma czynnikami. Do najistotniejszych należały z pewnością dwa wymogi, którymi kierowali się wszyscy rodzice
i opiekunowie wysyłający swoich synów na europejską peregrynację edukacyjną:
doświadczenie zdobyte podczas wcześniejszych podróży, ewentualnie studiów zagranicznych, oraz wielki kredyt zaufania, którym obdarzano osobę guwernera35.
O ile pierwszy warunek Szwykowski spełniał w całej rozciągłości, mając półtoraroczny staż podróżny i dworski, to jego wybór świadczy też zapewne o dużej dozie
zaufania, jakim musiał się cieszyć w rodzinie Radziwiłłów.
Warto dodać, że Paweł Karol Sanguszko w trakcie swojej europejskiej Grand
Tour często spotykał się z krajczym litewskim Janem Mikołajem Radziwiłłem
Ibidem, t. 2, k. 541–542: S. K. Szwykowski do Aleksandra Sobieskiego, Bruksela, 15 I 1696.
K. Niesiecki, Herbarz, Lipsk 1841, t. 8, s. 637; Volumina Legum, t. 5, Petersburg 1860,
s. 416.
33
Archiwum Główne Akt Dawnych, Archiwum Radziwiłłów, dział V (dalej: AGAD, AR, V),
nr 15956/I, s. 1–4: S. K. Szwykowski do K. S. Radziwiłła, Warszawa, 12 VIII 1700.
34
Z. Fras, Sanguszko Paweł Karol, w: PSB, t. 35, s. 497.
35
M. Kamecka, „Kogo bogowie nienawidzą, tego dozorcą małoletnich uczynili”. Uwagi o roli
guwernera w rodzinie szlacheckiej w XVIII wieku, w: Rodzina i gospodarstwo domowe na
ziemiach polskich w XV–XX w., red. C. Kuklo, Warszawa 2008, s. 346–348.
31
32
38
(stryjecznym bratem Karola Stanisława), który o rok wcześniej wyjechał z kraju.
Pierwszy list z podróży niestety nie zawiera lokalizacji, co nie pozwala na ostateczne określenie programu peregrynacji, ale wiemy, że wiosną 1700 r. młody Radziwiłł przebywał już nad Sekwaną36. Już wcześniej bawił on na studiach w Pradze,
skąd na początku 1699 r. powrócił do kraju w celu załatwienia rozlicznych spraw
prywatnych. Między innymi istotnym celem były wtedy nieudane konkury i próby
mariaży37. W ponowną peregrynację zagraniczną Jan Mikołaj udał się już z młodszymi braćmi: Mikołajem Faustynem oraz Michałem Antonim38.
Szwykowski ostatecznie wyjechał wraz ze swym podopiecznym Pawłem Karolem Sanguszką, zapewne z Warszawy, w połowie października 1700 r. Na pierwszym postoju we Wrocławiu (25 października), trwającym zaledwie jeden dzień,
czas upłynął „na sporządzeniu niektórych rzeczy ad ulteriorem tractum drogi należących” oraz „obejrzeli curiositates”. Plany podróżne obejmowały trasę, pokonywaną za pomocą komunikacji pocztowej, wiodącą przez Lipsk i Frankfurt nad Menem, „bo na Pragę droga zła”, do Francji, potem zamierzali wyruszyć do Hiszpanii.
Pobyt w stolicy Śląska stał się również okazją do poinformowania adresata o ówczesnej sytuacji politycznej na tych terenach. Szwykowski dementował pogłoski
rozgłaszane w Rzeczypospolitej o koncentracji wojsk cesarskich pod Wrocławiem,
aczkolwiek donosił o mobilizacji garnizonu wrocławskiego i o trudnej sytuacji wyznaniowej katolików śląskich, zagrożonych supremacją luterańską39.
Należy zwrócić uwagę na rolę, jaką Szwykowski odegrał w trakcie tej podróży.
Na podstawie zachowanej korespondencji, zarówno jego własnej, jak i Pawła Karola Sanguszki, można stwierdzić, że łączył on dwie funkcje: ochmistrza podróżnego, odpowiadającego za organizacyjną i logistyczną stronę podróży, oraz preceptora, troszczącego się głównie o rozwój intelektualny i moralny wychowanka.
Większość podróży edukacyjnych wpisywała się w ten unitarny schemat. Jednak
w XVII w., szczególnie w przypadku podróży magnatów, także w kręgu Radziwiłłów, wysyłano dwóch, a nawet trzech guwernerów40.
AGAD, AR, dz. IV, nr 192, s. 21–24: J. M. Radziwiłł do K. S. Radziwiłła, z drogi 22 X 1699;
Paryż 5 III 1700.
37
Ibidem, nr 191: listy J. M. Radziwiłła.
38
E. Szklarska, Radziwiłł Mikołaj Faustyn, w: PSB, t. 30, s. 361.
39
AGAD, AR, V, nr 15956/I, s. 5–8: S. K. Szwykowski do K. S. Radziwiłła, Wrocław, 27 X
1700.
40
M. Chachaj, Orszak magnata odbywającego podróż edukacyjną (wiek XVI–XVIII), w: Patron i dwór. Magnateria Rzeczypospolitej w XVI–XVIII wieku, red. E. Dubas-Urwanowicz,
J. Urwanowicz, Warszawa 2006, s. 166–167; M. Pawlak, Kilka uwag o opiekunach polskich
peregrynantów w XVI i XVII wieku, w: Między wielką polityką a szlacheckim partykularzem.
Studia z dziejów nowożytnej Polski i Europy ku czci Profesora Jacka Staszewskiego, red.
K. Wajda i in., Toruń 1993, s. 113–124; A. Markiewicz, Podróże, s. 43–57.
36
39
Fakt wyznaczenia pojedynczego opiekuna Pawła Karola Sanguszki, a potem też
Jana Mikołaja Radziwiłła, mógł wynikać z próby minimalizacji kosztów w trudnych ekonomicznie czasach wielkiej wojny północnej. O wypełnianiu powierzonej
mu roli z dużym zaangażowaniem świadczą częste listowne narzekania Szwykowskiego na drożyznę panującą w stolicy Francji. Podejmując próby znaczącego ograniczenia kosztów edukacyjno-reprezentacyjnych młodego Sanguszki, proponował
nawet zmianę miejsca studiów na akademię rycerską w Angers. W związku z tym
załączył do swego listu wykaz dotychczasowych wydatków, które pochłonęły łącznie ponad 2000 talarów (przeszło 12 000 złp.), z czego większość wydatkowano na
zakup ubiorów cudzoziemskich dla peregrynantów, liberii dla służby oraz na koszty reprezentacyjne (np. wynajem karet). Miesięczne utrzymanie w Paryżu wynosiło
co najmniej 300 talarów (1800 złp.). Za ważny argument przemawiający za zmianą
miejsca studiów Szwykowski uznał także znaczące korzyści edukacyjne w postaci kontynuowania ćwiczeń rycerskich oraz doskonalenia francuszczyzny: „W języku zaś profit będzie inakszy, oddaliwszy się a multitudine Ichmościów Panów
Polaków, z któremi nie widzieć się i nie konwersować byłoby prawie contra naturam”41. Jego prośbę poparł w liście również sam główny zainteresowany, pisząc:
„Jeżeli nie będę miał o czym z Paryża wyjachać, to tu i sześcią tysięcy roku nie
odbędę. Wyjechawszy zaś a Anger, i połowy tego nie trzeba będzie. Wyjachać zaś
nie zapłaciwszy [długów], niepodobna”42. Prośby preceptora i jego podopiecznego
przyniosły pozytywny skutek i zgodę kanclerza litewskiego na przeniesienie miejsca studiów do Angers, gdzie Sanguszko przebywał w drugiej połowie 1701 r.
Paryska korespondencja Szwykowskiego zawiera też wiele doniesień z europejskiego teatru działań wojennych w trakcie rozpoczętej właśnie wojny o sukcesję
hiszpańską. Szeroko informował on adresata listów o przebiegu wojny na terenie
Niderlandów, Niemiec, Hiszpanii i Portugalii, Włoch, a nawet w amerykańskich
koloniach Hiszpanii (Meksyku i Peru). Pisał również o podejmowanych wówczas
zabiegach dyplomatycznych. Szwykowski przedstawiał nie tylko zmieniający się
ciągle układ sił i kolejne batalie. Częste relacje listowne z pewnością umożliwiały kanclerzowi litewskiemu niejaką orientację w gąszczu politycznych aliansów
mocarstw europejskich. Przykładem takiego doniesienia jest informacja z sierpnia
1701 r.:
Tak tu tuszą, że wojska francuskiego, którego jest 150 000 we Flandriej, zaczną bombardować Kolonią z tej racyjej, że status elektorstwa tego widząc, że Elektor sam ex ratione
tak wielkiej z domem burbońskim koligacyjej partium jest króla francuskiego nie tylko
że recusarunt przyjąć en garnison wojska elektora swego, ale olenderskie przyjęły, skąd
AGAD, AR, V, nr 15956/I, s. 9–10: S. K. Szwykowski do K. S. Radziwiłła, Paryż, 28 IV
1701.
42
Ibidem, nr 13788/I, s. 16–17: P. K. Sanguszko do K. S. Radziwiłła, Paryż, 13 V 1701.
41
40
ich Francuzowie chcą oddalić. Elektor bawarski tak dobrze stronę francuską trzyma, że
in casum successis Franciej może illegitimam electionem króla rzymskiego pokazać43.
Szwykowski zwrócił również uwagę na front walki ideologicznej, wykorzystującej broń propagandową w postaci literackich pamfletów i rysunkowych karykatur, mało subtelnie i dobitnie ośmieszających politycznych adwersarzy:
Włosi napisali dwie paskinady. Pierwsza wymalowany król francuski i odbierający ordinem S[ancti] Spiritus od kardynała de Boulion, który klęczący [...]. Druga trochę przykra. Wymalowano psa szczekającego na insygnia Decanatibus Cardinalius44.
Na początku 1702 r. Paweł Karol Sanguszko miał podjąć podróż do Hiszpanii.
Wcześniej (po 8 lipca 1701, którego to dnia jeszcze bawił w Paryżu45) udał się tam
także Jan Mikołaj Radziwiłł, którego pobyt na madryckim dworze Filipa V Burbona musiał jednak trwać bardzo krótko, gdyż powrócił on do kraju już w grudniu
1701 r.46 Tymczasem w sierpniu 1701 r. Szwykowski wykładał swemu mocodawcy
edukacyjno-finansowe przyczyny opuszczenia Paryża i anonsował wyjazd swego
podopiecznego na prowincję do Angers, który miał przynieść młodemu Sanguszce wymierne korzyści: „gdzie oddalony a concursu tak wielu przeszkód znajdzie
i w aplikacyjej większy profit i w ekspensach nierównie mniejszą stratę”47. Po realizacji tego projektu edukacyjnego przyszedł czas na wyprawę za Pireneje. Hiszpańska wyprawa Sanguszki jednak znacząco się opóźniła wskutek choroby Szwykowskiego i na dobrą sprawę nie wiemy nawet, czy ostatecznie doszła do skutku:
W drodze do Hiszpaniej zachorował Jegomość Pan Szwykowski tak, że się zostać musieliśmy, nie dojeżdżając do Bordeaux. Tedy tu miesiąc cały rezydując w Sainte, dopiero do konwalescenciej dochodzić poczyna, ale jednak drogi kontynuować jeszcze
niepodobna48.
Przynajmniej do końca kwietnia nadal przebywano w zachodniej Francji. Przyczyną mogła tu być nie tylko choroba Szwykowskiego, lecz także brak pieniędzy na
dalszą podróż. Temat braku funduszy wraca kilkakrotnie w korespondencji. Ostatecznie na początku lipca 1702 r. peregrynanci dotarli do Prowansji, co praktycznie
wyklucza możliwość zwiedzania Hiszpanii. Listy pisane przez Pawła Karola Sanguszkę z Montpelier nie dają też odpowiedzi na pytanie o dalszy przebieg podróży.
Zawierają za to dramatyczne prośby o pieniądze i „weksle”. Sanguszko domagał
się dalszych instrukcji oraz środków pieniężnych, proponował, aby wyciągnąć je
45
46
47
48
43
44
Ibidem, nr 15956/I, s. 24: S. K. Szwykowski do K. S. Radziwiłła, Paryż, 10 VIII 1701.
Ibidem, s. 17–18: S. K. Szwykowski do K. S. Radziwiłła, Paryż, 23 V 1701.
Ibidem, s. 20–21: S. K. Szwykowski do K. S. Radziwiłła, Paryż, 8 VII 1701.
A. Rachuba, Radziwiłł Jan Mikołaj, w: PSB, t. 30, s. 200.
AGAD, AR, V, nr 15956/I, s. 25: S. K. Szwykowski do K. S. Radziwiłła, Paryż, 10 VIII 1701.
Ibidem, nr 13788/I, s. 33–34: P. K. Sanguszko do K. S. Radziwiłła, Saintes, 12 II 1702.
41
z jego własnych, obszernych dóbr49. Można domniemywać, że trasa powrotna do
kraju wiodła przez Włochy (może wtedy też odwiedzili Insbruck50). U granic Rzeczypospolitej podróżnicy stanęli wiosną 1703 r., kończąc tym samym trwającą dwa
i pół roku peregrynację edukacyjną.
Na ziemiach Rzeczypospolitej toczyła się tymczasem wojna północna, przy
czym zwycięski władca szwedzki Karol XII wyniósł na tron polski w 1704 r. Stanisława Leszczyńskiego. Samuel Szwykowski przypuszczalnie już w 1705 r. związał
się z nowym monarchą, a więc wcześniej niż jego dotychczasowy protektor kanclerz litewski Karol Stanisław Radziwiłł, który przeszedł na stronę Leszczyńskiego dopiero w czerwcu 1706 r. Szwykowski tłumaczył się przed Radziwiłłem, że
nie mogąc liczyć, z racji oddalenia, na dalsze wsparcie finansowe z jego strony,
wstąpił na służbę u króla Stanisława, gdyż ten zapewnił mu utrzymanie, a przecież posiadaną niegdyś wioskę (Podusiacie w powiecie wiłkomirskim) sprzedał za
30 000 złp. któremuś z Platerów, aby móc służyć Rzeczypospolitej51. Nasz bohater
znalazł przystęp do króla Stanisława zapewne dzięki swym uprzednim kontaktom
z Sobieskimi. Został też dworzaninem i sekretarzem królewskim, w pewnym stopniu nawet ulubieńcem monarchy, trzymającym jego pieczęć pokojową. Przyniosło
mu to 12 lipca 1706 r. awans na łowczego nadwornego litewskiego52. Co więcej,
udało mu się uzyskać nadanie na „wioskę stryjowską” (po Jerzym lub Aleksandrze
Szwykowskim), którą trzymał zmarły 12 sierpnia 1707 r. podskarbi wielki litewski
Benedykt Paweł Sapieha53. Samuel Szwykowski towarzyszył wszędzie królowi co
najmniej do listopada 1708 r. Jednocześnie jako regent kancelarii większej litewskiej utrzymywał stały kontakt listowy z jego formalnym przełożonym kanclerzem
Karolem Stanisławem Radziwiłłem54.
W końcu listopada 1708 r. Szwykowski zrezygnował (za odpowiednim odszkodowaniem, może nawet w wysokości 6000 złp.) z urzędu łowczego litewskiego i,
jeszcze przed klęską Karola XII pod Połtawą w 1709 r., opuścił króla Stanisława.
Przypuszczalnie wiązało się to ze śmiercią żony Szwykowskiego, Marianny z Łąckich (wdowy po Piotrze Radzimińskim, cześniku wołyńskim) i córki Teresy pod-
Ibidem, s. 46–48: P. K. Sanguszko do K. S. Radziwiłła, Montpelier, 8 IX 1702.
Nie zachowały się listy od wyjazdu z Montpelier do powrotu do kraju. Zob.: ibidem,
nr 13788/II, s. 49. Jednak póxniejsza korespondencja sugeruje taką możliwość. Por.: ibidem,
nr 15956/II, s. 169.
51
Ibidem, nr 15956/III, s. 164: S. K. Szwykowski do K. S. Radziwiłła, b.d. (po 12 VIII 1707).
52
Urzędnicy centralni i dygnitarze Wielkiego Księstwa Litewskiego XIV–XVIII wieku. Spisy,
oprac. A. Rachuba, H. Lulewicz, Kórnik 1994, s. 70; A. Rachuba, Polityka nominacyjna Stanisława Leszczyńskiego na Litwie w latach 1705–1709, „Przegląd Historyczny” 1992, t. 83,
z. 4, s. 619, 623, 625–626, 629–631.
53
Zob. przypis 51.
54
AGAD, AR, V, nr 15956/I, s. 26–220, i 15956/II, s. 1–86: S. K. Szwykowski do K. S. Radziwiłła, 18 IV 1706 – 11 V 1708.
49
50
42
czas zarazy w Wilnie55. Zdecydował się wówczas na przejście do stanu duchownego.
Dnia 2 maja 1709 r. upraszał kanclerza litewskiego Karola Stanisława Radziwiłła
o poparcie w Rzymie u kardynała Fabriciego Paulucciego jego zabiegów o przyśpieszenie otrzymania dyspensy, aby mógł przyjąć święcenia kapłańskie56. Zapewne już
wkrótce został księdzem, później kanonikiem smoleńskim, a nawet tytularnym opatem cysterskim w wielkopolskiej Obrze (majątki klasztorne były jednak zrujnowane
i przynosiły niewielki dochód). Nadal utrzymywał kontakty z Radziwiłłami i na początku 1711 r. był w ich interesach na Śląsku, próbując skłonić przebywającego tam
księcia neuburskiego Karola Filipa do oddania w przyszłości ręki swej córki Elżbiety
Augusty Zofii (dziedziczącej olbrzymie poradziwiłłowskie dobra tzw. neuburskie
na Litwie) któremuś z młodych Radziwiłłów. Książę wymawiał się jednak koniecznością uwzględnienia opinii samej księżniczki, a także potrzebą uzyskania zgody
swego brata elektora Palatynatu Renu Jana Wilhelma oraz cesarza Józefa I57.
Po 1711 r. korespondencja Szwykowskiego z Radziwiłłami na dłuższy czas się
urwała (może listy zaginęły?). W dalszym ciągu utrzymywał natomiast bliskie kontakty z Sanguszkami. W 1714 r. udał się w podróż do Niemiec, załatwiając tam jakieś
interesy Pawła Karola Sanguszki. Wiemy, że był wówczas m.in. w Berlinie i Hamburgu58. Mimo bliskich związków ze Stanisławem Leszczyńskim, Szwykowski zyskał
przychylność kolejnych biskupów krakowskich, Kazimierza Łubieńskiego i Konstantego Felicjana Szaniawskiego, wiernych stronników Augusta II. Umożliwiło mu
to karierę duchowną w diecezji krakowskiej, gdzie w 1716 r. uzyskał dwa probostwa,
w Ćmielowie i w Grocholicach, a w 1726 r. został kanonikiem krakowskim59. Kupił
też kamienicę w Krakowie i miał jakiś dworek wiejski w pobliżu miasta.
W połowie 1721 r. Anna z Sanguszków Radziwiłłowa, wdowa po kanclerzu
Karolu Stanisławie, faktyczna głowa Domu Radziwiłłowskiego, zdecydowała się
wyprawić swego starszego syna Michała Kazimierza w dłuższą podróż po zachodniej Europie, bardziej w celu nabrania obycia (poloru) towarzyskiego, niż ściśle
edukacyjnym60. Zaproponowała księdzu Szwykowskiemu, którego dobrze znała,
S. Duńczewski, Herbarz, t. 2, s. 127.
AGAD, AR, V, nr 15956/II, s. 87–88: S. K. Szwykowski do K. S. Radziwiłła, Grodno, 2 V
1709.
57
Ibidem, s. 90–91: S. K. Szwykowski do K. S. Radziwiłła, Warszawa, 6 III 1711.
58
Archiwum Narodowe w Krakowie, Oddział na Wawelu (dalej: ANKr. OW) Archiwum Sanguszków, Teki Korespondencji, t. 10, s. 369–373: S. K. Szwykowski do P. K. Sanguszki,
Berlin 10 V; Hamburg 22 V 1714.
59
J. Szczepaniak, Duchowieństwo diecezji krakowskiej w XVIII wieku. Studium prozopograficzne, Kraków 2010, s. 706.
60
Zwięzłą charakterystykę tej podróży Michała Kazimierza Radziwiłła dał A. Sajkowski,
Starosty przemyskiego podróż sentymentalna za Zachód i fortunny w ojczyźnie epilog, w:
idem, Opowieści misjonarzy, s. 294–306, a także: A. Mariani, Podróż zagraniczna Michała
Kazimierza Radziwiłła „Rybeńki” (1721–1723). Między tożsamością rodową a poczuciem
przynależności do arystokracji europejskiej, w: Europejski wiek osiemnasty. Uniwersalizm
55
56
43
objęcie funkcji ochmistrza i kierownika tej wyprawy (miał otrzymywać co kwartał
tysiąc tynfów, czyli około 1200 złp.61). Ten, przebywający wówczas w należącym
do Sanguszków Lubartowie, natychmiast zapowiedział przyjazd do Michała Kazimierza Radziwiłła62. Uzyskał zgodę biskupa Szaniawskiego na wyjazd zagraniczny
i czasowe opuszczenie swych parafii. Michał Kazimierz Radziwiłł, w otoczeniu
świty pięciu dworzan (w tym Szwykowskiego), pazia, kuchmistrza, trzech lokajów i kamerdynera wyjechał 4 listopada 1721 r. z Człuchowa (jego matka była
starościną człuchowską) i udał się w dwuletnią peregrynację po dworach europejskich63. Przebywał m.in. w Berlinie, Dessau, Lipsku, Dreźnie, Pradze, Wiedniu,
Monachium, Mannheim, Kolonii, Rotterdamie, Hadze, Brugii, Paryżu i Wersalu,
Luneville, Brukseli, a także we Wrocławiu64.
Diariusz z przebiegu podróży sporządzał dla Anny Radziwiłłowej starościc
kiernowski Jerzy Białłozor, informując ją też listownie o postępach syna. Podobnie
i Samuel Szwykowski wysyłał do Radziwiłłowej listy z drogi. Niezależnie od tego
również sam Michał Kazimierz donosił matce o najważniejszych wydarzeniach
z tej peregrynacji65.
61
62
63
64
65
myśli, różnorodność dróg, red. M. Dębowski, A. Grześkowiak-Krwawicz, M. Zwierzykowski, Kraków 2013, s. 211–220. Na zdobycie ogłady jako na główny cel wyjazdu młodego
księcia zwrócił uwagę M. Szerszeń, Anna Katarzyna Radziwiłłowa i jej problemy z synami,
w: Rodzina i gospodarstwo domowe, s. 275. Ogólnie o licznych podróżach Radziwiłła zob.:
M. Kowalski, Życie w ciągłych rozjazdach – podróżowanie jako forma aktywności młodego
magnata w czasach Augusta Mocnego według diariusza księcia Michała Kazimierza Radziwiłła, w: Samotrzeć, w kompanii czy z orszakiem. Społeczne aspekty podróżowania w średniowieczu i w czasach nowożytnych, red. M. Saczyńska, E. Wółkiewicz, Warszawa 2012,
s. 499–513.
AGAD, AR, V, nr 15956/III, s. 85: S. K. Szwykowski do M. K. Radziwiłła, Człuchów, 11 IX
1723.
Ibidem, nr 15956/II, s. 95: S. K. Szwykowski do M. K. Radziwiłła, Lubartów, 16 VII 1721.
Podróże litewskiego magnata do Gdańska, Człuchowa, a nawet i dalej... Fragmenty „Diariusza” Michała Kazimierza Radziwiłła „Rybeńki” z lat 1721, 1737 i 1757, wyd. J. Dygdała,
Warszawa 2013, s. 42–43. Szerzej o świcie towarzyszącej magnatom zob.: M. Chachaj, Orszak magnata, s. 165–178.
AGAD, AR, dz. VI, nr II 80a (kopie), s. 70–151: Diariusz M. K. Radziwiłła, 4 XI 1721 – 9 XI
1723. Zob. też: J. Dygdała, Młody magnat na drezdeńskim dworze Augusta Mocnego. Fragment europejskiej podróży Michała Kazimierza Radziwiłła z 1722 roku, w: Stosunki polskoniemieckie w XVI–XVIII wieku, red. J. Wijaczka, Kielce 2002, s. 205–223; M. Szerszeń, Rejs
Michała Kazimierza Radziwiłła rzekami Europy (30 lipca – 28 września 1722), „Przegląd
Historyczny” 2006, t. 97, z. 1, s. 367–384; idem, Radziwiłłowie nad Sekwaną i Tamizą. Karol
Stanisław i Michał Kazimierz Rybeńko – spojrzenie ojca i syna, w: Anglosasi, Francuzi i Polacy – wzajemny wizerunek dawniej i dziś, red. P. Guzowski, M. Kamecka, Białystok 2005,
s. 87–98; M. Kamecka, „Do cudzych krajów”, s. 17, 62, 221–223.
J. Dygdała, Młody magnat, s. 206–207. W ślad za diariuszem M. K. Radziwiłła, który zapisał,
że towarzyszył mu starosta kiernowski Białłozor, przyjęliśmy, że był nim Mateusz, który
w 1717 r., po swym ojcu Karolu, objął to starostwo. Tymczasem w AGAD, AR, V, nr 696,
44
Ksiądz Szwykowski, odpowiedzialny za organizację całego wyjazdu i za odpowiednią edukację podopiecznego, pisał w listach przede wszystkim o sukcesach
towarzyskich młodego Michała Kazimierza. Podkreślał, że jako książę Rzeszy
i osoba spowinowacona z kilkoma europejskimi dynastiami (Hohenzollernami,
Wittelsbachami, Stuartami) był przyjmowany na wielu dworach (w Berlinie, Dessau, Monachium, Mannheim) jako niemal równy miejscowym władcom. Szczególnie cieszyły go względy okazywane przez Augusta II i jego otoczenie młodemu
Radziwiłłowi, podkreślał, że „znacznie profituje [on] w confidentii i respekcie Pańskim [królewskim]”66. Z aprobatą przyglądał się też temu, że książę spędza tu całe
dnie „na wizytach i konwersacjach z różnemi damami” i dobrze się im prezentuje,
„jako tego nigdy w Polszcze nie pokazywał”67. Sugerował, aby Michał Kazimierz
Radziwiłł, udając się do Francji na koronację Ludwika XV, oficjalnie reprezentował tam Augusta II i Rzeczpospolitą, ale wtedy kanclerz wielki koronny Józef Mniszech musiałby wydać mu odpowiednie pełnomocnictwa. Przy okazji tej koronacji
mógłby nawet otrzymać od króla francuskiego Order św. Ducha68.
Z Wiednia pisał Szwykowski do księżnej Anny Radziwiłłowej, że jej syn został
„z należytym przyjęty honorem” przez cesarza Karola VI, a później nawet zaproszony do rezydencji cesarskiej w Laxemburgu na polowanie69. Podsumowując ten
pobyt, stwierdził Szwykowski, że przed wyjazdem z Wiednia Michał Kazimierz
został przyjęty na pożegnalnej audiencji u cesarza i cesarzowej „i tak pięknie [...]
rezydencję wideńską, na ustawicznym Cesarstwa IM asystowaniu, w konwersacjach avec les ministres et dames de la cour, z honorem i z pozyskaniem dobrej
u wszystkich reputacji (prawda, że z niemałym kosztem)” zakończył70.
Bardzo miło upłynął podróżnikom miesiąc spędzony w Monachium. Elektor
bawarski Maksymilian II Emanuel przypomniał sobie Szwykowskiego, z którym
przecież się spotkał w 1695 r., gdy towarzyszył on młodej elektorowej Teresie Kunegundzie Sobieskiej. Ta praktycznie zaanektowała Michała Kazimierza Radziwiłła, który zresztą był jej bliskim kuzynem:
Elektorowa zawsze nas na obiady i kolacje bierze do siebie i jeździ z nami dans les
maisons de plaisance [...]. Po kolacji długo się bawi, rozmawiając, czasem po polsku,
częściej po francusku, i opowiadając okazje żalu i nieukontentowania swego, cieszy się
konwersacją tak bliskiego koligata swego.
66
69
70
67
68
znajdują się listy z tej podróży nie Mateusza, lecz jego brata Jerzego Białłozora, starościca
kiernowskiego. Zob. też: M. Kamecka, „Do cudzych krajów”, s. 17, 221–223.
AGAD, AR, V, nr 15956/II, s. 125: S. K. Szwykowski do A. Radziwiłłowej, Drezno, 7 II
1722.
Ibidem, s. 116: S. K. Szwykowski do A. Radziwiłłowej, Drezno, 16 I 1722.
Ibidem, s. 126–127: S. K. Szwykowski do A. Radziwiłłowej, Drezno, 14 II 1722.
Ibidem, s. 135 i 150: S. K. Szwykowski do A. Radziwiłłowej, Wiedeń, 31 III i 2 V 1722.
Ibidem, s. 154: S. K. Szwykowski do A. Radziwiłłowej, Monachium, 29 V 1722.
45
Szwykowski oczywiście informował Annę Radziwiłłową, że choć „Elektorstwo
IM nie barzo dobrze z sobą żyją”, ale osobno miło przyjmują jej syna71.
Kolejnym etapem podróży był elektorat Palatynatu Renu. Elektor Karol III Filip
przyjął ich bardzo dobrze, pamiętał Szwykowskiego z dawnych czasów. Z rozmowy wynikało zresztą, że Szwykowski dobrze znał jego ojca72. Także zięć elektora,
książę Józef Karol, pfalzgraf na Sulzbach, „niewypowiedzianie mile przyjął” podróżników. Zwłaszcza jego żona, Elżbieta Augusta Zofia, córka Ludwiki Karoliny
Radziwiłłówny, faktyczna spadkobierczyni dóbr neuburskich na Litwie, „zawsze
się bawi z XJM [Michałem Kazimierzem]”73. Wtedy to Szwykowski podsumował
efekty dotychczasowej podróży, sugerując, aby po obejrzeniu koronacji Ludwika
XV w Reims wracać do Polski:
Jakoż dosyć byłoby tej peregrynacji moim zdaniem, ponieważ XJM Dobrodziej [Michał
Kazimierz Radziwiłł] znacznie się wyperfekcjonował. Na koniu siedzi i mocno, i z dobrą gracją, i umiejętnie zażywa go. Fechtuje nieźle, tańcuje dobrze, prezencję ma dobrą
i u wszystkich ma wielką estymę i pochwałę74.
Z Mannheim młody Radziwiłł wraz z całą świtą udali się do Francji. Zgodnie
z wolą matki popłynęli Renem do Holandii, na statku użyczonym im przez elektora, tak aby nie przejeżdżać przez Wissemburg, gdzie mieszkał Stanisław Leszczyński. Szwykowski wprawdzie bardzo pragnął się spotkać ze swym królem, ale uznał
argumenty Radziwiłłowej, że wzbudziłoby to nieufność na dworze Augusta II75.
O krótkim pobycie w Holandii i we Flandrii Szwykowski pisał niewiele.
W Paryżu stanęli wieczorem 7 października 1722 r. Za radą Jeana Victora de Besenval (byłego posła francuskiego w Polsce, żonatego z Katarzyną z Bielińskich)
na razie nie przedstawiono młodego Radziwiłła królowi Ludwikowi XV. Wszyscy
bowiem byli zajęci przygotowaniami do koronacji, a ponadto ekwipaż był jeszcze
„niewymoderowany”76. Ostatecznie jednak de Besenval zaprowadził Michała Ka Ibidem, s. 162: S. K. Szwykowski do A. Radziwiłłowej, Monachium, 19 VI 1722. O ówczesnych nieporozumieniach w małżeństwie Teresy Kunegundy Sobieskiej i elektora Maksymiliana Emanuela zob.: M. Komaszyński, Teresa Kunegunda Sobieska, s. 117–122.
72
AGAD, AR, V, nr 15956/II, s. 166: S. K. Szwykowski do A. Radziwiłłowej, Mannheim, 7 VII
1722. Ojcem elektora Karola III Filipa był Filip Wilhelm, zmarły 12 września 1690 r. Świadczyłoby to o tym, że już przed tą datą Szwykowski był w Niemczech. Mogło tu jednak dojść
do pomyłki Szwykowskiego, który miał na myśli starszego brata elektora, Jana Wilhelma,
zmarłego 8 czerwca 1716 r.
73
Ibidem, s. 169: S. K. Szwykowski do A. Radziwiłłowej, Mannheim, 11 VII 1722; tak zresztą
pisał o niej: „Nierównie piękniejsza się uczyniła teraz, niżelim ją widział w Inspruku [Insbrucku]”; zob. też: A. Mariani, Podróż zagraniczna, s. 214–215.
74
AGAD, AR, V, nr 15956/II, s. 174: S. K. Szwykowski do A. Radziwiłłowej, Mannheim 25
VII 1722.
75
Ibidem, s. 176–178: S. K. Szwykowski do A. Radziwiłłowej, Mannheim, 30 VII 1722. Szerzej o tej podróży zob.: M. Szerszeń, Rejs Michała Kazimierza Radziwiłła, s. 371–375.
76
AGAD, AR, V, nr 15956/III, s. 9: S. K. Szwykowski do A. Radziwiłłowej, Paryż, 10 X 1722.
71
46
zimierza do ministra, kardynała Wilhelma Dubois, który zatrzymał go na obiad,
a następnego dnia prezentował Ludwikowi XV w gabinecie, „co jest znakiem dystynkcji, potym regentowi [księciu Filipowi Orleańskiemu], który z osobliwszym
afektem przyjąwszy, długo rozmawiał” (m.in. o zamierzonym małżeństwie z Sieniawską i o jej olbrzymich majątkach). Następnie złożył wizyty „u wszystkich
książąt i ministrów, gdzie [...] był bardzo dobrze przyjęty”. Z widocznym zadowoleniem pisał Szwykowski: „radbym, abyś WXM Dobrodzika już widziała tak
piękną prezencję i maniery wszystkie XJM Dobrodzieja, godne Imienia swego, i te
acceptatie, które mu wszyscy świadczą”77.
Tuż po tej audiencji Radziwiłł wraz ze swą świtą (a na pewno ze Szwykowskim)
udał się incognito do Reims, gdzie 25 października 1722 r. miała się odbyć koronacja. Jeszcze w Paryżu podziwiali koronę, ozdobioną pośrodku diamentem, który
jest „piękny, czysty, gruby i duży, jakiegom w życiu moim jeszcze nie widział”78.
Po koronacji Szwykowski z zachwytem pisał o „niesłychanej od początku świata
pompie i wspaniałości” tego aktu. Przesłał też Radziwiłłowej diariusz tej uroczystości, który:
[...] setnej jednak części i nie wyraża, i wyrazić nie może, trudno bowiem zgraje ludzi,
bogactwa sukien aż do zbytków, mnóstwo klejnotów, wybór wojska, a najbardziej nacisk dziwujących się, słowami opisać [...], cokolwiek drogiego, bogatego i wspaniałego
miała w sobie Francja, wszystko to w Reims prezentowało się79.
Dopiero po powrocie do Paryża młody Radziwiłł zabrał się za ćwiczenia, ale
głównie fizyczne: „zaczyna na koniu jeździć i inne exercitia traktować”. Najważniejsze dla Szwykowskiego było jednak zawarcie przez Michała Kazimierza znajomości z infantem portugalskim Emanuelem (skądinąd późniejszym kandydatem
do polskiej korony), ponieważ „królewicz portugalski osobliwy zabrał affekt do
XJM i sam bywa, i niemal co dzień do siebie zaprasza”. Ponadto Radziwiłła często
odwiedzali Polacy przebywający w Paryżu, m.in. starosta bełski Franciszek Salezy
Potocki i starosta zawichojski Jan Prosper Załuski80. Nieco później, usprawiedliwiając się niejako z dużych wydatków, dodawał: „z diariusza WXM Dobrodziejka
zrozumiesz, jako tu XJM Dobrodziej, przy ustawicznych z wielkimi panami konwersacjach, nie opuszcza exercitia swoje, zawsze na koniu jeździ w Akademii i innych magistrów miewa”. Zresztą po powrocie sama księżna przyznała, „że progres
Ibidem, s. 187–188: S. K. Szwykowski do A. Radziwiłłowej, Paryż, 23 X 1722. Zob. też:
M. Kamecka, „Do cudzych krajów”, s. 229; A. Sajkowski, Starosty przemyskiego, s. 299.
78
AGAD, AR, V, nr 15956/III, s. 9: S. K. Szwykowski do A. Radziwiłłowej, Paryż, 10 X
1722.
79
Ibidem, s. 12–13: S. K. Szwykowski do A. Radziwiłłowej, Paryż, 1 XI 1722. Zob. też: M. Kamecka, „Do cudzych krajów”, s. 229–230; A. Mariani, Podróż zagraniczna, s. 219.
80
AGAD, AR, V, nr 15956/III, s. 16–17: S. K. Szwykowski do A. Radziwiłłowej, Paryż, 9 XI
1722.
77
47
we wszystkim XJM Dobrodzieja jest proporcjonalny ekspensowi”81. Szwykowski
powtórzył opinię o podopiecznym tydzień później, informując, że Michał Kazimierz „z czasu i kosztu znacznego dobrze profituje, aplikując się aux exercises i bywając w najróżniejszych kompaniach”82. Jak w szczegółach wyglądała ta nauka,
można się dowiedzieć z kolejnego listu Szwykowskiego: „W exercitiach [książę]
barzo dobrze profituje, osobliwie w jeżdżeniu na koniu, w bieganiu do pierścienia
i z dardą [lancą], i w tańcowaniu, którego tu się prawie na nowo uczył, bo dawne
maniery nie są więcej w używaniu”83. Również w następnym tygodniu informował,
że Michał Kazimierz często bywa w Wersalu, „gdzie od całego dworu barzo dobrze
jest przyjmowany, w exercitiach swoich wielki profit pokazuje, na balach, z łaski
Bożej, rzadko bywa, z wielkim moim ukontentowaniem”84.
Z końcem zimy 1723 r. Szwykowski dość wyraźnie nalegał na zakończenie podróży i powrót do kraju z powodu zarówno znaczących wydatków, jak i chorób
(„powietrze tu nie służy”). Radził, aby w powrotnej drodze zatrzymać się na dłużej
w Dreźnie, gdzie ekspensy mogłyby „się nadgrodzić pozyskaniem respektu Pańskiego” [Augusta II], a ćwiczenia mógłby Michał Kazimierz odbywać tam takie
same jak w Paryżu85. Księżna Radziwiłłowa nie zgodziła się jednak na szybki wyjazd, tak więc opuścili stolicę Francji dopiero 19 maja 1723 r.
Podczas drogi powrotnej Szwykowski dużo rzadziej niż uprzednio pisał do swej
protektorki o przebiegu podróży. Odezwał się dopiero ze Strasburga, gdzie Michał
Kazimierz Radziwiłł i jego świta przybyli wieczorem 5 czerwca 1723 r. Szwykowski odłączył się wtedy i najprawdopodobniej złożył wizytę w Wissemburgu Stanisławowi Leszczyńskiemu. Do Strasburga przyjechał w tym czasie jezuita ksiądz
Mikołaj Golemowski, przebywający u boku Leszczyńskiego, dawny spowiednik
Karola Stanisława Radziwiłła, który ochrzcił Michała Kazimierza i chciał go teraz
zobaczyć. Nie zmieniło to jednak nastawienia młodego księcia, który do Mannheim udał się Renem, „unikając Wissemburka, residentii Stanisławowskiej, i nie dając żadnej do nieukontentowania okazji Dworowi naszemu”86. Młody Radziwiłł po
krótkim pobycie w elektoracie Palatynatu Renu udał się do Brukseli i Frankfurtu.
Ibidem, nr 15965/II, s. 191–192: S. K. Szwykowski do A. Radziwiłłowej, Paryż, 30 XI 1722.
Ibidem, nr 15965/III, s. 21: S. K. Szwykowski do A. Radziwiłłowej, Paryż, 7 XII 1722.
Ibidem, s. 25: S. K. Szwykowski do A. Radziwiłłowej, Paryż, 4 I 1723.
Ibidem, s. 27–28: S. K. Szwykowski do A. Radziwiłłowej, Paryż 11 I 1723. W rzeczywistości, jak wiemy o tym z diariusza pisanego przez Białłozora, dopiero po powrocie z koronacji
w Reims młody Radziwiłł zaczął pobierać prywatne lekcje (zresztą w niewielkim wymiarze
godzin) z matematyki, geografii, wojskowości i gry na flecie; zob.: M. Kamecka, „Do cudzych krajów”, s. 191–192; M. Szerszeń, Radziwiłłowie nad Sekwaną, s. 94.
85
AGAD, AR, V, nr 15956/III, s. 31: S. K. Szwykowski do A. Radziwiłłowej, Paryż, 17 II
1723.
86
Ibidem, s. 45 i 47: S. K. Szwykowski do M. K. Radziwiłła, Strasburg, 20 XI 1��
723 i Mannheim, 26 czerwca 1723.
83
84
81
82
48
Szwykowski pozostał jednak w Mannheim, gdzie załatwiał różne sprawy. Potem
poważnie zachorował i nie mógł pojechać z Michałem Kazimierzem do Pragi, na
koronację cesarza Karola VI na króla czeskiego87. Spotkał się ze swym podopiecznym dopiero na początku października 1723 r. w Dreźnie i zastał go w dobrym
zdrowiu „na companiach”, czyli na spotkaniach towarzyskich88. Z końcem tegoż
miesiąca Radziwiłł wyjechał z Drezna i przez Wrocław udał się do Warszawy.
Szwykowski już mu nie towarzyszył. Z Saksonii pojechał do Berlina, a następnie
do Człuchowa i Gdańska, aby załatwiać tam sprawy radziwiłłowskie i ostatecznie
rozliczyć całą wyprawę.
Nie ulega wątpliwości, że pod względem nabrania ogólnego poloru i ogłady ta
europejska podróż była dla Michała Kazimierza Radziwiłła owocna. Szwykowski
bowiem przywiązywał wagę głównie do wyrobienia w swym wychowanku obycia towarzyskiego, pogłębienia znajomości języka francuskiego oraz umiejętności
jazdy konnej i fechtunku. Ważna była też troska o jego religijne ukształtowanie.
Dlatego też np. podkreślał, że 2 lutego 1722 r., w święto Matki Boskiej (Gromnicznej), Radziwiłł spowiadał się i komunikował, a podczas pobytu w Paryżu był
u karmelitów bosych na mszy za duszę swego ojca Karola Stanisława Radziwiłła89.
Gorzej było już z edukacją młodego księcia. Podczas pobytu w Wiedniu Szwykowski stwierdził, że książę:
[...] szczyrze się stara, aby doszedł do należytej Imieniowi swemu doskonałości, a najpierwej pobożność, jako fundament przyszłych cnót [...] zachowuje. Prezencję ma barzo
dobrą i dyskurs [...] należycie w konwersacjach prowadzi, [...] ale da Bóg przyuczywszy
się historii, geografii i inszych nauk potrzebnych, i to się przy Bożej pomocy nabędzie.
Miał nadzieję, że uda im się zatrzymać w Nancy, gdzie w tamtejszej akademii
rycerskiej „XJM Dobrodziej przyuczy się wszystkiego i z mniejszym kosztem”90.
Niestety, korespondencja przesyłana do księżnej Radziwiłłowej z następnych etapów podróży nie świadczy, o tym, aby jej syn zajmował się głębszym poznawaniem nauk. Na dworze elektorskim w Monachium tak był zajęty ustawicznymi
konwersacjami, że „nie ma wolnego momentu do aplikowania się tak do historii,
jako i innych exercitii”. Szwykowski ponownie więc radził, aby udać się do akademii rycerskiej w Luneville, „bo do tej prezencji i sposobności w konwersacji
(która z łaski Bożej doskonała), moim zdaniem potrzebna jest nauka i pozyskanie
talentów i umiejętności”91.
Ibidem, s. 146: S. K. Szwykowski do M. K. Radziwiłła, Heidelberg, 31 VIII 1723.
Ibidem, s. 73: S. K. Szwykowski do A. Radziwiłłowej, Drezno, 2 X 1723.
89
Ibidem, nr 15956/II, s. 121–122: S. K. Szwykowski do A. Radziwiłłowej, Drezno, 4 lutego
1722; nr 15956/III, s. 15: Paryż, 9 XI 1722.
90
Ibidem, nr 15956/II, s. 142–145: S. K. Szwykowski do A. Radziwiłłowej, Wiedeń, 18 IV
1722.
91
Ibidem, s. 163: S. K. Szwykowski do A. Radziwiłłowej, Monachium, 19 VI 1722.
87
88
49
Cieniem na całej podróży mogła się położyć niefortunna gra w karty w Dreźnie.
Otóż 15 lutego 1722 r. na balu u królewicza Fryderyka Augusta przegrał Radziwiłł w faraona pokaźną kwotę tysiąca talarów (8000 złp.)92. Szwykowski oczywiście powiadomił o tym jego matkę (zresztą przy tej skali wydatku nie dało się
tego ukryć, Radziwiłłowej bowiem przedkładano wszystkie rachunki), prosząc,
aby „macierzyńskim rozkazem” upomniała syna (ale tak, aby nie dowiedział się,
że to Szwykowski poinformował księżną)93. Potem młody książę był już ostrożny
i jak pisał Szwykowski, „w karty oprócz lombra, po nieszczęśliwym w Dreźnie
przypadku, więcej Książę JM nie gra i grać nie będzie”94. Innego rodzaju kłopoty
wychowawcze sprawił Michał Kazimierz, gdy 8 lutego tegoż roku na zaproszenie
Augusta II zajął miejsce przy stole tuż obok króla. Obecny tam Michał Czartoryski
zarzucił Radziwiłłowi, że siada wyżej niż urzędnicy Rzeczypospolitej, na co usłyszał w odpowiedzi: „My nie w Polszcze, ale in Imperio, ja nie powinienem miejsca ustępować urzędnikom, będąc princeps Imperii”95. Zanosiło się na pojedynek
i Szwykowski musiał uspokajać swego podopiecznego. Namawiał go też (chyba
bezowocnie):
[...] aby był z wizytą u Księcia podstolego [Michała Czartoryskiego] i u JP starosty
kamienieckiego [Jana S. Kątskiego]; ma jakieś XJM [Michał Kazimierz Radziwiłł] do
nich nieukontentowania, ale by się tą ludzkością i dawne zniosły, i przyszłym zagrodziłby się przystęp nieprzyjaźniom96.
Niepokoiły Szwykowskiego, podobnie zresztą jak i księżnę Radziwiłłową, miłosne rozterki młodego księcia. Formalnie zaręczony był z Marią Zofią Sieniawską, dziedziczką ogromnej fortuny. Do tego związku zmuszała go matka, choć sam
Michał Kazimierz zakochany był (z wzajemnością) w Karolinie Sobieskiej, córce
królewicza Jakuba. Gdy w Wiedniu dano mu do zrozumienia, że cesarz gotów byłby poprzeć jego zabiegi o Sobieską (krewną Habsburgów), oświadczył wprawdzie,
że stosuje się do życzeń matki, która chce go ożenić z Sieniawską, ale Szwykowski
zauważył, że bardzo go to wszystko zmieszało – „wypisać trudno, w jakich jest
XJM turbacjach”97. Mimo to, zgodnie z wolą matki, kupowano podczas tej podróży
rozmaite prezenty dla Sieniawskiej (suknie, brylanty, portret ozdobiony brylantami
J. Dygdała, Młody magnat, s. 219.
AGAD, AR, V, nr 15956/II, s. 154: S. K. Szwykowski do A. Radziwiłłowej, Drezno (21? II
1722).
94
Ibidem, s. 144–145: S. K. Szwykowski do A. Radziwiłłowej, Wiedeń, 18 IV 1722.
95
J. Dygdała, Młody magnat, s. 211–212.
96
AGAD, AR, V, nr 15956/III, s. 150: S. K. Szwykowski do A. Radziwiłłowej, Drezno (po 8 II
1722).
97
Ibidem, nr 15956/II, s. 152: S. K. Szwykowski do A. Radziwiłłowej, Wiedeń, 2 V 1722. Szerzej o miłosnych perypetiach młodego Radziwiłła zob.: A. Sajkowski, Staropolska miłość.
Z dawnych listów i pamiętników, Poznań 1981, s. 205–225.
92
93
50
– chyba narzeczonego?) i przesyłano je jej przy różnych okazjach. Młody Radziwiłł
zresztą pogodził się z myślą o poślubieniu Sieniawskiej (odrzucił proponowaną mu
podczas tej podróży przez Stanisława Leszczyńskiego ofertę poślubienia jego córki
Marii, późniejszej królowej francuskiej, tłumacząc się, że matka już go zaręczyła
z Sieniawską98). Tymczasem do Mannheim, gdzie przebywał Szwykowski (Michał
Kazimierz wyjechał do Flandrii), dotarły informacje o wyraźnej przychylności ojca
narzeczonej, hetmana i kasztelana krakowskiego Adama Sieniawskiego, dla wojewody połockiego Stanisława Denhoffa, który bardziej energicznie niż Radziwiłł
ubiegał się o rękę kasztelanki krakowskiej99. Szwykowski zaczął wówczas wyraźnie sugerować Annie Radziwiłłowej podjęcie zabiegów o ożenienie Michała Kazimierza z którąś z księżniczek Sulzbach, „najbardziej dla tak wielkiej colligatii”
(skądinąd była to wymarzona idea księżny Anny, głównie z powodu dóbr neuburskich). Pisał, że był bardzo dobrze przyjęty przez księżniczkę i chwalił jej prete,
bonte, tres belles maniere, beaucoup d’esprit et de douceurs. Dodał, że elektor Palatynatu Renu życzy sobie tego związku, a przed wyjazdem Szwykowskiego prosił
go, aby zapewnił Michała Kazimierza Radziwiłła „o statecznym jego afekcie i że
go kocha jak syna swego”100.
Ważne miejsce w listach Samuela Szwykowskiego zajmowały sprawy stanu
zdrowia jego podopiecznego, od dawna cierpiącego na silne bóle głowy (migreny)101. Pojawiły się one już na samym początku podróży i Szwykowski zapewniał,
że w tej sprawie będą się radzić „doktora w Halli [Halle] sławnego”102. Ostatecznie wybrali jednak inną drogę. Podczas pobytu w Wiedniu Radziwiłł uskarżał się
trochę na drętwienie ręki, ale jak stwierdził jego opiekun, „znać, że ból niewielki,
kiedy się radzić na to nie chce doktorów”. Dodawał, że wprawdzie pojawiały się
AGAD, AR, VI, nr II 80a (kopia): s. 141: M. K. Radziwiłł, Diariusz, 13 VI 1723. Rzeczywistą przyczyną odmowy była obawa przed narażeniem się Augustowi II (A. Mariani, Podróż
zagraniczna, s. 214), a także zapewne zbyt skromny posag, który mogła otrzymać Leszczyńska.
99
AGAD, AR, V, nr 15956/III, s. 104–106: S. K. Szwykowski do M. K. Radziwiłła, Mannheim,
27 VII 1723. Zob. też: A. Sajkowski, Staropolska miłość, s. 223–224.
100
AGAD, AR, V, nr 15956/III, s. 68–69 i 79: S. K. Szwykowski do A. Radziwiłłowej, Mann��
heim, 30 VII 1723 i Praga 29 IX 1723. Informacja ta nie może dotyczyć elektorówny Elżbiety
Augusty Zofii (córki Ludwiki Karoliny z Radziwiłłów), gdyż od 2 maja 1717 r. była ona żoną
Józefa Karola, pflazgrafa reńskiego na Sulzbach. Trudno też przypuszczać, aby Szwykowski
pisał tak o jej starszej córce Marii Franciszce (która była wówczas jeszcze małym dzieckiem), później zresztą niedoszłej narzeczonej Hieronima Floriana Radziwiłła (brata Michała
Kazimierza). Zapewne miał na myśli inną księżniczkę z tego rodu. Zob. też: A. Sajkowski,
Starosty przemyskiego, s. 299–300.
101
K. Zuba, Michał Kazimierz Radziwiłł (1702–1762) – portret psychofizyczny, „Medycyna Nowożytna. Studia nad Kulturą Medyczną” 2002, t. 9, z. 1–2, s. 57.
102
AGAD, AR, V, nr 15956/II, s. 97: S. K. Szwykowski do A. Radziwiłłowej, Stargard, 10 XI
1721.
98
51
bóle głowy, „ale nie dawne ordynaryjne” i podopieczny jest tylko czasem trochę
melancholijny103. W Wiedniu puszczono księciu krew i po tym „nie tak często
uskarża się na bóle głowy, a drętwienie ręki prawie ustało”104. Poważniejsza choroba dopadła księcia dopiero w Amsterdamie na początku września 1722 r. Miał
wysoką temperaturę za radą miejscowego „dobrego doktora [Fenelona] puszczono mu krew z ręki”. Ponadto brał jakieś lekarstwa. Poczuł się po nich lepiej, ale
dopiero w połowie miesiąca „znacznie począł sił nabywać i przechadzał się po
pokoju”. Potem „jeździł do ogroda dla zażycia lepszego powietrza z rady doktora
i już z łaski Bożej zupełnie zdrów, tylko że jest blady barzo i cienki dużo, ale tyż
przy diecie takiej musiał schudnąć”. Szwykowski, ze względu na tę dietę, bał się
wyjazdu do Francji, gdzie „same frukta, winogrona, ostrygi i inne do zepsowania
zdrowia najprędsze okazje”. Doradzał też podopiecznemu powrót do Polski, „ale
i mówić sobie o tym nie dał XJM Dobrodziej”105. Zresztą już podczas podróży do
Paryża młody Radziwiłł w pełni powrócił do zdrowia. Uskarżał się tylko trochę „na
krzyże i gdyby te tylko affectia, byłby zdrowszy nad rybę (jako to pospolicie mówią). Apetyt ma bardzo dobry, sen jeszcze lepszy”106. Dopiero w styczniu 1723 r.
Michał Kazimierz poczuł się gorzej (uprzednio chorowali zresztą członkowie jego
świty). Szwykowski zaraz sprowadził „doktora wielkiej experiencji”, który kazał
puścić krew, a potem dawał odpowiednie lekarstwa107.
Cały czas przejawiał Szwykowski troskę o oszczędne gospodarowanie pieniędzmi przeznaczonymi na podróż. Informował księżnę o warunkach zakwaterowania, kosztach przejazdów i wyżywienia, zakupach odpowiednich strojów dla
Michała Kazimierza i odzieży (liberii) dla służby. W Dreźnie stanęli w wynajętej
za 60 talarów (480 złp.) miesięcznie stancji przy ul. Töpfergasse w pobliżu Zamku.
Książę miał do swej dyspozycji duży pokój, sypialnię i dwie garderoby. Dworzanie
musieli się pomieścić w czterech małych izdebkach, piąta na dole była przeznaczona dla służby. Za obiady i kolacje płacili po 10 talarów (80 złp.) tygodniowo, przy
czym „stół mamy dość dobry i z dobrym gotowaniem – 6 półmisków słusznych,
kilka przystawek i deserts fort proprement”, niestety „piwo, wino a part kupujemy”, a ponadto musieli wynajmować aż dwie karety, dlatego też „piniądze nie
idą, ale lecą”108. Podobne narzekania pojawiły się pod koniec pobytu w Wiedniu
– „niepomału mnie turbują ekspensa wielkie, a tym bardziej, że onych zmniejszyć
nie najduję sposobów”. Zauważył zresztą, że więcej wydaje się na zakupy potrzebIbidem, s. 135–140: S. K. Szwykowski do A. Radziwiłłowej, Wiedeń, 11 i 18 IV 1722.
105
Ibidem, s. 181–182: S. K. Szwykowski do A. Radziwiłłowej, Amsterdam, 18 IX 1722. Zob.
też: K. Zuba, Michał Kazimierz Radziwiłł, s. 59–60.
106
AGAD, AR, V, nr 15956/III, s. 7: S. K. Szwykowski do A. Radziwiłłowej, Lille, 1 X 1722.
107
Ibidem, s. 29–30: S. K. Szwykowski do A. Radziwiłłowej, Paryż, 24 I 1723.
108
Ibidem, nr 15956/II, s. 113: S. K. Szwykowski do A. Radziwiłłowej, Drezno, 8 I 1722; J. Dygdała, Młody magnat, s. 208.
103
104
52
nych rzeczy niż na wyżywienie i przejazdy; przykładowo, „tu musiał sobie XJM na
galę suknie sprawować, co siła wzięło piniędzy”. Tydzień później pisał: „ekspensa
strasznie wielka, tu 4 tys. talerów ledwo się obejdzie i już w tak małym czasie koło
16 tys. talerów courren [128 000 złp.] wyszło, a jeszcze nie przyszliśmy do drożyzny kraju francuskiego”109. Po przybyciu do Mannheim narzekał, że „ekspensa
wielka”; ledwie wziął w Wiedniu 3000 talarów i taką samą kwotę w Monachium
(łącznie 48 000 złp.), „i już mało co z tego zostało”. Samo wynajęcie gospody
w Monachium (z wyżywieniem?) kosztowało 30 guldenów (90 złp.) za dzień, a za
podróżowanie pocztą trzeba było płacić co najmniej 100 guldenów (300 złp.) dziennie. Stwierdził, że dotychczasowe wydatki pochłonęły już 18 000 talarów (około
144 000 złp.)110. W Paryżu wynajęto apartament w hotelu (pałacu?) d’Antraque
przy ul. Tournon (?) na przedmieściu St. Germain za 600 franków (liwrów), czyli
za około 1200 złp. miesięcznie (bez wyżywienia)111. Już po miesiącu przenieśli się
jednak do mniejszego „l’hotel de Florence” w tej samej dzielnicy: „Cały ten pałac
zajął XJM tymże kosztem co się płaciło a l’hotel d’Antraques, z większą wygodą,
apparentią i honorem. Do tego stół taniej nam przychodzi, a lepszy niż w tamtym
pierwszym domu”112.
Podczas pobytu w Paryżu pojawiły się jednak niespodziewane trudności finansowe. Pieniądze na pokrycie kosztów wyprawy przesyłał gdański kupiec i bankier
(a także agent króla Augusta II) Dawid Schiller (Schüller), częściowo za pośrednictwem drezdeńskiego bankiera Johanna Daniela Claurera. Zwracała mu je księżna Anna Radziwiłłowa z dochodów należącego do niej starostwa człuchowskiego.
Tymczasem jesienią 1722 r. pełnomocnicy księżny (administratorzy starostwa?)
nie uzgodnili z Schillerem kwestii spłaty zadłużenia. Pisał on więc bezpośrednio do
Michała Kazimierza Radziwiłła „o instancję do WXM Dobrodziejki [Anny Radziwiłłowej], aby mógł mieć swoją satysfakcję, inaczej nie mógłby nas tak punktualnie suplementować, co nas dużo potrwożyło”. Szwykowski dodawał, że wprawdzie
teraz wydatki są mniejsze, gdyż „stancja, jedzenie i kareta nie wynosi tysiąca talerów bitych [co najmniej 8000 złp.] na miesiąc”, natomiast poprzednio wiele kosztowało „sprawowanie sukien”, a na to „wyszło już 24 tys. franków” (48 000 złp.).
Do tego prawie codziennie trzeba było przyjmować gości (zwłaszcza infanta porAGAD, AR, V, nr 15956/II, s. 147–148 i 152–153: S. K. Szwykowski do A. Radziwiłłowej,
Wiedeń, 25 IV i 2 V 1722. O znaczących wydatkach Polaków przebywających zagranicą
(w tym też Michała Kazimierza Radziwiłła) na stroje zob.: A. Markiewicz, Podróże, s. 77–
79, 264–265.
110
AGAD, AR, V, nr 15956/II, s. 168: S. K. Szwykowski do A. Radziwiłłowej, Mannheim, 7 VII
1722.
111
Ibidem, nr 15956/III, s. 8: S. K. Szwykowski do A. Radziwiłłowej, Paryż, 10 X 1722.
112
Ibidem, s. 16: S. K. Szwykowski do A. Radziwiłłowej, Paryż 9 XI 1722. Na tym przedmieściu szczególnie często zatrzymywali się Polacy; zob.: A. Markiewicz, Podróże, s. 70–71,
268–269.
109
53
tugalskiego Emanuela)113. Sprawa z Schillerem została na pewien czas wyjaśniona,
choć podczas drogi powrotnej okazało się w Dreźnie, że gdański bankier znów
zalecił Claurerowi, aby bez jego zgody nie dawał kredytu Michałowi Kazimierzowi Radziwiłłowi. Szwykowski prosił wtedy księżnę Annę, aby natychmiast interweniowała, „gdyż teraz w wielkiej turbacji jesteśmy, nie mając nic piniędzy [...] na
dokończenie peregrynacji”114. W końcu udało się te trudności przezwyciężyć.
W Dreźnie Szwykowski rozstał się ze swym podopiecznym i przez Berlin
pojechał do Człuchowa. Stamtąd miał się udać do Gdańska, aby tam ostatecznie
rozliczyć całą podróż młodego Radziwiłła i jego świty z bankierem Dawidem
Schillerem. Wymawiał się od spełnienia tego obowiązku, tłumacząc swej mocodawczyni:
Rachunki z JMP Szylerem łatwo każdy pomiarkować może, bo na wszystkie sumy
odebrane w cudzych krajach są kwity ręką XJM Dobrodzieja [Michała Kazimierza
Radziwiłła] podpisane, które tak doskonale informować mogą, że ja więcej nadto
przydać nie mogę, a zatym obeszłoby się beze mnie, ile po niemiecku z P. Szylerem
certować nie mogę115.
Na polecenie księżnej Radziwiłłowej zjechał jednak do Gdańska i tam, wraz
z Decherem (administratorem starostwa człuchowskiego?), udał się do Schillera:
[...] i konfrontując wszystkie kwity XJM Dobrodzieja z moją konotacją wybranych sum
za wekslem P. Szylera, naleźliśmy un si bon raport qu’il n’y avoit pas un sous de defference. Podpisaliśmy wzajemnie sobie rachunki, tak ja odebranych, jako on [Schiller] ordynowanych piniędzy. Jego kopię wziął JP Decher dla przesłania WXM Dobrodziejce.
Komunikowałem wszystkich rachunków moich według percepty od JP Szylera podanej
JMP Decherowi, aby doniósł WXM Dobrodziejce, jako wszystko szczyrze i sprawiedliwie jest konotowane. [...] Widział JMP Decher wszystkie ekspensa i ręką JP [Jana]
Jabłońskiego [pod koniec podróży Michał Kazimierz Radziwiłł mianował go swoim
koniuszym] podpisane, widział konfrontację percepty z ekspensą i przyzna, że i na szeląg nie masz, z łaski Bożej, szkody i straty WXM Dobrodziejki116.
W aktach starostwa człuchowskiego zachowanych w zespole Archiwum Radziwiłłów w warszawskim Archiwum Głównym Akt Dawnych znajduje się jedno
z tych rozliczeń. Podano tam, że wydatki na podróż młodego Radziwiłła wyniosły
AGAD, AR, V, 15956/II, s. 191–192: S. K. Szwykowski do A. Radziwiłłowej, Paryż, 30 listopada 1722. Ogólnie o sposobach finansowania zagranicznych podróży i przesyłania pieniędzy zob.: W. Tygielski, „Kupca do wekseltów i korespondencyi listownej zjednawszy”. Usługi
bankowe w kontekście organizacji i finansowania nowożytnych podróży po Europie, „Barok”
2010, t. 17, z. 1, s. 31–49; a także: M. Kamecka, „Do cudzych krajów”, s. 259–263.
114
AGAD, AR, V, nr 15956/III, s. 73: S. K. Szwykowski do A. Radziwiłłowej, Drezno, 2 października 1723.
115
Ibidem, s. 88–89: S. K. Szwykowski do A. Radziwiłłowej, Człuchów, 11 listopada 1723.
116
Ibidem, s. 97–98: S. K. Szwykowski do A. Radziwiłłowej, Gdańsk, 11 XII 1723.
113
54
84 562 floreny (zł pruskie) i 15 gr (169 125 złp.), z czego 99 006 złp. już zapłacono, a pozostało jeszcze do uregulowania 70 119 złp.117 Trudno powiedzieć, czy
podana kwota obejmowała całość kosztów Grand Tour Michała Kazimierza Radziwiłła, czy też były to tylko sumy, które obciążały starostwo człuchowskie? Sądząc z wyrywkowych informacji Szwykowskiego zamieszczonych w jego listach,
można było te wydatki szacować na co najmniej 200 000–230 000 złp. (pod koniec
pobytu w Paryżu). Wydaje się więc, że w istocie musiały one znacznie przekraczać
250 000 złp. Warto dodać, że późniejszy zagraniczny wojaż brata Michała Kazimierza, księcia Hieronima Floriana Radziwiłła, kosztował jego matkę co najmniej
300 000 złp.118
Kontrola księżny Anny Radziwiłłowej nad swoim synem i nad przebiegiem całego wojażu była utrudniona przez powolny obieg korespondencji. Listy wysyłane
z Człuchowa dochodziły do Białej w ciągu tygodnia, podczas gdy z Mannheim –
mniej więcej po sześciu tygodniach, a z Paryża do Mira po siedmiu tygodniach119.
Tak więc Szwykowski niejednokrotnie musiał samodzielnie podejmować decyzje
dotyczące przebiegu podróży, licząc na to, że później zostaną one zaaprobowane
przez jego mocodawczynię.
Ksiądz Szwykowski przy okazji tej podróży próbował również załatwiać różne
interesy Domu Radziwiłłowskiego. Podczas pobytu w Berlinie podejmował rozmowy z ministrami pruskimi, m.in. na temat dóbr neuburskich, do których pretensje
rościł także król Fryderyk Wilhelm I120. Na dworze drezdeńskim zabiegał o konsensy na cesje starostw, zwłaszcza przemyskiego i człuchowskiego, wręczając na pokrycie kosztów 100 dukatów (1800 złp.) Antoniemu Sebastianowi Dembowskiemu,
regentowi kancelarii koronnej, stale przebywającemu u boku Augusta Mocnego121.
Podczas pobytu na dworze elektorskim w Mannheim prowadził rozmowy w sprawie dóbr neuburskich na Litwie. Przedstawił ofertę Anny Radziwiłłowej nabycia
tych dóbr, które nie są odpowiednio zarządzane i „idą w ruinę”. Uzyskał deklarację, że księstwo Sulzbachowie nikomu innemu nie sprzedadzą tych dóbr, jak tylko
Michałowi Kazimierzowi Radziwiłłowi, a tymczasem przeprowadzą kontrolę tych
majątków i zweryfikują ciążące na nich długi122. W drodze powrotnej, po rozstaniu
w Dreźnie ze swym podopiecznym, Szwykowski udał się do Berlina. Tam spotkał się m.in. z ministrem Heinrichem von Ilgen i kontynuował uprzednie rozmowy w sprawie jakichś papierów, zapewne dotyczących starostwa człuchowskiego.
Minister obiecał, że ściągnie je z regencji pomorskiej. Szwykowski uzgodnił, że
Ibidem, dz. XVII, t. 57, s. 216: Wexel JO XJM D[obrodzieja Michała Kazimierza Radziwiłła]
do cudzych krajów.
118
Ibidem, dz. XI, nr 135, s. 253: Wydatki JO Księżnej [Anny Radziwiłłowej] roku 1736.
119
Ibidem, V, nr 15956/II, s. 179; nr 15956/III, s. 31, 89.
120
Ibidem, nr 15956/I, s. 104–106: S. K. Szwykowski do A. Radziwiłłowej, Berlin, 6 XII 1721.
121
Ibidem, nr 15956/II, s. 147: S. K. Szwykowski do A. Radziwiłłowej, Wiedeń, 25 IV 1722.
122
Ibidem, s. 172–173: S. K. Szwykowski do A. Radziwiłłowej, Mannheim, 25 VII 1722.
117
55
odbierze się je, gdy do Berlina dotrze kilka antałów węgierskiego wina od księżny
Radziwiłłowej (wysyłka ta była uzgodniona już wcześniej)123.
Szwykowski pamiętał również o własnych sprawach. Kilkakrotnie prosił Annę
Radziwiłłową, aby wyjednała u biskupa krakowskiego Konstantego Felicjana Szaniawskiego zgodę na jego dalszy pobyt zagranicą, gdyż boi się, że może się nie
utrzymać przy swoich „plebaniach, bez których, na ten wiek mój podeszły, obejść
się i prawie żyć nie mógłbym”124. Ponadto prosił o wsparcie dla swego brata (Stefana) i jego sierot (miał sześć córek), a potem dziękował za udzieloną im pomoc125.
Zabiegał zresztą u księżny Anny Radziwiłłowej i u jej brata Pawła Karola Sanguszki o protekcję także dla siebie. Między innymi na wiadomość (zresztą fałszywą), że referendarz koronny ksiądz Antoni Rozdrażewski ma objąć inne opactwo,
prosił Radziwiłłową, aby za pośrednictwem ministra Jakuba Henryka Flemminga
wyjednała mu opuszczone przez Rozdrażewskiego opactwo lubińskie wraz z probostwem kościoła św. Michała w Krakowie, „a wreszcie cokolwiek intratnego na
subsystencję nas głodnych”126. Później przymawiał się, czyby za tą samą protekcją
Flemminga nie mógł uzyskać jakiegoś opactwa po Bogusławie Gosiewskim, o którym się mówiło, że ma objąć biskupstwo wileńskie127. Pewną ciekawostką może
być informacja, że gdy przebywający w Heidelbergu Szwykowski przypuszczał,
iż bawiący w Pradze Michał Kazimierz Radziwiłł wyprawi część swego bagażu
przez Śląsk do Polski, to napisał do Białłozora: „chciej tam Dobrodzieju mój mały
walizek i kapelusznik zostawić przy sobie dla peruk, które tam są i bez których się
obejść trudno będzie po wypadnieniu włosów, które nie chybi”128. Podczas drugiego
pobytu w Berlinie jesienią 1723 r. sprawił sobie nowy powóz, o którym tak pisał:
„kolaska moja est un le plus jolie bijoux du monde”. Nie kupił natomiast koni, bo
były drogie. Prosił zresztą wtedy o przysłanie asygnat od księżny Radziwiłłowej,
„bo się cale wyzuwam z grosza”129.
Samuel Szwykowski, po rozliczeniu w Gdańsku kosztów podróży z tamtejszym
bankierem Dawidem Schillerem, około połowy stycznia 1724 r. powrócił do swej
parafii w Ćmielowie i odesłał księżnej Annie Radziwiłłowej konie. W marcu tegoż
roku był jednak w Warszawie i na polecenie księżnej pisał w jej sprawach na dwór
elektora Palatynatu Renu do Mannheim130. Później przez długi czas brak śladów konIbidem, nr 15956/III, s. 81: S. K. Szwykowski do M. K. Radziwiłła, Berlin, 23 X 1723.
Ibidem, nr 15956/II, s. 119–125: S. K. Szwykowski do A. Radziwiłłowej, Drezno, 4 i 7 II 1722.
125
126
Ibidem, nr 15956/III, s. 10 i 20: S. K. Szwykowski do A. Radziwiłłowej i do kogoś z otoczenia P. K. Sanguszki, Paryż, 10 X i 29 XI 1722.
127
Ibidem, s. 146: S. K. Szwykowski do M. K. Radziwiłła, Heidelberg, 31 VIII 1723.
128
Ibidem, s. 74–75: S. K. Szwykowski do M. Białłozora, Heidelberg, 10 IX 1723.
129
Ibidem, s. 81: S. K. Szwykowski do M. K. Radziwiłła, Berlin, 23 X 1723.
130
Ibidem, s. 102–104 i 106: S. K. Szwykowski do A. Radziwiłłowej, Ćmielów, 19 I i Warszawa
23 III 1724.
123
124
56
taktów Szwykowskiego z Radziwiłłami. Natomiast znów świadczył wówczas usługi
bratu Anny Radziwiłłowej, Pawłowi Karolowi Sanguszce131. Został bowiem ochmistrzem i preceptorem jego syna, młodego Janusza Aleksandra Sanguszki, podczas
jego nauk w Krakowie w latach 1726–1728132. We wrześniu 1730 r. Szwykowski
został wybrany na deputata z kapituły krakowskiej do trybunału koronnego133.
Ponownie korespondencję z Radziwiłłami nawiązał Szwykowski dopiero
w 1733 r. Księżna Anna Radziwiłłowa przesłała mu zaliczkę na wynajęcie jego
krakowskiej kamienicy na czas koronacji nowego króla. W odpowiedzi gratulował
jej pozyskania dóbr neuburskich dla jej młodszego syna Hieronima i dodał: „możesz wynieść na tron drugiego [Michała Kazimierza], do czego w wielu znacznych
IMM [Ichmościach], a królowi Stanisławowi [Leszczyńskiemu] przeciwnych,
wielka pokazuje się apparencja”. Zapowiadał przy tym swój przyjazd na elekcję134.
Podczas tej elekcji okazało się jednak, że Szwykowski, opowiadając się za swym
dawnym monarchą, którego był tak bliskim współpracownikiem, stanął po przeciwnej stronie niż Radziwiłłowie, udzielający poparcia Augustowi III. Towarzyszył zresztą królowi Stanisławowi podczas oblężenia Gdańska135. Po kapitulacji
Gdańska podpisał (29 czerwca 1734) wraz z innymi stronnikami Leszczyńskiego
akt uznania Augusta III. Mimo to mógł później wyjechać do Królewca, gdzie znalazł schronienie król Stanisław. Dopiero bowiem w końcu 1735 r. poinformował
Michała Kazimierza Radziwiłła, że uznał (ponownie?) Augusta III i wrócił do diecezji krakowskiej, narzekając, że jest „wygłodniały gdańską obsidią”136. Pełnił tam
potem różne funkcje kościelne. Po objęciu diecezji krakowskiej w 1746 r. przez
biskupa Andrzeja Stanisława Załuskiego podobno był przez pewien czas jego dworzaninem, co jednak ze względu na wiek Szwykowskiego jest mało prawdopodobO ówczesnej pozycji Sanguszków zob.: A. J. Baranowski, Między Księstwem Litewskim
a Koroną Polską. Wzrost roli rodu Sanguszków w Rzeczypospolitej na początku XVIII wieku, w: Wokół Sanguszków. Dzieje–sztuka–kultura, red. J. Skarbski, B. Bułdys, Tarnów 2007,
s. 42–43.
132
ANKr. OW, Archiwum Sanguszków, Teki Arabskie, nr 44/2: listy S. K. Szwykowskiego
i J. A. Sanguszki do P. K. Sanguszki, Kraków 1726–1728, oraz rkp 495: rejestr wydatków
J. A. Sanguszki z lat 1726–1730. Ówczesna edukacja młodego Sanguszki miała zapewne
charakter prywatny, gdyż nie został wpisany do metryki uniwersyteckiej; zob.: Album Studiosorum Universitas Cracoviensis, t. 5, wyd. K. Lewicki, J. Zathey, Kraków–Wrocław 1956,
s. 29–34.
133
B. Przybyszewski, Katalog kanoników Krakowskiej Kapituły Katedralnej w XVIII wieku,
Kraków 2009, s. 222.
134
AGAD, AR, V, nr 15956/III, s. 108–109 i 111–113: S. K. Szwykowski do A. Radziwiłłowej,
Kraków, 27 V i 21 VI 1733 (cytat na s. 112).
135
Codzienne kłopoty, wielkie interesy i podwójna elekcja. Korespondencja radziwiłłowskich
urzędników z księżną Anną z Sanguszków Radziwiłłową i jej synem Michałem Kazimierzem
z 1733/1734 roku, wyd. J. Dygdała, Warszawa 2013, s. 138–139, 145–146, 155.
136
AGAD, AR, V, nr 15956/III, s. 122–124: S. K. Szwykowski do M. K. Radziwiłła, Kraków, 12
XII 1735 – pisał, że jest „wygłodniały gdańską obsidią” i prosił o życzliwość.
131
57
ne. Schorowany i zadłużony, osiadł jednak w Gruszowie, podkrakowskich dobrach
swojego siostrzeńca, szambelana Kazimierza Ottenhauza. Zmarł tamże 28 (lub 29)
kwietnia 1752 r., pochowany został w katedrze wawelskiej137.
Zachowane relacje Samuela Kazimierza Szwykowskiego z odbytych przez niego co najmniej czterech podróży zagranicznych, w towarzystwie królewny Teresy Kunegundy Sobieskiej, Pawła Karola Sanguszki oraz Jana Mikołaja i Michała
Kazimierza Radziwiłłów, dają nam niezwykle interesujący, a przy tym w miarę
pełny obraz celów i przebiegu magnackiego Grand Tour z końca XVII i pierwszych
dziesięcioleci XVIII w. Wyraźnie wynika z tej korespondencji, że czołowe rodziny magnackie wysyłały wówczas swe dzieci do Europy Zachodniej nie w celach
edukacyjnych, lecz aby doskonaliły znajomość języka francuskiego i nabrały odpowiedniej ogłady towarzyskiej, a także nawiązały kontakty z europejską arystokracją138. Zwłaszcza perygrynacja Michała Kazimierza Radziwiłła i jego pobyty na
dworach spowinowaconych z Radziwiłłami władców i książąt przypominały podróż młodego następcy tronu jednego z państw europejskich. Można jednak dodać,
że tendencje do takiego właśnie traktowania zagranicznych podróży pojawiły się
wśród Radziwiłłów już w pierwszej połowie XVII w.139 Nawiasem mówiąc, Alojzy
Sajkowski zwrócił uwagę, że po powrocie ze swych europejskich wojaży Michał
Kazimierz Radziwiłł odbył niezwykle uroczyste, „niemal monarsze w swym splendorze” wjazdy (ingresy) do stolic swych ordynacji – Nieświeża i Ołyki, później zaś
nie mniej okazały wjazd na województwo wileńskie140.
erzy Dygdała, Adam Kucharski
The journey of Princess Sobieska and a handful
of 17th/18th-century magnate Grand Tours as reported
by Samuel-Kazimierz Szwykowski
S u mm a r y
The article portrays Samuel-Kazimierz Szwykowski (1668–1752), a Lithuanian nobleman, courtier to King John III Sobieski and, later on, secretary to King Stanisław Leszczyński.
Subsequently, after his wife and daughter died, Szwykowski was made a priest (in 1709)
B. Przybyszewski, Katalog kanoników Krakowskiej Kapituły, s. 222.
A. Mariani, Podróż zagraniczna, s. 219–220.
139
M. Chachaj, Zagraniczna edukacja, s. 89–91.
140
A. Sajkowski, Starosty przemyskiego, s. 303–306; B. Manyś, Wjazd na województwo wileńskie Michała Kazimierza Radziwiłła „Rybeńki” jako przykład specyfiki kultury dworów
magnackich w Wielkim Księstwie Litewskim, w: Europejski wiek osiemnasty, s. 307–319.
137
138
58
and promoted to the rank of Canon of Smolensk and Krakow. With a good command of
French, he accompanied Princess Teresa-Kunegunda Sobieska in her journey to the residence of her newlywed husband, Bavarian Elector Maximilian II Emanuel, in 1694–1695.
In the later years, he foster-parented the young magnate sons who set off for long journeys
into Europe (particularly, to France): Paweł-Karol Sanguszko and Jan-Mikołaj Radziwiłł
(1700–1703), and Michał-Kazimierz Radziwiłł (1721–1723). Rather than educational, the
purpose behind these so-called Grand Tours was for the voyagers to master their French
skills and become of refined social manners, as well as to establish contacts with European
aristocrats. In particular, the trip made by Michał-Kazimierz Radziwiłł and his sojourns at
the German courts of rulers and dukes related to the Radziwiłł house was reminiscent of the
journeys of young European successors to the thrones.
Czasy Nowożytne
TOM 27
ROK 2014
Jerzy Józef Głowacki
Łódź
Religijność konfederatów barskich
Dla celów badawczych, aby możliwe było traktowanie tej zróżnicowanej
zbiorowości jak jedną całość, należy przyjąć, że konfederatami w ogólnym znaczeniu tego słowa były jednostki, które bez różnicy na pochodzenie społeczne
związały z dziejami związku swe nadzieje i losy, solidaryzując się z zawartymi
w manifestach erekcyjnych hasłami. W praktyce ton ruchowi nadawała średnio
zamożna szlachta, z której szeregów rekrutowało się najwięcej regimentarzy
i marszałków1. Większość literatury i publicystyki rękopiśmiennej wytworzonej
w latach 1768–1772 wyraża sympatię do konfederatów. Kluczowe zatem dla moich badań okazują się ustalenia Janusza Maciejewskiego, który umiejscowił literaturę barską w kręgu szlacheckiego folkloru środowiskowego2. Konsekwencją
tego przyporządkowania jest twierdzenie, że autorzy dramatów, dialogów, pieśni
i wierszy nie wyrażali w nich własnej indywidualności, lecz odpowiadali na zapotrzebowanie grupy, z której się wywodzili (szlachty). Jako charakterystyczny
dla folkloru środowiskowego Maciejewski określił brak wyraźnego rozróżnienia
na twórców i odbiorców literatury. Jednostki tworzące dane środowisko mogą
pełnić obie funkcje zamiennie i ten właśnie fakt decyduje o powszechnej anonimowości dzieł3.
Socjologiczne pojęcie religijności określa stosunek jednostki do danego systemu wierzeń w sferze osobistego odnoszenia się do prawd wiary oraz funk J. Michalski, Mentalność polityczna konfederatów barskich. Próba charakterystyki, w: Przemiany tradycji barskiej. Studia, red. Z. Stefanowska, Kraków 1972, s. 9–10.
2
J. Maciejewski, Wstęp, w: Literatura barska. (Antologia), oprac. idem, Wrocław 1976,
s. XVIII.
3
J. Maciejewski, Folklor środowiskowy. Sposób jego istnienia, cechy wyodrębniające (Na
przykładzie „folkloru szlacheckiego” XVII i XVIII w.), w: Problemy socjologii literatury,
Wrocław 1971, s. 253–254.
1
60
cjonowanie płynących z nich nauk w wymiarze społecznym4. Obejmuje takie
zagadnienia jak:
1. Autodeklaracja stopnia zaangażowania emocjonalnego w odniesieniu do sacrum.
2. Wiedza o dogmatach i swojej wierze w ogóle.
3. Wiara w poszczególne dogmaty.
4. Sumienność w praktykach religijnych.
5. Poczucie przynależności do społeczności wyznaniowej.
6. Zachowanie nauk moralnych płynących z nakazów religii5.
W badaniu opartym na źródłach historycznych kompleksowe ujęcie tak rozumianego zagadnienia jest niemożliwe, jeśli jego przedmiotem ma być zbiorowość,
która nie pozostawiła po sobie dostatecznej ilości materiału zawierającego osobiste
wynurzenia dotyczące kwestii wiary. Jedynym wyjściem jest odrzucenie sztywnego trzymania się naukowej definicji na rzecz bardziej potocznego rozumienia
terminu i próba odnotowania – z zachowaniem odpowiedniego porządku – wszelkich zachowań, deklaracji i opinii, które przybliżałyby specyfikę i głębokość więzi
uczuciowej ze sferą sacrum. Takie potraktowanie tematu prowadzić musi do dysproporcji w omawianiu poszczególnych elementów religijności, o jednych bowiem
źródła nie mówią wiele lub zgoła nic, podkreślając wagę innych6.
Okoliczności, które wpływały na religijność w omawianym okresie, można podzielić na dwie grupy. Pierwszą z nich stanowią czynniki natury psychologicznej,
które na ogół sprzyjały wzrostowi gorliwości religijnej7: poczucie bliskości śmierci, zagrożenia utraty majątku, bezpieczeństwa bliskich, świadomość walki z niekatolicką Rosją o pozycję konfesji katolickiej w państwie itd. Do drugiej grupy
Por.: Słownik socjologii i nauk społecznych, red. G. Marshall, M. Tabin, Warszawa 2004,
s. 278.
5
W. Pawlaczuk, Religijność, w: Encyklopedia socjologii, red. W. Kwaśniewicz i in., t. 3, Warszawa 2000, s. 293–294.
6
Dopiero na fali 240. rocznicy utworzenia związku barskiego powstały artykuły poruszające kwestię religijności konfederackiej. Z nich krótka publikacja Urszuli Janickiej-Krzywdy
stanowi bardziej zebranie obiegowych poglądów o rozbudzeniu pobożności u konfederatów
barskich niż próbę docieczenia prawdy o jej charakterze. Zob.: U. Janicka-Krzywda, Maryjna
pobożność konfederatów barskich, „Zeszyty Sądecko-Spiskie” 2008, t. 3, s. 86–88. Większą wartość naukową ma artykuł Magdaleny Ślusarskiej, którego część ustaleń jest zbieżna
z wnioskami niniejszej pracy. Niemniej i ten tekst ze względu na niewielką objętość nie wyczerpuje tematu i można go traktować jedynie jako zarys problemu. Por.: M. Ślusarska, „My
mocą Boga wsparci, ocalając wiarę” – motywy religijne i obrzędowe konfederacji barskiej,
w: Konfederacja barska, jej konteksty i tradycje, A. Buchmann, A. Danilczyk, Warszawa
2010, s. 157–181. Zob. też: J. J. Głowacki, Manifestowanie religijności przez konfederatów
barskich, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Historica” 2010, t. 85, s. 59–76.
7
„Gdzież uciekniemy, to chyba do Boga,/Wołać »Zmiłuj się Panie, bo już trwoga«”. Cyt za:
J. Krasicka, Kraków i ziemia krakowska wobec konfederacji barskiej, Kraków 1929, s. 146.
4
61
należy zaliczyć utrudnienia w wypełnianiu praktyk religijnych: brak kapelanów
przy części oddziałów, niekiedy konieczność unikania miejscowości, w których
znajdowały się miejsca kultu itd. Pod tym względem w najtrudniejszej sytuacji
znajdowali się konfederaci barscy przebywający na terytorium Turcji i jeńcy konfederaccy w Rosji.
Wśród walczących barzan przeważała młodzież szlachecka między 19 a 26 rokiem życia8. Autor jednego z publicystycznych dziełek, niewątpliwie katolik, wcielający się jednak w postać dysydenta, wyraził przekonanie przed swoim fikcyjnym
adresatem nieunitą, że polska młodzież edukowana „po woltersku” miała ironiczny
dystans do religii. Stwierdził, że gdyby w Radomiu ona decydowała w imieniu
katolików, stronnictwo innowiercze osiągnęłoby pełen sukces już wtedy. Młodym
bowiem zależeć miało tylko na synekurach i zaszczytach9. Czy rzeczywiście?
Lata czterdzieste XVIII w. były okresem reformy programów szkolnictwa zakonnego, zatem horyzonty barskiego pokolenia szlachty, które kształciło się już po
zmianach, mogły nieco się różnić od swoich ojców i dziadów. Nie należy jednak
wpływu tej reformy przeceniać. Dopuszczono wówczas do programów szkół nauki
matematyczno-przyrodnicze, historię, geografię i języki obce, wszystko to jednak
w ramach skostniałych struktur szkolnictwa zakonnego. Poza kolegiami warunki
do rozwijania zainteresowań współczesną myślą europejską były raczej ograniczone, długo bowiem nie drukowano w Rzeczypospolitej dzieł filozofów oświeceniowych. Gromy na swoje jezuickie wykształcenie ciskał w pamiętnikach Józef
Wybicki, twierdząc, że nadal polegało ono głównie na nauce łaciny, uniformizacji
i wprawianiu w bezwzględne posłuszeństwo10. Wymowny jest fakt, że Dumouriez,
francuski instruktor służący przy konfederacji, porozumiewał się z Polakami głównie po łacinie11.
Społeczeństwo polskie było wówczas, krótko mówiąc, odporne na wirusa wolterianizmu. Za grupę ryzyka można było uznać właściwie tylko możnych12 i wśród
niej rzeczywiście dostrzegano wyraźny spadek gorliwości religijnej13. Właściwie do
W. Konopczyński, Konfederacja barska, t. 2, Warszawa 1991, s. 753; W. Szczygielski, Konfederacja barska w Wielkopolsce 1768–1770, Warszawa 1970, s. 193.
9
Biblioteka Jagiellońska (dalej: BJ), rkps 6438, s. 163: Respons od dysydenta do dyzunita
litewskiego pisany.
10
J. Wybicki, Życie moje oraz Wspomnienie o Andrzeju i Konstancji Zamoyskich, oprac.
A. M. Skałkowski, Wrocław 2005, s. 27.
11
C. Dumouriez, Wojna w Polsce 1770 i 1771, tłum. [nie podano], Poznań 1865, s. 20.
12
J. Kitowicz, Opis obyczajów za panowania Augusta III, oprac. A. Skarżyńska, red. Z. Goliński, Warszawa 2003, s. 29. Zob. też: Lament wolności i wiary, oprac. P. Dudziak, B. Szleszyński, w: Literatura konfederacji barskiej, oprac. J. Maciejewski, t. 3: Wiersze, Warszawa 2008,
s. 120. Por.: J. Wojnowski, Wierność katolicka Warszawy stanisławowskiej (1764–1795),
„Ateneum Kapłańskie” R. 49, 1957, t. 54, z. 3, s. 433.
13
„Ku końcowi panowania Augusta III [...] czarodziejstwu zgoła nie wierzono, życie rozkoszne w modę weszło, dochodzenie ścisłe spowiedzi wielkanocnej między osobami znacznymi
8
62
tego właśnie środowiska Stanisław Konarski adresował dzieło O religii poczciwych
ludzi (1769), stanowiące rozprawę ze zwolennikami deizmu14. Przy omawianiu religijnego oblicza szlacheckiego ruchu barskiego z tego typu zjawiskami ma się do
czynienia niezmiernie rzadko. Jeśli wśród szeregów konfederacji znalazły się jednostki bardziej indyferentne, nie wypadało im się z tym obnosić. Wykształcony we
Francji jeden ze zdolniejszych wodzów barskich Józef Miączyński zdradził się ze
swoją niewiarą w dogmaty katolickie, ze swoim deizmem, a być może ateizmem,
przed Karlem Heykingiem, biorąc go za człowieka o „filozoficznym umyśle”. Przy
okazji ukazał, jak kruche podstawy „filozoficzne” ma jego niewiara. Podobno niezmiernie zdziwiła go uwaga Inflantczyka, że Jan Jakub Rousseau wierzy w Boga
i życie pozagrobowe15.
Bardziej magnacka z ducha, ale i składu Generalność, wiodąc żywot bardziej
beztroski, zachowywała z pewnością mniej rygoryzmu. Młodszy wiek żołnierzy
barskich niż politycznego przywództwa związku nie wpływał na oziębłość, lecz
przeciwnie, na manifestowanie gotowości poświęcenia. Dla młodego człowieka,
wychowanego w surowej kulturze szacunku dla rodziców, księży i autorytetów
w ogóle, religia jest sferą nakazu i posłuszeństwa16. Dorastająca w takim społeczeństwie jednostka czuje się zobowiązana manifestować swoje oddanie wartościom,
które zostają jej narzucane przez system kar i nagród, a więc ustosunkowana jest do
nich emocjonalnie, a nie racjonalnie. Najwyższym wyrazem oddania dla wartości
jest ofiara z życia. Z pragmatycznego punktu widzenia, zakładającego, że te same
wartości mają służyć normalnemu funkcjonowaniu społeczeństwa i zgodnego życia
ludzi, jest to czyn irracjonalny. Dopiero dojrzały człowiek, stając się autonomiczną częścią takiego społeczeństwa, mógł przyjąć system religijny niejako z własnego wyboru. Dopiero wówczas odczuwał w pełni, że system etyczny uświęcony
przez religię jest podstawą ładu międzyludzkiego, a więc pełni funkcję praktyczną.
Podejście do wiary tą drogą stawało się bliższe podejściu racjonalnemu, a co za
tym idzie, mniej skłonnemu do ofiar. To naturalnie jest tylko jeden z możliwych
sposobów wytłumaczenia zauważalnego zjawiska, że w odniesieniu do młodych
konfederatów barskich tak często w źródłach mówi się o ofierze, „azardowaniu”
własnego życia. Do tego zagadnienia wrócę jeszcze w dalszej części wywodu.
za napaść duchowieństwa, za granicę swojej zwierszchności występującą, poczytano [...]”;
J. Kitowicz, Opis obyczajów, s. 123.
14
S. Konarski, O religii poczciwych ludzi, Kraków 1887.
15
K. Heyking, Wspomnienia z ostatnich lat Polski i Kurlandii. 1752–1796, tłum. W. Zawadzki,
w: Polska stanisławowska w oczach cudzoziemców, oprac. W. Zawadzki, Warszawa 1963,
t. 1, s. 89–90; A. Kraushar, Losy Miączyńskiego marszałka konfederacyi barskiej, generała
wojsk republikańskich za czasów Rewolucyi francuzkiej (1769–1793). Obraz historyczny, Petersburg 1902, s. 50–51.
16
J. Kitowicz, Opis obyczajów, s. 54.
63
Brak dostatecznej liczby świadectw indywidualnych i zadowalających, dogłębnych relacji zewnętrznych obserwatorów sprawia, że oddzielenie religijności „na
pokaz”, tworzącej oblicze związku, i prywatnej, zgodnej z osobistym nastawieniem
poszczególnych konfederatów, jest właściwie niemożliwe. Z analizowanych przeze mnie w innym artykule17 faktów można wywnioskować, że zawsze starano się
zachowywać regularne uczestnictwo w społecznym kulcie, „dzień święty święcić”.
Odczuwano po prostu taką potrzebę. Nie dziwi więc fakt, że według autora wiersza
wyrażającego żale jeńców konfederackich ograniczenie dostępu do praktyk religijnych jest rodzajem uciemiężenia:
Ani mszy świętej słuchać, ani do spowiedzi/ Nie dopuszczają, tylko nas wiodą jak
niedźwiedzi./ [...] Nazajutrz z nas niektórym mszy wysłuchać dali/ I ksiądz przyszedł.
Pierwszy raz, co się spowiadali [po ponad trzech tygodniach niewoli]./Ale ci, co mieli
rano brać komuniją,/ Nie mogli, bo im Moskwa zrobiła maniją./ Boże Stwórco, Panie
mój, my pragniemy Ciebie,/ Na cóżeś dał nas tym kpom odrywać od Siebie18.
Właśnie konfederatom przebywającym poza terytorium Rzeczypospolitej, których wolność w jakiś sposób ograniczono, regularne praktykowanie przysparzało
największych kłopotów19. Trudno określić, jak na terytorium Turcji radzili sobie
podkomendni Michała Krasińskiego i Joachima Potockiego. Najprawdopodobniej
nabożeństwa w ich obozie odprawiali jacyś bliżej nieznani nam księża. Natomiast
jeńcy konfederaccy w Rosji mogli bardzo długo pozostawać odcięci od sakramentów – dotąd, aż nie napotkali katolickich księży. Zesłany na Syberię oficer francuski
w służbie barskiej Thesby de Belcour przypominał, że krainę tą zwano „czyśćcem
katolików”20. Karol Chojecki, konfederat krakowski ujęty w 1768 r. i wcielony do
wojsk imperium, dopiero we wrześniu 1773 r. trafił ze swoją jednostką do prowincji saratowskiej w guberni astrachańskiej, gdzie osadnicy niemieccy mieli katolickie świątynie. Stwierdzał, że dla niektórych jeńców była to pierwsza od sześciu lat
okazja do spowiedzi. Jak się wydaje, skorzystali z niej wyłącznie byli konfederaci
rekrutujący się ze stanu szlacheckiego, ponieważ tamtejsi księża posługiwali się
tylko językiem niemieckim i łaciną21.
Toczona wojna niosła ze sobą ofiary, a więc i częstsze niż w czasie pokoju pogrzeby. Zachowaniu się kapłana w okolicznościach bliskiej śmierci konfederata
J. J. Głowacki, Manifestowanie religijności.
Podróż konfederacka na stacyje podzielona..., w: Literatura barska, s. 254, 258, albo w:
Literatura konfederacji barskiej, t. 3, s. 314–330.
19
Por. jednak: BJ, rkps 6672/II, s. 140, 142: Relacja o wywiezieniu Czackiego, podczaszego
kor. przez Moskwę do Brodów.
20
T. de Belcour, Dziennik oficera francuskiego w służbie konfederacji barskiej, tłum. K. Godebski, Lwów 1866, s. 38.
21
K. Lubicz-Chojecki, Pamięć dzieł polskich. Podróż i niepomyślny sukces Polaków, oprac.
W. Turek, Gdańsk 1992, s. 90.
17
18
64
lub konfederatów służyć miała (nie rozpowszechniona jednak) Krótka instrukcyja
o sakramencie pokuty względem tych, którzy w zgonie zostają, wchodząca w skład
zbioru Konfederatów barskich pieśni i modlitwy. Pouczała ona, jak zachować się
w sytuacjach nagłych, kiedy umierający nie może mówić, kiedy ranny, umierając,
wypowie tylko część spowiedzi. Według instrukcji w takich przypadkach oznakę
skruchy zawsze należy nagradzać rozgrzeszeniem. Najciekawszy jest punkt trzeci:
W tonieniu i utarczce wojennej lub w podobnym przypadku, gdzie i jednego w szczególności grzechu wyznać nie można, obaczywszy jaki znak żalu, jako klękanie, bicie
się w piersi, może [duchowny] wszystkich razem rozgrzeszyć tą formą: Ja was rozgrzeszam z grzechów waszych.
Ta pobłażliwość wiązała się zapewne z wiarą o zachowywaniu przez konfederatów czystości moralnej, postulowano bowiem, aby bojownicy o wiarę i wolność
żyli w czystości, nieustannie przeprowadzając rachunek sumienia, przyjmując komunię raz w miesiącu i spowiadając się tego samego dnia po popełnieniu grzechu
śmiertelnego22. Szczera skrucha, według Krótkiej instrukcyi, powinna umożliwiać
odpuszczenie grzechów nawet przez kapłanów podejrzanych moralnie i innego wyznania niż katolickie (mowa o duchownych ekskomunikowanych, schizmatyckich
i apostatach), natomiast żadnego skutku nie daje spowiedź osobie świeckiej23.
Opisanie religijności danej grupy, zgodnie z przytoczoną definicją, obejmować
powinno sferę etyki – to, na ile nakazy etyczne wynikające z religii są respektowane i wcielane w życie przez tworzące grupę jednostki. Jest to szczególnie trudne,
gdy dysponuje się rozproszonymi informacjami, których w tym wypadku nie należałoby z pewnością uogólniać. Gdyby przyjąć, że czyn jednostki jest właściwy
dla całego ruchu, musielibyśmy stwierdzić, że konfederaci barscy nie mieli żadnego kłopotu z łamaniem wszystkich po kolei przykazań dekalogu24. Gdyby znów
uznać za prawdziwy wizerunek, jaki przedstawia gloryfikująca ich, tworząca wzór
Punkta pobożnego księdza Mettena, zakonu franciszkańskiego teologa, misyjonarza rzymskiego, podane konfederatom polskim 1769, oprac. A. Bąbel, w: Literatura konfederacji barskiej, red. J. Maciejewski, t. 4: Silva rerum, Warszawa 2008, s. 73, 75.
23
Xsiążeczka do nabożeństwa w czasach konfederacyi barskiej ułożona, a na obecne czasy
wielce przydatna, [Paryż] 1845, s. 162–165. Zob. także: T. Garlicki, Mowa J. X. Tomasza
Strzemienczyka Garlickiego Kanonika Kijowskiego w Obozach Konfederackich Kaznodziei
przy Exekucyi na rozstrzelanie Kryzrektowanego pro Perduellione J. P. [...] na placu pod
Jasną Górą miana dnia 21 9bris 1770, [b.m.r.w.; druk zamieszczony w rękopisie Biblioteki
PAU i PAN w Krakowie (dalej: KB PAN), sygn. 320, k. 150–150v].
24
Nie zmienia tego obrazu nawet osobne traktowanie zwalczanych przez konfederatów „kup
swawolnych”, które: „Szpetnego zysku powodem [...] śmieją brać na siebie szacowny płaszcz
konfederacyi i wielkie szkody przy najazdach czynią”; BJ, rkps 6670/II, k. 99v: Refleksje
względem czasu teraźniejszego, 1768 r. Niewątpliwie w związku znalazły się także jednostki
o bandyckich skłonnościach. Zob. np.: J. Kitowicz, Pamiętniki, czyli Historia polska, oprac.
P. Matuszewska, Warszawa 2005, s. 322.
22
65
osobowy rycerza barskiego literatura, okazałoby się, że jeśli konfederaci łamali
jakieś etyczne nakazy, to bynajmniej nie można ich nazwać grzechem25, bo działali w warunkach koniecznej samoobrony i z inspiracji sił wyższych. I tu ważna
uwaga: zabicie w odruchu obrony agresora, najeźdźcy kraju nie uważano w ówczesnej teologii moralnej za grzech26. Takie było również powszechne odczucie.
Akty poszczególnych konfederacji powołują się na „prawo naturalne” do obrony27.
W związku z tym wydaje się, że kluczem do opisu zagadnienia, o którym mowa,
jest uwzględnienie oskarżeń, jakie formułowano pod adresem konfederatów oraz
jakie oni sami wysuwali pod adresem swoich towarzyszy lub przeciwników w obrębie związku. Są to zarzuty o charakterze ogólnym, nieprzywiązane do konkretnych osób, choć oczywiście można znaleźć przykłady konfederatów szczególnie
naruszających określone normy. Zarzuty te pogrupowałem według siedmiu grzechów głównych.
Gniew, a więc „nieuporządkowane pragnienie zemsty i ukarania”28 (sprawiedliwego
karania nie uważano za grzech), według przekonania jej przeciwników leżał u samych
podstaw konfederacji jako konsekwencja omówionego już „fanatyzmu” i przejawiał
się w niesprawiedliwościach wyrządzanych przez oddziały barskie29. Oficjalne pisma
związku naturalnie racjonalizowały motywy podjęcia walki. Większość krytyki kierowanej pod adresem konfederatów można jednak umieścić w obszarze grzechu pychy30
O tym, co uważano za grzech w epoce, pisał: A. Derdziuk, Grzech w XVIII wieku. Nurty
w polskiej teologii moralnej, Lublin 1996, s. 110 i n.
26
Ibidem, s. 232.
27
Archiwum Państwowe w Łodzi (dalej: APŁ), Archiwum Rodziny Bartoszewiczów (dalej:
ARB), sygn. 125, s. 71–72: Akt konfederacji województwa krakowskiego oraz księstw zatorskiego i oświęcimskiego, 31 III 1769 r.; ibidem, s. 223: Manifest Generalności przeciw rozbiorowi, 16 IV 1773 r.; ibidem, s. 95: Manifest Michała Kazimierza Ogińskiego, 7 IX 1771 r.;
Akt konfederacji generalnej, Bar 29 II 1768, w: Konfederacja barska. Wybór tekstów, oprac.
W. Konopczyński, Wrocław 2004, s. 9; Uniwersał Czernego, 18 IX 1769 r., w: W. Mączeński,
Dziennik zdarzeń w mieście Krakowie w czasie konfederacyi barskiej, oprac. W. Konopczyński, Kraków 1911, s. 75. Powołanie się na prawo naturalne miało z pewnością legitymizować
również bezprawny w zasadzie środek konfederacji.
28
A. Derdziuk, Grzech, s. 162.
29
Poczucie niesprawiedliwego karania opisał Ackerman: za jakiegoś oszusta Szweda musieli
protestanci zwracać pieniądze, które ten ukradł konfederatom; gdy tymczasem ów Szwed
oszukać miał także mieszkańców Poznania; Kroniczka gminy ewangelickiej w Poznaniu
1767–1733, oprac. R. Marciniak, Poznań 2002, s. 24–26. Tu też można chyba umieścić liczne oskarżenia o szpiegostwo i egzekucje podejrzanych. Zob. np.: J. Kitowicz, Pamiętniki,
s. 197.
30
„Lada gałgan, lada rzeźnik, świec, rzemieślnik, lokaj, chłystek, zrobiony towarzyszem, oficerem, rotmistrzem, pułkownikiem konfederackim, najgodniejszych ludzi chciał mieć pod
nogami swemi”; B. Pstrokoński, Pamiętniki kanonika katedralnego gnieźnieńskiego, wyd.
E. Raczyński, Wrocław 1844, s. 148. Por.: W. Szczygielski, Konfederacja barska w Wielkopolsce, s. 206. Jedną z pochodnych grzechu pychy („nieuporządkowanego pożądania własnego wyniesienia”) miało być nieposłuszeństwo. Zob.: A. Derdziuk, Grzech, s. 156–157. Co
25
66
i zazdrości31, m.in. dlatego, że sami je sobie zarzucali. Krytyka dotyczyła prywaty
i wybujałych ambicji dowódców wojskowych oraz przywódców cywilnych związku, którzy często nie chcieli podporządkować się rozkazom zwierzchników i zwalczali się nawzajem ze szkodą dla jedności ruchu. O chciwość i żądzę rabunków
oskarżali zwłaszcza drobnoszlacheckich „buntowników” konfederatów Rosjanie,
a czasem także obarczona kontrybucjami ludność cywilna32. Należy jednak podkreślić, że otwarte rabunki były karane przez władze konfederackie i wydaje się, że
charakterystyczne, w pismach związanych z konfederacją, która pozyskiwała częściowo żołnierzy z oddziałów wojska komputowego, zobowiązanego przysięgą do wierności królowi,
odnajdujemy argumentację, że posłuszeństwa nie należy stawiać wśród cnót najwyższych;
APŁ, ARB, sygn. 125, s. 159: Desideria J. W. podkomorzego brzeskiego kujawskiego w wojsku koronnym pierwszego pułkownika. Zob. też: T. de Belcour, Dziennik, s. 8, 10, 152–154;
F. N. Murray, Pamiętnik odnoszący się do czasów konfederacyi barskiej i krakowskiej (od r. 1767 do 1772), w: Materyały do dziejów bezkrólewia po śmierci Augusta III i pierwszych
lat dziesięciu panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego, wyd. H. Schmitt, Lwów 1857,
s. 194–195; Memoriał barona de Vioménil do ministerstwa spraw zagranicznych Francji,
w: C. Vioménil, Wspomnienia, listy i raporta urzędowe wysłannika rządu francuskiego do
Jeneralicyi konfederacyi barskiej w latach 1771 i 1772, tłum. S. Jabłonowski, Kraków 1863,
s. 33, 60–61, 236–237; C. Dumouriez, Wojna w Polsce, s. 24; W. Konopczyński, Konfederacja barska, t. 2, s. 488.
31
Zazdrość objawiać się miała przez „wstręt, szemranie, zniesławianie, nieuzasadnione podejrzenia, złośliwą interpretację postępowania bliźniego, knucie spisku, intrygi i podjudzanie,
kłótnie, oskarżenia o nieuczciwość, smutek z powodu sukcesu bliźniego i radość z jego upadku”, A. Derdziuk, Grzech, s. 168. Przeciwnik ruchu notował: „Byliby ci konfederaci może
trochę straszniejsi dla Rosjan, gdyby działali w porozumieniu, lecz między nimi ciągła panuje
kłótnia; dość powiedzieć, że w wielu województwach jest po dwóch lub trzech marszałków
zamiast jednego, i każdy przypisuje sobie prawo poboru podatków i niesłuchania nikogo
innego, wobec czego Rosjanie znoszą jedne po drugich drobne oddziałki, które nawzajem
odbierają sobie lub zabijają żołnierzy”, O konfederacji okiem przeciwnika, prawdopodobnie
dysydenta, w: Konfederacja barska. Wybór, s. 48; „Zgody nie masz, uchowaj Boże tej mody!
Jeden drugiego spycha z marszałkostwa, każdy chce, aby jako na najwyższy mógł wyleźć
powagi szczebel”, Nn. konfederat do A. Jabłonowskiej, pocz. 1771, w: ibidem, s. 124. Głośne
były spory w kierownictwie związku. Biskup Adam Krasiński próbował wpływać na brata
Michała, aby ten pogodził się z Joachimem Potockim. Regimentarza generalnego koronnego
wyczekiwano w kraju niemal jak zbawcy – osoby, która tchnie w ruch nową siłę. Marszałek
koronny odpowiadał, czyniąc aluzję do sporów biskupa z Teodorem Wesslem: „Chciej JW
Pan z JMP podskarbim nie kłócić się, o ile możności moderuj: wszakże ja z tym diabłem
[Potockim] u siebie przez lat trzy wytrzymałem pokój [...]”, M. Krasiński do A. Krasińskiego,
Czarnowoda 22 IX 1771 r., w: Konfederacja barska. Wybór, s. 199.
32
Radom i Bar 1767–1768. Dziennik wojennych działań jenerał-majora Piotra Kreczetnikowa
w Polsce w r. 1767 i 1768 korpusem dowodzącego i jego wojenno-polityczną korespondencją z księciem Mikołajem Repninem, posłem rosyjskim w Warszawie, tłum. K. Stolnikowicz-Chełmski, Poznań 1874, s. 75. Z kolei pozańscy protestanci oskarżali barzan o to, że ci
do oblężenia 24 stycznia 1771 r. zapędzili okolicznych chłopów, „synów Marsa noszących
kożuchy zamiast zbroi”, nęcąc ich wizją rabunków w zdobytym mieście; Kroniczka gminy
ewangelickiej, s. 59–60.
67
o ile w podległych jednostkach potrafiono zaprowadzić dyscyplinę, zdzierstwom
udawało się zapobiegać33. Łatwiej pokusie ulegali za to z pewnością dezerterzy oraz
żołnierze z rozpuszczonych oddziałów34. Grzech nieumiarkowania w jedzeniu i piciu był pojmowany jako spożywanie płynów i pokarmów dla czystej przyjemności
i przytłumienia zmysłów35, zatem najbardziej koresponduje z nim zarzut pijaństwa.
O spożywaniu alkoholu przez barzan dochowały się wprawdzie liczne wzmianki,
dotyczące m.in. związku krakowskiego, obrońców Tyńca i Jasnej Góry oraz konfederatów wielkopolskich, nie spotkałem się jednak z wyolbrzymianiem tego zjawiska i zarzucaniem im skłonności do nałogu36. Podobnie jest z zachowaniami, które
Zob. np.: Sancita, oprac. W. Konopczyński, „Archiwum Komisji Historycznej” 1930, t. 14,
nr 80, s. 101. W maju 1769 r. marszałkowie ogniwa gabułtowskiego wydali uniwersał przeciw rabusiom podszywającym się pod barzan, w którym stwierdzano, że prawdziwego konfederata od łupiestw powinna powstrzymywać wiara. Zob.: A. Wasiak, Konfederacja barska
na Sądecczyźnie, Nowy Sącz 1994, s. 70.
34
[A. L. Zdanowski], Z pamiętnika konfederata barskiego, oprac. K. Pułaski, w: idem, Szkice
i poszukiwania historyczne, seria 2, Petersburg 1898, s. 76. Jakiś szlachcic litewski Hrynkiewicz, siłą wcielony do wojsk Drewicza, który wymknął się z nich, zabierając ze sobą kasę
oddziału: „Ale co najwyższe cnoty tegoż JMci pana Hrynkiewicza sprawuje zdziwienie, to że
zdobytych pieniędzy nie utaił i kilkaset tylko sobie zostawiwszy, resztę na potrzeby komendy
oddał”; T. Sapieżyna, Z pamiętnika konfederatki (1771–3), oprac. W. Konopczyński, Kraków
1914, s. 30. Zob. też: Obietnica więcej nie grzeszyć przy pokucie jednego konfederata 1771,
oprac. A. Bąbel, w: Literatura konfederacji barskiej, t. 3, s. 507.
35
A. Derdziuk, Grzech, s. 165.
36
F. Karpiński, Historia mego wieku i ludzi, z którymi żyłem, oprac. R. Sobol, Warszawa 1987,
s. 59. Marszałek konfederacji krakowskiej Michał Czarnocki był znany z hulaszczego trybu
życia i przysłowia „Dawaj wina, póki starczy Secymina”. Konfederaci powołali mieszczan
pod broń, ale ci sprawiali kłopot, nadużywając alkoholu. Dowództwo wydawało więc zakazy
abolicyjne, ale jak stwierdziła autorka monografii o konfederacji krakowskiej: „Pomimo to
pili mieszczanie na murach, pił i hulał ze szlachtą wydający te rozporządzenia Czarnocki, spijał się i robił burdy sam prezydent miasta”; J. Krasicka, Kraków, s. 20, 33. Zob. też: Relacja
o konfederacji krakowskiej roku 1768, oprac. W. Konopczyński, w: idem, Od Sobieskiego do
Kościuszki. Szkice – drobiazgi, fraszki historyczne, Kraków 1921, s. 225. Jeden z jeńców po
zdobyciu Krakowa przez Rosjan pisał: „I wy bywajcie zdrowe, starych win piwnice,/ Z których starsi w dzień i noc spełniali śklenice”; Podróż konfederacka na stacyje podzielona...,
w: Literatura barska, s. 249. Inny zaś autor pisał w kontekście konfederacji krakowskiej:
„Gdyby nie farbowali czoła trunkiem Lechy,/ Nigdy by z nich Moskale nie mieli pociechy”;
Lamentacja Jeremiasza nad Krakowem 1768 a., w: ibidem, s. 241, albo w: Literatura konfederacji barskiej, t. 3, s. 307–309. Alkohol spożywali również obrońcy Wawelu w 1772 r.
Oficer francuski notował: „Warzenie piwa nam się nie udaje; lepiej idzie z pędzeniem wódki
zbożowej. [...] Jestem zdrów i mam dobry apetyt, co zawdzięczam dwom butelkom wina
tokajskiego zabranym księżom”; Dziennik oblężenia zamku krakowskiego, w: C. Vioménil,
Wspomnienia, s. 96–100. Zob. też: Kroniczka gminy ewangelickiej, s. 21. Por.: J. Kitowicz,
Pamiętniki, s. 246–247; Kronika wojny siedmioletniej i czasów konfederacji barskiej, oprac.
J. Łukaszewicz, „Kronika Miasta Poznania” 1996, t. 1, s. 40; M. Kanior, Konfederaci barscy
w Tyńcu, „Rocznik Krakowski” 1980, t. 50, s. 151; W. Szczygielski, Konfederacja barska
w Wielkopolsce, s. 195; D. Złotkowski, Życie codzienne w garnizonie jasnogórskim w latach
33
68
można by rozpatrywać z punktu widzenia grzechu nieczystości37: wiadomo np., że
przy załodze Tyńca służyły markietanki trudniące się nierządem38, lecz postronni nie wytykali konfederatom nadużywania tego rodzaju uciech. Najmniej chyba
nie można znaleźć zarzutów pod adresem barzan, które mogłyby się odnosić do
grzechu lenistwa, zwłaszcza że według ówczesnej teologii moralnej lenistwo miało
polegać głównie na znudzeniu praktykami religijnymi i zaniedbywaniu ich z tego
powodu39. W świetle tego, o czym już wspomniałem, jasne jest, że czas wojny nie
sprzyjał takim postawom.
Osobno należy potraktować rachunek sumienia dla wodzów i żołnierzy konfederackich zawarty w zbiorku Konfederatów barskich pieśni i modlitwy. Według
niego, grzechy charakterystyczne dla marszałków związkowych obejmują: żądzę
władzy przy braku odpowiednich umiejętności, prywatę, przekupstwo, brak wierności przysiędze, awansowanie niewłaściwych ludzi, brak dbałości o przygotowanie bojowe żołnierzy, niezachowanie dyscypliny w wojsku, niepłacenie żołdu,
niezapobiegliwość, bezczynność i krzywdzenie ludności cywilnej nakładaniem
bezprawnych świadczeń. Wśród grzechów oficerów wojskowych znajduje się:
nieposłuszeństwo, zaniedbywanie obowiązków, niepłacenie żołdu, brak dbałości
o wojsko, o przygotowanie militarne żołnierzy, nieutrzymywanie ich w karności,
znęcanie się nad nimi, pojedynkowanie się oraz tchórzostwo. Wśród grzechów
„wspólnych towarzystwu” wymienia się: zdradę, łamanie przysięgi, prywatę, nadmierne i niesprawiedliwe zdzieranie świadczeń z ludności cywilnej, a nawet wręcz
łupiestwo, różnego rodzaju upokarzanie cywilów (w tym osób duchownych), przymykanie oka na niewłaściwe poczynania podkomendnych i czeladzi, niekarność,
pijaństwo oraz unikanie walki. Grzechy „inszych żołnierzy” (zapewne plebejskich
stanów) to: brak posłuszeństwa i karności, zdzieranie świadczeń na prywatny użytek, gnębienie ludności cywilnej, trwonienie pieniędzy na hazard i pijaństwo, unikanie walki, tchórzostwo i dezercja40.
1764–1793, „Studia Claromontana” 1991, t. 11, s. 252. Pili również przedstawiciele władz
generalnych związku. Zob.: K. Heyking, Wspomnienia, s. 93. Tym jednak, co budziło zgorszenie w ich przypadku, był raczej ogólnie hulaszczy tryb życia, pełen balów, redut i rautów.
Po licznych balach na przełomie 1771 i 1772 r., 3 marca żona regimentarza litewskiego konstatowała: „Dzień karnawału, przez konsekwencję powszechną zabawą komedyi i redutom
dany, nie miał w sobie nic osobliwego”. T. Sapieżyna, Z pamiętnika, s. 26. Zob. też: Szumicki
z Nabożnickim [z]szedłszy się w Poznaniu, takie z sobą rozmowy czynią w przywitaniu, oprac.
K. Wąsala, w: Literatura konfederacji barskiej, t. 2: Dialogi, Warszawa 2005, s. 236.
37
Nieczystość to „nieuporządkowane pożądanie lub używanie rozkoszy zmysłowych”; A. Derdziuk, Grzech, s. 161.
38
W. Konopczyński, Konfederacja barska, t. 2, s. 627–628. Zob. też: A. Kraushar, Frank i frankiści polscy 1726–1816, t. 1, Kraków 1895, s. 296.
39
A. Derdziuk, Grzech, s. 169–171.
40
Xsiążeczka do nabożeństwa, s. 135–142.
69
To tyle, jeśli chodzi o grzechy konfederatów. Jak już wspomniałem, zarzuty
pod ich adresem najczęściej ogniskowały się w sferze, którą można uznać za domenę pychy i zazdrości. Trudniej natomiast o podobne uogólnienia w przypadku
uczynków realizujących nakazy ewangeliczne (np. przez analogiczne omawianie
ich według siedmiu dzieł miłosierdzia). Myślę, że w pewnym stopniu o dążności
do ich zachowania świadczą wydawane przez konfederację przepisy porządkowe41.
Uniwersały o takim charakterze stanowią w każdym razie bardziej realną podstawę
do mówienia o zachowaniach konfederatów niż czysto deklaratywne manifesty.
Przede wszystkim zatem starano się zapewnić stosunkowo spokojny byt ludności
cywilnej przez nieobciążenie jej nadmiernymi świadczeniami i walkę z grupami
zbrojnymi parającymi się grabieżą42. Tego rodzaju wymagania wobec obrońców
wiary pojawiają się już w tekście sprzysiężenia przedbarskiego, który zakazywał
im czynienia rabunków i obligował do pomocy bliźnim43. Powstrzymywanie żołnierza od zbytnich swawoli nakazywał także regulaminu obozu pod Muszynką44.
Wiąże się to oczywiście z kwestią dyscypliny wojskowej, koniecznej dla utrzymania wartości bojowej, lecz umiarkowane postępowanie konfederacji starano się
czasem przedstawiać jako zgodne z etyką chrześcijańską. Świadczą o tym słowa
manifestu marszałków „gabułtowskich”, w którym podnoszono, że konfederaci
w bardziej ludzki sposób niż Rosjanie obchodzą się z jeńcami45.
BJ, rkps 1145, k. 33–44v: Regulament ustanowiony przez marszałków konfederackich dla
wojska skonfederowanego w obozie pod Muszynką; Artykuły wojskowe Generalności, 7 III
1771 r., w: Konfederacja barska. Wybór, s. 133–136. Artykuły wojskowe wymienił: W. Konopczyński, Konfederacja barska, t. 2, s. 846.
42
Zob. np.: APŁ, Archiwum Potockich i Ostrowskich z Maluszyna, sygn. II/45, p. 62, s. 36:
Uniwersał Michała Paca, 3 IV 1770 r.; Krótkie zebranie okoliczności jakiemi rozpoczęta,
w postępach swoich pomnożona i dotąd utrzymana Generalna Konfederacja, w: W. Konopczyński, Polityka i ustrój Generalności konfederacji barskiej. Dwa nieznane przyczynki,
„Archiwum Komisji Historycznej” 1930, t. 14, nr 80, s. 55; Uniwersał Generalności, 3 III
1770 r., w: Konfederacja barska. Wybór, s. 126; Uniwersał konfederacji generalnej koronnej,
2 I 1770 r., w: ibidem, s. 128; Punkta partykularnej ustawy województw generału korczyńskiego, 11 III 1771 r., w: ibidem, s. 129; A. Wasiak, Konfederacja barska, s. 101.
43
Konfederacja prawowiernych chrześcijan katolickich rzymskich, w: Materyały do konfederacyi barskiej, wyd. S. Morawski, t. 1, Lwów 1851, s. 20–21.
44
Regulamin obozu konfederackiego pod Muszynką, oprac. A. Wasiak, „Rocznik Sądecki”
1972, t. 13, s. 255. Zob. też: T. Nowalnicki, Życie w obozie konfederatów barskich koło Muszynki i jego organizacja, „Wierchy” R. 45, 1976, t. 83, s. 254–257.
45
„Mamy i my niewolnika w ręku, moskiewskiego oficera..., ale mamy chrześcijaństwo w duszy
i w postępkach, jako prawowierni katolicy... Nieprzyjaciela zwyciężać, ale z zwyciężonym
umiemy obchodzić się. Najezdników i gwałcicielów naród nasz potrafilibyśmy okrucieństwy
od tej zuchwałości wstrzymać... To wam do wiadomości podajemy, o tym was obwieszczamy, wiedząc o wielu woluntariuszach dla cnoty w wojska wchodzących, aby z takowymi
w służby nie wchodzili, którzy okrucieństwa nad słabszym umieją wyrządzać, a wojsku mocnemu najjaśniejszej Porty boją się w oczy spojrzeć...”; Uniwersał złączonych marszałków do
oficerów Europy [o okrucieństwach Iwana Drewicza], 4 VII 1769 r., w: Konfederacja barska.
41
70
W czasie konfederacji barskiej nie powstały żadne dzieła, które świadczyłyby
o głębszej refleksji dotyczącej religii46. O „heterodoksyjnym mistycyzmie” księdza
Marka nie jesteśmy w stanie wiele powiedzieć ponad to, że jego oddziaływanie
było nader ograniczone chronologicznie i terytorialnie47. Po uwięzieniu karmelity
wewnątrz konfederacji nie było podobnej postaci i to zaważyło na obliczu ruchu,
bo – jak postaram się ukazać – osoby duchowne w o wiele większym stopniu miały
tendencje do postrzegania rzeczywistości przez pryzmat religii niż świeccy.
Można powiedzieć, że duchowieństwo katolickie, strzegąc swoich prerogatyw,
dbało o zachowanie przez wiernych poczucia niekompetencji jeśli chodzi o samodzielne podejmowanie tematyki ściśle teologicznej:
Wszakże i heretycy pisma używają,/ Pismem swych błędów bronią i psalmy śpiewają:/
Przecież im nie wierzymy, chociaż pisma klepią,/ Bo jak są sami ślepi, tak też innych
ślepią./ Pismo święte jest boże, biorąc je ryczałtem,/ Ale nie odcinając słowa od słów
gwałtem48.
Nic też nie wskazuje na to, aby popularnością w okresie wojny w latach 1768–
1772 cieszył się typ religijności oparty na rozważaniach, medytacjach. Do wyjątkowych należy wzmianka o odbyciu przez Szymona Kossakowskiego pięciodniowych rekolekcji u oo. misjonarzy przed rozpoczęciem działań zbrojnych na Litwie
w sierpniu 1768 r. Wiadomość tę zawdzięczamy księdzu Józefowi Kossakowskiemu, który twierdził, że namawiając brata do podjęcia ćwiczeń duchownych, chciał
go odwieść od niebezpiecznej awantury, za jaką uważał konfederację49.
Nie znaczy to jednak, że w czasach ruchu barskiego doznania religijne miały
wyłącznie płytki charakter. Wiemy przecież o powołaniach, jakie odkrywała w sobie, stosunkowo oczywiście niewielka, część konfederatów, decydując się przyjąć
święcenia kapłańskie. Jeszcze w czasie trwania walk, w sierpniu 1771 r., księdzem
został Jędrzej Kitowicz, sekretarz Józefa Zaremby i słynny pamiętnikarz50. Z ko-
46
47
48
49
50
Wybór, s. 44–45. Zob. też: J. Kitowicz, Pamiętniki, s. 262; J. Pułaski do Generalności, 21 VI
1771 r., w: Konfederacja barska. Wybór, s. 170. Por.: W. Szczygielski, Konfederacja barska
w Wielkopolsce, s. 197.
W. Konopczyński, Konfederacja barska, t. 2, s. 896. Por.: Z. Kuchowicz, Obyczaje staropolskie XVII–XVIII wieku, Łódź 1975, s. 135; idem, Człowiek polskiego baroku, Łódź 1992,
s. 229.
J. J. Głowacki, Duchowieństwo rzymskokatolickie a konfederacja barska (1768–1772), w:
Księga Pamiątkowa z XV. Ogólnopolskiego Zjazdu Historyków Studentów, t. 2: Z okazji 60.
rocznicy powstania SKNH UŁ, red. J. Walicki, Łódź 2008, s. 131–132.
Odpowiedzi na treny, w: Literatura barska, s. 70, także w: Literatura konfederacji barskiej,
t. 3, s. 75–83.
J. Kossakowski, Pamiętniki biskupa inflanckiego 1738–1788, wyd. A. Darowski, Warszawa
1891, s. 62.
J. Kozłowska-Studnicka, Zapiski Jędrzeja Kitowicza na archiwaliach konfederackich 1770–
1771. Notatka archiwalna, „Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej” 1955, z. 5, s. 232–235.
71
lei w skład załogi Tyńca wchodził kapitan artylerii Wojciech Tomaniewicz, który
po klęsce ruchu pozostał w murach klasztornych jako benedyktyn i później pełnił
funkcję proboszcza tynieckiego51. Chodzi mi jedynie o stwierdzenie faktu, że dla
bezwzględnej większości osób mających związek z ruchem wiara nie była dziedziną
intelektu, lecz raczej przywiązania, wierności, uczucia i, biorąc pod uwagę ówczesną
mentalność, swego rodzaju wymogiem „zdrowego rozsądku”52. Niech ta konstatacja
będzie punktem wyjścia do rozważań o tym, jak w umysłowości przeciętnego konfederata przedstawiał się wizerunek poszczególnych Świętych Osób53.
Najliczniej w modlitwach i pieśniach barskich występują odwołania do samego
Boga, niewiele mniej jest wezwań do Matki Boskiej, natomiast stosunkowo rzadko
utwory te świadczą o oczekiwaniu na wstawiennictwo świętych54. Przypuszczam,
że naczelne miejsce Stwórcy w literaturze barskiej wynikało m.in. z poczucia zagrożenia samej wiary, która nie była domeną wypływów jakiegoś świętego, lecz
koncentrowała się wokół osoby Boga55.
Bóg konfederatów barskich, którego wzywano najczęściej bez precyzowania,
o którą z Osób Trójcy Świętej chodzi56, był wszechmocną siłą i sędzią ludzkich
uczynków, „królem królów”57. W jednej z modlitw konfederaci barscy zwracali się
do Boga, nazywając go nie tylko królem nieba i ziemi, szafarzem królestw, lecz
także „Bogiem najstraszniejszym nad wszystkie Bogi [sic!]”58. Józef Pułaski po
utworzenieniu związku wojskowego w Barze miał do towarzyszy wygłosić przemowę zawierającą słowa:
M. Kanior, Konfederaci, s. 149.
Pisano bowiem m.in.: „Niepożyteczną nam by odstąpić sprawy i interesu boskiego”; Uniwersał M. Krasińskiego, w: Materyały do konfederacyi, t. 1, s. 26.
53
Por.: Z. Kuchowicz, Człowiek polskiego baroku, s. 231.
54
Obserwacje te potwierdza dosyć błahe pod względem zakresu, bo ograniczone do analizy
jedynie pierwszych wersów niekompletnego wydania utworów barskich, badanie przeprowadzone przez Stanisława Dubisza; Literatura barska. W 20 incipitach modlitewno-religijnych,
stanowiących 17% wszystkich incipitów, najwięcej, jak zauważył, jest odwołań do Boga (10
i 5 epitetów: Bóg, Pan, Król niebieski, Stwórca, Ojciec), na drugim miejscu do Matki Boskiej
(8, ale najwięcej epitetów: Panienka Maryja, Maryja królowa polskiego narodu, Najświętsza
Maryja, Maryja, Pani, Królowa Nieba, Matka litościwa, Matka nadziei, Panna). Do Jezusa
są 4 odwołania przy 3 epitetach, do Ducha Św. – 1, do Trójcy Św. – 1, do św. Stanisława –1.
Zob.: S. Dubisz, Modlitewno-religijne incipity utworów wierszowanych okresu konfederacji
barskiej, „Poradnik Językowy” 1996, z. 9, s. 45–46.
55
Lament wolności i wiary, oprac. P. Dudziak, B. Szleszyński, w: Literatura konfederacji barskiej, t. 3, s. 122.
56
Aczkolwiek jeśli chodzi o przedstawienia plastyczne, na ryngrafach i szkaplerzach dominował Chrystus ukrzyżowany.
57
Xsiążeczka do nabożeństwa, s. 26.
58
Ibidem, s. 109. Ten sam tekst w: Materyały do konfederacyi, t. 1, s. 52–53. Zob. też: Testament wolności polskiej na sejmie dysydenckim roku 1767, oprac. K. Wąsala, w: Literatura
konfederacji barskiej, t. 3, s. 103.
51
52
72
Bóg i Pan mocny i straszny, a oraz miłosierny Ojciec, Dominus Exercitum, którego
mocy i władzy wszystkie mocarstwa ziemskie i najogromniejsze obozy i wojska są
podległe... W Tym największa ufność i nadzieja, nie wojska bowiem ani ludzi mnóstwo
zwycięstwa daje, ale ta Wszechmocność, która jednem skinieniem nieprzyjaciół wiary
i Kościoła zatrzeć, zniszczyć, zawstydzić i poniżyć może...59
Konfederaci nie mogą zatem zwyciężyć inaczej niż dzięki Opatrzności. Od jej
zrządzenia zależy również sytuacja polityczna związku60.
Bóg był ukazywany jako sprawiedliwy i surowy sędzia: „Ojcze miły dla pokornych,/ Sędzio mściwy dla upornych,/ Masz gniewliwą lwów naturę”61. Najczęściej jego wyroki, stan kary, w jakim znalazła się ojczyzna, przyjmowano
z pokorą i biciem się w pierś. W obliczu klęski związku władze generalne przyznały się do niewiedzy, czemu Bóg opuścił słuszną sprawę, a jednak mimo bólu
godzono się z tym wyrokiem62. Zanim do tego doszło, długo wierzono w odmianę losu, Bóg bowiem miał być pełen surowości, lecz tylko dla zatwardziałych
grzeszników, natomiast miłosierny dla błądzących i pokutujących z pokorą za
swe winy63. Już sam fakt karania w życiu doczesnym był aktem łaski, pozwalał
bowiem grzesznikowi nawrócić się ze złej drogi64. Grzechy zaś miały być odpuszczane „podług zasług miary”65. Ponieważ konfederaci w swoim przekonaniu
bronili czci boskiej i sprawiedliwego porządku na ziemi, a nawet uważali swój
Cyt. za: W. Konopczyński, Konfederacja barska, t. 1, s. 38, a także w: Materyały do konfederacyi, t. 1, s. 125–126.
60
„Bóg [...] twój [prawowierny stanie] to jest pan i wódz najmocniejszy, który włosy na twojej
głowie policzył, który cię w ręku swoich piastuje [...]”. Nie należy więc Polakom oglądać
się na pomoc cesarza chrześcijańskiego, sułtana tureckiego albo elektora saskiego; BJ, rkps
6234/III, s. 132–133: List do wszystkich województw, ziem i powiatów Korony i Litwy od
dobrego obywatela napisany 1768.
61
62
„[...] szliśmy krokami, które nam trwające w czasie dyktowały okoliczności, stosowaliśmy
do tychże ustawy nasze, tak jednak, że żadną nie tchnąc prywatą lub nienawiścią, nic by nie
było niecofniętym, czego by po nas istotne ojczyzny dobro wyciągało. Gdy atoli podobało
się Panu zastępów, który według upodobania wskrzesza i niszczy Królestwa, aby usiłowania
nasze dotąd były próżnemi, gdy wojska nasze przewyższającą mocą rozsypane i starte [...]”
itd.; APŁ, ARB, sygn. 125, s. 222: Manifest marszałków generalnych, 25 VI 1772 r.
63
„Grzechy to nasze ściągają Twą karę/ [...] Przecież Twe większe miłosierdzie Boże”; Nabożne pieśni w czasie rewolucji, w upadku wiary świętej, wolności i ojczyzny, w: Literatura
barska, s. 341, a także w: Literatura konfederacji barskiej, t. 3, s. 464–470; Modlitwa krótka,
oprac. J. Maciejewski, w: Literatura konfederacji barskiej, t. 4, s. 38.
64
„[...] na gniew Twój sprawiedliwie zasłużyliśmy, wyznajemy. Tyś jest Ojcem miłosierdzia, Ty
nie chcesz śmierci grzesznych, ale owszem aby się nawrócili i żyli”; Xsiążeczka do nabożeństwa, s. 109. Zob. też: Lament wolności, s. 121–122.
65
Od narodu do poety nazwiskiem Kossakowskiego, w: Literatura barska, s. 373, a także w:
59
73
czyn zbrojny za inspirowany przez Opatrzność66, byli przekonani, że Bóg wesprze ich siły67.
Czasem błagano o to w modlitwach, innym razem wyrażano niedopuszczającą krytyki pewność, że tak być musi, odgrażano się więc: „Nie żartuj z Bogiem,
moskiewska potęgo!”68. Czasem Bóg traktowany był nawet z pewną poufałością,
jak gdyby na mocy wyjątkowego stosunku, jaki łączył go z ludem prawdziwie wierzącym, wręcz z narodem wybranym. Można powtórzyć za Maxem Weberem, że
religia daje teodyceę szczęścia tym, którzy są szczęśliwi69. Ustrój Rzeczypospolitej, który dawał szlachcie „złotą wolność”, był dla niej świadectwem szczególnej
łaski Opatrzności. Połączenie tego przekonania, pewności związku Boga z narodem politycznym Rzeczypospolitej i poufałości w stosunku do bóstwa objawiało
się w przedstawianiu Stwórcy jako przywódcy wojskowego konfederacji70. Słowa jednego z najpopularniejszych utworów barskich głoszą: „Stawam na placu
z Boga ordynansu,/ Rangę porzucam dla nieba wakansu/ [...] Krzyż mi jest tarczą,
a zbawienie łupem”71. Podobno Kazimierz Pułaski na pytanie cesarza Józefa II, jak
zdobył wojskowe wykształcenie, które uczyniło go tak głośnym dowódcą: „Odpowiedział, iż codzienna praktyka oświeca go, a broniąc wiary i wolności, Bóg jest
wodzem (?) moim”72.
Powtarza się w aktach erekcyjnych zdanie o „wzbudzeniu” cnotliwych obywateli przez Boga
(BJ, rkps 6438/III, s. 194: Akt konfederacji województwa chełmińskiego 27 VII 1769 r.; Akt
konfederacji ziemi przemyskiej, 22 V 1768 r., w: Akta grodzkie i ziemskie z archiwum tak
zwanego bernardyńskiego we Lwowie, t. 23, wyd. A. Prochaska, Lwów 1928, s. 583.
67
„[...] Bóg bowiem nam i sprawiedliwej sprawie naszej pomocą jest i tenże sam mocarstwa
przyjaciół naszych dla nas wzbudza”. BJ, rkps 6672/II, s. 105: List skonfederowanych stanów do imperatorowej rosyjskiej anonimi; „[...] a jeżeli potęga nieprzyjacielska straszna ci
się zdaje, uznaj Opatrzność Boską, która dla obrony naszej dostateczne wynajdzie sposoby
dodając na nieprzyjaciela naszego sposoby”; APŁ, ARB, sygn. 125, s. 16: Uniwersał M. Lubomirskiego, Gorlice 24 IX 1768 r. Zob. też: Oda Prawdowskiego, oprac. J. Maciejewski,
J. Wójcicki, w: Literatura konfederacji barskiej, t. 3, s. 103–104.
68
Radość animująca Polaka, w: Literatura barska, s. 219.
69
M. Weber, Szkice z socjologii religii, tłum. J. Prokopiuk, H. Wandowski, Warszawa 1984,
s. 116.
70
„Zetrzyj Panie potęgę nieprzyjaciół Kościoła Twojego i rozprosz ich mocą Twoją, aby poznali, że nie masz inszego, któryby wojował za nas, tylko Ty Boże nasz”; Xsiążeczka do
nabożeństwa, s. 131.
71
Odważny Polak na marsowym polu, w: Literatura barska, s. 316, a także w: Literatura konfederacji barskiej, t. 3, s. 190–192.
72
Opisanie bytności cesarskiej w Preszowie, 9 VI 1770 r., w: Konfederacja barska. Wybór,
s. 95. Por.: „BIERZYŃSKI: Bóg mój wódz, Bóg obroną, Bóg tarczą w potrzebie./ Boski
honor Królowej są to me kastele,/ Ta ześle mi na pomoc adiutantów wiele./ [...] Koń dobry to
mój bagaż, kasa – szczodrość Boska./ [...] Ochota jest praktyka, Bóg serca dodaje,/ Na odwadze dość pięknej rycerstwu też staje, Broń moja najpewniejsza – Krzyż Ś[więty] na czele”;
Dyskurs dworskiego partyzanta z jegomością panem Bierzyńskim, oprac. M. Elżanowska, w:
66
74
To, jak ów rys czynił Istotę Najwyższą bliską rycerzowi barskiemu, widać
najlepiej w kontrastowym zestawieniu z wizerunkiem Boga, wyłaniającym się
z pieśni przytoczonej już w XIX w. przez jednego z jeńców konfederackich, który
większość życia spędził na zesłaniu na Syberii: „Bo ziemskie przed Tobą [Boże]
i niebieskie trony/ Na twarz upadając oddają pokłony,/ Ziemskie i piekielne pułki/
Kruszą się w drobne pakułki/ Przed Twym tronem”73. Cytowany fragment mógłby świadczyć o tym, że zesłańcy stracili wiarę w szczególną opiekę Opatrzności.
Wyraźny jest tu dystans dzielący wszechmocne bóstwo od człowieka, który jego
wyroków nie może nigdy być pewien. Zaryzykowałbym stwierdzenie, że o ile Bóg
zesłańców barskich przypomina despotycznego władcę, o tyle Boga walczących
barzan można przyrównać do surowego ojca. W kraju o silnych więzach patriarchalnych, jakim była Rzeczpospolita w okresie staropolskim74, takie pojmowanie
Istoty Najwyższej miało z pewnością dużą podbudowę psychologiczną. To samo
dotyczyłoby szczególnej czci, jaką cieszyła się Maryja, której rola w sferach nadziemskich odpowiadała roli matki łagodzącej gniew ojca i w powszechnym przekonaniu była w stanie uzyskać u niego łaskę dla ziemskich synów marnotrawnych75.
Ta rola Matki Boskiej jest wyraźnie zaznaczona w barskiej poezji76.
Chociaż najczęściej ukazywana jest jako pośredniczka próśb, Maryja odgrywa również ważną, nieco bardziej samodzielną rolę jako Królowa Polski77, wobec
skłócenia narodu ze Stanisławem Augustem, jedyna prawowita monarchini78. Także tu miała ona działać przez wstawiennictwo79 i w umysłach konfederatów raczej
nie zachodziła wątpliwość, czy Matka Boska może być choćby równa Bogu80. Ak Pieśń pobożna, w: Z. Sudolski, Jan Mieczkowski, sybirak-konfederata – czyli u początków
romantycznej recepcji Baru, „Napis” 1999, seria 5, s. 188–189, a także w: Nieznana pieśń
konfederatów barskich na zesłaniu, oprac. M. Dunajówna, „Ruch Literacki” R. 3, 1928,
s. 206–209.
74
H. Vautrin, Obserwator w Polsce, tłum. W. Zawadzki, w: Polska stanisławowska, t. 1,
s. 792.
75
„Nie daj nam ginąć, mając do nas prawo,/ Zwłaszcza gdy się lud pod Twój znak gromadzi/
Z głosem: ta Matka wszystkiemu poradzi”; Pieśń do Matki Najświętszej od wojska skonfederowanego, w: Literatura barska, s. 337, a także w: Literatura konfederacji barskiej, t. 3,
s. 187; „Przybądź, Królowo nieba, ziemi Pani!/ [...] Racz błagać Boga za polską Koroną”;
Nabożne pieśni w czasie rewolucji, w upadku wiary świętej, wolności i ojczyzny, w: Literatura barska, s. 346.
76
Por.: A. Paluchowski, Matka Boska w poezji czasów stanisławowskich i okresu romantyzmu,
w: Matka Boska w poezji polskiej, t. 1: Szkice o dziejach motywu, Lublin 1959, s. 66.
77
Zob.: K. Górski, Zarys dziejów duchowości w Polsce, Kraków 1986, s. 217–218.
78
„Słusznie o pomoc wołamy,/ Wszak dziś Królowej nie znamy/ Żadnej w Polszcze oprócz
Ciebie;/ Rządź w Ojczyźnie tak jak w niebie”. Marsz Imć Pana Sawy Calińskiego, w: Literatura barska, s. 323, a także w: Literatura konfederacji barskiej, t. 3, s. 490–492.
79
80
Świadectwem tego może być relacja Stanisława Augusta z rozmowy, podczas której król zdołał przekonać jednego ze swoich porywaczy, konfederata plebejskiego pochodzenia, że przy73
75
centowano również jej rolę jako, można by rzec, nieprzyjaciółki protestantów, którzy na sejmie repninowskim domagali się usunięcia statui przedstawiającej Maryję,
upamiętniającej ukaranie sprawców tumultu toruńskiego z 1724 r.81 Chociaż więc
nazywanie konfederatów barskich „sługami Maryi” związane jest z późniejszą tradycją (takie określenie padło w słowach pieśni konfederackiej z dramatu Ksiądz
Marek Juliusza Słowackiego), wydaje się, że wiązanie ruchu z kultem Matki Boskiej nie jest bezpodstawne82. Według aktu sprzysiężenia, jej wizerunek miał być
umieszczony na jednym z głównych sztandarów związku. Wyjątkową rolę w czasie trwania konfederacji odgrywała Jasna Góra, której – aby nie drażnić Polaków
– Rosjanie nie odważyli się atakować nadto forsownie. Rzeczywiście zaś skuteczną
obronę klasztoru przypisywano łaskawości Maryi83. Z przekąsem o częstochowskiej Notre Dame mówił w nawiązaniu do tego chociażby Fryderyk II84. Natomiast
jeden z barzan opisał taką scenkę: jakiś kozak zawołał do oddziału konfederackiego „»że wam i Maryja Częstochowska nie pomoże« – której wzgardy podarować
mu nie mogliśmy”85. Skoro zaś np. w poezji insurekcji kościuszkowskiej nie znajdujemy już tak wielu odwołań do Matki Boskiej, można uznać jej kult za charakterystyczny rys konfederacji barskiej86.
W przeciwieństwie do poezji barokowej, literatura barska jest niemal całkowicie
pozbawiona pochwał urody Najświętszej Panny87. Natomiast jeśli ryngrafy, które
datuje się na czasy konfederacji, byłyby autentyczne, trzeba by uznać, że wizerunek
Matki Boskiej Częstochowskiej obok krzyża kawalerskiego był czymś w rodzaju
nieoficjalnego „godła” konfederacji. Wszystkie znane mi ryngrafy, określane jako
konfederackie, na awersie mają takie właśnie przedstawienie88. Nie jest to zresztą niczym niezwykłym. Wizerunek Matki Boskiej Częstochowskiej był w ogóle
sięga złożona Maryi nie powinna zobowiązywać do zamachu na pomazańca bożego. Zob.
np.: L. S. Geret, Relacje rezydenta toruńskiego na dworze polskim, tłum. K. Liske, „Dziennik
Literacki” R. 19, 1870, s. 330.
81
Manifest M. Dzierżanowskiego, 23 VII 1768 r., w: Materyały do konfederacyi, t. 1, s. 189.
82
Zob. np.: M. Ślusarska, „My mocą Boga wsparci”, s. 165, 180.
83
Autor relacji o wypadkach częstochowskich na początku 1771 r. tak ją zakończył: „Niech
będzie cześć i chwała Najświętszej Maryi, że raczyła dopomóc konfederacyi”; Dyariusz oblężenia Częstochowy w roku 1770, „Przyjaciel Ludu” R. 7, 1841, s. 308.
84
S. Kwasieborski, Częstochowa za Konfederacyi Barskiej, Warszawa 1917, s. 166–167.
85
Krótki pamiętnik A. Hulewicza konfederata barskiego, w: K. Pułaski, Szkice, s. 386; ten pamiętnik ma również nowsze wydanie: „Pamiętniczek konfederata barskiego”. Retrospekcyjna relacja uczestnika wydarzeń Antoniego Hulewicza, wyd. E. Danowska, „Rocznik Biblioteki Naukowej PAU i PAN w Krakowie” R. 54, 2009, s. 179–195.
86
A. Paluchowski, Matka Boska w poezji, s. 70.
87
Ibidem, s. 68. Są jednak wyjątki, np.: „Prześliczna Panno codziennie w Swej zorze”; Do
Matki Najświętszej od wojska skonfederowanego, w: Literatura barska, s. 337.
88
Nie sposób tu jednak wyjść z błędnego koła, jak bowiem pisałem w innym tekście (J. J. Głowacki, Manifestowanie religijności, s. 63–64), takie właśnie ryngrafy są datowane na czasy
barskie, gdyż uważa się je za typ „konfederacki”.
76
najczęstszym z występujących w zbiorach mobiliów szlacheckich89. Podobnie jak
Bóg, Maryja traktowana była czasem w utworach barskich z pewną poufałością
i również przewodziła w boju konfederatom90: „Boć nie nowina Maryi puklerzem/
Zastawiać Polskę [...]”91. W ten sposób Matka Boska jest ukazana zwłaszcza w Pieśni konfederackiej, gdzie jak oficer w wojsku decyduje o urlopie żołnierza, daniu
parolu, za nieposłuszeństwo wsadza do aresztu i karze dezercję92. Sygnalizowana
poufałość ze sferą sacrum przeradzała się czasem w jej niefrasobliwe naruszanie,
kiedy to pozwalano sobie na bliskie występowanie w literaturze barskiej wyrazów odnoszących się do świętości i do najbardziej przyziemnych, by nie powiedzieć – wulgarnych realiów. Zaliczyć tu można kierowaną do Pana skargę jeńców
konfederackich przetrzymywanych w chlewie: „O Boże, wyrwijże nas z rąk tego
narodu,/ Bo nam nosy popuchły od ciężkiego smrodu”93. W innym utworze natomiast imię Matki Boskiej zrymowano z inwektywą pod adresem innej niewiasty:
„Bo on [Pułaski] ma panią, imię Jej Maryja,/ Twa [Drewiczu] pani Kaśka, kurwa,
kanalija”94.
Jak już wspomniałem, stosunkowo niewiele było w pismach barskich odwołań do
świętych. Można zresztą wskazać miejsca, w których te odwołania są najczęstsze:
1. W pismach pierwszego związku barskiego.
2. W zbiorze Konfederatów barskich pieśni i modlitwy (poza nim prawie nie ma
utworów poświęconych w pełni konkretnemu świętemu).
3. Wizerunki świętych, najczęściej adorujących Mękę Pańską, zawierają rewersy
ryngrafów datowanych na czasy konfederacji barskiej.
Wspomniałem już również, że święci nie zostali wyeksponowani prawdopodobnie z powodu wagi i charakteru haseł podnoszonych przez ruch. Do tego można
dodać inną jeszcze hipotezę. Najpocześniejsze miejsce wśród odwołań do świętych
w pismach wytworzonych przez uczestników i sympatyków związku zajmowali patroni Rzeczypospolitej. Wśród nich na patrona konfederatów barskich, jako
wzór pewnej postawy95, najbardziej nadawałby się św. Stanisław ze Szczepanowa,
J. Dumanowski, Świat rzeczy szlachty wielkopolskiej w XVIII wieku, Toruń 2006, s. 151. Być
może wynikało to z faktu, że wizerunek jasnogórski odpowiadał typowi ikonograficznemu
Maryi propagowanemu przez Kościół. Zob.: E. Rakoczy, Znak Ojczyzny. Jasnogórski ryngraf
w polskiej tradycji rycersko-żołnierskiej, Częstochowa 2001, s. 31–32.
90
A. Paluchowski, Matka Boska w poezji, s. 64.
91
Odważny Polak na marsowym polu, s. 317.
92
Pieśń konfederacka w roku 1769, w: Literatura barska, s. 328–329, a także w: Literatura
konfederacji barskiej, t. 3, s. 493–494. Zob. też: Xsiążeczka do nabożeństwa, s. 54–55.
93
Podróż konfederacka na stacyje podzielona, s. 253.
94
Larum w czasie przypuszczonego przez Drewitza komendanta moskiewskiego do fortecy częstochowskiej szturmu 1771, przez konfederatów w fortecy uczynione, w: Literatura barska,
s. 335, a także w: Literatura konfederacji barskiej, t. 3, s. 560–561.
95
E. Ciupak, Kult religijny i jego społeczne podłoże. Studia nad katolicyzmem polskim, Warszawa 1965, s. 49.
89
77
który wystąpił przeciw zepsutemu i despotycznemu władcy w obronie uciśnionych
poddanych96. Poważną jednak przeszkodę stanowił tu fakt, że monarcha, przeciw
któremu buntowali się barzanie, nosił imię Stanisław. Dzień męczeńskiej śmierci
biskupa krakowskiego stał się dniem imienin królewskich i „lojalistycznego” święta państwowego97. Niektórzy z dowódców rosyjskich walczących przeciw Polakom
byli kawalerami Orderu św. Stanisława98. W 1772 r. po poddaniu się załogi Wawelu Rosjanie zmusili nawet oficerów konfederackich do uczestnictwa w obchodach
dnia imienin królewskich99.
Niemniej w spuściźnie ruchu najczęstsze są właśnie odwołania do patronów
Polski. Józef Pułaski podkreślał, że Związek Wojskowy utworzono w dzień św.
Kazimierza królewicza (4 marca) i z tego powodu miałby on cieszyć się szczególną opieką patrona Korony i Litwy100. Konfederatów barskich pieśni i modlitwy
zawierają nabożeństwo do patronów polskich (wśród których wymienia się św.
Wojciecha, św. Stanisława biskupa, św. Stanisława Kostkę, św. Kazimierza królewicza101, św. Floriana102, św. Jozefata103, dodatkowo w litanii i pieśniach, występują
P. Skarga, Żywoty świętych polskich, oprac. J. Duska, A. Karasiowa, Kraków 1986, s. 75–
76.
97
Porównanie Stanisława Augusta do jego patrona z tej okazji w: [S. Lachowski], Kazanie w dzień s. Stanisława biskupa y męczennika w kościele warszawskim s. krzyża roku
MDCCLXVIII przed nayiasniejsym królem JMcią miane, Warszawa [b.r.w.], s. [1–16]. Poddani Poniatowskiego woleli porównywać go do oprawcy św. Stanisława: Refleksje dla króla
Stanisława, w: Literatura barska, s. 47, a także w: Literatura konfederacji barskiej, s. 17.
Zob. też: R. Butterwick, Polska rewolucja a Kościół katolicki 1788–1792, tłum. M. Ugniewski, Kraków 2012, s. 79–80.
98
Najbardziej bulwersował fakt, że król nosił się z zamiarem przyznania odznaczenia krwiożerczemu Iwanowi Drewiczowi. Zob.: Rozmowa między wielmożnymi panami Kickim starostą
lwowskim, Korytowskim komendantem lwowskim, Wieniawskim generałem majorem regimentu buławy polnej koronnej konnego, na praesidium lwowskim stojącego, oprac. K. Sałkiewicz, w: Literatura konfederacji barskiej, t. 2, s. 108.
99
J. Krasicka, Kraków, s. 138.
100
J. Pułaski do J. Czetwertyńskiego, Bar 1768 r., w: Materyały do konfederacyi, t. 1, s. 71–72.
„Niech nam św. Kazimierz, królewicz i patron Polski, w wielu wojnach i niebezpieczeństwach doświadczony, dziś za patrona uroczystości wezwany i postanowiony, hetmani w potyczkach, podjazdach i utarczkach wszelkich z nieprzyjaciółmi wiary i wolności”; cyt. za:
W. Konopczyński, Konfederacja barska, t. 1, s. 38.
101
Warto podkreślić, że św. Stanisław Kostka i św. Kazimierz uważani byli za opiekunów ludzi
młodych, do których – jak już wspomniałem – należała większość konfederatów.
102
W 1436 r. został on ogłoszony współpatronem Polski przez kardynała Zbigniewa Oleśnickiego. Zob.: H. Wegner, Florian św., w: Encyklopedia katolicka, t. 5, Lublin 1989, s. 342.
103
Informacja ciekawa, gdyż wtedy jeszcze błogosławiony Jozefat Kuncewicz, krzewiciel unii
brzeskiej, nie był powszechnie czczony jako patron Polski. Jak się wydaje, powodem umieszczenia go w gronie wymienionych tu świętych mogła być jego męczeńska śmierć z rąk „schizmatyków”. Por.: B. Krasucka, Jozefat Kuncewicz św., w: Encyklopedia katolicka, t. 8, Lublin
2000, s. 106.
96
78
święci i błogosławieni polscy, nie tylko patroni), osobne pieśni poświęcone są św.
Stanisławowi biskupowi i św. Stanisławowi Kostce104. Poza tym również w innych
utworach konfederackich występują wezwania do patronów kraju, najczęściej
traktowanych jako całość105. Począwszy od św. Kazimierza, który miał „hetmanić”
Związkowi Wojskowemu, patroni polscy ukazywani są jako wodzowie wojska barskiego, oczywiście odpowiednio rzadziej niż Bóg i Maryja106.
Ważnym świętym dla konfederatów barskich był też, jak się wydaje, Michał
archanioł. Był on patronem konfederacji krakowskiej w 1768 r. „Krucyfer” konfederacji krakowskiej ksiądz Tomasz Garlicki przy ustanowieniu sztandaru z jego
wizerunkiem miał powiedzieć:
Niechże nam przodkuje przy tym krzyżu, w rękach moich do benedykcyi podniesionym,
wódz i najwyższy wojsk niebieskich strażnik Michał Święty Archanioł, tarczą swoją
w każdych zasłaniając potyczkach. Daję wam go za pryncypalnego patrona i obrońcę
względem duszy i ciała [...]107.
Być może przy jego wyborze – oprócz tego, że św. Michał był tradycyjnie jednym z opiekunów rycerstwa – znaczenie miał fakt, iż był on również „prywatnym”
patronem marszałka generalnego konfederacji koronnej (Michała Krasińskiego)
i marszałka pierwszego związku krakowskiego (Michała Czarnockiego). Przypadkowo, późniejszy marszałek generalny litewski również nosił to imię108. Modlitwę
do św. Michała archanioła, poprzedzoną modlitwami do aniołów w ogóle, zawierają Konfederatów barskich pieśni i modlitwy109.
Inni święci występują w literaturze i pismach barskich sporadycznie, częściej
zaś tylko wśród wizerunków na rewersach ryngrafów i na szkaplerzach, które kataXsiążeczka do nabożeństwa, s. 96–120. Por.: M. Lenart, Miles pius et iustus. Żołnierz chrześcijański katolickiej wiary w kulturze i piśmiennictwie dawnej Rzeczypospolitej (XVI–XVIII w.),
Warszawa 2009, s. 182.
105
„W marszu naszym Aniołowie/ Święci, Pańscy Patronowie,/ I w potyczkach przytomnemi/
Bądźcie, wojujcie ze swemi”; Marsz Imć Pana Sawy Calińskiego..., w: Literatura barska,
s. 323. Zob. też: Odważny Polak na marsowym polu, w: ibidem, s. 317.
106
„A w małej liczbie Polakom i Litwie/ Bądźcie wodzami, pomóżcie w gonitwie!”; Nabożne
pieśni w czasie rewolucji, w upadku wiary świętej, wolności i ojczyzny, w: Literatura barska,
s. 345–346.
107
T. Garlicki, Mowa JMci X. Tomasza Strzemienczyka Garlickiego, kanonika kiiowskiego,
Konfederacyi Generalney krucyfera y pierwszego woysk kapellana przy podniesieniu z benedykcyą sztandaru z krzyżem y portretem s. Michała Archanioła, do rycerstwa z różnych
stron polskich nadciągnionego w rynku Krakowskim na wsiadaniu do boiu, dnia 18 miesiąca
lipca r. p. 1768 miana, [b.m.r.w.], s. [13].
108
Choć np. w wierszu Marsz konfederacji barskiej jako patron Krasińskiego wymieniony jest
św. Michał, natomiast zapewne jako patron Paca, który nosił drugie imię Jan – św. Jan Nepomucen. Toż w: Literatura barska, s. 318–319. Notabene św. Jan Nepomucen mógł również
symbolizować bunt przeciw królowi tyranowi.
109
Xsiążeczka do nabożeństwa, s. 95–96.
104
79
logi muzealne klasyfikują na okres konfederacji. Ponieważ jednak to, czy należały
faktycznie do barzan, nie jest pewne, nie podejmuję się badać głębiej tych zabytków. Warto może jeszcze wspomnieć o obrazach św. Barbary – patronki m.in. ludzi
narażonych na nagłą śmierć, w tym artylerzystów110 – z cerkwi unickich w Muszynce i Tyliczu, które to przedstawienia według tradycji zostały tam przeniesione
z kaplicy obozu konfederackiego pod Muszynką111.
Kluczowym zagadnieniem dla opisania religijności danej grupy jest określenie,
na ile i w jakich sferach wyrażała ona przekonanie, że transcendentna rzeczywistość,
główny przedmiot wiary, może wpływać na życie doczesne. Lektura pism wytworzonych w związku z konfederacją barską nie skłania do uznania, aby wierzono
wówczas w nieubłagane przeznaczenie. Wyłania się z nich raczej obraz człowieka
obdarzonego wolną wolą, który może decydować między dobrem a złem. Za swe
uczynki zostanie on z pełną surowością osądzony po śmierci. Nie znaczy to, że Bóg
nie ingeruje w świat112. Przeciwnie, kierując się miłosierdziem wobec błądzącej
owczarni, zsyła na ziemię kary, aby dać ludziom możliwość obrania właściwej drogi113. To karanie może dotykać zarówno jednostki, jak i całe narody lub państwa114.
Kara jest zazwyczaj tak dobrana, aby ukazywać grzesznikowi, czym obraził Boga115.
Ukaranie śmiercią zachodzić może jedynie w przypadku najbardziej zatwardziałych
grzeszników116, nierokujących nawrócenia, lecz każdy, nie znając dnia ani godziny
swej śmierci, powien mieć się na baczności. Bywa, że gorliwy katolik, odczuwając
skłonność swej natury do grzechu, sam doprasza się o „strofowanie”117.
J. Górecka, Barbara św., w: Encyklopedia katolicka, t. 2, Lublin 1989, s. 14–16.
T. Nowalnicki, Obóz konfederatów barskich koło Muszynki, „Wierchy” R. 38, 1969, t. 76,
s. 311.
112
Głos wiernego katolika z Częstochowy przeciwko deistom warszawskim, oprac. J. Wójcicki,
w: Literatura konfederacji barskiej, t. 3, s. 556–558.
113
Dla ścisłości należy dodać, że nie zawsze konsekwentnie kara boża na ziemi jest opisywana
w ten sposób; czasem mówi się o „zapalczywym gniewie” Boga, który ją zsyła.
114
„Boże, którego Opatrzność najbardziej wydaje się w rządach rodzaju ludzkiego, osobliwie
jednak w królestwach i Rzeczypospolitej”; Siedem psalmów, w których Wolność Polska czyni
lamentacją nad upadkiem swoim, w: Literatura barska, s. 15–16; Hymn narodu polskiego w teraźniejszym czasie, oprac. A. Bąbel, J. Maciejewski, w: Literatura konfederacji barskiej, t. 3,
s. 89; Monitor konfederacyi barskiej 1768, oprac. J. Wójcicki, w: ibidem, t. 3, s. 420–421.
115
„Dopuścił [Bóg] na was wydarcie wiary i wolności, aby was nauczył być o oboje gorliwszemi”; BJ, rkps 6438/III, s. 159: Przestroga do obywatelów przy wierze i wolności konfederujących się.
116
Stąd prośby o ukaranie za życia np. Katarzyny II i Mikołaja Repnina: „Żałować będzie obsypana gradem/ Kar bożych, niecnot carowa – mistrzyni./ [...] Boże, patrz, jak twe winnice
bestyje/ Obrzydłe zryły. Spuszczaj z nieba gromy!/ Niechaj ta świnia okrutna nie żyje/ Niech
zginie wściekły kiernoz i łakomy [aluzja do świńskiego łba w herbie Repnina]”; Do posła
rosyjskiego – tyrana, w: Literatura barska, s. 292.
117
„[...] nadał przeto [Bóg] jedne prawa na sercach zapisane, które nazywają się prawa natury,
nadał inne okazałe na Pismach nie innym celem i końcem, tylko skażytelną, a prędką do
110
111
80
Życie zgodne z nakazami religijnymi powinno dawać jednostkom i narodom
szczęśliwy spokój. W takim przypadku jeśli dochodzi do agresji z zewnątrz,
agresor powinien podlegać temu samemu prawu ukarania za życia, a więc spokój cnotliwych nie może być trwale zakłócony. Oni sami mają prawo do obrony,
w której wspomagają ich siły wyższe. Do pognębienia najeźdźcy powinno dojść
zwłaszcza wtedy, gdy obraża on Boga błędną wiarą lub popiera niewłaściwe nauki.
Opatrzność bowiem, jak było powiedziane, nie interweniuje wprawdzie w każdym
przypadku popełnienia zła, lecz jeśli chodzi o Kościół, chroni go, mając nad nim
szczególną pieczę118. Nie dziwi więc, że konfederaci barscy początkowo chcieli się
widzieć wykonawcami woli „namiestnika Chrystusowego” – papieża119. Sama też
Rzeczpospolita, w której katolicyzm zajmował naczelne miejsce, miała się cieszyć
przychylnością Pana120. Jeśli mimo to lud prawowierny cierpiał, musiało to wynikać z jakiejś jego własnej winy. W czym ją widziano?
Dążenie do utrzymania wojska barskiego i w miarę możności ojczyzny w stanie wolnym od grzechu miało dla wielu znaczenie „praktyczne” jako środek
przebłagania Stwórcy, który karał naród, zsyłając na niego plagi121. Skoro jednak
wykroczenia chcąc uskromnić wolą”; BJ, rkps 1145, k. 33: Regulament ustanowiony przez
marszałków konfederackich dla wojska skonfederowanego w obozie pod Muszynką. Zob.
też: Xsiążeczka do nabożeństwa, s. 134–135.
118
„Zsyła Bóg częstokroć zapalczywość gniewu swego na naród, klęskę i utrapienia, które cierpliwie znosić jest to [w] powinności chrześcijańskiej, zsyłać jednak kar i win obelgę honorowi Jego przynoszących nie zwykł”. BJ, rkps 6438/III, s. 236: Manifest W. Mazowieckiego
przeciwko procesowi jubileuszowemu biskupów poznańskiego i płockiego, 18 IV 1770 r.;
„Pokaż, Boże, nad Polską, odnów dawne cuda:/ Wszak przy Twojej pomocy Polacy Turczyna/ czyli raz zwyciężali? Niech i Moskwicina/ Twoją ręką zwycięży, zniszczy herezyją,/
My Ci dzięki oddamy za tę wiktoryją”, Lamentacja Jeremiasza nad Krakowem 1768 a., w:
Literatura barska, s. 243. Zob. też: Xsiążeczka do nabożeństwa, s. 28–32.
119
„Mamy niewinność i sprawiedliwość sprawy i dzieła naszego za szyszak i tarczę, mamy
błogosławieństwo i posiłkowanie deklarowane od głowy najwyższego kościoła św. rzymskokatolickiego, namiestnika Chrystusowego, Ojca Świętego [...]. Staramy się o pomoc Boga,
który z niczego wszystko znieść i zetrzeć potrafi, a po chrześcijańsku wierzyć i trzymać się
należy: wiernym, pokornym i niewinnym. Bóg mocny, sprawiedliwy pomaga, a uciemiężających surowo karze i często tych samych na nich zażywa, którzy od nich wzgardzeni i ukrzyżowani byli: uczą nas przykłady i historie francuskie i polskie i dawnych Rzymian”; J. Pułaski do A. Mokronowskiego, Latyczew 25 V 1768 r., w: Materyały do konfederacyi, t. 1, s. 126,
a także w: Skarbiec historii polskiej, wyd. K. Sienkiewicz, t. 1, Paryż 1839, s. 111–113.
120
„Obacz Panie jak ciż nieprzyjaciele, przeciwnicy powstają przeciwko nam, aby Twe dziedzictwo wygubili, a nam żywot, wolności i wszystkie dobra odjęli. Nie oddawaj, Panie,
królestwa polskiego nieprzyjaciołom, którzy imieniu Twojemu bluźnią, ani o cześć imienia
Twego dbają, ale usta Ciebie chwalące zatłumić i nieustającą ołtarza przenajświętszą ofiarę
znieść usiłują”, Modlitwa za szczęśliwe powodzenie w królestwie polskim, którą codziennie
odmawiają w obozie pod Barem, w: Materyały do konfederacyi, t. 1, s. 52–53.
121
„Aby zupełny rygor i porządek w wojsku podług regulaminu zachowany był, żeby przez ten
porządek uniknęliśmy [sic!] niebłogosławieństwa boskiego z różnych ekscesów, bezbożności
81
większość narodu politycznego sympatyzowała ze sprawą boską, to winą za nieustający stan kary obarczano czasem jednostki. Wydaje mi się, że z tym można
wiązać często pojawiający się w okresie konfederacji barskiej zarzut zdrady –
grzechu nielicznych, który oddalał od wiernego ludu dar Boga, zwycięstwo122.
Sądzono również, że obraza Boga mogła wynikać z braku należytej gorliwości
narodu w kulcie123. Przekonanie takie wyrażał np. sympatyzujący z konfederacją arcybiskup lwowski. W kilku kolejnych listach pasterskich, począwszy od
1767 r. Wacław Sierakowski zalecał modły w celu zażegnania nieszczęścia ojczyzny. Ponieważ modły te nie zostały wysłuchane, arcybiskup przyczyny tego
upatrywał w niedostatecznym zaangażowaniu, z jakim wznosili je wierni jego
archidiecezji. Zalecał zatem szczerą skruchę, powstrzymywanie się od zabaw nawet w czasie karnawału oraz ścisłe zachowywanie postów124. W podobny sposób
rozumował autor wiersza Odpowiedź na „Treny” z 1768 r., który na podstawie
obserwowanego antyklerykalizmu szlachty, braku bojaźni przed Stwórcą, braku
respektu przed klątwą kościelną, niezachowywania postów, nieprzykładania się
do praktyk, zaniedbywania świąt, nieszanowania miejsc poświęconych Bogu (np.
w czasie sejmików) i nieprzestrzegania ewangelicznego nakazu miłości bliźniego dostrzegł upadek religijności rodaków, konkludując: „Dajmyż Polacy, pokój
próżnej z wiary chlubie. Nie żyjąc według wiary winniśmy tej zgubie”125. Podobnie anonimowy autor okólnika wzywającego do walki województwo mazowieckie powód plag boskich widział w rozwiązłości i swawolach, jakie miały nastać
w kraju, zwłaszcza w stolicy126.
W przytoczonym tu rozumowaniu łatwo zauważyć przeświadczenie o skuteczności szczerej modlitwy127, popartej niebudzącym zgorszenia życiem. Stanisław
i nieposłuszeństwa zawsze praktykowanego, ius gladii i prawa wszelkiego ukarania podług
gatunku występku – w ręce tegoż JWM Pana generalnego regimentarza oddajemy”, APŁ,
ARB, sygn. 125, s. 32: Autoryzacja władzy generalnego regimentarza konfederacji złączonych Józefowi Bierzyńskiemu, 25 IV 1769 r.
122
Do zdrady miało rzekomo dojść np. w Krakowie w 1768 r. Zob.: Lamentacja Jeremiasza,
s. 240–241; J. Krasicka, Kraków, s. 48–49.
123
Por.: J. S. Bystroń, Dzieje obyczajów w dawnej Polsce. Wiek XVI–XVIII, t. 1–2, Warszawa
1976, tu: t. 1, s. 297; Z. Kuchowicz, Z dziejów obyczajów polskich w wieku XVII i pierwszej
połowie XVIII, Warszawa 1957, s. 374.
124
W. H. Sierakowski, [List pasterski, Dunajów 29 XII 1770 r.], [b.m.r.w.], s. [1].
125
Odpowiedzi na „Treny”, w: Literatura barska, s. 72.
126
BJ, rkps 6672/II, s. 143–144: List Anonimi do obywatelów Księstwa Mazowieckiego, zachęcający do konfederacyi, 1768 r. Zob. też: Zaczętych bardzo ludnie redut opisanie przez
pewnego rycerza, który w sam czas na nie przybył, a gorliwością wiary przerażonym będąc,
składa te wiersze na pochwałę onym, oprac. A. Grabowska-Kuniczuk, w: Literatura konfederacji barskiej, t. 3, s. 358–361.
127
Szczerość jest konieczna, gdyż przed Bogiem nic się nie ukryje. Dlatego też modlono się
o dar „prawdziwej skruchy”. Zob.: Xsiążeczka do nabożeństwa, s. 142–143.
82
Kostka Ortyński, jeden z uczestników pierwszej konfederacji na Podolu, wzięty do
niewoli przez Rosjan, korzystał na zesłaniu z druku dewocyjnego zatytułowanego
Gościniec prosty do nieba życiem Syna Bożego i jego świętych kochanków, utorowany..., którego autorem był Franciszek Dzielowski. Posługując się nabożnymi
tekstami tego zbioru, Ortyński wznosił prośby do Stwórcy i właśnie im przypisał
swoje uwolnienie, w związku z czym, powróciwszy do ojczyzny, wznowił dzieło
Dzielowskiego własnym kosztem128. Można wspomnieć przy okazji, że tekst jednej
z modlitw kazał drukować także Ignacy Malczewski – w tym wypadku na użytek
samych konfederatów129.
Modlono się więc indywidualnie130 i zbiorowo, lecz proszono też o modły osoby
duchowne. Tak np. konfederaci pojmani przez Rosjan w Krakowie w 1768 r. mieli
prosić o modlitwę seminarzystów131. Akt konfederacji województwa bracławskiego z maja 1768 r. przewidywał dla „doprowadzenia do skutku boskiej pomocy”
przekazanie winnickim jezuitom 2000 zł, a dominikanom i kapucynom po 500 zł,
które niewątpliwie miały zmobilizować zakonników do zjednywania łaski niebios
dla ruchu132. Żacy krakowscy, snując latem 1769 r. plan opanowania Krakowa dla
konfederatów, porozumiewali się w tym celu z załogą barską w Częstochowie, prosząc m.in. o modlitwy ojców paulinów za powodzenie akcji133. Takich przypadków
było z pewnością więcej. Niewiele natomiast jest wiarygodnych informacji o fundacjach konfederackich czynionych przez konfederatów – nie sprzyjało im z pewnością „azardowanie” fortun134.
A. Roćko, Pamiętniki polskich zesłańców na Syberię w XVIII wieku, Olsztyn 2001, s. 22–
23.
129
W. Szczygielski, Konfederacja barska w Wielkopolsce, s. 196. Tekst ten z drobnymi zmianami miał się znaleźć jako: Modlitwa którą konfederaci barscy codziennie mówią o szczęśliwe
powodzenie w królestwie polskim, w: Xsiążeczka do nabożeństwa, s. 109–110.
130
Zob. też: J. Wybicki, Życie moje, s. 55.
131
Opisanie niepomyślnych miasta Krakowa wypadków od czasu zamieszkania w Bursie Jeruzalem, jako studenta ukończonych szkół gramatyki, poetycki, retoryki i dialektyki, a lekcyi
publicznych początkowego w r. 1768, dziś żyjącego w r. 1825 ks. Jana Piotrowskiego, oprac.
W. Konopczyński, w: Od Sobieskiego do Kościuszki. Szkice – drobiazgi, fraszki historyczne,
Kraków 1921, s. 248.
132
Akt konfederacji woj. bracławskiego, 2 V 1768 r., w: Materyały do konfederacyi, t. 1, s. 104.
133
J. Krasicka, Kraków, s. 66–67. Do analogicznej sytuacji doszło w Poznaniu, gdzie uczniowie kolegium jezuickiego na przełomie maja i czerwca 1768 r. zawiązali tajne sprzysiężenie
o sympatiach probarskich i rozpoczęli swoją (nader krótką) działalność od zamówienia mszy.
Zob.: W. Szczygielski, Konfederacja barska w Wielkopolsce, s. 57.
134
O nieokreślonej „nabożnej fundacji” Kazimierza Pułaskiego będzie jeszcze mowa, natomiast
przekaz, że rotmistrz barski Sokołowski za ocalenie życia w walkach z Rosjanami w 1768 r.
miał ufundować figurę Matki Boskiej Łaskawej, która stanęła pomiędzy klasztorem kapucynów a murami miejskimi w Krakowie, jak się wydaje, jest legendą. Zob.: J. Marecki, Tradycje konfederacji barskiej w krakowskim klasztorze kapucynów, „Analecta Cracoviensia”
1995, t. 27, s. 513.
128
83
Oprócz modłów uważano za konieczne niezachwiane, mimo klęsk, trwanie
w nadziei na pomoc niebios135. One to bowiem, nie zaś siły wojska, rozstrzygają o losach wojen136. Toteż, choć upadały kolejne związki lokalne, starano się nie
przybierać postaw defetystycznych137, a w drobnych na ogół sukcesach widziano
dotyk palca bożego138. Podtrzymywano się na duchu, stwierdzając, że ruch musi
być miły Stwórcy, skoro tak długo podtrzymuje on walkę „garstki dusz walecznych”139 i skoro przeciw wrogom Rzeczypospolitej poruszył potężną – jak się wydawało – Turcję140.
Sądzę natomiast, że nie przejawiano nadmiernej skłonności do postrzegania
cudów jako integralnego składnika rzeczywistości Nie znaczy to, aby doniesień
o nich w ogóle nie było. W czasie obrony Berdyczowa na murach klasztoru miała
być widziana „osoba białogłowej, ślicznie ustrojonej, paskiem czarnym opasanej”,
której ukazanie się miało jakoby wstrzymać atak Rosjan141. Głośny był również cud
na Bramie Floriańskiej w Krakowie. Jeniec rosyjski, który ponoć przed śmiercią
został katolikiem142, zeznał, że podczas ataku żołnierze widzieli na murze bramnym „chodzącą niewiastę z młodzianem i staruszkiem w płaszczu czarnym”. Odgadnięto w nich Matkę Boską, św. Kazimierza i św. Jana Kantego143. Uznano, że
Matka Boska wyszła z obrazu umieszczonego w bramie, postawiono więc tam ołJeśli w ogóle ufano w prawdziwość doniesień o klęskach: „Niechaj gazety drukuje Warszawa,/ Jej jest szalbierstwo, nasza w Bogu sława”, W Bogu ufność konfederacji barskiej i halickiej oraz innych w Koronie Polskiej pokładających, przypisane dnia 20 Junii z Warszawy
1768, w: Literatura barska, s. 230, a także w: Literatura konfederacji barskiej, t. 3, s. 281.
136
Zob. np.: Xsiążeczka do nabożeństwa, s. 24. Zob. też: Wiersze konfederackie, oprac. A. Grabowska-Kuniczuk, w: Literatura konfederacji barskiej, t. 3, s. 136.
137
Oda po wzięciu Krakowa, w: Literatura barska, s. 244–245, a także w: Literatura konfederacji barskiej, t. 3, s. 310–311.
138
Zob. np.: J. Pułaski do A. Mokronowskiego, Latyczew 25 V 1768 r., w: Materyały do konfederacyi, t. 1, s. 128.
139
„Pokazuje Bóg moc ramienia swego, gdy przeciwko tak strasznej potędze garstkę dusz walecznych, nowych w Polsce Brutusów, Decjuszów, Kurcjuszów już drugi rok utrzymuje skrytym wyroków swoich rozporządzeniem”, BJ 6438/III, s. 159: Przestroga do obywatelów przy
wierze i wolności konfederujących się.
140
List M. Krasińskiego do woj. wołyńskiego i ruskiego, [jesień] 1768 r., w: Materyały do konfederacyi, t. 1, s. 311.
141
Z Kamieńca Podolskiego, 16 VI 1768 r., w: Materyały do konfederacyi, t. 1, s. 148–149. Tam
też stwierdzenie, że wystawienie cudownego obrazu Matki Boskiej przysporzyło wrogowi
klęsk. Natomiast inne źródło, autorstwa członka załogi, podaje tylko, że: „Podczas [...] ataku
od wielu widziana była światłość nad kościołem [...]”, 1768 r., BJ, rkps 6672/II, s. 35: Diariusz dziejów berdyczowskich in Junio et Julio.
142
Z Warszawy, 1 VIII 1768 r., w: Materyały do konfederacyi, t. 1, s. 201.
143
[Opis konfederacji województwa krakowskiego], oprac. J. Kracik, „Rocznik Krakowski”
1990, t. 56, s. 153–154; J. Mączyński, Kraków w roku pierwszym za czasów konfederacyi
barskiej. Ze zbioru podań i wspomnień krakowskich, „Czas. Dodatek Miesięczny” R. 5, 1860,
t. 17, s. 457.
135
84
tarz, „gdzie codziennie msza święta odprawuje się na podziękowanie za obronę”144.
Inne zjawisko odnotowano w Częstochowie, jeszcze przed wciągnięciem miasta
w wir walk. Paulini, nawiązując zapewne do podobnych opisów Nowej gigantomachii, utrzymywali, że w grudniu 1768 r. nad klasztorem widziano kometę145,
a także „ogniste obłoki formujące promieniste słupy, a w tych ukazywały się figury
znamionujące karę boską”146.
Informacje o nadprzyrodzonych zdarzeniach należą jednak do wyjątków, zwykle bowiem cud – ingerencję boską w rzeczywistość – widziano raczej we wspomożeniu sił samych konfederatów lub w szczęśliwym zbiegu okoliczności, a więc
cudowność była kwestią bardziej interpretacji zjawiska niż stwierdzonym jakoby
„empirycznie” faktem147. Za cuda uznawano więc najczęściej przewagi w starciach, jeśli początkowo wydawało się, że przeciwnik góruje w jakiś sposób nad
żołnierzem barskim148, poza tym nieskuteczność artyleryjskiego ostrzału twierdz
bronionych przez konfederatów149 i ozdrowienia osób, które wydawały się bliskie
śmierci150. Kazimierz Pułaski miał dokonać w cerkwi unickiej w Izbach „nabożnej
fundacji”, będącej podziękowaniem za cudowne uratowanie z potrzasku pod Pilznem i Świątkową za przyczyną Matki Boskiej Izdebskiej151.
Z Krakowa, 6 VII 1768 r., w: Materyały do konfederacyi, t. 1, s. 178.
Relacyja rzetelna o oblężeniu i ataku fortecy częstochowskiej przez wojsko moskiewskie pod
komendą pułkownika Drewicza lutra odprawionym, wyd. J. Wójcicki, w: Literatura konfederacji barskiej, t. 4, s. 89; M. Ślusarska, „My mocą Boga wsparci”, s. 172.
146
S. Wodzicki, Wspomnienia z przeszłości od r. 1768 do r. 1840, „Czas” [krakowski] 1873,
nr 33, s. 2.
147
Por.: M. Ślusarska, „My mocą Boga wsparci”, s. 172–173.
148
[Opis konfederacji], s. 154–155; Wspomnienia mieszczanina krakowskiego z lat 1768–1807,
oprac. W. Prokesch, Kraków 1900, s. 13–14; [A. L. Zdanowski], Z pamiętnika, s. 7–8, 22.
149
BJ, rkps 6672/II, s. 35: Diariusz dziejów berdyczowskich in Junio et Julio, 1768 r.; Diariusz
oblężenia Jasnej Góry, w: Materjały do dziejów wojny konfederackiej 1768–1774, oprac.
W. Konopczyński, Kraków 1931, s. 103; Dyariusz oblężenia Częstochowy, s. 294; W. Konopczyński, Kazimierz Pułaski. Życiorys, Kraków 1931, s. 213. Znamienne jednak, że w wydarzeniach tego rodzaju, kiedy jedni z obserwatorów dopatrują się cudu, inni go nie widzą.
Por.: Diaryusz oblężenia i attaku fortecy Jasnogórskiej przez półkownika [sic!] Drewicza od
1. Stycz. 1771 do 15. Stycz., przez Zakonnika, świadka naocznego, „Przyjaciel Ludu” R. 8,
1842, s. 269.
150
Objawieniem boskiej opieki nad konfederacją jest fakt, że marszałek Krasiński nie zachorował w czasie epidemii w obozie barzan w Warnie, choć spał, opierając się przez ścianę
namiotu o chorego, [A. L. Zdanowski], Z pamiętnika, s. 43. Na Jasnej Górze dragon spadł
bez szwanku z muru do fosy. Zob.: Diariusz oblężenia Jasnej Góry, w: Materjały do dziejów
wojny konfederackiej, s. 103. To samo wydarzenie wzmiankuje wraz z innym podobnym
przypadkiem: Dyariusz oblężenia i attaku, s. 264, 270.
151
Fundację tę miał upamiętniać nieistniejący już obraz w cerkwi, przedstawiający modlącego się Pułaskiego na tle fortyfikacji konfederackich, oraz wpis w księdze parafialnej. Zob.:
W. [Nowakowski], Częstochowa w obrazach historycznych, Kraków 1898, s. 155–156; T. No144
145
85
Występowała także skłonność do przypisywania zdarzeniom charakteru prognostyku. Szczęśliwą wróżbę widziano w krążeniu białego orła nad nowo utworzonym Związkiem Wojska w Barze152, natomiast jeńcy konfederaci prowadzeni
w głąb Imperium Rosyjskiego takiż znak dostrzegli w ptaku, który – po wyśpiewaniu przez nich godzinek do Najświętszej Panny – usiadł na pice konwojującego ich kozaka153. Konfederatom pierwszego związku krakowskiego dobrze
wróżyło potknięcie („uklęknięcie”) konia marszałka Czarnockiego w Bramie
Floriańskiej, przypominając o wspomnianym cudownym widzeniu kozaka154.
Kiedy jednak rozniosła się wieść, jakoby Józef Zaremba po poddaniu się królowi upadł z konia, wjeżdżając do Warszawy, widziano w tym zapowiedź ukarania
„zdrajcy”155.
Nadawano znaczenie osobliwym zjawiskom atmosferycznym. Pioruny miały
bić w przeciwników konfederacji i świadczyć o ich niełasce u sił wyższych. Tak oto
w Warszawie podczas jednej burzy 22 lipca 1768 r. gromy spadły jakoby na mennicę oraz domy Michała i Augusta Czartoryskich, księżnej Ogińskiej, inny piorun
miał ponoć zabić psa na dziedzińcu ambasady rosyjskiej: „Przestraszyły okropne
w tym momencie grzmoty/ Wiarołomce bezbożne i same niecnoty”156. Józef Mączyński przekazał informację, że burza z 11 lipca 1768 r. w Krakowie157 przypomniała o podobnej (również 11 lipca) z czasów wojny północnej, poprzedzającej
zajęcie miasta przez Szwedów. Według jego świadectwa, znak ten odczytano jako
zapowiedź kolejnego wtargnięcia obcych wojsk158.
Oprócz wspomnianego widzenia z Częstochowy, w źródłach można odnaleźć
wiele innych wzmianek o rzekomo zaobserwowanych w czasie konfederacji kometach. Donoszono o ich pojawieniu się w Krakowie 23 sierpnia 1768 r.159, na Rusi
walnicki, Fortyfikacje polowe z czasów konfederacji barskiej na ziemi sądeckiej, „Rocznik
Sądecki” 1972, t. 13, s. 265–266; A. Wasiak, Konfederacja barska, s. 107, 153–154.
152
BJ, rkps 1145, k.180v: Wiadomości z Baru o związku wojska i konfederacyi z marca 1768;
J. Pułaski do J. Czetwertyńskiego, Bar 1768 r., w: Materyały do konfederacyi, t. 1, s. 71–72.
153
K. Lubicz-Chojecki, Pamięć dzieł polskich, s. 30.
154
W. Mączeński, Dziennik zdarzeń, s. 3–4; J. Mączyński, Kraków, s. 468–469.
155
„Bo kiedy wiarołomca wjeżdżał do Warszawy,/ Z okazałością żywo na koniu poskoczył,/
Koń upadł, jeźdźca zwalił, pod karetę wtłoczył/ Tak, iż zaledwie koło ręki nie skruszyło:/
Nie dziw, bo tę robotę katu zostawiło”, Aplauz dla Imci Pana Zaremby dnia 24 maja 1772 po
poddaniu się z ludźmi, w: Literatura barska, s. 379.
156
Wiersze z okoliczności piorunów w dzień św. Marii Magdaleny, w: Literatura barska, s. 233.
Por.: Z Warszawy 27–28 VII 1768 r., w: Materyały do konfederacyi, t. 1, s. 193–195.
157
Jeden z piorunów miał uderzyć w kościół św. Anny, inny zaś zabić 13 Rosjan; [Opis konfederacji], s. 153.
158
J. Mączyński, Kraków, s. 459–460.
159
„Tegoż dnia 23 sierpnia [1768 r.] w wigilię św. Bartłomieja, pokazała się kometa, która weszła wpół do drugiej po północy na horyzoncie krak., to jest gwiazda bardzo ciemna, od tej
zaś promień ad instar smugi białawy, długi. Ta kometa trwała przez dni kilka, wschód jej był
86
28 października 1768 r.160 i znów w Krakowie 18 stycznia 1770 r.161 O kolejnych
kometach, które widziano 13, 20, 23 września, 8 listopada 1769 r., 14 lipca 1770 r.
i 18 maja 1771 r. donosiły także „Wiadomości Warszawskie”162. Taką częstotliwość
pojawiania się komet można tłumaczyć praktyką określania ich mianem również
zjawisk, których dzisiaj w ten sposób nie nazywamy.
W każdym razie pojawienie się niezwykłego zjawiska na niebie skłaniało ludzi
do zastanawiania się nad jego znaczeniem, przeczuwano bowiem, że jest zapowiedzią jakichś doniosłych wypadków. Autor relacji pochodzącej z Krakowa napisał:
„Tej jasności przypatrywali się wszyscy i różne prognostyki czynili [...]”163. Zazwyczaj jednak wieściom o pojawieniu się „komety” w gazetkach pisanych nie
towarzyszyły komentarze. Być może nie podejmowano się interpretacji znaków
niebieskich dlatego, że kometę odbierano zwykle jako zły omen. Wodzicki wspominał: „Widzieliśmy także na niebie kometę – starzy ludzie wróżyli stąd klęski”164.
Niewykluczone, że z tej również przyczyny donoszono o komecie widzianej
w 1769 r. w Moskwie165. Nie są mi wszakże znane teksty z okresu konfederacji barskiej podobne do Opisania prawdziwie widzianej komety (po śmierci Augusta III),
który Emanuel Rostworowski skłonny był przypisywać księdzu Markowi, a który
wyjaśniał:
1-mo. Że Opatrzność Boża jest i będzie nad Polską. 2-do. Że Duch Święty będzie w sercach dobrych katolików dla obrony wiary i broniący będą w ucisku i utrapieniu, i że za
wiarę pod znakiem i hasłem Krzyża świętego będzie wojna i krwi rozlanie166.
Same proroctwa jednak powstawały. Byłoby dziwne, gdyby w okresie ogromnej popularności kalendarzy astrologicznych167 odwrócono się nagle od prób przeod Wesołej między godziną 1 a 2 po północy; zachód tej gwiazdy o godz. 4 przede dniem”;
W. Mączeński, Dziennik zdarzeń, s. 13.
160
„W dzień ss. Szymona i Judy z piątku na sobotę była o godzinie 8 wieczornej kometa na
niebie w ten sposób: wyszedł obłog krwawy od Rysiatycz i szedł ponad kościół nowomiejski
i Boniowiec [...]”, BJ, rkps 6670//II, k. 148 v: Wieści z 8 XI 1768 r.
161
„Dnia 18 stycznia [1770] około godziny ósmej z wieczora pokazała się kometa, czyli chmura
na kształt ognia czerwona, po niej 5 lub więcej smug, które prędce zgasły, ta zaś chmura trwała
aż do godziny pierwszej i dalej po północy, coraz to bardziej jaśniała i szerzyła się tak dalece,
że cały Kraków okryła jasnością takową, że każdy mógł pisać i czytać. Miasto zaś zdawało
się, jakby we krwi było zmoczone lub się całe paliło”, [Opis konfederacji], s. 158.
162
W. Smoleński, Przewrót umysłowy w Polsce wieku XVIII. Studia historyczne, oprac. A. Wierzbicki, Warszawa 1979, s. 134.
163
[Opis konfederacji], s. 158.
164
S. Wodzicki, Wspomnienia z przeszłości od r. 1768 do r. 1840, „Czas” [krakowski] 1873,
nr 33, s. 1.
165
KB PAN, rkps 316, k. 114.
166
Cyt. za: E. Rostworowski, Ksiądz Marek i proroctwa polityczne doby radomsko-barskiej, w:
Przemiany tradycji barskiej. Studia, red. Z. Stefanowska, Kraków 1972, s. 34.
167
M. Janik, Polskie kalendarze astrologiczne epoki saskiej, Warszawa 2003, s. 7.
87
powiadania przyszłości. Były więc proroctwa wyciągnięte rzekomo ze starych manuskryptów, które opisywały wydarzenia bieżące168, „kabały” prozą (zaczerpnięte
prawdopodobnie z kalendarzy)169 i wierszem (bardziej samodzielne), z których
najsławniejsza przypisywana jest znów o. Markowi Jandołowiczowi170. Wszystkie
one oscylują wokół obrazów konfliktu, wojny domowej, poniżenia wiary. Mowa
w nich jest najczęściej o odmianie, jaka zajdzie wskutek detronizacji panującego171: „Zgadzają się proroctwa. Grzechy w niebo głosem/ Wielkim Króla wołają:
zmiłuj się nad losem/ Wiernej twej Polski, Boże. Krew tyrańska musi/ Lać się.
Dopiero wszczęty ten pożar przydusi”172. Emanuel Rostworowski uważał nawet,
że ten ostatnio wymieniony punkt mógł wpłynąć na podjęcie decyzji o porwaniu
Stanisława Augusta173.
Wydaje się, że bardziej ufano w sztukę astrologii niż w objawienia samozwańczych wieszczów. Tradycja każe nam pamiętać o księdzu Marku, ale był on wyjątkową postacią na tle ruchu. Można uznać, że Podole miało szczególne szczęście
do podobnych person, skoro tuż sprzed czasów nas interesujących pochodzi wiadomość o innym „proroku”, niejakim Komornickim, który przepowiadał gminowi
i szlachcie, włócząc się po województwie z wózkiem zaprzęgniętym w kozy, dopóki biskup Krasiński nie położył kresu jego działalności174. Gazetki pisane donosiły
w czasie wojny w Rzeczypospolitej o niejakim bracie Marcinie, kontaktującym się
w końcu 1768 r. ze świetlaną postacią, która ukazała mu przyszły nagrobek Stanisława Augusta175. Choć widzenie było jak najbardziej zgodne z pobożnymi życzeniami
barzan, nie ma o nim wzmianki w publicystyce barskiej ani w pamiętnikach konfederatów. Podobnie było w przypadku dominikanina brata Pawła, który po kilku dziesiątkach lat utrzymywał, że latem 1770 r. ukazał mu się nauczyciel św. Jana Kantego
Ekscerpt z pewnego manuskryptu ciekawy, w: Literatura barska, s. 215–218, a także w: Literatura konfederacji barskiej, t. 4, s. 124–125.
169
BJ, rkps 6234/III, s. 186–187: Prognostyk na rok 1768 z niemieckiego na polski język przetłumaczony.
170
Profecja księdza Marka karmelity, w: Literatura barska, s. 3–5, a także w: Literatura konfederacji barskiej, t. 4, s. 12–13.
171
Próby rozszyfrowania posługującej się hermetyczną symboliką Profecji księdza Marka podejmowali m.in.: E. Rostworowski, Ksiądz Marek, s. 52–55; W. Konopczyński, Proroctwo
księdza Marka, „Myśl Narodowa” R. 11, 1931, nr 46, s. 204–207; W. Smoleński, Ksiądz
Marek, cudotwórca i prorok konfederacyi barskiej. Szkic historyczny, „Ateneum” 1886, t. 2,
s. 118.
172
Katechizm konfederacki, w: Literatura barska, s. 97, a także w: Literatura konfederacji barskiej, t. 3, s. 42–43.
173
E. Rostworowski, Ksiądz Marek, s. 57.
174
A. Moszczeński, Pamiętnik do historyi polskiej w ostatnich latach panowania Augusta III
i pierwszych Stanisława Poniatowskiego, oprac. H. Mościcki, Warszawa 1905, s. 27.
175
BJ, rkps 6670//II, k. 149–150: Wieści z XI 1768 r. [?]; [Rozmowa brata Marcina z duszą],
oprac. M. Rudkowska, w: Literatura konfederacji barskiej, t. 4, s. 178–180.
168
88
i polecił czcić obraz Matki Boskiej Różańcowej, aby na narodzie polskim spełniła
się przepowiednia proroka Ezechiela: „Krwią twoją żyw będziesz”176. Takie historie
tworzyli duchowni. Konfederaci z pewnością ich słuchali, natomiast nic nie wskazuje
na to, aby się nimi sugerowano. Wśród argumentów publicystyki barskiej nie ma
takich, które powoływałyby się na widzenie danego proroka. Nawet o sławnym
karmelicie o. Jandołowiczu mówiło się zaskakująco mało. Nie powoływano się też
oficjalnie, oprócz być może aktu sprzysiężenia z początku 1768 r., na autorytet jego
słów. Chciano wierzyć w pomoc boską, ale dopomagać jej w interwencji własnym
wysiłkiem. Dlatego właśnie zwolennik konfederacji odpowiadał jednemu z pierwszych jej krytyków: „Sobie tylko Bóg zachował skrytości ludzkie. Nie tego wieku
przykładu czekać, póki proroka nie zeszle i lud swój o wygranej nie upewni”177.
Kolejnym zjawiskiem, które kłóci się ze stereotypowym pojmowaniem staropolskiej religijności, jest stosunkowo rzadkie w pismach barskich doszukiwanie
się ingerencji sił nieczystych w ziemską rzeczywistość. W ich świetle nad światem
zdecydowanie panuje Stwórca. Porządek miły Bogu może zostać zakłócony przez
ludzi kierujących się wolną wolą i w związku z tym nieunikających grzechu. Nie zawsze byli oni wówczas ukazywani jako narzędzie ciemnych mocy. Owszem, nieraz
pod adresem przeciwników konfederacji padało posądzenie o służenie szatanowi
lub działanie z jego inspiracji, lecz nie są to wypadki przesadnie częste. Wydaje się
ponadto, że autorzy podobnych wypowiedzi kierowali się przy ich artykułowaniu
raczej chęcią znieważenia przeciwnika niż autentyczną wiarą w przekazywaną dosłownie treść, najczęściej bowiem zarzut wysługiwania się siłom nieczystym padał
pod adresem Czartoryskich z powodu narzucającego się skojarzenia ich nazwiska
z czartami178. Nierzadko grożono również adwersarzom mękami piekielnymi – ale
to już należy do sfery imponderabiliów i nie ma nic wspólnego z interpretowaniem
rzeczywistości. Odwołania do sfery infernalnej nie wynikały na ogół z wiary w to,
że ciemne moce wpływają na przebieg spraw doczesnych.
Literatura barska jest jeszcze w większym stopniu wolna od wpływów demonologii ludowej. Natomiast o funkcjonowaniu na marginesie ruchu (brak wzmianek
J. Mączyński, Wiadomość historyczna o cudownym obrazie N. Maryi P. różańca śgo w kościele oo. dominikanów w Krakowie, Kraków 1863, s. 53–59.
177
BJ, rkps 6738/III, s. 294: Respons na myśli J. W. Dzieduszyckiego, cześnika koronnego,
1768.
178
Np.: Oświadczenie czyli protestacja konfederacji barskiej, w: Literatura barska, s. 223–224,
a także w: Literatura konfederacji barskiej, t. 3, s. 138–139; A. Podleski, Tragedyja druga
z dwunastu osób pryncypalniejszych..., oprac. J. Maciejewski, w: ibidem, t. 1, s. 327; [Czarci
przeklęci, zrobiliście piekło...], oprac. A. Bąbel, J. Maciejewski, w: ibidem, t. 3, s. 87. Zob.
też: Hasło wolności polskiej tak koronnym, jako i litewskim rycerzom, przestroga do salwowania się w teraźniejszych konijekturach i intencyjach wydane roku 1767, oprac. J. Wójcicki,
w: ibidem, t. 3, s. 152–153. Por.: A. Norkowska, Wizerunki władcy. Stanisław August w poezji
okolicznościowej (1764–1795), Kraków–Warszawa 2006, s. 251–304.
176
89
w źródłach pisanych) – zapewne wśród konfederatów niższego pochodzenia – religijności z pogranicza magii świadczyć mogą karawaki znalezione w zbiorowej
mogile konfederatów barskich pod kościołem w Sieniawie. Są to krzyże o podwójnej belce poprzecznej, w tym wypadku w formie szkaplerzyków, traktowane jako
amulety strzegące przed złymi mocami179. Dodajmy, że używanie podobnych artefaktów i praktyk z zakresu „białej magii” uważa się za rozpowszechnione w wojsku staropolskim. W tym obszarze myślenia o wierze należałoby również umieścić
sztandary projektu Pawła Mostowskiego, na których znalazły się odwołania do hebrajskiego imienia Boga180.
Nie zmienia to faktu, że zgłębiając zagadnienie religijności konfederatów barskich w zgodzie z przyjętą przeze mnie metodą, a więc badając źródła wytworzone
głównie przez szlachtę, zauważyć można marginalność pewnych form myślenia
o wierze, które są w literaturze przedmiotu ukazywane jako charakterystyczne dla
czasów saskich – epoki triumfu i dekadencji religijności kontrreformacyjnej. Chodzi tu przede wszystkim o rozkrzewiony kult świętych i świątobliwych, o oddziaływanie na wyobraźnię sfery infernalnej i duża wiedza o tejże, poza tym o liczne pozostałości pogańskich wierzeń, m.in. demonologię i właśnie praktyki typu
magicznego. Pora przejść do podsumowań. Wydaje mi się, że powinny im przyświecać pytania: czy religijność konfederatów można nazwać głęboką, a co za tym
idzie, czy mogła wywierać wpływ na postawy walczących?
Nieustanne szermowanie osobą Boga w oficjalnych pismach konfederacji może
budzić niedowierzanie, czy rzeczywiście walczący aż do tego stopnia szczerze spodziewali się wspomożenia Stwórcy. Z pewnością powoływanie się na siły wyższe
miało charakter konwencji. Jednak konwencja nie zawsze jest mechanicznym poTe trzy szkaplerzyki przechowywane są w Muzeum Książąt Czartoryskich w Krakowie i oznaczone numerami inwentarzowymi 1615/1–3. Stanowią one połączenie krzyży św. Benedykta
i karawaki. Z krzyża św. Benedykta zaczerpnięte są monogramy CSPB (Crux Sancti Patris
Benedicti) umieszczone między ramionami krzyży, następnie – postać świętego wkomponowana w tenże układ oraz akronimy słów modlitwy: „Crux sacra sit mihi lux/ Non draco sit
mihi dux./ Vade retro Sathana/ Numquam suade mihi vana/ Sunt mala que libas/ Ipse vena
bibas”. Tłumaczenie tegoż wiersza modlitwy podał: J. Kracik, Pokonać czarną śmierć. Staropolskie postawy wobec zarazy, Kraków 1991, s. 142–146. Na lewej stronie krzyży widoczne
są monogramy charakterystyczne dla karawak, utworzone z pierwszych liter tych wersów
psalmów biblijnych, którym przypisywano moc chronienia przed zarazą. Rozwinięcie symbolów karawaki podał: M. Kołyszko, Krzyżyki-karawaki z nowożytnego cmentarza w Lubiniu
(woj. Leszno) na tle karawak europejskich, „Archeologia Historica Polona” 1997, t. 6, s. 170–
171. „Twórczy” dodatek stanowią: akronim Chrystusa IHS (1–3) i anagram Maryi (1) oraz
wyobrażenia ran Pańskich (2–3), które nie występują w klasycznych karawakach i krzyżach
św. Benedykta. Medaliki tego typu traktowano jako amulety przeciw działaniu złych mocy,
zwłaszcza przeciw epidemiom. Używanie ich od 1678 r. było zakazane przez Kościół. Zob.:
J. Kopeć, Karawaka, w: Encyklopedia katolicka, t. 8, s. 779–780. Zob. też: M. Lenart, Miles
pius et iustus, s. 173 i n.
180
W. Konopczyński, Konfederacja barska, t. 1, s. 197.
179
90
wielaniem wzorca; bywa też odbiciem mentalności tych, którzy ją akceptują. Poza
tym, mimo że wiele zwrotów używanych w staropolszczyźnie uległo dziś daleko
idącej desakralizacji181, powinniśmy mieć świadomość, że ten proces, choć postępujący, był wówczas na dużo wcześniejszym etapie i mocniej odczuwano związek
ponawianych wezwań ze sferą świętości. Najprościej można powiedzieć, że konfederaci dowiedli swojej gorliwości religijnej, stając do walki w obronie prerogatyw
wyznania (powiązanych nierozerwalnie z utrwaloną wizją państwa). Barzanie czystość swoich intencji starali się dowieść narażaniem życia182, które to poświęcenie
miało sens jedynie w przypadku walki dla idei. Śmierć bowiem przekreślała partykularne korzyści. Jednocześnie ufano, że ofiara z życia w walce o wiarę jest miła
Bogu i czasem wyrażano nawet entuzjazm, że nadarzyła się okazja, aby dowieść
mu w ten sposób swojej wierności183.
A jednak nie wszystkie zachowania barzan dają się wpisać w tę pełną poświęcenia postawę. Przed Bogiem w Trójcy Świętej Jedynym, Maryją i papieżem ślubowano nieodstępowanie od związku184. Warowano, że przysięgi nie może zdjąć żaden
D. Adamiec, O desakralizacji językowej (na przykładzie tekstów z okresu baroku), „Napis”
1999, seria 5, s. 7–13.
182
KB PAN, Teki Pawińskiego, nr 28, k. 696: Akt konfederacji województwa sieradzkiego, 27
VII 1768 r.; APŁ, ARB, sygn. 125, s. 24: Akt konfederacji powiatu kowieńskiego, 13 VIII
1768 r.; BJ, rkps 6438/III, s. 294: Akt konfederacji województwa brzesko-litewskiego, 30
VI 1769 r.; APŁ, ARB, sygn. 125, s. 36: Akt konfederacji ziemi drohickiej, 15 VII 1769 r.;
Akt konfederacji woj. bracławskiego, 2 V 1768 r., w: Materyały do konfederacyi, t. 1, s. 100;
Akt konfederacji ziemi przemyskiej, 22 V 1768 r., w: Akta grodzkie i ziemskie, t. 23, s. 583; Akt
konfederacji województw wielkopolskich (poznańskiego i kaliskiego), 9 VI 1768, w: Materyały do konfederacyi, t. 1, s. 310; Akt konfederacji województwa krakowskiego, 21 VI 1768 r.,
w: ibidem, s. 165; Manifest konfederacji powiatu oszmiańskiego, 26 IX 1768 r. [w druku
błędnie: 26 VII], w: ibidem, s. 242; Akt konfederacji generalnej litewskiej, 26 VII 1769 r., w:
Konfederacja barska. Wybór, s. 61.
183
„Majątek doczesny nad wieczny przedkładając, gdy ci zbawienie życia i fortuny milsze od
dusznego, pamiętaj na to, iż na świat przychodząc, nic z sobą nie przyniosłeś, a z niego schodząc, nic z niego nie weźmiesz. Pamiętaj na słowa Zbawiciela: [cóż] po tym choćby człowiek
cały świat w mocy swojej miał, a zbawienia dusznego postradał”, APŁ, ARB, sygn. 125,
s. 16: Uniwersał M. Lubomirskiego, Gorlice 24 IX 1768 r.; „Nie żałujmy życia swego, wszak
Pan niebem płaci”, Pieśń konfederacji litewskiej, w: Literatura barska, s. 323, a także w:
Literatura konfederacji barskiej, t. 3, s. 440. Zob. też: Odważny Polak na marsowym polu,
w: Literatura barska, s. 316–317; Pieśń konfederacji barskiej, w: ibidem, s. 327–328; Xsiążeczka do nabożeństwa, s. 5–6. Por.: S. Konstańczak, Wizja śmierci chwalebnej w sarmackiej
Rzeczypospolitej, „Kultura i Edukacja” 2002, nr 3/4, s. 66; A. Stasiak, Patriotyzm w myśli
konfederatów barskich, Lublin 2005, s. 68–71; U. Świderska, Polska szlachta wobec Boga
i ojczyzny, Poznań 2001, s. 49.
184
Problem stanowiło przystępowanie do związku żołnierzy i oficerów wojska koronnego związanych przysięgą wierności. Kazimierz Pułaski próbował w 1771 r. przekonać załogę Zamościa, że jej przysięgę może anulować biskup chełmski Okęcki. Zob.: Jana de Kobera
opisanie zdarzonych w okolicy i mieście samym Zamościu w czasie trwającej w kraju polskim
181
91
spowiednik, a przed jej łamaniem przestrzegała maledykcja: „jeżelibym w czem najmniej przestąpił: niech mię krew najświętsza za mnie wylana potępi, a rany Jego na
duszy ranią, święta ewangelia i wymówione słowa niech mię potępią i zgubią”185.
Tymczasem najznakomitsi przedstawiciele ruchu, chociażby Kazimierz Pułaski i Michał Jan Pac186, z chwilą trafienia w niewolę decydowali się na podpisanie187, hańbiącego w oczach obywateli, tzw. recesu (tj. aktu odstąpienia) od konfederacji188.
Mogła to być przysięga zaczynająca się np. od słów:
Ja N.N. przysięgam Panu Bogu wszchmogącemu w Trójcy ś. jedynemu, iż odtąd jego
królewskiej mości p.n. miłościwemu Stanisławowi Augustowi, szczęśliwie nam panującemu wierny będę [...]189.
Wobec upadku ruchu, kiedy reces stał się jedyną drogą powrotu do kraju, tylko
nieliczni z przywódców związku zdecydowali się na pozostanie za granicą190.
Jednak w czasie trwania konfederacji część barzan uznawała wymuszone odstępstwo za nieważne i podejmowała powtórnie walkę191. Michał Jan Pac pisał
w takiej sytuacji:
Najwyższemu dzięki! Wyznać powinienem, że czystego światła promień do myśli
i serca mego spuścić raczył. Jego to powodem odkryłem drogę prostszą i istotniej ku
konfederacji barskiej różnych wypadków w roku 1771-ym, w: Materjały do dziejów wojny
konfederackiej, s. 119–123. Por.: Respons ks. Sułkowskiego do brata ks. Antoniego, w: Materyały do konfederacyi, t. 1, s. 282.
185
Akt konfederacji województwa ruskiego, 30 V 1769 r., w: Akta grodzkie i ziemskie, t. 23,
s. 589. Por.: BJ, rkps 6438/III, s. 123–124: Przysięga konfederatów barskich; APŁ, ARB,
sygn. 125, s. 74: Akt konfederacji województwa krakowskiego oraz księstw oświęcimskiego
i zatorskiego, 31 III 1769 r.; Akt konfederacji województwa krakowskiego, 21 VI 1768 r., w:
Materyały do konfederacyi, t. 1, s. 167.
186
Reces konfederacyi nieświeskiej, w: Materyały do konfederacyi, t. 1, s. 269.
187
Konopczyński twierdził, że od Kazimierza Pułaskiego gen. Kreczetnikow nie brał jeszcze
pisemnego potwierdzenia recesu, a więc „rewersu”; W. Konopczyński, Kazimierz Pułaski,
s. 50.
188
Karol Radziwiłł potępiał złożenie recesów po upadku ruchu przez M. Ogińskiego i M. Wielhorskiego, mimo że sam odstępstwo miał już za sobą – po upadku konfederacji na Litwie
jesienią 1768 r. Zob.: K. Radziwiłł do A. Jabłonowskiej, 12 IX 1773 r., w: Listy księcia Karola Stanisława Radziwiłła „Panie Kochanku” (1751–1790), oprac. E. Łuniński, Warszawa
1906, s. 64–65; H. i L. Kochanowscy, „Księga domowa” (1763–1855), oprac. [nie podano],
„Przegląd Historyczny” 1916, t. 20, s. 186; Podróż konfederacka na stacyje podzielona..., w:
Literatura barska, s. 257–258.
189
Przysięga w niewolą wziętych konfederatów, w: Materyały do konfederacyi, t. 1, s. 154.
190
Postawy po załamaniu się ruchu opisali: W. Konopczyński, Konfederacja barska, t. 2, s. 660–
663, 711–712, 739–740; J. Michalski, Mentalność polityczna, s. 61.
191
Manifest Onufrego Bęklewskiego, marszałka konfederacji woj. brzesko-litewskiego, 29 X
1768 r., w: Materyały do konfederacyi, t. 1, s. 266–268; F. N. Murray, Pamiętnik, s. 186–
187.
92
powinności obywatelskiej zbliżoną. Poznałem, że służyć ojczyźnie ofiarą niewoli nie
jest ratować wiarę i wolność ofiary krwi i życia wyciągających; poznałem, że zamiar
obywatelstwa w takim razie ściślejsze przepisywał obowiązki, to jest: wzgardą sławy
i chwały, wzgardę na czas dobrego imienia, a zachowanie się na usługę ojczyźnie z poświęceniem dalszem krwi i życia ku ratunkowi wiary i wolności192.
Z pewnością znalazły się także jednostki, które będąc w podobnej sytuacji, powróciły do swych domostw193. W każdym z tych przypadków łamano przysięgę
składaną Bogu. Tłumaczenia Paca jasno ukazują, że nie tyle podchodzono do kwestii przysięgi elastycznie194, ile raczej to, iż ze zbyt restrykcyjnym ograniczeniem
pola manewru przez uświęcone mocą religii zakazy radzono sobie drogą pokrewną
kazuistyce.
Bardziej radykalnym krokiem wystąpienia przeciw wierze były konwersje i akty
przyjęcia religii niechrześcijańskiej. Do pierwszych dochodziło wśród jeńców konfederackich w Rosji, do drugich – wśród barzan zmuszonych do przebywania na
terytorium tureckim. Okoliczności w obu przypadkach były podobne. Gospodarz
kraju nie udostępniał Polakom pełni środków umożliwiających im zaspokojenie
potrzeb życiowych, zwłaszcza pożywienia, utrzymywał ich w statusie niższym niż
jego poddani. Status ten nie rokował wielkich szans na przeżycie, zwłaszcza że
przy złych warunkach sanitarnych wśród skoszarowanych konfederatów wybuchały ogniska chorób195. Poza tym barzanie odczuwający gorycz zawodu po klęsce doznanej w działaniach wojennych w kraju byli przepełnieni poczuciem winy
i bezsilności, gdyż ich sytuacja nie dawała okazji na moralną rehabilitację. Dla
nich przeciwnik okazał się zwycięzcą jeszcze przed całkowitą kapitulacją ruchu196.
Gospodarz kraju proponował zamianę faktycznej niemalże banicji na pełnoprawny
Manifest Paca, starosty ziołowskiego przeciw swemu recesowi, w: Materyały do konfederacyi, t. 1, s. 316.
193
Kroniczka gminy ewangelickiej, s. 34; Uniwersał mający zapobiec dezercji w wojsku, Lanckorona 6 V 1771 r., w: Akta do konfederacyi r. 1768 województwa krakowskiego, a zwłaszcza
księstw oświęcimskiego i zatorskiego, oprac. T. Klima, Wadowice 1903, s. 43.
194
Znamienne jest świadectwo Karola Lubicza-Chojeckiego, którego jako jeńca wcielono do
wojska carskiego; stwierdzał on, że aby zmusić do wykonania przysięgi wojskowej Polaków,
nie wystarczyło przetrzymywanie ich o głodzie w więzieniu i dopiero morderczą chłostą –
autor podał liczbę 800–1500 kijów – Rosjanie złamali ten opór; K. Lubicz-Chojecki, Pamięć
dzieł polskich, s. 67.
195
J. Wybicki, Życie moje, s. 84–86; [A. L. Zdanowski], Z pamiętnika, s. 12.
196
„Ale do fizycznych cierpień przydajcie czulsze jeszcze cierpienia moralne, co nasze ściskały
serca. Wyparci z Ojczyzny zostawiliśmy na zemstę wściekłości braci naszych i zawiedzionej
nadziei publicznej ciężar nosiliśmy. Z nieśmiałością spoglądaliśmy jeden na drugiego, łzy
westchnienia były naszym językiem! Zdało się, iż każdy, jak zwykle w takim razie bywa,
miał coś drugiemu do wyrzucenia, a któż z nas nawet był wolnym od tych tajnych wewnętrznych wymówek, które w niedostatku cierpliwości osłabiony płodzi umysł”; J. Wybicki, Życie
moje, s. 85.
192
93
status poddanego monarchii, o ile konfederat zdecydował się na przyjęcie panującej wiary lub religii. Obietnicy rzeczywiście dotrzymywał, jednak na dłuższą metę
okazywała się ona pułapką. Neofici stanowili już „własność” nowego państwa –
nie pozwolono im go opuścić, kiedy wreszcie otwarła się taka możliwość197. Wydaje się jednak, że pokusie ulegali stosunkowo nieliczni, więcej też było z pewnością przejść na chrześcijańskie prawosławie198 niż na bardziej obcy islam199. Nawet
tego rodzaju wymuszone wybory mogą być przez jednostkę uznane za dobrowolne
w wyniku obronnego działania psychiki200.
Uznałem za konieczne przytoczenie tych skłaniających do refleksji „sprawdzianów”, na ile konfederaci postawieni w ekstremalnych sytuacjach rzeczywiście zachowywali wierność swojej konfesji. Nie sądzę, aby przekreślały one w jakimś
punkcie to, o czym była mowa do tej pory. Religijność konfederatów można nazwać głęboką, może nie w sensie intelektualnym (źródła nie pozwalają wyciągać
takich wniosków), głęboką przede wszystkim w sferze dominacji czynnika religijnego w tłumaczeniu zjawisk, w odczuwaniu emocjonalnej bliskości ze sferą sacrum
i wreszcie, co zwykło się uważać za charakterystyczne dla obyczajowości staropolskiej, prawdopodobnie w przywiązaniu do wyrażania swojego oddania siłom
wyższym w gorliwym kulcie. Ostatnie akapity tego artykułu miały w mojej intencji
unaocznić, że wyidealizowana postawa oddania wierze, do której aspirowali barzanie, nie zawsze wytrzymywała konfrontację z najbardziej brutalnymi realiami.
Tak było z pewnością w przypadku Rosji. Zob.: T. de Belcour, Dziennik, s. 121–122; W. Konopczyński, Konfederacja barska, t. 2, s. 737–738; A. Roćko, Pamiętniki, s. 20. Przypuszczam, że również w Turcji neofici mogli mieć problemy z powrotem do kraju, opisany tu
bowiem mechanizm narzucania religii był zwykłą praktyką pozyskiwania poddanych w imperium ottomańskim. Por.: J. Reychman, Życie polskie w Stambule w XVIII wieku, Warszawa
1959, s. 199–205.
198
Lubicz-Chojecki wspomniał o „wielu” Polakach, którzy dokonali konwersji na prawosławie,
dodając, że pochodzili oni przeważnie z „prostactwa”; K. Lubicz-Chojecki, Pamięć dzieł
polskich, s. 76. Inaczej rzecz wygląda w świetle relacji Belcoura, który wzmiankował o nieznacznej liczbie odstępców; T. de Belcour, Dziennik, s. 121–122. Być może zachodziły różnice ilościowe w konwersjach konfederatów wcielonych do wojska (o których mówił Lubicz-Chojecki) i zesłańców (których dotyczy uwaga Belcoura). Regestr jeńców barzan z Kazania
przedstawiony przez Belcoura zawierał 26 wymienionych imiennie konfederatów katolików,
którzy dokonali konwersji. Ponadto wiarę grecką mieli przyjąć również wzięci z szeregów
konfederacji Czech, Kozak, manista i Żyd (a więc dodatkowo cztery osoby); Konfederaci
barscy na Syberii (1774), wyd. A. Kraushar, Kraków 1895, s. 147–151.
199
Choć Wybicki wspominał, że „Już głód i rozpacz poradziła wielom obrzezanie” (J. Wybicki,
Życie moje, s. 86), wydaje się, że użył tu wyolbrzymienia, inne bowiem relacje o przyjęciu
islamu przez barzan mówią o takich decyzjach jako o aktach wyjątkowej desperacji, używając ich przykładu dla ukazania tragicznego losu konfederatów przebywających w państwie
sojusznika.
200
A. Frączek, M. Kofta, Frustracja i stress psychologiczny, w: Psychologia, red. T. Tomaszewski, Warszawa 1978, s. 634–635.
197
94
The piety of the Confederates of Bar
S u mm a r y
The article tries to establish how the piety of the Confederates of Bar (1768–1772) differed from the general piety of the period. Whilst in one of his former articles the author
described the phenomenon of manifestation of religious feelings by the Confederates of
Bar, he now explains why the Confederates’ declared attachment to Catholic faith can be
considered strong. With this end in view, the circumstances are traced which influenced
the mentality of the Confederates, their approach to religious practices specified, and the
question investigated of how strictly they abided by Christian ethics. The image of God,
Our Lady and the Saints, as found in literary works authored by anonymous noblemen
who empathised with the movement, is described. Finally, these authors’ belief in miracles,
prophecies, and in the power of sincere prayer is analysed.
Czasy Nowożytne
TOM 27
ROK 2014
Andrzej Kamieński
Poznań
Kazimierz Jarochowski i jego galeria
Hohenzollernów
Przedstawienie opinii na temat elektorów brandenburskich, książąt, a następnie
królów pruskich z dynastii Hohenzollernów musi zostać poprzedzone przybliżeniem drogi życiowej Kazimierza Jarochowskiego. Chodzi bowiem o to, aby naświetlić jak najpełniej relacje zachodzące pomiędzy brandenbursko-pruskimi motywami w twórczości Jarochowskiego a czasem, w którym przyszło mu pisać.
Koleje życia Kazimierza Jarochowskiego nie różniły się wielce od losów innych wybitnych inteligentów wielkopolskich z XIX w. Wzorem Marcelego Mottego, Karola Libelta, Hipolita Cegielskiego i Karola Marcinkowskiego uczęszczał
do słynnego poznańskiego gimnazjum św. Marii Magdaleny, potem studiował
na uniwersytecie w Berlinie, a następnie łączył pracę zawodową z działalnością
społeczną.
Należy podkreślić, że dotychczasowe biogramy i artykuły dotyczące Kazimierza Jarochowskiego zawierają sporo nieścisłości i błędów. W nekrologu historyka
poznańskiego zamieszczonym w warszawskim „Ateneum” przez jednego z jego
współpracowników czytamy m.in. o świetnym pochodzeniu rodu Jarochowskich,
„niejednokrotnie spotykanego jeżeli nie na senatorskich, to przecież na nie mniej
zaszczytnych rycerskich posługach Rzpltej”1. W rzeczywistości Kazimierz Jarochowski pochodził z rodziny drobnoszlacheckiej, pieczętującej się herbem Przerowa. Jego przodkowie nie piastowali w czasach Pierwszej Rzeczypospolitej nawet najniższych urzędów ziemskich i nie odgrywali żadnej roli politycznej. Do
schyłku panowania Jana III Sobieskiego dziedziczyli wraz z innymi krewniakami
cząstki wsi Bogucice w powiecie kaliskim, a następnie tułali się po Wielkopol S., Kazimierz Jarochowski (1829–1888), „Ateneum. Pismo naukowe i literackie” R. 13, 1888,
t. 3, s. 122.
1
96
Andrzej Kamieński
sce, dzierżawiąc majątki Raczyńskich i innych rodów magnackich2. Dopiero pradziad Kazimierza, Łukasz Jarochowski (1706–1765)3, dorobił się małej fortuny
i w 1756 r. zakupił za 50 900 złp. Sokolniki Małe w powiecie poznańskim4. Stały
się one gniazdem rodu aż po kres XIX stulecia. To właśnie w tym majątku ziemskim 12 września 1828 r. przyszedł na świat Kazimierz Jarochowski5. Datę tę
podają tylko nieliczni biografowie. W obiegu naukowym przeważa wciąż błędna informacja o tym, że Jarochowski urodził się równo rok później. Pomyłkowa bowiem data z nekrologów Jarochowskiego zamieszczonych w „Dzienniku
Poznańskim”, „Kurierze Poznańskim” i „Ateneum” została przyjęta i powielona
przez Aleksandra Kraushara, Teodora Żychlińskiego, Stanisława Karwowskiego
i Danutę Rzepniewską6.
Kazimierz Jarochowski pierwsze nauki odebrał w rodzinnym domu. W 1839 r.
przeniósł się wraz z rodzicami do Poznania i zaczął uczęszczać do gimnazjum św.
Marii Magdaleny7. Marceli Motty, jeden z nauczycieli gimnazjalnych Kazimierza
Jarochowskiego, tak pisał o jego młodości:
Pamiętam go jeszcze jako małego chłopczyka, gdy do szkół chodził; miał już wówczas usposobienie, skłonności i upodobania też same, które go i w późniejszych latach odznaczały. Dwa wpływy działały nań przeważnie w młodocianym jego wieku:
wpływ ojca i obojga Moraczewskich, pana Jędrzeja i panny Bibianny, a stąd pochodziły
w znacznej mierze przekonania i poczucia szlachecko-demokratyczno-republikańskie,
które w rozmowach jego i pismach przebijały, jako też zamiłowanie do badań historycznych i dziejów ojczystych, którymi się już w szkołach, ile czas na to dozwalał,
zajmował gorliwie8.
Archiwum Państwowe w Poznaniu (dalej: AP Poznań), Księgi grodzkie kaliskie, nr 192,
k. 204, 265, i Księgi grodzkie poznańskie, nr 407, k. 120, 122. Por.: T. Żychliński, Złota
księga szlachty polskiej, t. 22, Poznań 1900, s. 41–42.
3
Archiwum Archidiecezji Poznańskiej w Poznaniu, Liber mortuorum – Reformaci Szamotulscy (28 III 1765 TD); M. J. Minakowski, Genealogia potomków Sejmu Wielkiego: Łukasz
Jarochowski z Jaroch h. Przerowa, www.sejmwielki.pl/b/8.469.127 (20.04.2013).
4
AP Poznań, Księgi grodzkie poznańskie, nr 588, k. 105.
5
Ibidem, Akta miasta Poznania, nr 14541, k. 922; J. Kozłowski, Kazimierz Jarochowski, w:
Wielkopolski Słownik Biograficzny, Warszawa–Poznań 1981, s. 290.
6
S., Kazimierz Jarochowski, s. 122; „Dziennik Poznański” R. 30, 1888, nr 71; „Kurier Poznański” R. 17, 1888, nr 71; A. Kraushar, Kazimierz Jarochowski. Szkic biograficzny, w: idem,
Drobiazgi historyczne, t. 1, Petersburg–Kraków 1891, s. 327; T. Żychliński, Złota księga,
s. 47; S. Karwowski, Historia Wielkiego Księstwa Poznańskiego, t. 2: 1852–1863, Poznań
1919, s. 478; D. Rzepniewska, Jarochowski Kazimierz, w: Polski Słownik Biograficzny, t. 10,
s. 630.
7
M. Drozdowski, Kazimierz Jarochowski, w: Wybitni historycy wielkopolscy, red. J. Strzelczyk, Poznań 2010, s. 92; A. Kraushar, Kazimierz Jarochowski, s. 327; W. Smoleński, Stanowisko Kazimierza Jarochowskiego w historiografii polskiej, w: idem, Pisma historyczne, t. 3,
Kraków 1901, s. 384.
8
M. Motty, Przechadzki po mieście, oprac. Z. Grot, t. 1, Warszawa 1957, s. 146.
2
Kazimierz Jarochowski i jego galeria Hohenzollernów
97
Młody Kazimierz Jarochowski zainteresował się zatem historią dzięki Jędrzejowi Moraczewskiemu, autorowi dziewięciotomowych Dziejów Rzeczypospolitej
Polskiej, i jego siostrze Bibiannie, wybitnej działaczce społeczno-politycznej, zajmującej się popularyzacją wiedzy o przeszłości Polski wśród ludu. Z kolei żarliwą
miłość ojczyzny zaszczepili mu rodzice: Cyprian Łukasz Jarochowski (1796–1863)
i Konstancja z Trąmpczyńskich (1808–1878), którzy prowadzili dom zaliczany do
najbardziej patriotycznych w Wielkim Księstwie Poznańskim. W mieszkaniu Jarochowskich, zwłaszcza po przeprowadzce z Sokolnik do Poznania, gromadzili się
najwybitniejsi polscy działacze społeczno-polityczni, m.in. Karol Marcinkowski,
Karol Libelt, Adam Tytus Działyński, Antoni Popliński, Jędrzej Moraczewski i Józef Łukaszewicz. Znajdowali w nim przytułek wychodźcy z 1831 r., emisariusze
powstańczy i spiskowcy, w tym Ludwik Mierosławski i Edward Dembowski9. Cyprian Łukasz Jarochowski, wieloletni dyrektor Ziemstwa Kredytowego w Poznaniu (1839–1851), poseł z powiatu szamotulskiego do siódmego Sejmu Wielkiego
Księstwa Poznańskiego (1845), angażował się przez całe życie w obronę polskich
interesów narodowych. Podczas powstania listopadowego był adiutantem generała Tomasza Łubieńskiego. Za bohaterstwo wykazane w bitwie pod Nurem został odznaczony 25 maja 1831 r. Krzyżem Virtuti Militari10. W 1838 r. należał do
członków założycieli Kasyna w Szamotułach, a w 1842 r. wszedł w skład dwóch
komitetów zabiegających o wystawienie pomnika generałowi Janowi Henrykowi
Dąbrowskiemu i powołanie do życia w Poznaniu stałej polskiej sceny narodowej11.
Aresztowany przez Prusaków za udział w spisku 1846 r., wyszedł z więzienia
w Moabicie dopiero w grudniu 1847 r. po wielkim procesie berlińskim. Był także jednym z członków założycieli Komitetu Narodowego, zawiązanego 20 marca
1848 r. w poznańskim Bazarze12.
Patriotyczna atmosfera domu rodzinnego udzieliła się Kazimierzowi Jarochowskiemu, który zaczął konspirować już jako uczeń gimnazjum św. Marii Magdaleny.
Podejrzany o uczestnictwo w sprzysiężeniu, trafił w 1846 r. do więzienia politycznego i przesiedział w nim pół roku. Odzyskawszy wolność, zdał w 1847 r. egzamin doj „Dziennik Poznański” R. 30, 1888, nr 71; S. Karwowski, Historia Wielkiego Księstwa Poznańskiego, t. 1: 1815–1852, Poznań 1918, s. 238, 342.
10
S. Karwowski, Historia Wielkiego Księstwa Poznańskiego, t. 1, s. 236–237, 334; T. Żychliński, Złota księga, s. 42–43.
11
Z. Grot, Dzieje sceny polskiej w Poznaniu 1782–1869, Poznań 1950, s. 114, 117; S. Karwowski, Historia Wielkiego Księstwa Poznańskiego, t. 1, s. 210–211; J. Kozłowski, Wielkopolska
pod zaborem pruskim w latach 1815–1918, Poznań 2006, s. 118; F. Paprocki, Legalna działalność polska w latach 1831–1847, w: Dzieje Wielkopolski, t. 2: 1793–1918, red. W. Jakóbczyk, Poznań 1973, s. 179.
12
Z. Grot, Życie i działalność Karola Libelta (1807–1875), Warszawa–Poznań 1977, s. 112;
S. Karwowski, Historia Wielkiego Księstwa Poznańskiego, t. 1, s. 349, 361–362; S. Kieniewicz, Społeczeństwo polskie w powstaniu poznańskim 1848 roku, Warszawa 1960, s. 88, 151,
173, 177; J. Kozłowski, Wielkopolska, s. 133–134.
9
98
Andrzej Kamieński
rzałości i rozpoczął studia prawnicze na uniwersytecie w Berlinie13. Uczęszczał nad
Sprewą na wykłady z historii powszechnej Leopolda von Ranke. Zapamiętał tego
historyka jako kiepskiego krasomówcę, „maleńkiego wzrostem, a sepleniącego ustami”14. Edukacja Kazimierza Jarochowskiego została przerwana ponownie w wyniku
wydarzeń rewolucyjnych z marca 1848 r. Wstąpił wówczas w Berlinie do polskiej
Legii Akademickiej, a następnie uczestniczył w Wielkopolsce pod komendą Ludwika
Mierosławskiego w walkach z wojskami pruskimi pod Miłosławiem i Wrześnią15.
Ze wspomnień Zygmunta Karpińskiego, krewnego Kazimierza Jarochowskiego, wynika, że młody prawnik po ukończeniu w 1850 r. studiów w Berlinie znalazł się w trudnej sytuacji materialnej: „Musiał dłuższy czas czekać na urzędową
posadę [...]. Mieszkał w Poznaniu, bo etatowego miejsca nie było; utrzymywał się
z korespondencji do »Gazety Warszawskiej« i z prac literackich”16. O problemach
z uzyskaniem zatrudnienia w służbie państwowej na terenie zaboru pruskiego dowiadujemy się również z opublikowanych dotychczas życiorysów Jarochowskiego. Zawarte w nich informacje o tym, że dopiero w 1862 r. udało mu się złożyć
egzamin referendarski i asesorski, nie są jednak prawdziwe17. Nie były to jeszcze
czasy zdecydowanej walki z polskością i Jarochowskiego obowiązywały jedynie
takie same procedury jak innych absolwentów studiów prawniczych. Przechodził
kolejne szczeble hierarchii sądowniczej, zdając co kilka lat egzaminy: auskultatorski, referendarski i asesorski.
Jako początkujący jurysta wspierał dyskretnie inicjatywy na rzecz utrzymania
i obrony praw żywiołu polskiego. W 1856 r. jeszcze jako referendarz przy poznańskim Sądzie Apelacyjnym wszedł w skład komitetu budowy pomnika Adama Mickiewicza w Poznaniu i działał w nim aż do jego odsłonięcia w 1859 r.18 W 1857 r.
został też członkiem założycielem Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego
(PTPN) i dopomógł w zalegalizowaniu tej organizacji19. Silne zaangażowanie się
„Dziennik Poznański” R. 30, 1888, nr 71; „Kurier Poznański” R. 17, 1888, nr 71; J. Kozłowski, Kazimierz Jarochowski, s. 290; A. Kraushar, Kazimierz Jarochowski, s. 327.
14
A. F. Grabski, Dzieje historiografii, Poznań 2011, s. 470; K. Jarochowski, Przegląd najnowszej literatury historycznej niemieckiej, „Ateneum. Pismo naukowe i literackie” R. 2, 1877,
t. 3, s. 296.
15
„Dziennik Poznański” R. 30, 1888, nr 71; S. Karwowski, Historia Wielkiego Księstwa Poznańskiego, t. 1, s. 360–361.
16
Z. Karpiński, O Wielkopolsce, złocie i dalekich podróżach. Wspomnienia 1860–1960, Warszawa 1971, s. 45.
17
Błędy w tej kwestii u M. Drozdowskiego, Kazimierz Jarochowski, s. 93; A. Kraushara, Kazimierz Jarochowski, s. 327–328; D. Rzepniewskiej, Jarochowski Kazimierz, s. 630.
18
AP Poznań, Prezydium Policji, nr 782 (Acta betreffend v. Jarochowski), k. 124; Z. Grot,
Dzieje pomnika Mickiewicza w Poznaniu 1856–1939, Poznań 1998, s. 22–23, 49, 69; S. Karwowski, Historia Wielkiego Księstwa Poznańskiego, t. 2, s. 26–27.
19
A. Wojtkowski, Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Poznaniu w latach 1857–1927, Poznań
1928, s. 42–43.
13
99
w ruch narodowy nie przeszkadzało początkowo w karierze zawodowej. Jarochowski 1 września 1858 r. zdał egzamin asesorski, a następnie 30 listopada 1858 r.
otrzymał nominację na asesora przy Królewskim Sądzie Powiatowym w Poznaniu20. W 1862 r. awansował na stanowisko sędziego powiatowego (Kreisrichter)
w Poznaniu21. Warto odnotować, że policja pruska dysponowała już wówczas papierami świadczącymi o udzielaniu przez Kazimierza Jarochowskiego pomocy
prawnej działaczom narodowym. Był wśród nich jego młodszy brat ksiądz Cyprian
Wojciech Jarochowski (1831–1898), karany przez zaborcę za organizowanie manifestacji patriotycznych oraz zbojkotowanie żałoby ogólnokrajowej przez odmowę
dzwonienia za zmarłego w styczniu 1861 r. króla Prus Fryderyka Wilhelma IV22.
Po wybuchu powstania styczniowego Kazimierz Jarochowski znalazł się pod
ścisłą kontrolą policji. W marcu i kwietniu 1863 r. przejęła ona listy słane do poznańskiego sędziego przez jego politycznych przyjaciół, którzy rozpisywali się
szczegółowo na temat formowania oddziałów powstańczych i przerzucania ich
przez granicę do Królestwa Polskiego23. Ostatecznie jednak nie zdołano udowodnić Jarochowskiemu bezpośredniego udziału w pracach Komitetu kierowanego
przez Jana Kantego Działyńskiego i nie podzielił on losu swego młodszego brata,
osadzonego przez Prusaków w Moabicie, a następnie skazanego przez nich na 15
miesięcy twierdzy24.
W następnych latach z coraz większym trudem godził zawód sędziego z działalnością publicystyczną i naukowo-organizacyjną. Wkrótce po tym, jak 19 grudnia
1865 r. wszedł w skład Zarządu PTPN, obejmując funkcję redaktora jego „Roczników” (po skazanym zaocznie na śmierć w tzw. procesie berlińskim Janie Kantym Działyńskim), dotknęły go represje. Na początku 1866 r. władze pruskie przestrzegły wszystkich urzędników państwowych (nauczycieli, archiwistów, sędziów)
przed przynależnością do PTPN, zarzucając Towarzystwu upolitycznienie. W ślad
za tym 14 kwietnia 1866 r. pierwszy prezydent poznańskiego Sądu Apelacyjnego,
najwyższej władzy sądowej w Wielkim Księstwie Poznańskim, hrabia Hermann
von Schweinitz, wezwał Jarochowskiego pisemnie do wystąpienia z PTPN w ciągu czterech tygodni. Jarochowski nie zastosował się do zaleceń zwierzchnika i po
kwartale von Schweinitz raz jeszcze musiał mu nakazać rezygnację z członkostwa
w PTPN. Mimo wyraźnego zakazu Jarochowski uczestniczył jeszcze przez pewien
czas w pracach Zarządu, podpisując się pod protokołami posiedzeń rozmaitymi
pseudonimami. Ustąpił, jak się zdaje, dopiero po tym, jak 18 listopada 1866 r. na AP Poznań, Prezydium Policji, nr 780 (Acta betr. Gerichtsassesor Kasimir Josef Sewerin von
Jarochowski), k. 17, 19.
21
J. Kozłowski, Kazimierz Jarochowski, s. 290.
22
Biblioteka Polskiej Akademii Nauk (dalej: Bibl. PAN) w Kórniku, rkps 1019, k. 358–359.
23
AP Poznań, Prezydium Policji, nr 781, k. 7–33, i nr 782, k. 87–90.
24
Bibl. PAN w Kórniku, rkps 1019, k. 359–362; S. Karwowski, Historia Wielkiego Księstwa
Poznańskiego, t. 2, s. 127–128.
20
100
Andrzej Kamieński
czelny prezes Wielkiego Księstwa Poznańskiego Karl von Horn odrzucił odwołanie Zarządu PTPN w sprawie uchylenia zakazu25.
Na innego typu przeszkody natrafił Jarochowski przy prowadzeniu studiów historycznych i publikowaniu swych prac naukowych. Rozgłos i uznanie przyniosły
mu badania nad epoką saską w Polsce. Wydał w Poznaniu sześciotomowy zbiór
dokumentów do panowania Augusta II, znany jako Teka Gabriela Junoszy Podoskiego, arcybiskupa gnieźnieńskiego (1854–1861) i ogłosił anonimowo Dzieje panowania Augusta II od śmierci Jana III do chwili wstąpienia Karola XII na ziemię
polską (1856), Opowiadania historyczne (1860), Opowiadania i studia historyczne
(1863), monografię Wielkopolska w czasach pierwszej wojny szwedzkiej od 1655
do 1657 (1864) oraz dalszy ciąg losów Wettyna – Dzieje panowania Augusta II od
wstąpienia Karola XII na ziemię polską aż do elekcji Stanisława Leszczyńskiego
(1702–1704) (1874). Wszystkie wydane anonimowo w Poznaniu prace dotykały
marginalnie drażliwych dla pruskiego zaborcy kwestii. Wystarczy wskazać, że
w odnotowanych tu zbiorach opowiadań historycznych znalazły się studia zatytułowane „Wspomnienia z czasów Prus Południowych” i „Sprawa toruńska z roku
1724”, natomiast w opracowaniu „potopu szwedzkiego” w Wielkopolsce poruszono wątki związane z niechlubną przeszłością państwa Hohenzollernów i wiarołomstwem Wielkiego Elektora – Fryderyka Wilhelma, wobec polskiego suwerena.
Z czasem Jarochowski ogłaszał swoje prace nie tylko anonimowo, lecz także
zaczął omijać cenzurę za pomocą drukarni funkcjonujących w innych zaborach.
Już w 1862 r. wydał anonimowo w Krakowie pracę Car Piotr i carewicz Aleksy.
Studium historyczne, która podejmowała kwestie drażliwe dla Rosjan26. Uniknął
również pruskiej cenzury, ogłaszając w Warszawie w 1878 r. jako Karol Jarochowski Sprawę Kalksteina (pod własnym nazwiskiem wyd. 2, Warszawa 1883).
W latach 1879–1880 wydał na łamach krakowskiego „Przeglądu Polskiego” pod
pseudonimem Seweryn Przerowa Literaturę poznańską w pierwszej połowie bieżącego stulecia. Ogłosił ją później osobno, anonimowo – a nie jak stwierdziła Danuta Rzepniewska, pod swoim nazwiskiem – w Poznaniu w 1880 r.27 Z kolei pod
własnym nazwiskiem opublikował w Warszawie trzeci tom Opowiadań i studiów
historycznych (1877) oraz liczne artykuły, którymi zasilał regularnie od 1876 r.
tamtejszy miesięcznik „Ateneum”.
Przypisy stosował rzadko, a źródła wskazywał w sposób lakoniczny. Niemniej
niemal wszystkie jego prace, także drobne przyczynki, opierały się na bogatej dokumentacji uzyskanej dzięki kwerendom archiwalnym i bibliotecznym w Dreźnie,
A. Wojtkowski, Towarzystwo Przyjaciół Nauk, s. 69, 115–117.
Bibliografia polska XIX stulecia, wyd. 2, t. 12, red. K. Estreicher, Kraków 1979, s. 270–272.
27
Pod nazwiskiem autora ukazało się dopiero kolejne wydanie Literatury poznańskiej w pierwszej połowie bieżącego stulecia z 1884 r. Por.: D. Rzepniewska, Jarochowski Kazimierz,
s. 631.
25
26
101
w Berlinie, we Lwowie, w Poznaniu, w Warszawie, w Krakowie, w Sztokholmie,
w Wiedniu, w Kopenhadze i w Uppsali. Podczas zagranicznych wyjazdów naukowych poznał dobrze wielu wybitnych historyków, m.in. dyrektora archiwum
w Dreźnie Karla von Webera, dyrektora tajnego archiwum duńskiego Caspara Frederika Wegenera, profesora uniwersytetu w Kopenhadze Edvarda Holma i profesora z uniwersytetu w Uppsali Fredrika Ferdinanda Carlsona. Jarochowski przybliżał
później rezultaty ich badań polskim czytelnikom28. Był też wnikliwym krytykiem
twórczości przedstawicieli szkoły pruskiej w historiografii niemieckiej. Należy
w tym miejscu sprostować funkcjonującą do tej pory w obiegu naukowym błędną
informację o tym, jakoby Jarochowski uzyskał dostęp do archiwów pruskich dopiero pod sam koniec życia – w 1887 r. W rzeczywistości nastąpiło to co najmniej 10
lat wcześniej. Już bowiem w 1877 r. przedłożono rosyjskim cenzorom tekst Sprawy
Kalksteina, która była oparta na aktach tajnego archiwum berlińskiego. Drzwi do
tej instytucji otworzył Jarochowskiemu członek Pruskiej Akademii Nauk, profesor
Heinrich von Sybel29.
Rozległe kontakty towarzysko-naukowe zarówno w kraju, jak i za granicą,
działalność publicystyczna, a także wysiłki podjęte przez Jarochowskiego w celu
skupienia historyków polskich z trzech zaborów w ramach jednej organizacji budziły coraz większy niepokój władz pruskich. Kiedy w 1878 r. został mianowany
członkiem korespondentem Akademii Umiejętności w Krakowie, nie zezwoliły mu
na oficjalne przyjęcie tej godności30. Jeszcze ostrzej zareagowały dwa lata później.
Otóż 18 maja 1880 r. wraz z Walerianem Kalinką współprzewodniczył Jarochowski obradom badaczy ze wszystkich trzech zaborów na Zjeździe Historyków im.
Jana Długosza, zorganizowanym przez Akademię Umiejętności w Krakowie dla
uczczenia 400. rocznicy śmierci dziejopisa. Za ten dowód uznania i popularności
zapłacił wysoką cenę – został przeniesiony dyscyplinarnie do prowincjonalnego
miasteczka Sulęcina (Zielenzig) w obwodzie Frankfurt nad Odrą31. Wyrwany z dotychczasowego środowiska, pozbawiony możliwości kontynuowania pracy naukowo-badawczej, wytrzymał w Sulęcinie niecałe półtora roku. Dnia 1 lutego 1882 r.
przeszedł na własną prośbę na emeryturę i wrócił do swego Poznania32.
Nieskrępowany różnorodnymi ograniczeniami związanymi z piastowaniem
urzędu sędziowskiego, powrócił natychmiast do pracy w PTPN, osiągając godność
wiceprezesa Towarzystwa (1886) i przewodniczącego Wydziału Historyczno-Li Zob. chociażby: K. Jarochowski, Kandydatura duńska w czasie bezkrólewia po Michale Wiśniowieckim, w: idem, Opowiadania i studia historyczne, Warszawa 1877, s. 31–32.
29
Pisał o tym sam K. Jarochowski, Sprawa Kalksteina 1670–1672, Warszawa 1878, s. 73–74.
Por.: M. Drozdowski, Kazimierz Jarochowski, s. 95–96; A. Kraushar, Kazimierz Jarochowski, s. 331; D. Rzepniewska, Jarochowski Kazimierz, s. 631.
30
M. Drozdowski, Kazimierz Jarochowski, s. 93; A. Kraushar, Kazimierz Jarochowski, s. 331.
31
J. Kozłowski, Kazimierz Jarochowski, s. 290; A. Kraushar, Kazimierz Jarochowski, s. 332.
32
„Dziennik Poznański” R. 24, 1882, nr 27.
28
102
Andrzej Kamieński
terackiego (1887). W 1882 r. wszedł w skład redakcji „Dziennika Poznańskiego”.
Pisał nadal do czasopism warszawskich, krakowskich i lwowskich, przestrzegając
Polaków – dobitniej niż to czynił wcześniej – przed tendencyjnymi wywodami historiografii niemieckiej. Występował przeciw umacnianiu się żywiołu niemieckiego
we wschodnich prowincjach Rzeszy także w prasie niemieckiej. W liście otwartym
zamieszczonym w 1885 r. na łamach berlińskiej „Germanii”, organu katolickiej
partii Centrum, skrytykował ostro poglądy głośnego filozofa niemieckiego Eduarda Hartmanna, który domagał się wykorzenienia (ausrotten) Słowiańszczyzny
z granic państwa niemieckiego33. Wydawał również niestrudzenie kolejne książki.
W 1882 r. wyszły w Warszawie Nowe opowiadania i studia historyczne. Dwa lata
później ukazały się w Poznaniu Opowiadania i studia historyczne, uzupełnione
jednak podtytułem Seria nowa, w których oprócz licznych rozpraw dotyczących
czasów saskich znalazły się artykuły o wyprawie wiedeńskiej 1683 r. i stosunku
państwa brandenbursko-pruskiego do Kościoła katolickiego na ziemiach polskich
w latach 1640–1740. Z kolei w 1886 r. w Poznaniu ujrzał światło dzienne zbiór artykułów Z czasów saskich spraw wewnętrznych, polityki i wojny. Zamieścił w nim
m.in. rozprawę „Lauda połączonych województw kaliskiego i poznańskiego za panowania Augusta II”, podejmując tym samym zgłoszony na Zjeździe Historyków
im. Jana Długosza postulat zajęcia się samorządem szlacheckim oraz zbierania i wydawania postanowień sejmików dawnej Polski. Pośmiertnie wydrukowano zebrane
z czasopism Rozprawy historyczno-krytyczne (Poznań 1889) i Dzieje panowania
Augusta II od elekcji Stanisława Leszczyńskiego do bitwy połtawskiej 1704–1709
(„Roczniki Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego” R. 17, 1890).
Jako wybitny znawca stosunków polsko-saskich w czasach nowożytnych,
uczestniczył Jarochowski w 1883 r. w zjeździe historyków saskich w Dreźnie. Na
Zjeździe Historyczno-Literackim im. Jana Kochanowskiego w Krakowie (28–30
maja 1884) pełnił obowiązki przewodniczącego obrad. Brał udział w organizowaniu rocznic narodowych, jak np. 200. rocznicy odsieczy wiedeńskiej i 300-lecia
śmierci Jana Kochanowskiego. Politycznie związany z obozem narodowo-liberalnym, został wybrany w kwietniu 1887 r. na posła do sejmu pruskiego w Berlinie.
W Kole Polskim odważnie bronił w swych wystąpieniach praw narodowych Polaków. Dnia 9 maja 1887 r. podczas obrad nad projektem prawa o podziale powiatów
w Wielkim Księstwie Poznańskim i w Prusach Zachodnich zbijał argumenty pruskich oponentów o rzekomo złych rządach polskich w tej części dawnej Rzeczypospolitej. Po raz ostatni przemawiał w sejmie 25 stycznia 1888 r. w kwestii języka
polskiego, którego naukę wykluczono właśnie ze szkół ludowych34.
Ibidem, R. 30, 1888, nr 71; M. Drozdowski, Kazimierz Jarochowski, s. 94–95; D. Rzepniewska, Jarochowski Kazimierz, s. 631; A. Wojtkowski, Towarzystwo Przyjaciół Nauk, s. 72.
34
„Dziennik Poznański” R. 30, 1888, nr 71; T. Żychliński, Złota księga, s. 48–49.
33
103
Tematyka brandenbursko-pruska stanowiła znikomą, lecz bardzo ważną część
bogatego dorobku naukowego Kazimierza Jarochowskiego, który zmarł w Poznaniu 24 marca 1888 r. Historyk poznański, a zarazem wieloletni pruski urzędnik państwowy szukał odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób lekceważeni przez wszystkich
jeszcze w pierwszej połowie XVII w. Hohenzollernowie w ciągu zaledwie kilku
pokoleń zrobili tak nieprawdopodobną karierę. Interesując się udziałem władców
Brandenburgii-Prus w upadku państwa polsko-litewskiego, doszedł do wniosku,
że przyczynili się do tego krótkowzroczni królowie polscy oraz polscy magnaci.
Hohenzollernowie tylko odgrywali:
[...] rolę parweniusza, wyzyskującego słabe strony zgnuśniałego pana, skubiącego jego
fortunę raz podstępem, drugi raz gwałtem, żartującego sobie zeń cynicznie [...]. Z jednej
strony niedołęstwo połączone z demoralizacją indywiduów, z drugiej zacierający radośnie ręce machiawelizm35.
Jarochowski przypomniał także, że nie był to odosobniony w dziejach ludzkości
„fakt zguby i klęski, czy to państwowych organizmów, czy narodowych społeczeństw z ręki żywiołów, których szkodliwości nie przeczuwają, a na których
niebezpieczeństwie poznają się dopiero, skoro już za późno, a złe nieuleczone”36.
Na losach domu brandenburskiego i Polski zaważyło – jak się później okazało
– postępowanie dwóch Jagiellonów, królów Zygmunta I i Zygmunta II Augusta,
przedkładających zdaniem Jarochowskiego, interes rodzinny nad rację stanu Rzeczypospolitej. Zgoda Zygmunta I na sekularyzację zakonu krzyżackiego i wyniesienie byłego wielkiego mistrza, swego siostrzeńca Albrechta z linii ansbachskiej
Hohenzollernów na tron książęcy w Prusach była według niego „ciężkim błędem”, za którym poszły dalsze nieroztropne decyzje. Już bowiem za panowania
Zygmunta II Augusta lennik Polski, jakim był książę Albrecht, naruszył traktat
krakowski z 1525 r. czyniąc opiekunami i dziedzicami swego księstwa pruskiego
elektorów brandenburskich, „pod niezawodnym zawsze błogosławieństwem Jagiellońskiej Polski”. W ten sposób elektor brandenburski Joachim II, który przeszedł w 1539 r. na luteranizm, stając się wyznawcą tej samej wiary co jego krewni
z linii ansbachskiej, złączył węzłem wspólności religijnej i rodzinnej dwie odcięte
„przez potężną Rzeczpospolitą Polską niemieckie kolonie” – Brandenburgię i Prusy Książęce”37.
K. Jarochowski, Próba emancypacyjna polityki Augustowej i intryga Posadowskiego, rezydenta pruskiego w Warszawie roku 1720, w: idem, Nowe opowiadania i studia historyczne,
Warszawa 1882, s. 322–323.
36
Ibidem; K. Jarochowski, Brandenburgia i Polska w pierwszych latach po traktacie oliwskim,
s. 177.
37
K. Jarochowski, Przegląd najnowszej literatury, s. 302–303; idem, Sprawa Kalksteina, s. 7–8;
idem, Wielkopolska w czasie pierwszej wojny szwedzkiej od r. 1655 do 1657, Poznań 1864,
s. 9–10.
35
104
Andrzej Kamieński
Proces wyzbywania się przez Polskę praw zwierzchnich do Prus Książęcych
wszedł w kolejną fazę za panowania Stefana Batorego i Zygmunta III Wazy. W następstwie dalszych ustępstw strony polskiej, zwierzchnika lennego, elektorowie
brandenburscy sprawowali kuratelę nad chorym umysłowo księciem pruskim
Albrechtem Fryderykiem, a po jego śmierci w 1618 r. przejęli Prusy Książęce
w dziedziczne władanie. Na nic zdały się protesty luterańskich stanów Księstwa
Pruskiego, które przyjęły ze zgrozą konwersję Hohenzollernów brandenburskich
na znienawidzony przez nich kalwinizm. Zygmunt III Waza zlekceważył wołanie
pruskiej opozycji stanowej, zadowalając się ustępstwami elektorskimi na rzecz Kościoła katolickiego. „Wynikiem tego położenia rzeczy – pisał Jarochowski – staje
się stosunek lenniczy domu brandenburskiego w Prusach, który królowie polscy aż
do Władysława IV włącznie, religijnie szanują, a którego zerwać elektorom Brandenburgii własna zabrania niemoc”38.
Dewizą księcia elektora Jerzego Wilhelma, panującego w latach 1619–1640,
było zachowanie neutralności we wszystkich toczących się u granic jego państwa
wojnach i nienarażanie się Polsce, cesarzowi, Szwecji i całemu obozowi protestanckiemu. W rezultacie:
[...] słaby, nieudolny, zależny od skinienia wszechwładnego ministra Adama von Schwarzenberga Jerzy Wilhelm [...] zamienił Marchię Brandenburską na widownię bezkarnego
i swobodnego spotkania wojujących stron. Depce ją Gustaw Adolf, lekceważy cesarz,
Brandenburgia pozostaje przez cały ciąg rządów elektora Jerzego Wilhelma ofiarą buczącej wokoło burzy, bez chęci i umiejętności wyzyskania jej [wojny trzydziestoletniej
– przyp. A.K.] na swą korzyść39.
Ten stan rzeczy zmienił się po wstąpieniu na tron brandenbursko-pruski w 1640 r.
Fryderyka Wilhelma, zwanego później Wielkim Elektorem. „Waleczny, przedsiębiorczy – pisał o nim Jarochowski – żywe przeciwieństwo pod tym względem ojca
swego Jerzego Wilhelma i przy tym pełen chytrości i zręczności, a niechętny przez
całe życie Polsce, jest [...] ojcem zwrotu polityki brandenburskiej”40. Młody książę elektor skoncentrował się w pierwszych latach panowania na przebudowie wewnętrznej machiny rządowej, usunął od steru polityki ministra Schwarzenberga
i zaczął ograniczać rolę stanów w Brandenburgii, Kleve-Mark oraz Prusach Książęcych. Jak pisał Jarochowski: „Co się tyczy stosunku jego do Polski, widzimy go
przez cały ciąg panowania Władysława IV uległym i pokornym, nienaruszającym
w niczym lenniczej powinności, by mieć czas i sposobność uregulowania spraw
i rzeczy własnego domu”41.
K. Jarochowski, Wielkopolska w czasie pierwszej wojny, s. 10. Zob. także: idem, Sprawa
Kalksteina, s. 9.
39
K. Jarochowski, Przegląd najnowszej literatury, s. 303.
40
K. Jarochowski, Wielkopolska w czasie pierwszej wojny, s. 10.
41
K. Jarochowski, Sprawa Kalksteina, s. 11.
38
105
Chęć wyemancypowania monarchii Hohenzollernów ze stosunku uległości wobec Korony Polskiej ujawnił Fryderyk Wilhelm dopiero w 1648 r., po śmierci króla
Władysława IV i wybuchu groźnego dla Rzeczypospolitej powstania Chmielnickiego na Ukrainie. Wykorzystując przesilenie polityczne nad Wisłą, wytargował od
Jana Kazimierza w zamian za poparcie jego kandydatury na polu elekcyjnym zwolnienie od osobistego hołdu. „W ten sposób – pisał Jarochowski – powstał pierwszy
przełom w prawie zwierzchnictwa Polski nad Księstwem Pruskim, ziarno przyszłych traktatów welawsko-bydgoskich było rzucone”42.
W 1654 r. Fryderyk Wilhelm, zachęcony pogłębiającym się kryzysem państwa
polsko-litewskiego, zaczął rozmawiać ze Szwedami w sprawie ewentualnego przymierza z Karolem X Gustawem, dając mu do zrozumienia, jak bardzo mu ciąży
lennictwo w Prusach Książęcych: „Nie myśli jeszcze Polska o wojnie [...], kiedy
elektor targuje już od dawna z królem szwedzkim o łupy, jakie mu z Rzeczypospolitej przypaść mają”43. Dopiero jednak wybuch wojny polsko-szwedzkiej w 1655 r.
dał Fryderykowi Wilhelmowi sposobność zrzucenia maski i „otworzył szerokie
pole owej grze elektora, w której nie wiadomo doprawdy, co więcej podziwiać,
czy zmienność, czy zręczność”44. Z lennika Polski w Księstwie Pruskim stał się
lennikiem Szwecji, następnie uzyskał od najeźdźcy Wielkopolskę, a w końcu –
w nagrodę za pomoc wojskową daną Karolowi X Gustawowi przeciw Janowi Kazimierzowi – otrzymał pełną suwerenność w Prusach Książęcych. W 1657 r. po
ustąpieniu Karola X Gustawa i pogromie wojsk siedmiogrodzkich księcia Jerzego
II Rakoczego elektor, znalazłszy się „sam na widowni wojny przeciw rozkołysanej
wojennym zapałem, rozgrzanej powodzeniem szlachcie polskiej [...], miał wielki
powód być pokornym, a nie miał pod żadnym warunkiem prawa liczyć na jakie
bądź ustępstwa ze strony Polski”45. Zdaniem Jarochowskiego, nadarzała się okazja
naprawienia „nieprzebaczalnego błędu Jagiellonów, odzyskania Księstwa Pruskiego dla Rzeczypospolitej, ukarania wiarołomnego lennika utratą tego, co mu z warunkiem dochowania wierności było dane”46.
Tymczasem sprawy wzięły zupełnie inny obrót. Fryderyk Wilhelm za pomoc
ofiarowaną Polsce zyskał w traktatach welawsko-bydgoskich ze strony Jana Kazimierza, „jakoby w nagrodę poprzedniego odstępstwa”, uznanie swego zwierzchnictwa w Prusach Książęcych. Historyk poznański zaakceptował w pełni interpretację tego przełomowego dla Hohenzollernów wydarzenia podaną przez Leopolda
von Ranke. Traktaty welawsko-bydgoskie były nie tylko efektem zręczności i machiawelizmu Fryderyka Wilhelma, lecz także konsekwencją „nędznej spekulacji
Ibidem, s. 12.
K. Jarochowski, Wielkopolska w czasie pierwszej wojny, s. 10–11.
44
K. Jarochowski, Sprawa Kalksteina, s. 12–13.
45
46
42
43
106
Andrzej Kamieński
dworu polskiego i nieoględności, jeśli nie wyraźnego przeniewierstwa dygnitarzy
polskich”47. Kwestię postępowania polskiego dworu rozwinął Jarochowski w innej
pracy, pisząc, że był to „źle obliczony manewr królowej Marii Ludwiki, pragnącej
pozyskać sobie już wtedy elektora brandenburskiego podobnymi ustępstwami dla
swych planów sukcesyjno-tronowych w Polsce”48.
Po uzyskaniu na mocy traktatu oliwskiego z 1660 r. międzynarodowej sankcji
suwerenności Hohenzollernów w Prusach Książęcych „widzimy elektora zajętego
znowu przede wszystkim zabiegłą robotą około sprowadzenia do głównego mianownika swej absolutnej władzy, porozrzucanych, rozsianych od Renu do Niemna
części swego chudego a rozległego obszaru”49. Wtedy to właśnie doszło do nowego, decydującego już starcia kurfirsta ze stanami w Kleve-Mark, Brandenburgii
i Księstwie Pruskim. Najbardziej zacięty opór stawiły absolutnej władzy elektorskiej stany pruskie, które oglądały się wciąż na Polskę. Nie zyskały jednak spodziewanej pomocy i zginęli w nierównej walce. Jarochowski potępił Fryderyka Wilhelma za takie czyny, jak ścięcie przywódcy pruskiej opozycji stanowej Krystiana
Ludwika Kalksteina oraz za wtrącenie na resztę życia do więziennej celi Hieronima
Rotha, przedstawiciela królewieckiego mieszczaństwa. Polemizując z Johannem
Gustavem Droysenem, idealizującym postępowanie elektora, dowiódł, że to właśnie Hohenzollern dopuścił się pogwałcenia prawa narodów przez porwanie Kalksteina spod boku króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego z Warszawy. Wykazał
również fałsz Fryderyka Wilhelma, który wyparł się udziału w zamachu i tuszując
aferę, poszukał sobie kozłów ofiarnych. Jak pisał Jarochowski o elektorze:
W szczegółach podobnej roboty zaciera się postać wielkiego męża, wodza i polityka
historii brandenburskiej, wynurza się natomiast i odsłania fizjonomia owych małych
średniowiecznych dynastów włoskich, co spełniwszy czyn wątpliwej moralności, nie
mają odwagi przyjąć na siebie śmiało zań odpowiedzialności50.
Szukając przyczyn bierności Rzeczypospolitej i sukcesów polityki brandenburskiej na odcinku polskim, wskazał historyk poznański ponownie na magnatów,
„bezsumiennych ojczymów ojczyzny”, którzy pozostawali w ciągłej konspiracji
z elektorem przeciw polityce kolejnych królów i dobru ojczystemu. Za najbardziej
„nikczemne osobistości frymarczące wstydem i interesem narodowym” uznał Jarochowski kanclerza wielkiego koronnego Jana Leszczyńskiego, wojewodę poznańskiego Krzysztofa Grzymułtowskiego i podskarbiego wielkiego koronnego Jana
Andrzeja Morsztyna51. Uwolnił natomiast od wszelkich pomówień króla Michała
K. Jarochowski, Brandenburgia i Polska, s. 181–182.
49
50
51
K. Jarochowski, Próba emancypacyjna, s. 323.
47
48
107
i jego następcę Jana III Sobieskiego. Władcy ci wyczuwali jego zdaniem niebezpieczeństwo brandenburskie, lecz z powodu opozycji magnackiej i czynników zewnętrznych nie byli w stanie jemu zapobiec. „Najlepszym tego dowodem – pisał
– choćby ów traktat z r. 1675 między Janem III a Ludwikiem XIV przeciw elektorowi brandenburskiemu, który tylko współczesna nawałnica turecka skazuje na
pozostanie martwą literą”52.
Dzięki defensywnej postawie Rzeczypospolitej wschodnie granice państwa
Wielkiego Elektora były bezpieczne, a on sam mógł swobodnie lawirować między
Francją a Austrią, nie narażając się przy tym na okrążenie i walkę na dwa fronty. Mały kraj Fryderyka Wilhelma stał się czynnikiem liczącym na mapie Europy,
choć nie na tyle jeszcze silnym, by zrealizować liczne apetyty terytorialne Hohenzollerna. Mimo wielkiego zwycięstwa armii brandenbursko-pruskiej odniesionego
pod Fehrbellinem w 1675 r. w starciu ze Szwedami, elektor musiał się wyrzec
w 1679 r. wszystkich wojennych zdobyczy – szwedzkiej części Pomorza ze Szczecinem oraz z wyspami Uznam, Wolin i Rugią. Spodziewanych sukcesów nie przyniosło mu także późniejsze przymierze z Francją skierowane przeciw cesarzowi.
Dwa lata przed śmiercią, w 1686 r. uzyskał od Austrii niewielki okręg świebodziński, lecz musiał w zamian zrezygnować z praw spadkowych do księstw śląskich.
Jarochowski uderzył w „niemiecką wstydliwość patriotyczną w dziejach genezy
prusko-brandenbursko-niemieckiej wielkości” i rozpisywał się szeroko na temat
dynastycznej, szkodzącej interesom Rzeszy Niemieckiej polityce Wielkiego Elektora. Poświęcając wiele uwagi wspieraniu przez Berlin Ludwika XIV w okresie,
gdy Francja zagrażała swoimi reunionami zachodnim granicom Rzeszy, pominął
jeden bardzo istotny wątek. Nie odpowiedział na pytanie, w jaki sposób Fryderyk
Wilhelm zdołał zbudować silną trzydziestotysięczną armię, przekraczającą możliwości ekonomiczne jego państwa. Pierwsze osiągnięcia w budowie brandenbursko-pruskiego militaryzmu wiązały się m.in. z pobieranymi przez elektora subsydiami
od ówczesnych sojuszników, Holandii, cesarza i Ludwika XIV. Historyk poznański
odniósł się natomiast do spraw bieżących, wskazując, że Francuzi, popierając od
1679 r. kolejnych Hohenzollernów, mieli swój udział w doprowadzeniu Prus do
potęgi, uwieńczonej w XIX stuleciu „gromem spod Sadowy” oraz „windykacją
Alzacji i Lotaryngii”53.
Co do oceny syna i następcy Wielkiego Elektora, Fryderyka III, od 1701 r. króla pruskiego Fryderyka I, Jarochowski podzielił sporo opinii autora wielotomowej Preussischer Geschichte Leopolda Rankego. Największym osiągnięciem tego
władcy było podniesienie państwa suwerennego, jakim były Prusy Książęce, do
rangi królestwa, a co za tym idzie – wzmocnienie prestiżu Hohenzollernów w Europie. Jarochowski pisał:
K. Jarochowski, Brandenburgia i Polska, s. 180.
K. Jarochowski, Przegląd najnowszej literatury, s. 305–308.
52
53
108
Andrzej Kamieński
Zyskanie i uznanie tyle upragnionej przez dom brandenburski korony królewskiej zależało w pierwszym rzędzie od cesarza, w drugim od króla i Rzeczypospolitej Polskiej.
Były to dwa czynniki świeckiego charakteru, bez których przyzwolenia królewskość
pruska wychodziła na samowolny wybryk i uzurpację. Wiedeń i Warszawa, otóż dwa
katolickie mocarstwa reprezentujące ogniska, których w dążeniu do zamierzonego celu
pominąć w żaden sposób nie było można. Poza nimi znajdowała się trzecia jeszcze
duchowna instancja, z którą się również poważnie liczyć wypadało. Instancją tą był
Rzym”54.
Prawowitość królewskości Hohenzollernów, mimo tajemnych obietnic króla
Augusta II, nie została jednak uznana przez Polskę. Zaprotestowała przeciw niej
również Stolica Apostolska. Tytuł królewski uznał jedynie cesarz, lecz uzależnił
swą zgodę od udziału Prus w wojnie o sukcesję hiszpańską przeciw Francji. Zaangażowanie w kilkunastoletni konflikt zbrojny na zachodzie Europy związało ręce
królowi Prus aż do końca życia i uniemożliwiło mu podjęcie śmielszych działań na
wschodzie, choć nadarzała się ku temu znakomita okazja:
Brandenburgia znalazła się w traktatowej i politycznej konieczności walczenia obok
Austrii i Rzeszy przeciw Ludwikowi XIV. Przeważna część jej sił była zatrudniona nad
Renem, Dunajem, we Flandrii i u podnóża Alp. Roztargniona w tę stronę uwaga nie
pozwoliła zwrócić się całym ciężarem w stronę przeciwną, ku teatrowi wojny północnej. Otóż wzgląd, który w polityce brandenburskiej wobec tej wojny właśnie nadawał
charakter chwiejny i niepewny, który jej nie pozwalał wprawdzie spocząć i rezygnować
z wszelkiej działalności, ale który nie pozwalał także wyjść poza sferę pożądliwości
i dyplomatycznych knowań55.
Król Fryderyk I i jego ministrowie występowali co chwila z pretensjami do
Gdańska, dolnej Wisły, Warmii, Elbląga, niekiedy do Kurlandii, i zwierzali się
ze swych apetytów reprezentantom króla Augusta II. „Wszystko jednakże – pisał
Jarochowski – kończyło się na konferencjach i korespondencjach, bez dalszych
i praktycznych następstw”56.
Historyk poznański podjął dyskusję z Leopoldem von Ranke w sprawie „jedynego politycznego przymiotu” Fryderyka I, którego Wielki Elektor nie miał:
„wierności i wytrwałości w podjętych na zewnątrz zobowiązaniach”. Podkreślił,
że ciągłe i wierne trzymanie się cesarskiej strony było czymś niespotykanym u Hohenzollernów. „Czy to Wielki Elektor, czy Fryderyk II – pisał Jarochowski – byliby,
w miejscu swego syna, drugi w miejscu swego dziada, zmieniwszy dziesięciokrotK. Jarochowski, Stosunek Brandenburgii do Kościoła katolickiego w ziemiach polskich od
roku 1640 do 1740, w: idem, Opowiadania i studia historyczne. Seria nowa, Poznań 1884,
s. 322–323.
55
K. Jarochowski, Próba emancypacyjna, s. 325–326.
56
Ibidem, s. 326.
54
109
nie front i przymierza, porzuciwszy cesarza w jego walce z Francją [...] niewątpliwie sięgnęli po zdobycz i nabytki w Polsce”57.
Zdaniem historyka poznańskiego, polityka polska Fryderyka I „zachowała swój
niechętny i podstępny charakter, ale straciła na kilkanaście lat swą wyraźnie zaczepną cechę [...]. Stała się chwiejną, niepewną, pożądliwą w apetytach, skromną w czynie, zamykającą się raczej w tajniki gabinetów dyplomatycznych”58. Taki
stan rzeczy w relacjach pomiędzy Brandenburgią-Prusami a Polską nie rozpoczął
się wraz z wybuchem wojny północnej, lecz w 1688 r. Świadczył o tym najlepiej
„złośliwy figiel spłatany rodzinnej polityce Sobieskiego” przez niespodziewane
małżeństwo Ludwiki Karoliny Radziwiłłówny z księciem neuburskim, dokonane
wówczas w domu posła cesarskiego w Berlinie, a pod bokiem dworu elektorskiego. Jeszcze większe niezdecydowanie wykazał Hohenzollern w głośnej sprawie
Elbląga. Na mocy tajnego układu zawartego z Augustem II w Piszu zajął zbrojnie
to miasto w 1698 r., a następnie – pod wrażeniem protestów Rzeczypospolitej –
wycofał z niego swe wojska w 1700 r. Wszystko to upoważniało Jarochowskiego
do stwierdzenia, że Fryderyk I nie był zdolny do uzyskania wymiernych korzyści
na odcinku wschodnim. „Przyczyną tego częściową – pisał – towarzyszące okoliczności, częściową charakter osobisty ułomnego na ciele, słabych zdolności króla
Fryderyka I i jego doradców, Kolbe von Wartenberga i Ilgena”59.
Niekwestionowaną zasługą miernego polityka, jakim był pierwszy król pruski, pozostaje natomiast wyrwanie monarchii Hohenzollernów z prowincjonalnej
dotąd roli w zakresie kultury i przeobrażenie Berlina w ośrodek życia artystycznego na miarę europejską. Jarochowski podzielił sądy Rankego na temat opieki
Fryderyka I i jego żony Zofii Karoliny nad sztukami, naukami i budownictwem.
Powiązał też osobę tego władcy z wybitnymi intelektualistami niemieckimi: Leibnizem, Wolffem, Thomasiusem i Spenerem, wzniesieniem okazałego pałacu
w Charlottenburgu oraz uczynieniem z ul. Unter den Linden reprezentacyjnej osi
stolicy60.
Szerzej zajął się Jarochowski synem Fryderyka I, drugim z rzędu królem pruskim Fryderykiem Wilhelmem I. Nie podzielił przeważającej aż po dzień dzisiejszy
opinii o tym, że król-sierżant nie miał talentów dyplomatycznych i ocenił w miarę
pozytywnie jego politykę zagraniczną. Ponadto dostrzegł w nim naśladowcę polityki Wielkiego Elektora, Fryderyka Wilhelma, który – jak wiemy – lawirował przez
całe życie między Hofburgiem a Wersalem.
K. Jarochowski, Polityka brandenburska w pierwszych latach wojny Karola XII i misja Przebendowskiego do Berlina w roku 1704, w: idem, Nowe opowiadania i studia historyczne,
s. 315. Por.: idem, Przegląd najnowszej literatury, s. 309.
58
K. Jarochowski, Próba emancypacyjna, s. 323–324.
59
Ibidem, s. 325.
60
57
110
Andrzej Kamieński
Wstąpiwszy na tron w 1713 r., zawikłany krótko potem w wojnę przeciw Karolowi XII,
z której prócz pozostawionego Szwecji skrawka Pomorza i wyspy Rugii, Szczecin i całą
resztę Pomorza zyskuje – jest Fryderyk Wilhelm I niby to ciągle najwierniejszym sprzymierzeńcem Austrii, osobistym nawet zwolennikiem domu cesarskiego, co wszakże nie
przeszkadza, że ile razy tego własny interes wymaga, poszukuje zabiegle przymierzy
i stosunków, zdolnych go wprowadzić w mniej lub więcej wyraźny zatarg z domem austriackim. W podobny sposób, w jaki swego czasu polityka Wielkiego Elektora wahała
się między Francją a Austrią, tak znów teraz waha się polityka drugiego króla pruskiego
między Austrią a Hanowerem, czyli Anglią i Rosją. Król Fryderyk Wilhelm I zawiera
później z domem austriackim [...] traktaty przyjaźni i przymierza, uznaje ustanowioną
przez cesarza Karola VI tak zwaną sankcję pragmatyczną [...]. Mimo to jednakże, ileż
to historia panowania Fryderyka Wilhelma I wskazuje wypadków szwankowania owej
przyjaźni z wyraźną domu austriackiego szkodą!61.
Jarochowski odnotował pierwsze konflikty na linii Berlin–Wiedeń, do których
doszło wkrótce po tym, jak nowy władca Prus wycofał się z wojny o sukcesję
hiszpańską i odzyskawszy swobodę ruchów na wschodzie, związał się w latach
1713–1716 układami z Rosją. Zaznaczył przy tym, że Fryderyk Wilhelm I za cenę
uzyskania części szwedzkiego Pomorza musiał się zgodzić na hegemonię cara Piotra I w państwie polsko-litewskim, w strefie bałtyckiej i w północnych Niemczech.
To zaś doprowadziło do kontrakcji cesarza, który ogłosił w 1718 r. postępowanie
egzekucyjne wobec protegowanego przez Rosję księcia Meklemburgii Karola Leopolda, mające się spełnić dzięki Anglii i Hanowerowi. Fryderyk Wilhelm I nie
umiał, zdaniem Jarochowskiego, zapanować nad nerwami. Zaniepokojony długim
pobytem ministra saskiego Jakuba Henryka Flemminga na dworze wiedeńskim,
dawał jakiś czas posłuch twierdzeniom węgierskiego szpiega i awanturnika Michała Klementa, przybyłego do Berlina z rewelacjami na temat przygotowywanego
jakoby przez dwór wiedeński i Sasów porwania króla Prus i wywiezienia go wraz
z berlińskim skarbcem do Austrii62. „W 1718 r. – pisał Jarochowski – trzeba tylko
intrygi bardzo niezręcznej, a bardzo przezroczystej Klementa, aby króla pruskiego
doprowadzić do srogich gniewów i do marsowych niemal intencji przeciw cesarzowi Karolowi VI i księciu Eugeniuszowi Sabaudzkiemu”63. Najczęściej jednak
wroga domowi austriackiemu polityka Prus miała zakulisowy charakter i przeplatała się „ciągle a równocześnie z objawami wiernopoddaństwa dla tejże samej
Austrii”. Na poparcie tych słów opisał Jarochowski pokrętną postawę Fryderyka
Wilhelma I wobec sygnatariuszy traktatu wiedeńskiego zawartego w 1719 r. przez
Austrię, Anglię–Hanower i elektora Saksonii. Król pruski opuścił wprawdzie koalicję antyszwedzką i wycofał się z wojny północnej, pozostawiając Rosję w osa Ibidem, s. 310–311.
K. Jarochowski, Próba emancypacyjna, s. 329–330, 336–338.
63
61
62
111
motnieniu, lecz nie zdecydował się na zerwanie współdziałania z carem Piotrem
I w sprawach polskich. Wskutek tego pruski rezydent nad Wisłą Friedrich Wilhelm
Possadowski dopomógł carskim dyplomatom w pozyskaniu opozycji magnackiej
i udaremnieniu emancypacyjnych planów Augusta II, zmierzających do włączenia
Rzeczypospolitej do traktatu wiedeńskiego i ligi antyrosyjskiej64.
Pełna wybiegów polityka Fryderyka Wilhelma I wobec Austrii objawiła się także podczas wojny o sukcesję polską (1733–1735). Wówczas to doszło do trudnej
do zrozumienia na pierwszy rzut oka „sprzeczności zachodzącej pomiędzy wyraźną opieką [króla pruskiego] nad Stanisławem Leszczyńskim, kandydatem Francji
do tronu polskiego, po jego ucieczce z Gdańska do Królewca, a udziałem Prus
przeciw tejże samej Francji nad Renem”65.
Jeśli chodzi o sprawy wyznaniowe, Jarochowski scharakteryzował Fryderyka
Wilhelma I jako „twardego kalwina i stanowczego nieprzyjaciela katolicyzmu”66.
Z jednej strony przypomniał (za historiografią niemiecką) przyjęcie przez króla
pruskiego w 1732 r. wygnanych przez arcybiskupa Salzburga protestantów oraz
jego akcję w obronie ewangelików toruńskich z 1724 r., z drugiej zaś – obarczył
Fryderyka Wilhelma I odpowiedzialnością za prześladowania katolików w państwie brandenbursko-pruskim. Trudno zdaniem poznańskiego historyka uważać
króla-sierżanta za obrońcę tolerancji religijnej i zasad humanitaryzmu, „tego samego Fryderyka Wilhelma, co uciskał niepomału katolików w swym państwie, co
przed oknem uwięzionego syna Fryderyka kazał ściąć głowę jego przyjacielowi,
porucznikowi Katte”67.
Historyk poznański zauważył, że król pruski ograniczył tolerancję religijną do
sfer wojskowych. Pisał:
Co rzecz uderzająca, to że jeśli objawia raz po raz jakieś poglądy i dążności toleranckie, dzieje się to jedynie na rzecz wojska. Katoliccy żołnierze mają za jego panowania
swoich kapelanów, swoje nabożeństwa, pozwolenie swobodnego praktykowania obrządków swej wiary. Mądra i przezorna polityka domu brandenburskiego, zapewnienia
i ubezpieczenia sobie dobrej woli głównego swej potęgi narzędzia, wojska, przemawia
i przezeń68.
Jarochowski przedstawił w bardzo ponurym świetle dokonania Fryderyka Wilhelma I w budowie pruskiego systemu militarnego. Zwrócił uwagę na stosowane
K. Jarochowski, Próba emancypacyjna, s. 339–376; idem, Przegląd najnowszej literatury,
s. 311.
65
K. Jarochowski, Przegląd najnowszej literatury, s. 312. Por.: idem, Stanisław Leszczyński
w Królewcu (1734–1736), „Niwa” R. 17, 1888, s. 331–335.
66
K. Jarochowski, Stosunek Brandenburgii do Kościoła katolickiego, s. 341.
67
K. Jarochowski, Sprawa toruńska z roku 1724, w: idem, Opowiadania i studia historyczne,
t. 2, Poznań 1863, s. 186.
68
K. Jarochowski, Stosunek Brandenburgii do Kościoła katolickiego, s. 342–343.
64
112
Andrzej Kamieński
przez niego brutalne metody rekrutowania, a raczej porywania ludzi do wojska, na
liczne przypadki indywidualnych tragedii osób oderwanych od swych zawodów
i rodzin, poddawanych okrutnej, drakońskiej tresurze podoficerów pruskich. Sporo miejsca poświęcił omówieniu „szczególnej manii zamiłowania dla tak zwanej
poczdamskiej gwardii olbrzymów, składającej się z 4000 ludzi, a będącej przedmiotem osobliwej dumy i przywiązania królewskiego”69.
Upodobanie Fryderyka Wilhelma I do ludzi wysokiego wzrostu doczekało się
licznych anegdot, humorystycznej barwy, chociaż – zdaniem Jarochowskiego –
„było jedną z najczarniejszych stron dziejów XVIII wieku, szeregiem licznych
zbrodni przeciw obowiązkom ludzkości, przeciw wreszcie wymaganiom zdrowego, powszedniego rozsądku”70. Fryderyk Wilhelm I poświęcał dobre stosunki
z sąsiadami dla zaspokojenia swej „dziwacznej namiętności”. Werbownicy pruscy,
dostarczający królowi za pomocą pieniędzy, przekupstwa lub gwałtu wysokich
rekrutów z Holandii, Niderlandów austriackich, elektoratu Kolonii, Hanoweru,
Saksonii, stawali się sami ofiarami odwetu. Byli nierzadko więzieni, a nawet rozstrzeliwani i wieszani. Gwałty dokonywane przez Fryderyka Wilhelma I w pasie
przygranicznym z Polską spowodowały powszechne utyskiwania na „złego brandenburskiego sąsiada”, którego w Wielkopolsce i Prusach Królewskich zaczęto
przyrównywać do Tatarów71.
Słabe państwo polsko-litewskie nie było w stanie zdobyć się na skuteczny opór,
a wszelkie skargi prywatne były przez króla pruskiego ignorowane. Gdy zaś ktoś,
jak opat paradyski Józef Gorczyński, próbował na drodze odwetu odzyskać swego
rosłego sołtysa porwanego przez werbowników pruskich, Fryderyk Wilhelm I dopuścił się pogwałcenia terytorium Polski – 21 marca 1740 r. żołnierze brandenburscy na jego rozkaz napadli na opactwo w Paradyżu (w pobliżu Międzyrzecza),
zagrabili mienie, poranili zakonników i sprofanowali kościół72.
Jarochowski ukazał władcę Prus jako postać paradoksalną, targaną rozmaitymi sprzecznościami i emocjami. „Czułość rodzinna” Fryderyka Wilhelma I przeplatała się jego zdaniem z „czynami najostatniejszego barbarzyństwa przeciw
własnemu synowi, córce i żonie, skąpstwo z chwilowymi wybrykami rozrzutności, wygórowana niekiedy sumienność i uczciwość [...] z czynami fałszu, podstępu i niesprawiedliwości”. Monarcha pruski bywał na przemian podejrzliwy
i naiwny, żył w ciągłej obawie, że jest za plecami oszukiwany przez otoczenie
i z tego powodu wybuchał często gniewem. Jego ofiarami padli m.in. skazani
na śmierć przez ścięcie „dwaj awanturnicy, Węgier Klement i Brandenburczyk
K. Jarochowski, Napad Brandenburczyków na klasztor Paradyski w roku 1740, w: idem,
Opowiadania i studia historyczne, Warszawa 1877, s. 120.
70
Ibidem, s. 121.
71
Ibidem, s. 122–123.
72
Ibidem, s. 126–140.
69
113
Lehmann, za zbrodnię, iż durzyli króla opowiadaniem niestworzonych rzeczy,
którym człowiek nieco mniej łatwowierny od Fryderyka Wilhelma przenigdy nie
byłby uwierzył”73.
Historyk poznański skrytykował podjętą przez dwóch historyków urzędowych
Prus, Johanna Gustava Droysena i Leopolda von Ranke, akcję rehabilitowania pamięci Fryderykowego ojca i wybielania jego czynów poprzez lekceważenie niewygodnych tematów i koncentrowanie się na osiągnięciach króla-sierżanta:
[...] administracji, która mogła być twardą i bezwzględną, której perpetuum mobile bywał wprawdzie często i kij kapralski, a codziennym środkiem przymus fiskalny i deptanie godności ludzkiej, – ale która, według nich, błyszczy dowodami zdrowego rozsądku
króla i troskliwości jego około dobra całości państwa74.
Zdaniem Jarochowskiego powinni oni raczej przedstawić w prawdziwym świetle relacje Fryderyka Wilhelma I z jego własnym synem. Bujający w chmurach idealista, jakim był w okresie młodzieńczym następca pruskiego tronu, został sprowadzony na ziemię za pomocą brutalnych metod. Według historyka poznańskiego
to właśnie obawa przed okrutnym ojcem i ostrożność po przebytych tragicznych
przejściach „wywołały, jak się to w życiu i przyszłej działalności Fryderyka stało,
fałsz, dysymulację, w razie potrzeby udawaną pokorę”75.
Fryderyk II, syn i następca Fryderyka Wilhelma I panujący w Prusach w latach
1740–1786 nie doczekał się równie wszechstronnej i szczegółowej charakterystyki. Jarochowski bowiem omówił jego rządy i działalność przy okazji zaciętych
polemik prowadzonych z urzędowymi historykami pruskimi. O podejściu historyka poznańskiego do postaci Fryderyka II zadecydował umacniający się wówczas
na gruncie niemieckim, a zwłaszcza pruskim, mit fryderycjański, model afirmacji
króla racjonalisty, zwolennika wolności słowa i tolerancji religijnej, opiekuna poddanych, w tym także chłopów, znakomitego gospodarza, organizatora sprawiedliwości, handlu i przemysłu, przyjaciela muz, mecenasa nauki, niemieckiego patrioty, wreszcie znakomitego wodza prowadzącego wojny nie dla realizacji własnych,
osobistych ambicji, lecz dla ochrony interesów państwa. Nowa sytuacja polityczna
po wojnie francusko-pruskiej (1870–1871), zjednoczenie Niemiec, zmiana statusu
Prus i narastający konflikt narodowościowy polsko-niemiecki w zaborze pruskim
przekładały się z całą mocą na wyobrażenia o Fryderyku, któremu zaczęto przypisywać różne niestworzone rzeczy.
Jarochowski w sporach o Fryderyka II usadowił się pośrodku dwóch grup dziejopisarstwa niemieckiego. Żaden z tych dwóch obozów nie odpowiadał jego poglądom. Urzędowi historycy pruscy reprezentowani przez Droysena i Rankego ideali Ibidem, s. 120.
75
Ibidem.
73
74
114
Andrzej Kamieński
zowali Hohenzollerna, natomiast sasko-hanowerscy partykularyści, tacy jak hrabia
Vitzthum von Eckstädt i Onno Klopp nienawidzili go i poniżali. Obie orientacje nie
mogły zdaniem Jarochowskiego prowadzić:
[Do] prostej i jasnej jak biały dzień prawdy, że Fryderyk najzręczniejszy i wolny od
wszelkich skrupułów, od wszelkich względów religii i moralności mąż stanu i wojownik, nie myślał o Niemcach i Niemczech, że nimi do pewnego stopnia gardził, że idealistą nie był, że myślał jedynie tylko o powiększeniu obszaru i siły swej brandenburskiej
posiadłości, bez względu na jej narodowe żywioły, że w dążeniu do podobnego celu nie
znał żadnych moralnych przeszkód, a że ludność swego państwa uważał tylko za narzędzia zdolne dźwigać karabin i za warsztat dostarczający pieniędzy jego skarbowi76.
Pisanie o osobistej ingerencji monarchy pruskiego w najdrobniejsze sprawy
państwowe, o kontrolowaniu urzędników, ojcowskiej opiece nad poddanymi, trosce o prostych ludzi utrwalało zdaniem Jarochowskiego fałszywy obraz ludowego
i narodowego charakteru hohenzollernowskiego panowania i tworzyło dobre warunki do rozwoju mitu idealnego władcy. W rzeczywistości „argusowe oko tajnego
nadzoru, jaki Fryderyk rozciągał nad wszystkimi szczegółami machiny organizmu
państwowego”, wścibstwo, podejrzliwość i podejmowanie arbitralnych decyzji pociągało za sobą nieraz negatywne następstwa dla kraju. Jarochowski zrewidował
także stereotyp Fryderyka II jako wielkiego dobrodzieja chłopów:
Fryderyk II zrobił w gruncie rzeczy dla stanu włościańskiego mniej daleko od swego
surowego, spotwarzonego ojca; że dla „sprawiedliwości” wcale sprawiedliwym nie był,
że szlachcic miał dla niego wartość jako materiał na oficera armii, że cała wreszcie pieczołowitość około podniesienia handlu, rolnictwa i przemysłu narodowego, nie zawsze
racjonalna i szczęśliwa, miała na celu fiskalność77.
Gwałtowne protesty Jarochowskiego wywołały kwestie związane z wykorzystywaniem Fryderyka II do bieżących celów politycznych i z tworzeniem linii łączącej go ze sternikami nawy państwowej wilhelmińskiej II Rzeszy. Potępił za to
zwłaszcza profesora Uniwersytetu Berlińskiego Droysena, twierdząc, że król Prus
„nie jest w jego opowiadaniu tym, kim był rzeczywiście, szczęśliwym i zręcznym
graczem w interesie wielkości własnego domu, ale człowiekiem predestynacyjnym
idei niemieckiej”. Zarzucił autorowi Geschichte der preussischen Politik idealizowanie Fryderyka II wbrew wszystkiemu, co mówi o nim np. wielotomowa publikacja Politische Correspondenz Friedrich’s des Grossen, wydawana od 1879 r.
staraniem Królewskiej Akademii Nauk w Berlinie. Uważał, że Droysen zaprzecza
prawdzie, „przefarbowywuje Fryderyka na jakiegoś opatrznościowego męża NieK. Jarochowski, Polityka Fryderyka II Pruskiego, „Ateneum. Pismo naukowe i literackie”
R. 7, 1882, t. 4, s. 402.
77
Ibidem, s. 412.
76
115
miec [...] i zaciemnia wszędzie, gdzie trzeba, prawdę Fryderykowych dziejów78.
Stwierdził, że dzięki takiemu historykowi:
[...] zręczny gracz i spekulant polityczno-wojenny wychodzi na męża idei niemieckiej,
na bohatera opatrzności, która go namaszcza z góry na odegranie wielkiej i dziejowej
roli, mającej dopiero znaleźć swe ostateczne rozwiązanie, zrozumiały dla wszystkich
sens moralny za dni naszych79.
Wbrew „Fryderykowym bałwochwalcom” król pruski nie reprezentował zdaniem
Jarochowskiego „szczerze patriotycznego, niemieckiego sposobu myślenia”, lecz kierował się wyłącznie brandenbursko-pruską racją stanu. Na poparcie swych słów posłużył się przykładem odnoszącym się do spraw bieżących. Wziął na celownik Alzację i Lotaryngię, ziemie dopiero co zdobyte przez Prusy w wojnie z Francją w 1871 r.
i przyłączone do powstałego wówczas Cesarstwa Niemieckiego. Przypomniał, że
te dwie prowincje, „stanowiące przez długie wieki jabłko niezgody między Francją
a Niemcami, przedmiot patriotycznego żalu Niemiec z powodu ich utraty, dank ich
zwycięstwa w roku 1870 [...], mogły już być odzyskane w maju roku 1744 dla Niemiec
przez Austrię”. Przywołał ówczesne sukcesy armii Marii Teresy w walkach z Francuzami nad Renem i ówczesną postawę Fryderyka II, który „wystąpił przeciw narodowej
dynastii Niemiec” i „wkroczeniem nagłym do Czech wyzwolił Alzację i Lotaryngię
od możności bratniego wyzwolenia”80. Zdaniem historyka poznańskiego Fryderyk II
swoje sukcesy pierwszych 16 lat panowania zawdzięczał przymierzu z Francją. Nie
różnił się zatem wielce od swego pradziada Wielkiego Elektora, wysługującego się
za pieniądze Ludwikowi XIV, ani też od innych terytorialnych władców Rzeszy piętnowanych przez Droysena za brak patriotyzmu, egoizm polityczny i sobkostwo81.
Surowszej niż Droysen odprawy doczekał się inny urzędowy historiograf Prus,
Heinrich von Treitschke, oskarżony przez Jarochowskiego o „cyniczne fałszowanie historii” i pisanie o Fryderyku II rzeczy zmyślonych na użytek polityczny. Jak
pisał historyk poznański:
Trudno doprawdy ulepić sobie z Fryderyka dowolniejszy ideał, obchodzić się bezceremonialniej z prawdą historyczną. Jego zabór Śląska, dzieło, nawet według wyraźnego
przyznania takiego historyka jak Droysen, gwałtu i podstępu, cynicznej gry politycznej, której jedyną zasługą wszystko rozgrzeszający sukces, figuruje wraz ze wszystkimi
wojnami Fryderyka przeciw Austrii, jako „walka niemieckiej wolności przeciw despotyzmowi domu habsburskiego”, przeciw jego „zdradzie i obłudzie”82.
Ibidem, s. 405.
Ibidem.
80
K. Jarochowski, Fryderyk Wielki, „Ateneum. Pismo naukowe i literackie” R. 1, 1876, t. 2,
s. 279; idem, Polityka Fryderyka II, s. 404–405.
81
K. Jarochowski, Fryderyk Wielki, s. 272, 280.
82
K. Jarochowski, Historia na usługach polityki, cz. 1, „Ateneum. Pismo naukowe i literackie”
R. 13, 1888, t. 1, s. 529.
78
79
116
Andrzej Kamieński
Jarochowski wykazał, że Treitschke wypełnia jedynie zadanie polityczne
i w ramach akcji deptania Austrii oraz idealizowania Prus „przekrzywia z dziwną
czelnością prawdę historyczną”. Przywołał i wyśmiał stwierdzenia Treitschkego
o „królu Fryderyku walczącym za wolność rodzaju ludzkiego”, o wyswobodzeniu narodu niemieckiego spod „obcego panowania” Habsburgów i o „ponownym
odzyskaniu Śląska [sic!] dla żywiołu niemieckiego”83. Za „najpocieszniejsze”
kłamstwo historyczne uznał zaliczenie przez Treitschkego w poczet patriotycznych zasług Fryderyka II rozkwitu literatury niemieckiej w drugiej połowie
XVIII w. Przypomniał, że król Prus gardził językiem i literaturą niemiecką, że
uważał język niemiecki za barbarzyński i słabo nim władał, że cenił sobie wyłącznie język francuski84.
Dłużej zatrzymał się Jarochowski przy kwestiach związanych z udziałem Fryderyka II w I rozbiorze państwa polsko-litewskiego z 1772 r., który według Treitschkego miał być jakoby zwycięstwem patriotycznie niemieckiej polityki nad
„chciwą zaborczością Rosji” oraz sprawiedliwym odwetem na Polsce. Obalił rewelacje historyka pruskiego na temat ucisku narodowościowego stosowanego przez
szlachtę polską w Prusach Królewskich i zwrócił uwagę na to, że Prusy, podobnie
jak Rosja, powiększały swoje terytorium poprzez wojny i podboje. Skoro polityka
Fryderyka II – argumentował Jarochowski – nie odznaczała się jakąś „cnotliwą
powściągliwością”, nie można oskarżać o zaborcze zamiary wyłącznie Rosji85.
Do udziału Prus w likwidacji państwa polsko-litewskiego powrócił historyk
poznański przy charakterystyce następcy Fryderyka II, jego bratanka Fryderyka
Wilhelma II. Władca ten, panujący w Prusach w latach 1786–1797, przeszedł do
historii jako bohater licznych afer miłosnych, człowiek rozmiłowany w zbytku,
unikający pracy i wszelkich trudów, ulegający ministrom, który „nawet u najenergiczniejszych entuzjastów przeszłości pruskiej nie zdołał sobie zyskać szczególnego uznania czy współczucia”86. Tymczasem Treitschke – ku oburzeniu Jarochowskiego – nie znalazł ani jednego słowa nagany dla niemoralnego postępowania
i sybarytyzmu dworu Fryderyka Wilhelma II. Wynosił natomiast pod niebiosa jego
uczestnictwo w II (1793) i III (1795) rozbiorze Polski oraz w zbrojnym stłumieniu
powstania kościuszkowskiego z 1794 r.
Jarochowski doszukał się tutaj „monstrualnego fałszerstwa historycznego”.
Treitschke dowodził np., że Prusy przez zabory spełniły cywilizacyjne zadanie
kultury niemieckiej na wschodzie, kiedy Austria i Rosja powodowały się jedynie
zamiarami zaborczymi. Tym też tłumaczył urzędowy historiograf Prus „jako rzecz
bardzo naturalną i słuszną ze strony Prus porzucenie koalicji przeciw Francji”
85
86
83
84
Ibidem, s. 528–529.
Ibidem, s. 530–531.
Ibidem, s. 530.
Ibidem, s. 531.
117
i zawarcie w 1795 r. separatystycznego pokoju w Bazylei87. Gorące protesty Jarochowskiego wywołały słowa Treitschkego o tym, że Fryderyk Wilhelm II przez
udział w rozbiorach naprawił „krzywdy, jakie szlachta polska apostołom kultury
niemieckiej od wielu wieków wyrządzała”. Sprzeciwił się również twierdzeniu
o nieuchronności upadku Polski, zanarchizowanej rządami „rozkiełznanej szlachetczyzny”, i przedstawił, jak wyglądała naprawdę polityka polska króla Prus w dobie
Sejmu Czteroletniego. Wytknął historykowi pruskiemu, że nie wspomniał nawet
słowem o traktacie przymierza między Polską a Prusami z 1790 r., mocą którego
Prusy zobowiązały się do czynnej pomocy w razie zagrożenia Rzeczypospolitej88.
Jeszcze mniej uwagi poświęcił Jarochowski ostatniemu Hohenzollernowi, którego opisał. Charakterystyka króla Fryderyka Wilhelma III panującego w Prusach
w latach 1797–1840 ginie w powodzi sprostowań i polemik dotyczących wojen
z napoleońską Francją, reform pruskich Steina i Hardenberga oraz sytuacji politycznej w peryferyjnie położonych prowincjach pruskich i innych krajach niemieckich. Autor Deutsche Geschichte im 19. Jahrhundert idealizował konsekwentnie
również tego Hohenzollerna, czyniąc z niego wielkiego męża stanu i myśliciela.
Z kolei Jarochowski wykpiwał „bezwzględne bałwochwalstwo” Treitschkego,
podkreślając, że Fryderyk Wilhelm III został stworzony nie na władcę, lecz raczej
„na poczciwego mieszczanina berlińskiego, na zacnego ojca rodziny, o ile temu
predykatowi nie sprzeciwiały się od czasu do czasu liczne miłostki”89. Zwracał
również uwagę na inne jego niedoskonałości, na „lakoniczny sposób wyrażania
się” i „szczupłość duchowego horyzontu”90.
Przechodząc do konkluzji, należy stwierdzić, że duży wpływ na dokonaną
przez Jarochowskiego prezentację Hohenzollernów wywarła ówczesna sytuacja
polityczna po zwycięskich dla Prus wojnach z Austrią i Francją. Charakterystyka
elektorów brandenburskich i królów Prus była dość jednostronna, gdyż powstała
w wyniku reakcji historyka poznańskiego na prace przedstawicieli pruskiej szkoły
w historiografii. Jarochowski przeciwstawiał się dokonywanej wówczas w Niemczech, zwłaszcza w ośrodku berlińskim, akcji upolityczniania historii i idealizowania Prus oraz Hohenzollernów, przede wszystkim elektora Fryderyka Wilhelma i króla Fryderyka II, z którego czyniono w tym czasie niemieckiego patriotę
i promotora zjednoczenia Niemiec. Widząc te zabiegi, wykazywał w swoich pracach z całą mocą zgubne dla Rzeszy Niemieckiej i cesarstwa skutki długoletniej
współpracy tych dwóch Hohenzollernów z Francją. Roli Prus w rozbiorach Polski
poświęcił tylko tyle miejsca, ile było mu potrzebne do przenicowania bałamuctw
Ibidem, s. 533.
Ibidem, s. 532.
89
Ibidem, s. 534.
90
K. Jarochowski, Historia na usługach polityki, cz. 2, „Ateneum. Pismo naukowe i literackie”
R. 13, 1888, t. 2, s. 124.
87
88
118
Andrzej Kamieński
historycznych Treitschkego. Uderzył natomiast w „młodość historyczną” Prus
i przypomniał dawną zależność Hohenzollernów od Polski oraz drażliwą kwestię
wiarołomstwa pruskiego lennika elektora Fryderyka Wilhelma wobec polskiego
suwerena. Odświeżył również inne niezbyt świetne karty z historii stosunków polsko-prusko-brandenburskich, jakimi były zdradzieckie porwanie z Warszawy przez
ludzi Wielkiego Elektora pułkownika Kalksteina, przywódcy opozycji stanowej
w Księstwie Pruskim, oraz napad żołnierzy króla Fryderyka Wilhelma I na klasztor
w Paradyżu.
Spośród urzędowych historiografów pruskich piszących o Hohenzollernach
najwyżej ocenił Rankego, który był co prawda apologetą dziejowej roli Prus, lecz
nie podnosił jeszcze zbyt nachalnie haseł ogólnoniemieckiej misji władców tego
państwa i nie czynił z Austrii wroga niemieckiej jedności. Poparł nawet zabiegi
Rankego zmierzające do odbrązowienia niedocenianego i krytykowanego najbardziej spośród wszystkich Hohenzollernów Fryderyka I, pierwszego króla pruskiego. Zarzucił jednak Rankemu dziwną predylekcję do Fryderyka Wilhelma I.
Na zawrotną karierę Hohenzollernów złożyło się, zdaniem Jarochowskiego,
wiele czynników. Większość władców Brandenburgii-Prus była ludźmi pracowitymi, wytrwale zmierzającymi do wyznaczonego przez siebie celu, uważającymi
każdy środek prowadzący do niego za właściwy. Działalności Hohenzollernów
ponadto przyszła w sukurs bierna postawa Polski i antyhabsburska polityka Francji. Historyk poznański, jako gorący zwolennik urządzeń ustrojowych dawnej Rzeczypospolitej i niemal apologeta sił tkwiących w masach szlacheckich, oskarżył
o współudział w sukcesach brandenbursko-pruskich na odcinku polskim przekupnych i zdemoralizowanych magnatów. Pod koniec życia dokonał jednak znaczącej
korekty i rozczarowany do szlachty, stwierdził w 1882 r., że polityka króla Fryderyka II święciła triumfy m.in. z powodu „polskiego wewnętrznego politycznego
ustroju”91.
Na koniec warto poświęcić jeszcze kilka zdań pruskiej cenzurze w czasach Jarochowskiego. Znakomita część opinii historyka poznańskiego na temat Hohenzollernów i dziejów Prus została zaczerpnięta z prac wydanych przez niego w zaborze
rosyjskim. Zdarzały się jednak wyjątki. Bardzo krytyczne uwagi o postępowaniu
elektora Fryderyka Wilhelma w latach „potopu szwedzkiego” i o polityce króla
Fryderyka Wilhelma I pochodziły z książek ogłoszonych drukiem w Poznaniu.
Cenzura pruska była zatem liberalna, a fakt zachowania przez Jarochowskiego anonimowości był podyktowany przede wszystkim jego obawą o utratę pracy w służbie państwowej. Świadczy o tym najlepiej zerwanie z bezimiennością wtedy, kiedy
przestał już być pruskim urzędnikiem.
91
K. Jarochowski, Polityka Fryderyka II, s. 432.
119
Andrzej Kamieński
Kazimierz Jarochowski and his gallery
of the Hohenzollerns
S u mm a r y
The opinions of the Poznań judge and historian Kazimierz Jarochowski (1828–1888) on
electors of Brandenburg and kings of Prussia were a product of early Germany, then a country newly united around Prussia. Jarochowski opposed the action then taken in Germany,
particularly in the Berlin hub, aimed at politicising history and idealising the Hohenzollern
rulers and their state. In his polemics against the official historiographers of Prussia: Leopold von Ranke, Johann-Gustav Droysen and Heinrich von Treitschke, he outlined a pretty
single-sided profile of the Hohenzollerns. He reminded the readers of Prussia’s ‘historical
youth’ and the Hohenzollerns’ former dependence on Poland, as well of the annoying issue
of perfidy of Elector Frederick William, the Prussian vassal, against his Polish sovereign.
Jarochowski primarily focused on the said Frederick William, called the ‘Great Elector’,
his grandson Frederick William I, and his great-grandson King Frederick II. Since the Prussian historiographers endeavoured to portray these historical figures as German patriots,
defenders of all-German interests, and promoters of unification of Germany, the Polish
author demonstrated in his studies not only the anti-Polish policies of the Hohenzollerns,
the cruelties and pettiness of the ‘Sergeant King’ Frederick William I, but also the effects of
the ‘Great Elector’s’ and Frederick II’s long-lasting collaboration with France, disastrous as
they proved to be for the German Reich and the Empire.
In Jarochowski’s opinion, the meteoric careers of Hohenzollern rulers was owed to industriousness and consistent stance of Brandenburg-Prussia’s rules who, rather than being
driven by the good of Germany, entirely focused on the Brandenburg-Prussian interest and
reason of state. Yet, this author stresses that the Hohenzollerns’ success was contributed to
by a passive attitude of Poland-Lithuania, along with France’s anti-Habsburg policies. The
Poles eventually paid the price of their statehood, while the French were defeated at Sedan
and lost Alsace and Lorraine less than a century afterwards. Utterly critical remarks on the
demeanours of Emperor William I’s ancestors were expressed by Jarochowski in his studies
published not only under the Russian Partition but also in the territory annexed by Prussia.
This testifies to a liberal facet of the Prussian censorship. However, it is emphasised that
Jarochowski, victimised many a time by the Prussian authorities, had most of his works
published anonymously, which was prompted by fear of loss of his job as a civil servant.
Czasy Nowożytne
TOM 27
ROK 2014
Arkadiusz Żukowski
Olsztyn
Konsekwencje polityki antyżydowskiej
w carskiej Rosji: emigracja Żydów do Afryki Południowej
na przełomie XIX i XX wieku
W artykule skoncentrowano się na emigracji Żydów do Afryki Południowej1
z takich miast jak Kowno, Wilno, Grodno i Suwałki, a zwłaszcza z sąsiadujących
z nimi okolic. Obszar ten należy uznać za bardzo specyficzny, gdyż emigracja Żydów z tego terenu, zwłaszcza z niektórych miasteczek i wsi, była głównie ukierunkowana na Afrykę Południową. Szczególnie dotyczy to ówczesnej guberni kowieńskiej i suwalskiej, a w dużo mniejszym stopniu wileńskiej2. Dla potrzeb niniejszego
artykułu obszar ten określać się będzie Litwą3.
Literatura przedmiotu dotycząca polityki antyżydowskiej, w tym jej konsekwencji, tzn. pogromów Żydów w carskiej Rosji, jest dość obfita4. Niemniej warto
przypomnieć przynajmniej najważniejsze podstawy tej polityki.
Termin „Afryka Południowa” dotyczy obszaru, który obejmował dwa państwa burskie: Wolne Państwo Oranje i Republikę Południowoafrykańską (zwaną potocznie Transwalem) oraz
dwie kolonie brytyjskie: Natal i Kolonię Przylądkową. Od 1910 r. stanowił on terytorium
państwa Unii Południowej Afryki, w Polsce zwanej też Związkiem Południowej Afryki, a od
1961 r. Republiką Południowej Afryki.
2
Jeśli chodzi o gubernię kowieńską, emigrowano przede wszystkim z miasteczek i wsi na
północ od miasta Kowno, a z guberni suwalskiej – głównie z powiatów Władysławów i Mariampol.
3
W anglojęzycznej literaturze przedmiotu obszar ten najczęściej określany jest Litwą, a Żydzi
pochodzący z tego obszaru określani są jako Russian Jews (ze względu na obywatelstwo),
Polish Jews, Lithuanian Jews, Jews from Russia, Jews from Poland lub Jews from Lithuania.
4
Z najnowszych publikacji zob.: Anti-Jewish Violence: Rethinking the Pogrom in East European History, red. J. Dekel-Chen i in., Bloomington 2011; I. M. Aronson, Troubled Waters: The
Origins of the 1881 Anti-Jewish Pogroms in Russia, Pittsburgh 1990; S. Johnson, Pogroms,
Peasants, Jews: Britain and Eastern Europe’s „Jewish Question”, 1867–1925, Basingstoke
1
122
Arkadiusz Żukowski
Strefa Osiedlenia, w której
Żydzi zmuszani zostali
mieszkać na mocy dekretów
carskich z 1795 i 1835 r.
1882 – Dekret carski
zakazujący Żydom
osiedlanie się poza
miastami i sztetlami
Miasta, w których Żydzi
musieli posiadać specjalne
pozwolenie do
zamieszkania
Miasta „otwarte” dla Żydów
w latach 1865–1891
1. Cesarstwo Rosyjskie i Strefa Osiedlenia według guberni (1795–1919). Tereny guberni
kowieńskiej, z której do Afryki Południowej przybyła większość emigrantów żydowskich
Źródła: G. Sharon, L. Hotz, The Jews in South Africa. A History, Cape Town–London–New York
1955; M. Kaplan, S. Kaplan, M. Robertson, From Shtetl to Steelmaking, Cape Town 1979.
Wspomniane gubernie: kowieńska, suwalska i wileńska, leżały w tzw. Strefie
Osiedlenia. Jej tworzenie zakończono ostatecznie w 1812 r.5 Na strefę tę składało
się 25 zachodnich guberni rosyjskich, od Morza Bałtyckiego po Morze Czarne.
2011; J. D. Kler, Russians, Jews, and the Pogroms of 1881–1882, Cambridge–New York
2011; Pogroms: Anti-Jewish Violence in Modern Russian History, red. J. D. Klier, S. Lambroza, Cambridge–New York 1992.
5
Strefę Osiedlenia zaczęto tworzyć w 1791 r. za panowania carycy Katarzyny, aby „oczyścić”
rdzenną Rosję (głównie Moskwę) z Żydów.
Konsekwencje polityki antyżydowskiej w carskiej Rosji
123
Strefa Osiedlenia stanowiła 4% powierzchni carskiej Rosji, a zamieszkiwało ją aż
94% całej populacji żydowskiej6. Jedynie na tym obszarze od 1812 r. pozwolono
Żydom osiedlać się bez prawa swobodnego przemieszczania się. Zamieszkiwanie
poza Strefą wymagało specjalnego zezwolenia. Również poruszanie się po jej obszarze wymagało zezwolenia. Wcześniejsze ustawodawstwo („Statut o urządzaniu
Żydów” z 1804 r.) dokładnie określało, gdzie wolno Żydom mieszkać i jakie mogą
wykonywać zawody, które zaś są im zakazane.
Żydom nie wolno było mieszkać i pracować na wsi (nie mogli prowadzić karczm
wiejskich i sprzedawać alkoholu chłopom). Praca na roli była mało realna, m.in.
dlatego, że ziemia na sprzedaż była trudno dostępna. Tym sposobem Żydzi ze wsi
zaczęli zasilać miasta i miasteczka Strefy Osiedlenia.
Żydom zakazano przenoszenia się i osiedlania w miastach rdzennej Rosji,
a z tych terenów przymusowo wydalano ich do Strefy Osiedlenia (szczególnie w latach 1893–1895)7, chociaż i wcześniej było wiele takich przypadków, np. w 1886 r.
wydano edykt wydalający Żydów z Kijowa.
Innym przykładem polityki antyżydowskiej były Dekrety Ziemskie cara Mikołaja I z 1827 r., na mocy których Żydzi płci męskiej w wieku od 12 do 25 lat
powoływani byli do wojska (młodociani do szkól ziemskich przy garnizonach wojskowych).
W 1882 r. (15 maja) wprowadzono tzw. prawa majowe, na mocy których usuwano
Żydów z miast rdzennej Rosji oraz ze wsi w Strefie Osiedlenia, np. Żydom nie wolno
było mieszkać w miejscowościach, w których liczba ludności stanowiła mniej niż
10 000, nawet w obrębie Strefy Osiedlenia. Wprowadzono wówczas także ograniczenia prawne w zawieraniu przez Żydów małżeństw i nałożono na nich wyższe podatki
niż dla innych narodowości. Wprowadzono też zakaz noszenia tradycyjnych żydowskich strojów. Od 1839 r. dotyczyło to Litwy, a od 1844 r. całej carskiej Rosji.
W latach 1886–1889 kolejne ukazy ograniczały dostęp Żydów do wielu zawodów i zakazywały wstępu do miejsc publicznych. W 1887 r. wprowadzono prawo,
na mocy którego odsetek Żydów przyjmowanych do szkół zmniejszono w Strefie
Osiedlenia do 10%.
Likwidowano również szkolnictwo żydowskie oraz zmuszano dzieci i młodzież
żydowską do uczęszczania do szkół państwowych, w których jedynym językiem
nauczania był język rosyjski, a także polski i niemiecki. Na uczelniach wobec studentów żydowskich obowiązywał system kwotowy oraz getto ławkowe.
Pod koniec XIX w. w carskiej Rosji mieszkała połowa światowej populacji Żydów. Według
spisu ludności z 1897 r. żyło tam 5,2 mln Żydów, z czego w Strefie Osiedlenia 4,9 mln.
7
W 1891 r. wydalono ponad 10 000 Żydów z Moskwy (oprócz tych, których uznano za „produktywnych”). W sumie przymusowo przesiedlono wówczas 14 000 rodzin żydowskich
z Petersburga i Moskwy do guberni zachodnich i południowych Strefy Osiedlenia.
6
124
Arkadiusz Żukowski
W służbie państwowej Żydów religijnych w zasadzie nie było. Jedyną możliwością piastowania stanowisk było przyjęcie chrztu. Restrykcje dotyczyły też przemysłu i handlu. W wojsku ograniczano możliwość awansu lub też nie dopuszczano do
służenia w poszczególnych formacjach wojskowych (np. w marynarce wojennej).
Dyskryminacyjne ustawodawstwo dotyczyło tradycyjnych żydowskich instytucji religijnych i społecznych. W 1804 r. zlikwidowano żydowskie organizacje
gminne – kahały, a ludność żydowska zaczęła podlegać lokalnym władzom administracyjnym.
Oprócz wzmiankowanego ustawodawstwa antyżydowskiego szczególną rolę
w prześladowaniach Żydów oraz podsycaniu nastrojów antysemickich odegrała
carska administracja. W sposób bezpośredni w politykę nękania i prześladowania
Żydów włączyła się policja carska (m.in. obławy), a w sposób pośredni – carska
ochrana, poprzez kreowanie tzw. spisku żydowskiego8.
Wzbudzanie nastrojów antysemickich było wykorzystywane do rozładowywania napięć społecznych. Żydzi stali się więc „kozłem ofiarnym” fali niezadowolenia
społecznego. Przymusowe i dość masowe przesiedlenia wywoływały na terenach
ich nowej egzystencji nastroje im nieprzyjazne i wrogie, co łatwo wykorzystały
władze carskie.
Podsumowując, carska Rosja w XIX i na przełomie XIX i XX w. była państwem, w którym antysemityzm stanowił oficjalną politykę państwa, a celem
władz było bądź zasymilowanie części z nich, bądź doprowadzenie większości do
decyzji udania się na emigrację. Celowi temu służyło wzniecanie postaw skrajnie
antyżydowskich (także wśród innych, oprócz rosyjskiej, nacji zamieszkujących
Rosję), co w konsekwencji prowadziło do serii mniej lub bardziej inspirowanych
przez władze carskie pogromów Żydów (zabici i ranni, grabież mienia, podpalenia domostw). Do pierwszego z nich doszło w Odessie w 1871 r. W kolejnych
latach nastąpiła fala pogromów i zastraszania Żydów w carskiej Rosji. Za ich
cezurę przyjmuje się często 1881 r., kiedy to Żydów oskarżano o próbę zamachu
na cara Aleksandra II. W sumie w latach 1881–1884 doszło tam do ponad 200 pogromów Żydów w ponad 100 miejscowościach (np. w 1881 r. w Warszawie). Kolejna seria pogromów nastąpiła w latach 1903–1906 (np. w Białymstoku w 1906 r.
zamordowano około 100 Żydów). Można uznać, że kres masowych pogromów Żydów nastąpił w 1907 r.9
W emigracji Żydów z Carskiej Rosji – oprócz czynników politycznych, prześladowań i pogromów oraz represyjnego ustawodawstwa – ważną rolę odgrywały
Carska tajna policja próbowała też oddziaływać na świadomość nie-Żydów w państwie poprzez kreowanie nienawiści do Żydów, np. opublikowanie w 1903 r. Protokołów Mędrców
Syjonu.
9
Warto wspomnieć, że skala pogromów w guberni kowieńskiej, wileńskiej i suwalskiej była
niewielka.
8
125
czynniki ekonomiczne i społeczne. Gros ludności żydowskiej, podobnie jak innych
grup narodowościowych, żyło w nędzy, a nawet doskwierał jej głód. W tym czasie
ludność tę charakteryzował wysoki przyrost naturalny10. Warunki mieszkaniowe
w przeludnionych dzielnicach żydowskich były fatalne. Dzielnice te (getta) często
ogarniały pożary ze względu na drewnianą zabudowę i słomiane dachy, a także
podpalenia.
Tak więc na skutek czynników politycznych, lecz także bardzo trudnej sytuacji
ekonomiczno-społecznej nastąpił masowy exodus Żydów z carskiej Rosji. Skalę
tej emigracji determinowało jednak natężenie antysemityzmu, np. w latach szczególnego nasilenia fali pogromów (lata 1903–1906)11 wyemigrowało stamtąd około
500 000 Żydów. W latach 1881–1914 wyemigrowało z tego państwa ponad 2 mln
Żydów: do USA 1 749 000, do Europy Zachodniej 240 000, do Ameryki Południowej 111 000, do Kanady 70 000, do Palestyny 45 000, do Afryki Południowej
45 000 i do Australii 500012. Afryka Południowa była jedną z ważniejszych destynacji dla Żydów uciekających z carskiej Rosji, przede wszystkim ze Strefy Osiedlenia, a w szczególności z guberni kowieńskiej.
Należy podkreślić, że na podjęcie decyzji o emigracji wpływała zarówno suma
determinantów związanych z miejscem urodzenia oraz zamieszkania, jak i występujących w kraju przyszłego osiedlenia. Oprócz sytuacji politycznej w carskiej
Rosji, którą wraz z czynnikami społeczno-ekonomicznymi należy zaliczyć do
najważniejszych determinant endogenicznych emigracji Żydów, najistotniejszymi czynnikami egzogenicznymi determinującymi napływ emigrantów do Afryki
Południowej było odkrycie tam złóż diamentów (1867), a później złota (1886).
Dzięki rozwojowi górnictwa Afryka Południowa błyskawicznie przeobrażała się
z kraju zacofanego w nowoczesny. Informacje o rodzących się tam fortunach
docierały także na tereny zamieszkałe przez Żydów polskich, litewskich i rosyjskich. Niebagatelną rolę odgrywały tutaj relacje ustne i pisemne członków
rodzin, krewnych lub znajomych przebywających lub odwiedzających Afrykę
Południową. Informacja o południowoafrykańskim „eldorado” pojawiała się
w prasie żydowskiej.
Informacje te były często fragmentaryczne i niepozbawione pierwiastka baśniowego. Siła oddziaływania tych przekazów była jednak na tyle duża, że zachęcała
do podróży tam, gdzie kończy się Afryka. Jednakże niski poziom wiedzy o Afryce
Południowej powodował, że wśród Żydów emigrujących z ziem polskich do Afryki Południowej via Anglia zdarzały się przypadki wręcz kuriozalne. Po przybyciu
Liczba ludności żydowskiej w Rosji wzrosła z 1,6 mln w 1820 r. do 5,6 mln w 1910 r.
Na Ukrainie i w Besarabii pogromy Żydów objęły 64 miasta i 626 miasteczek oraz setki
wsi.
12
Jewish Emmigration from Russia: 1880–1928, http://www.friends-partners.org/partners/beyond-the-pale/eng_captions/39-4.html (10.11.2012).
10
11
126
Arkadiusz Żukowski
do Afryki Południowej niektórzy żyli co najmniej kilka lat w przeświadczeniu, że
znaleźli się w Ameryce.
Od 1881 r. carską Rosję, a właściwie Strefę Osiedlenia opuszczało rocznie około 50 000–60 000 Żydów13. W latach dziewięćdziesiątych XIX w. liczba ta wzrosła
do ponad 100 000. Niektórzy wybierali jako kraj emigracji Afrykę Południową. Dla
Żydów z Litwy pod względem atrakcyjności kraj ten stanowił po Stanach Zjednoczonych drugi kierunek emigracji. Żydzi z tych ziem docierali do Afryki Południowej
przeważnie po czasowym pobycie w Wielkiej Brytanii. Żydowscy emigranci przybywali tam bez większych, a nawet średnich kapitałów. Przeważali przedstawiciele dolnych szczebli klas średnich, drobni kupcy i rzemieślnicy. W związku z tym, że przede
wszystkim pochodzili z Litwy, a także ze wschodnich terenów Polski, nazywano ich
litwakami, a całą społeczność – kolonią litewską w Afryce Południowej14. Terminem
litwaki określano tych Żydów, którzy pochodzili przede wszystkim z ówczesnej
guberni kowieńskiej, a także z wileńskiej, grodzieńskiej i suwalskiej.
Rewolucja 1905 r. w Rosji spowodowała kolejną falę uchodźczą Żydów do
Afryki Południowej. Podobnie jak poprzednia, składała się ona z biedoty wiejskiej i miejskiej. Portem ich wypłynięcia była Libawa oraz Królewiec i Szczecin15.
Stamtąd płynęli do Anglii, a potem do kraju docelowego, jakim była Afryka Południowa. Podobnie jak poprzednio część emigrantów pozostawała w Anglii kilka lat
w środowisku tamtejszych Żydów, co dla niektórych skutkowało procesami asymilacyjnymi, m.in. zostawali członkami w anglikańskich kongregacjach i zmieniali nazwisko na angielsko brzmiące. Należy też zauważyć, że relatywnie wielu
emigrantów miało nazwiska o polskim brzmieniu i mimo że doświadczyło przejawów antysemityzmu, „prawie wszyscy wspominają lata spędzone w Rosji, gdzie
wielu miało znajomych Polaków – mile i z sentymentem”16. W połowie lat sześćdziesiątych XX stulecia Włodzimierz Ledóchowski z Afryki Południowej, znawca
tej emigracji, pisał m.in.: „Pokolenie tych emigrantów mówi jeszcze z polsko-rosyjska, ze swoistym akcentem”17. Wśród niektórych znajomość inwokacji Adama
Mickiewicza, „Litwo ojczyzno moja”, przetrwała dziesięciolecia.
Trudno określić dokładną liczbę przybyłych w omawianym okresie do Afryki
Południowej emigrantów żydowskich z carskiej Rosji. Na przełomie XIX i XX w.,
oprócz lat 1903–1908, nie prowadzono dokładnych statystyk imigracyjnych.
Pierwszy spis ludności obejmujący swym zasięgiem całą Afrykę Południową przeprowadzono 17 kwietnia 1904 r. W Kolonii Przylądkowej spisy ludności odbyły się
P. Johnson, Historia Żydów, Kraków 1993, s. 389.
Autorstwo tego terminu przypisuje się Nahumowi Sokolowowi, działaczowi syjonistycznemu i historykowi; zob.: G. Sharon, L. Hotz, The Jews in South Africa: A History, Cape
Town–London–New York 1955, s. 61.
15
Ibidem.
16
R. Królikowski, O Polakach w Afryce Południowej, „Kultura” (Paryż) 1969, nr 5, s. 81.
17
W. Ledóchowski, Spacerkiem po Johannesburgu, „Wiadomości” (Londyn) 1966, nr 1057.
13
14
127
w 1865, 1875 i 1890 r.18 Skala tego zjawiska musiała być jednak duża, gdyż 3 lipca
1895 r. na posiedzeniu parlamentu Kolonii Przylądkowej w Kapsztadzie deputowany o nazwisku Venter domagał sie nawet powstrzymania wielkiej fali emigracji
Żydów i innych uchodźców politycznych do Afryki Południowej19. W odpowiedzi
ówczesny premier Gordon Spring replikował: „Z przyczyn politycznych wtrącone
są do więzień najświetlejsze umysły. Nie ma podstaw do twierdzenia, że ci ludzie
nie doprowadzą do rozwoju i rozkwitu tego kraju”20.
Chronologicznie emigranci najpierw docierali tam, gdzie odkryto diamenty.
W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XIX w. Kimberley stało się mekką
dla poszukiwaczy diamentów z całego niemal świata. W burzliwym rozwoju miasta uczestniczyli przybysze z ziem polskich, głównie osoby wyznania mojżeszowego21. Jedni próbowali wydobywać diamenty, inni dostarczali żywność, narzędzia,
alkohol i rozrywki. Byli i tacy, którzy trudnili się sprzedawaniem tych drogocennych kamieni.
Żydzi polscy, litewscy i rosyjscy dość szybko zorganizowali się i w „stolicy
diamentów” Kimberley założyli organizację o nazwie Polish-Russian Union, która
miała za zadanie statutowe pomoc jej członkom w osiedlaniu się. W późniejszym
okresie na siedzibę organizacji obrano „miasto złota” – Johannesburg. Publicysta
i działacz polonijny Włodzimierz Ledóchowski pisał na ten temat m.in.: „W spisie
organizacji samopomocowych Johannesburga owych późnych dekad XIX w., tworzonych dla niesienia pomocy świeżo przybyłym osadnikom, imię Polski pojawia
się tylko pod nazwą »Polish-Russian Union«”22. Od skrótu tej organizacji: PRU,
tamtejsza biała społeczność nazwała ich „Peruwiańczykami” (Peruvians)23. Nikt
nie prowadził ich statystyki, ale ich liczbę można oceniać na setki, jeśli nie na tysiące24. Większość z nich stanowili Żydzi z polskich i litewskich sztetlów.
„Peruwiańczycy” nie cieszyli się najlepszą reputacją. W końcu XIX w. pisano
o nich jako o gangu nieuczciwie handlującym używaną odzieżą lub też trudnią Official Year Book of the Union, Pretoria 1932, s. 783–785; L. H. Gann, P. Duignan, Why
South Africa will Survive, Cape Town 1981, s. 287.
19
E. Rosenthal, Gold! Gold! Gold! The Johannesburg Gold Rush, Johannesburg 1970, s. 212.
Deputowany Venter użył terminu „Polacy”.
20
Ibidem.
21
W publikacjach z okresu „gorączki” diamentów i złota Żydów z dawnych ziem Rzeczypospolitej określano często terminem „Polacy” (np. Pole, Polander, Poland’s people).
22
W. Ledóchowski, Klątwa złota i diamentów, maszynopis niepublikowanej części artykułu
z „Polityki” 1987, nr 2, s. 6 (kserokopie w zbiorach autora).
23
Pochodzenie terminu „Peruwiańczycy” jest jednak różnie interpretowane; zob.: M. Shain,
The Foundation of Ant-Semitism in South Africa: Images of the Jews 1870–1930, praca doktorska, University of Cape Town 1990, s. 64–65; M. Shain, Jewry and Cape Society, Cape
Town 1983, s. 12. Autor artykułu podał wersję za: Encyclopeadia of Southern Africa, London
1961, s. 387.
24
W. Ledóchowski, Klątwa złota i diamentów, s. 6.
18
128
Arkadiusz Żukowski
cym się na szeroką skalę nielegalną sprzedażą alkoholu25. Określenie „Peruwiańczyk” miało wówczas konotacje szczególnie pejoratywne. Byli przedmiotem drwin
i ośmieszenia ze strony innych emigrantów, zwłaszcza społeczności angielskojęzycznej (English-speaking), lecz również Żydów angielskich i niemieckich26. Dla
przykładu, w artykule redakcyjnym „The Johannesburg Times” z 1 kwietnia 1896 r.
nazwano ich „krętaczami”27. O „Peruwiańczykach” krążyło wiele niewybrednych
żartów.
W odniesieniu do negatywnych opinii o „Peruwiańczykach”, rabin Hertz twierdził, że 95% z nich (używał terminu Russian Jews) stanowili ludzie honorowi,
którzy w sposób honorowy próbowali żyć28.
Podkreślano, że ich status społeczny należał do najniższych w Afryce Południowej29. Stanowili oni najuboższą część białej społeczności Afryki Południowej. Od
innych odróżniali się posturą30, ubiorem, zwyczajami, a także zapachem31.
Organizacja Polish-Russian Union powszechnie utożsamiana była wyłącznie
z działalnością Żydów polskich, litewskich i rosyjskich. Natomiast w ówczesnej
prasie polskiej pisano o tej organizacji, zwanej też towarzystwem polsko-litewskim, że:
[...] nie pracuje zbyt prężnie, ponieważ Polacy nie tworzyli zwartych skupisk, a byli
porozrzucani po kraju oraz brakowało ludzi, którzyby społecznie zaangażowali się w tę
działalność. Próbował to robić pewien ksiądz, który jednak według korespondencji z Johannesburga: „po litewsku mówić nie umie, po polsku zaś zapomniał, tak że mówi tylko
po niemiecku”32.
C. van Onselen, Social and Economic History of the Witwatersrand 1886–1914, t. 1, Johannesburg 1986, s. 72–82, 84. Szczególną rolę „Peruwiańczyków” w nielegalnym handle alkoholem podkreśla się w okresie obowiązywania w Transwalu prohibicji w latach 1897–1899.
26
M. Shain, Jewry, s. 12–13, 46–47.
27
G. Simonovitz, The Background to Jewish Immigration to South Africa and the Development
of the Jewish Community in the South African Republic between 1890–1902, praca licencjacka, University of the Witwatersrand, Johannesburg 1960, s. 92.
28
„London Jewish Chronicle” 1899, z 28 czerwca.
29
Wobec „Peruwiańczyków” stosowano takie określenia jak „the poorest of East Europeans”,
„very low class of Russian and Polish Jews”, „lumpenproletariat”. Zob.: C. van Onselen,
Social, s. 74.
30
Na temat wątłej postury „Peruwiańczyków” zob.: G. Saff, An Examination of Legislation
Affecting Immigration of Jews into South Africa 1900–1930: The Interplay between Class,
Anti-Semitism and Economic Motives, praca licencjacka, University of Cape Town, Cape
Town 1985, s. 17.
31
„Peruwiańczycy” nosili głównie tradycyjne ubrania, niezmieniane od wyjazdu z Europy,
a ich nieprzyjemny zapach miał według „ulicy ośrodków górniczych” wynikać także faktu,
że po przybyciu do Afryki Południowej stronili od mycia się.
32
„Gazeta Handlowo-Geograficzna” 1899, nr 3, s. 47.
25
129
Polish-Russian Union, podobnie jak inne organizacje żydowskie w Afryce Południowej, miała własny organ prasowy i prowadziła działalność wydawniczą33.
Wielu Żydów polskich, litewskich i rosyjskich po przybyciu do Afryki Południowej na przełomie XIX i XX w. założyło własne przedsiębiorstwa. Najpierw
były to sklepiki i zakłady rzemieślnicze oraz małe kantyny, również dla afrykańskich robotników (Kaffir eating house), i handel obwoźny.
Żydzi polscy, litewscy i rosyjscy prowadzili swój handel przeważnie w środowisku burskiej społeczności zamieszkującej wiejskie tereny okalające miasta górnicze Randu. Skupowali oni od Burów płody rolne, bydło i owce. Od Burów uczyli
się języka afrikaans i przejmowali niektóre zwyczaje. Społeczność burska była im
dużo bliższa niż Brytyjczycy. Kontaktom między żydowskimi kupcami a Burami
sprzyjało też podobieństwo języków jidisz i afrikaans oraz sposób postrzegania roli
religii w życiu społecznym.
Z czasem część z tych Żydów, np. Samuel Marks, zdobyła ważną pozycję w gospodarce kraju. Dotyczyło to przede wszystkim przemysłu tekstylnego, spożywczego oraz górnictwa metali i kamieni szlachetnych34.
Żydzi polscy i litewscy zrewolucjonizowali niektóre dziedziny południowoafrykańskiego rolnictwa, np. wprowadzili wielkotowarową uprawę ziemniaków
i drzew owocowych35, w prasie południowoafrykańskiej zaś podawano, że zaliczani są oni do najlepszych lingwistów na świecie36.
Warto odnotować stanowisko i udział Żydów polskich, litewskich i rosyjskich
w wojnie angielsko-burskiej (1899–1902). W samym Johannesburgu i okolicach
mieszkało wówczas przynajmniej 15 000 Żydów, z czego większość stanowili rosyjscy i polscy, a także niemieccy37. Żydzi angielscy, cieszący się wysokim
statusem społecznym i powiązani ściśle z syndykatami górniczymi, wykazywali
sympatie probrytyjskie. Większość Żydów polskich, litewskich i rosyjskich, wywodząca się spośród drobnych sklepikarzy i kupców, opowiedziała się po stronie
burskiej lub przyjmowała postawy obojętne. Jednym z przejawów ich sympatii dla
A. Lowth, South Africa Calling: The South African Press and Books, London 1928, s. 148.
Samuel Marks – południowoafrykański magnat przemysłowy i górniczy. Urodził się niedaleko Suwałk. Na początku lat sześćdziesiątych XIX w. wyjechał do Anglii. Po kilkuletnim
tam pobycie udał się do Afryki Południowej (1868). Szybko wzbogacił się, inwestując w wydobycie diamentów i złota. Założył wzorcowe farmy, nastawione na produkcję wielkotowarową owoców. Był twórcą przemysłu stalowego w Afryce Południowej oraz doprowadził do
rozwoju wielu sektorów gospodarki tego kraju. Należał do doradców prezydenta Transwalu
Paula Krugera. Zob.: H. Katzew, Sammy Marks, „Jewish Digest” 1950, s. 11–14.
35
Jewish Prominent in Agriculture, „Cape Times” 1930, z 8 lutego.
36
Immigration, „Cape Times” 1930, z 15 marca.
37
J. A. Hobson, The War in South Africa: Its Causes and Effects, London 1900, s. 190. Według
innych szacunków w Randzie mieszkało wówczas około 7000 Żydów rosyjskich i polskich.
Zob.: C. van Onselen, Social, s. 74.
33
34
130
Arkadiusz Żukowski
walki Burów było m.in. entuzjastyczne powitanie na dworcu kolejowym w Pretorii
ochotniczych oddziałów rosyjskich 26 stycznia 1900 r.
Brak materiałów źródłowych nie pozwala na dokładne zrekonstruowanie losów
Żydów polskich, litewskich i rosyjskich w czasie wojny angielsko-burskiej. Szacuje się, że ogółem 198 ochotników żydowskich walczyło po stronie Burów38. Częściej wspomagali oni oddziały burskie, zajmując się aprowizacją. Dokumenty wojskowe władz brytyjskich informowały m.in. o „35-letnim Moritzu Karlmayerze,
Polaku, urodzonym w Polsce, zamieszkującym w Vlaakfontein, okręg Vryburg,
Kolonia Przylądkowa”39. Trudnił się on handlem obwoźnym, a w czasie wojny
został schwytany wraz z oddziałem burskim i trafił do więzienia jako „Prison of
War”. W późniejszym okresie władze brytyjskie dały mu możliwość powrotu do
Polski40.
Po wybuchu wojny angielsko-burskiej na obszarze Afryki Południowej nie
funkcjonowały właściwie przepisy limitujące emigrację do tego kraju. Jedynie
w 1897 r. w Republice Południowoafrykańskiej (Transwalu) ustanowiono pewne
restrykcje względem nowo przybyłych. Stało się to w następstwie nieudanego Rajdu Jamesona. Wtedy właśnie tamtejszy parlament, Volksraad, zaaprobował projekt ustawy zabraniający wjazdu na teren republiki osobom niepożądanym. Oprócz
świadectwa o dobrej reputacji emigrant musiał mieć 100 funtów lub być handlarzem z umową o pracę41.
Wojna spowodowała wyjazd dużej grupy Żydów polskich, litewskich, a także
rosyjskich z Transwalu do miast portowych Afryki Południowej. W Kapsztadzie,
w związku z ich napływem, społeczność żydowska podwoiła się. Warunki życia
tych uchodźców należały do wyjątkowo trudnych. Część z nich reemigrowała do
Europy lub na inne kontynenty.
Po podpisaniu traktatu pokojowego między Burami a Brytyjczykami w Vereeniging (31 maja 1902 r.) zniszczony kraj potrzebował do odbudowy gospodarki kapitałów i rąk do pracy. Niemniej w dawnej Republice Południowoafrykańskiej
i w Wolnym Państwie Oranje wprowadzono na każdy miesiąc limity imigracyjne według przynależności państwowej. W Kolonii Przylądkowej od 30 stycznia
1903 r. zaczął działać restrykcyjny akt (Cape Immigration Act, Act No 47 of 1902),
który był w zasadzie nastawiony na kontrolowanie przybyszów z Azji, ale jednocześnie był wymierzony przeciw wielu emigrantom z Europy Wschodniej. Jednym z ograniczeń było nieuznanie jidisz jako języka europejskiego42. Żydowska
B. Pottinger, The Foreign Volunteers: They Fought for the Boers (1899–1902), ��
Pietermaritzburg 1986, s. 285.
39
State Archives in Pretoria, TAB, PMO 60, PM 4165/02, 15 VI 1902.
40
Ibidem, 18 VI 1902.
41
G. Sharon, L. Hotz, The Jews, s. 88.
42
M. Arkin, South African Jewry: A Contemporary Survey, Cape Town 1984, s. 5.
38
131
organizacja Board of Deputies z Londynu w liście do władz Kolonii Przylądkowej nalegała na uchylenie tego ograniczenia, argumentując m.in., że „Żydzi
rosyjscy i polscy są o wiele bardziej wykształceni niż osoby z tych samych klas
społecznych przybywające z innych krajów”43. Mimo obowiązujących restrykcji
w raporcie z maja 1904 r. ujawniono, że od stycznia do grudnia 1904 r. do Kapsztadu przybyło 65 160 emigrantów, w tym obywatele Rosji stanowili 6,6% całej tej
emigracji (4265 osób)44.
W okresie późniejszym napływ Żydów polskich, litewskich i rosyjskich do Afryki Południowej został w pewnym stopniu zahamowany, m.in. przez podwyższenie
z 5 do 20 funtów sumy pieniędzy, jaką musiał się wykazać przyszły emigrant. Na
spadek emigracji wpłynęła też recesja gospodarcza, związana m.in. z najdotkliwszą suszą, nienotowaną tam od 40 lat45.
Na początku XX w. w kręgach rządzących Afryką Południową zrodziły się projekty zmiany stosunków liczbowych między ludnością białą a czarną, które kształtowały się wówczas jak 1 do 3 lub 1 do 2,546. Domagano się szerszego otwarcia
Afryki Południowej dla emigracji europejskiej. Niektóre opcje dotyczyły także
emigracji Żydów, np. w tym czasie do kopalń złota w Transwalu usiłowano sprowadzić około 100 000 Żydów z Rosji i Galicji47.
Na przełomie XIX i XX w. w Afryce Południowej procesy emigracyjne były
największe. W 1875 r. biała ludność tego kraju liczyła 328 000 osób, a w 1911 r.,
mimo tysięcy ofiar wojny angielsko-burskiej, zwiększyła się do 1 276 000 osób48.
Tak szybki wzrost spowodowany był również przez napływ Żydów m.in. z terenów
dawnej Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego. Przyjmuje się, że w okresie
trzech dekad 1881–1910 do Afryki Południowej wyjechało stamtąd około 40 000
Żydów49. Z terenów mniej więcej dzisiejszej Litwy w latach 1881–1900 do Afryki
Południowej wyemigrowało około 20 000 Żydów. Natomiast w latach 1880–1914
z monarchii austro-węgierskiej przybyło około 1000 Żydów50. Do Transwalu natomiast emigrowano z guberni kamieńskiej w drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych XIX w.51
Ibidem, s. 91–92, 96.
Ibidem, s. 95.
South Africa 1988–1989, Official Yearbook of the Republic of South Africa, Cape Town 1990,
s. 81.
47
Russian Jews Miners’, „London Jewish Chronicle” 1903, z 13 listopada, s. 20.
48
Official Year Book of the Union, s. 783–785; L. H. Gann, P. Duignan, Why South Africa,
s. 287.
49
50
Mechanizmy polskich migracji zarobkowych, red. C. Bobińska, Warszawa 1976, s. 132.
51
K. Groniowski, Emigracja z ziem zaboru rosyjskiego (1864–1918), w: Emigracja z ziem polskich w czasach nowożytnych i najnowszych (XVIII–XX w.), red. A. Pilch, Warszawa 1984,
s. 222.
45
46
43
44
132
Arkadiusz Żukowski
W 1899 r. liczba Żydów rosyjskich (w skład których zaliczano też Żydów polskich i litewskich) żyjących w Witwatersrandzie (tereny złotonośne wokół Johannesburga) szacowano na 700052, według zaś innych danych, w Afryce Południowej
do 1899 r. mieszkało 18 000 Żydów ze wschodniej Europy (Eastern European
Jews)53. W sumie diasporę żydowską w tym kraju szacowano na około 24 000, z czego większość stanowili Żydzi rosyjscy54.
Emigracja Żydów z guberni kowieńskiej, suwalskiej i wileńskiej do Afryki Południowej miała charakter wybitnie rodzinny. Rodzinne powiązania stanowiły swoisty
łańcuch emigracji. Emigranci ci wywodzili się ze środowisk najuboższych, a w niewielkim stopniu z drobnomieszczaństwa. Zdecydowanie wyróżniali się na tle białego społeczeństwa Afryki Południowej, w tym społeczności żydowskiej przybyłej
tam z krajów Europy Zachodniej. Różnice dotyczyły języka, religii, kultury, tradycji,
obyczajów, a nawet ubioru. Istotną rolę w życiu Żydów z ziem polskich osiadłych
w Afryce Południowej odgrywała religia i język. To właśnie od czasów ich przybycia
do tego kraju rozkwitła wśród tamtejszych Żydów aktywność religijna. Wraz z emigrantami podążali rabini. W Afryce Południowej otwierano „własne” synagogi, kongregacje i szkoły talmudyczne. Jako zagorzali ortodoksi upowszechniali oni wśród
południowoafrykańskiej społeczności żydowskiej zwyczaj spożywania żywności
koszernej. W przeciwieństwie do innych kierunków emigracji żydowskiej z carskiej Rosji nie tracili oni łączności z rodzimymi wspólnotami kahalnymi.
Żydzi ci posługiwali się przede wszystkim jidisz. Osoby związane z działalnością religijną znały hebrajski. Znajomość języka angielskiego i afrikaans zdobywali
po przybyciu do Afryki Południowej. Wyjątek stanowili emigranci zatrzymujący
się na pewien okres w Anglii, gdzie mieli możliwość kontaktu z językiem angielskim. W latach dziewięćdziesiątych XIX w. w Afryce Południowej rozpoczęto wydawanie prasy i książek w jidisz.
Rodzinny charakter tej emigracji, z tych samych miast lub wiosek, skutkował
też tworzeniem w Afryce Południowej stowarzyszeń społeczno-kulturalnych, w tym
samopomocowych i charytatywnych, np. Congregation of Ponovez Sick Benefit and
Benevolent Society (założona w 1896), Kovno Sick Benefit and Benevolent Society
(1911), Kelme Benefit Society (1910), Keidan Helping Hand and Benevolent Society,
Krakinovo Sick Benefit Society, Ponovez Benefit Society and Beth Hamedrash, Rakishkar Sick Benefit Society, Schawler Sick Benefit and Benevolent Society (1910),
Schavlaner Sick Benefit and Friendly Society (1911), Wilkomier Sick Benefit and
Benevolent Society, Wilner Sick Benefit and Benevolent Society55.
C. van Onselen, Social, s. 74.
„London Jewish Chronicle” 1900, z 20 kwietnia.
54
55
Zob.: The South African Jewish Year Book. Directory of Jewish Organisations and Who’s
Who in South African Jewry 1929, red. M. de Saxe, Johannesburg 1929; South African Jewish
52
53
133
W wyniku relatywnie licznej emigracji z drugiej połowy XIX w. i z początku XX w. w Afryce Południowej powstało trwałe i zamożne skupisko Żydów.
Pierwsze liczne grupy żydowskich emigrantów docierały do Afryki Południowej
głównie z Anglii i Niemiec po odkryciu tam złota i diamentów56. Na przełomie
XIX i XX stulecia nastąpiła fala emigracji żydowskiej z krajów Europy Środkowo-Wschodniej57. Od lat pięćdziesiątych do końcu lat osiemdziesiątych XX w. diasporę żydowską w Afryce Południowej szacowano na 120 00058, z czego około 70%
stanowili emigranci lub ich potomkowie Żydów z Litwy59. Tak więc współczesny
obraz diaspory żydowskiej w Afryce Południowej w dużym stopniu opierał się na
emigracji Żydów polskich, litewskich i rosyjskich w latach 1881–1910, w szczególności Żydów z guberni kowieńskiej i suwalskiej, a także wileńskiej.
Diaspora żydowska w Afryce Południowej była i jest silnie zintegrowana. Od
drugiej połowy XIX w. dysponuje ona własną siecią szkół, organizacji społecznych
i religijnych. Zamieszkuje prawie wyłącznie w dużych miastach, głównie w Johannesburgu, który z tego powodu w przeszłości nazywany był czasami „Jewburg” lub
„nową Jerozolimą”, oraz w Kapsztadzie. Społeczność żydowska szybko zaadaptowała się do nowych warunków, zachowując przy tym w dużym stopniu własną
identyfikację religijno-kulturową. Osiągnęła ona liczące się sukcesy w południowoafrykańskiej gospodarce i kulturze, np. w finansach, górnictwie i przemyśle.
Board of Deputies. Report of the Executive Committee for the Period August 1927 to November 30th 1939, Cape Town 1930.
56
Zob.: I. Abrahams, The Birth of a Community: A History of Western Province Jewry from the
Earliest Time to the End of the South African War 1902, t. 1, Cape Town 1955; Founders and
Followers – Johannesburg Jewry from 1887 to 1915, red. M. Kaplan, M. Robertson, Cape
Town 1991; L. Herrman, A History of the Jews in South Africa – from the Earliest Time to
1895, Johannesburg 1935; M. Shain, Jewry and Cape Society, Cape Town 1983; G. Sharon,
L. Hotz, The Jews.
57
Na temat emigracji Żydów polskich, litewskich i rosyjskich do Afryki Południowej i ich
tam aktywności zob.: N. Berger, Chapters from South African History: Jewish and General, Johannesburg 1982; L. Feldman, Oudtshoorn: Jerusalem of Africa, Johannesburg 1989;
M. Kaplan, From Shtetl to Steelmaking, Cape Town 1979; The Light of Israel: The Story of
the Paarl Jewish Community, Paarl 1993. Interesujące archiwalia oraz druki dotyczące tego
problemu znajdują się w The South African Jewish Board w Johannesburgu, The Kaplan
Centre for Jewish Studies przy University of Cape Town oraz The Jacob Gitlin Library and
the South African Jewish Museum w Kapsztadzie.
58
Według spisu powszechnego z 1980 r. RPA zamieszkiwało 119 220 Żydów; zob.: South Africa 1985, Official Yearbook of the Republic of South Africa, Pretoria 1986, s. 88.
59
M. Cohen, Anti-Jewish Manifestation in the Union of South Africa during the Nineteen Thirties, praca licencjacka, University of Cape Town, Cape Town 1968, s. 3.
Czasy Nowożytne
TOM 27
ROK 2014
Ilona Zaleska
Toruń
Polskie partie i nurty polityczne w Królestwie
Polskim na przełomie XIX i XX wieku
wobec pogromów Żydów
Życie polityczne w Królestwie Polskim na przełomie XIX i XX w. zdominowane było przez dwa wiodące nurty polityczne, tj. socjalistyczny oraz narodowodemokratyczny. Ten pierwszy na polskim gruncie rozwijał się dwutorowo. Socjalizm
w wersji niepodległościowej reprezentowała Polska Partia Socjalistyczna (PPS),
a po rozłamie w 1906 r. PPS-Frakcja Rewolucyjna. Socjalizm internacjonalistyczny
był właściwy dla Socjaldemokracji Królestwa Polski i Litwy (SDKPiL), a z czasem
także dla PPS-Lewicy. Nurt narodowodemokratyczny organizacyjnie reprezentowała Narodowa Demokracja, zwana potocznie endecją. Środowisko konserwatywnougodowe długo nie było zorganizowane i konsolidowało się wokół warszawskiego
dziennika „Słowo” oraz petersburskiego „Kraju”. Dopiero po 1905 r. zawiązało
ono własne stronnictwo, działające pod nazwą Stronnictwo Polityki Realnej. Sfery
ultrakonserwatywne i klerykalne miały oparcie w tygodniku „Rola” Jana Jeleńskiego. Dla nurtu liberalnego kojarzonego z pozytywizmem warszawskim główną
trybuną poglądów stała się „Prawda” Aleksandra Świętochowskiego. Królestwo
Polskie nie stanowiło sprzyjającego podłoża do rozwoju liberalizmu. Liberałowie
po 1904 r. wprawdzie zdołali się zorganizować, tworząc Związek Postępowo-Demokratyczny, Partię Postępową, a następnie Postępową Demokrację, lecz nie mieli
większego wpływu na zagospodarowane już życie polityczne, w dużym stopniu
przez opcję socjalistyczną i narodowodemokratyczną.
Żydzi byli członkami polskich partii politycznych. Spośród wskazanych tu ugrupowań udzielali się w PPS, SDKPiL, a także w liberalnej Partii Demokratycznej.
Polityków pochodzenia żydowskiego możemy znaleźć nawet w strukturach Narodowej Demokracji w pierwszym okresie jej istnienia. Sytuacja zaczęła się komplikować w związku z polityczną aktywizacją Żydów, a w ślad za tym – tworzeniem
136
Ilona Zaleska
niezależnych od polskich organizacji politycznych. Dla społeczności żydowskiej
atrakcyjne stawały się dwa kierunki polityczne: socjalistyczny oraz syjonistyczny. Żydzi sympatyzujący z socjalizmem udzielali się w Żydowskiej Organizacji
PPS zawiązanej w 1893 r. oraz w Ogólnym Żydowskim Związku Robotników na
Litwie, w Polsce i w Rosji (Bund) powstałym w 1897 r. Relacje PPS z Bundem
nie układały się najlepiej. Kwestia bowiem niepodległości Polski nie była w sferze
zainteresowania Bundu. Dążeniem syjonistów stało się natomiast przekształcenie
społeczności żydowskiej w nowoczesny i świadomy swojej odrębności naród1.
Wszystko to rzutowało na stosunki polsko-żydowskie w Królestwie Polskim.
Coraz trudniej było o poprawne relacje w związku z narastającą popularnością ideologii antysemickiej. Antysemityzm w Królestwie Polskim, dotąd kojarzony głównie z założonym w 1883 r. tygodnikiem „Rola” Jana Jeleńskiego, zaczął przenikać
również do środowisk uchodzących za postępowe i demokratyczne, a skonsolidowanych wokół dwóch pism: „Głosu” oraz „Prawdy” Aleksandra Świętochowskiego. Coraz głośniej zaczęto mówić o rozchodzeniu się dróg Żydów i Polaków.
Pod koniec XIX w. przestali wierzyć w asymilację dotąd jej najwięksi orędownicy
– warszawscy pozytywiści. Nie bez wpływu na zmianę stanowiska miało tu wrażenie wywołane pogromem warszawskim z 1881 r.2 Ideologiczny antysemityzm
najpełniejszy wyraz osiągnął wraz z rozwojem ruchu narodowodemokratycznego
i powstaniem Narodowej Demokracji3.
Żadne z politycznych ugrupowań działających w Królestwie Polskim nie pomijało w enuncjacjach programowych szeroko rozumianej „kwestii żydowskiej”.
Sporo miejsca poświęcano jej w ramach politycznej publicystyki. W kontekście
stanowiska wobec pogromów ludności żydowskiej zaistniała ona szerzej w pierwszych latach XX w. Głośnym echem odbiły się wówczas wieści o pogromach
w Rosji, tj. w Homlu i Kiszyniowie w 1903 r. Pogromowa fala nie ominęła zarówno ziem zaboru rosyjskiego, jak i samego Królestwa Polskiego. Antyżydowskie
ekscesy w Częstochowie w 1902 r.4, społeczne napięcie pierwszego roku rewolucji,
niejednokrotnie znajdujące ujście w antyżydowskich wystąpieniach w miastach
M. Śliwa, Obcy czy swoi. Z dziejów poglądów na kwestię żydowską w Polsce w XIX i XX
wieku, Kraków 1997, s. 70; A. Żbikowski, Żydzi, Warszawa 2004, s. 101–102.
2
M. Janowski, Polska myśl liberalna do 1918 r., Kraków–Warszawa 1998, s. 211. Więcej
na temat pogromu warszawskiego zob.: A. Cała, Asymilacja Żydów w Królestwie Polskim
(1864–1897). Postawy, konflikty, stereotypy, Warszawa 1989, s. 271–276.
3
Zagadnienie stanowiska Narodowej Demokracji wobec kwestii żydowskiej w skali trójzaborowej szczegółowo omówił M. Sobczak, Narodowa Demokracja wobec kwestii żydowskiej
na ziemiach polskich przed I wojną światową, Wrocław 2007.
4
Zamieszki w Częstochowie wybuchły spontanicznie po kłótni Polki z żydowskim straganiarzem, który rzekomo miał jej sprzedać zepsute owoce. Wywiązała się sprzeczka, a kobieta
miała paść ofiarą pobicia przez kilku Żydów. Wieść szybko rozniosła się po mieście. Doszło
do dewastacji żydowskich straganów i sklepów. Jako uczestników akcji wskazywano robotników. Ostatnim akordem rozruchów była interwencja wojsk rosyjskich, która przyniosła kil1
Polskie partie i nurty polityczne w Królestwie Polskim
137
robotniczych (tj. Łódź, Warszawa), wreszcie pogrom białostocki (14–16 czerwca 1906) i siedlecki (25–27 sierpnia 1906) zadziałały na partie mobilizująco, aby
sprecyzować oficjalne stanowisko wobec aktów przemocy dokonywanych na Żydach. Dominowało stanowisko zdecydowanie potępiające pogromy zarówno po
lewej, jak i prawej stronie sceny politycznej Królestwa Polskiego. Nie oznaczało
to jednak, że polskie środowiska polityczne, którym właściwy był antysemityzm,
rezygnowały z przedstawiania Żydów w złym świetle. Starano się jednak nie przekraczać pewnych granic. Nawet jeśli wzywano do walki z nimi, to nigdy nie rozumiano jej w kategoriach fizycznych gwałtów na ludności żydowskiej.
Oczywisty natomiast pozostaje fakt, że argumentację mającą uzasadnić antypogromowe stanowisko dobierano w zależności od politycznych przekonań i reprezentowanej ideologii. Doskonale jest to widoczne, gdy zestawia się socjalistyczny
i endecki punkt widzenia na pogromy żydowskie. I w jednym, i drugim przypadku
zgadzano się, że organizatorem pogromów były władze carskie, a ich taktyka wobec ludności polskiej i żydowskiej opierała się na starej i znanej zasadzie divide et
impera. Jednak według partii lewicowych taktyka pogromowa względem Żydów
miała służyć władzy zaborczej do rozbicia ruchu robotniczego, w opinii zaś endecji – do osłabienia polskiego ruchu narodowego. Największą aktywność w reagowaniu na niebezpieczeństwo wystąpienia antyżydowskich rozruchów oraz na już
zaistniałe pogromy za każdym razem wykazywały partie lewicowe.
Jeszcze przed pogromem w Kiszyniowie socjaliści za pośrednictwem swojego
głównego organu prasowego, czyli „Robotnika”, informowali o rozpowszechnianiu
w Warszawie ulotek wzywających do bicia Żydów. Wskazywano jako prowokatorów ludzi z marginesu: złodziejów liczących na łupy w razie antysemickich zamieszek oraz policję i szpicli. Ci ostatnio wymienieni, w opinii socjalistów, chcieli
w ten sposób odwrócić uwagę od walki z rządem. Apelowano, aby nie ulec prowokacji i szerzyć przekonanie, że bicie Żydów byłoby czynem „haniebnym i niegodnym ludu polskiego”. Jednocześnie przekonywano, że to nie walka z Żydami, lecz
z „najezdniczym rządem moskiewskim i z wszystkimi kapitalistami” jest obowiązkiem socjalistów i robotników5. Typowe dla środowisk lewicowych było przekonanie opinii publicznej, aby nie w Żydach, lecz we władzy zaborczej widzieć wroga.
Same wydarzenia kiszyniowskie pepeesowcy skojarzyli ze średniowiecznymi
krwawymi prześladowaniami religijnym, z czasami stosów i tortur6. Ostrzegano
przy tym, że rząd nie poprzestanie na Kiszyniowie, gdyż ludność chrześcijańska
jest dalej podżegana przeciw Żydom7. Sprawie kiszyniowskiej poświęcono obka ofiar śmiertelnych i rannych po stronie polskiej. Całe wydarzenie opisano w „Przeglądzie
Wszechpolskim”. Zob.: Kronika, „Przegląd Wszechpolski” 1902, z września.
5
Baczność, Towarzysze, „Robotnik” 1903, z 6 kwietnia.
6
Kto winien, „Robotnik” 1903, z 1 sierpnia.
7
Rządowy antysemityzm, „Robotnik” 1903, z 26 października.
138
Ilona Zaleska
szerny artykuł otwierający sierpniowy numer „Robotnika” z 1903 r. Akcentowano
w nim prowokatorską i celową działalność policji i rządu, w których interesie miało być wzajemne antagonizowanie Żydów i ludności chrześcijańskiej, aby osłabić
ruch rewolucyjny. Wzywano do tępienia antysemityzmu i położenia tamy antyżydowskim wystąpieniom w przyszłości8.
W podobnym duchu wypowiadali się socjaldemokraci z SDKPiL. Nieomal każdemu komentarzowi opcji socjalistycznej towarzyszył silny ładunek ideologiczny.
Można także zaryzykować stwierdzenie o instrumentalnym traktowaniu podnoszonego tematu pogromów, który po pierwsze, dawał asumpt do dyskredytowania władzy carskiej, po drugie – dostarczał dodatkowego argumentu do walki z carskim
despotyzmem. Dla zaakcentowania rozmiaru tragizmu wydarzeń kiszyniowskich
socjaldemokraci nie uciekali od drastycznych opisów. W czołowym periodyku
SDKPiL, „Przeglądzie Socjaldemokratycznym”, donoszono o „wbijaniu gwoździ
w oczy, biciu i rozpruwaniu brzuchów kobietom brzemiennym, gwałceniu dziewczynek, wyrzucaniu z okien niemowląt, rozdzieraniu ludzi na dwoje [...]”9. Kiszyniowską rzeź uznano za efekt „szatańskiej” polityki caratu. Jak pisano:
Zadaniem rządu było skierować żywiołowy ruch rewolucyjny w łożysko antysemityzmu, dać mu ujście w rzezi Żydów. Po bezskutecznych próbach wykolejenia ruchu rewolucyjnego i sprowadzenia go za pomocą rózg na manowce terroryzmu, za pomocą
korupcji zubatowskiej na manowce „legalizmu”, przyszła kolej na pogromy żydowskie,
już zresztą raz wypróbowane przez tego samego von Plewe po zabiciu Aleksandra II10.
W opinii socjaldemokratów rząd zdołał już wyczerpać wszystkie środki walki
z rewolucją, a ponieważ nie przyniosły one oczekiwanych rezultatów, wybrał rzeź
kiszyniowską11.
Zarząd SDKPiL z powodu wypadków kiszyniowskich wydał specjalną odezwę,
wzywającą robotników do obrony Żydów. Zalecano, aby w razie pojawienia się
groźby antyżydowskich rozruchów odwrócić je i skierować na rząd oraz policję:
[...] należy skierować ruch podburzonej przez antysemitów masy ludowej na gmachy
administracji państwowej i na policję; napadać na wyższych czynowników i doszczętnie rozbijać ich mieszkania, bić gruntownie inteligentów, podburzających przeciwko
Żydom i rozbijać redakcje pism antysemickich w czasie pogromu; w razie potrzeby,
wznosić barykady i zagrodzić motłochowi dostęp do dzielnic żydowskich12.
Odwołano się także do uznanego autorytetu w kołach socjaldemokratycznych
– Karola Kautskiego, przedstawiając w prasie jego stanowisko wobec kwestii ży „Robotnik” 1903, z 14 grudnia.
Po trupach kiszyniowskich, „Przegląd Socjaldemokratyczny” 1903, z maja.
10
Ibidem.
11
Ibidem.
12
Ibidem.
8
9
139
dowskiej. Kautsky stwierdził, że socjalizm występuje przeciw ruchowi antysemickiemu, upatrując w nim część walki klasowej. Porównując zachodnioeuropejski
i rosyjski antysemityzm, uznał, że ten pierwszy bazuje głównie na teorii rasowej,
drugi zaś – na nieufności i nienawiści do każdego obcego zakorzenionej w ciemnych masach ludowych. Dlatego wysunął postulat oświecania ludu i szerzenia rewolucyjnej propagandy, gdyż – jak twierdził – tylko rewolucyjnie myślący człowiek z prymitywnego i ciemnego może stać się tolerancyjny. Zaszczepienie myśli
rewolucyjnej wśród mas ludowych miało być, według niemieckiego socjaldemokraty, antidotum na antysemityzm. Kautsky stał na stanowisku, że to akces Żydów
do ruchu rewolucyjnego, utożsamianie ich z myślą rewolucyjną sprawiło, że rząd
w równym stopniu chce rozpalić nienawiść mas ludu do jednego i drugiego. Pragnie również w ten sposób rozładować napięcia społeczne i ochronić autokratyczny
system rządów: „Żydzi zostają użyci jako piorunochrony przeciw burzom, które
spiętrzają się nad głową autokracji”. Za jedynego sprzymierzeńca Żydów uznał
Kautsky ruch rewolucyjny oparty na solidaryzmie proletariackim, znoszącym różnice rasowe13. Było to bardzo ideologiczne podejście do kwestii żydowskiej. Jednak przedstawienie poglądów Kautskiego w „Przeglądzie Socjaldemokratycznym”
można uznać za wyraz utożsamiania się z nimi polskich socjaldemokratów.
Z pewnością pod podobną argumentacją mogliby się również podpisać socjaliści z PPS. Rok po pogromie w Kiszyniowie donoszono na łamach pepeesowskiego
„Robotnika” o antyżydowskich ekscesach w Sosnowcu i Ostrowcu. Wskazywano
przy tym na niski stan świadomości ludności chrześcijańskiej urządzającej antyżydowskie bójki. PPS zareagowała wówczas specjalnymi odezwami, w których
apelowano o wspieranie żydowskiej samoobrony oraz solidaryzm proletariatu
polskiego i żydowskiego w imię przeciwstawiania się przejawom antysemityzmu
i wspólnej walki z caratem14.
Dużą aktywnością wykazali się socjaliści z powodu pogromu białostockiego
w czerwcu 1906 r. Wydarzenia w Białymstoku miały potwierdzać forsowaną od
dawna tezę, że pogromy to środek wynaleziony przez władzę do pokonania rewolucji, po który miano sięgać, gdy tylko wzmagała się fala rewolucyjna. W opinii
socjalistów po raz kolejny znalazła zastosowanie taktyka podburzania wszystkich
przeciw wszystkim: chrześcijan przeciw Żydom, Polaków przeciw Rosjanom itd.
Uznano, że była ona łatwa do zastosowania w Białymstoku, gdyż jest to miasto
fabryczne zamieszkane przez różne narodowości, a dodatkowo stanowi ono pole
działania dla różnych partii socjalistycznych. Istnieją zatem dogodne warunki, aby
Rzeź w Kiszyniowie i kwestia żydowska – napisał K. Kautsky, „Przegląd Socjaldemokratyczny” 1903, z maja. Kautsky zdecydowanie potępił syjonizm. Uznał, że potęguje on antysemityzm mas ludowych, zwiększa poczucie odrębności społeczności żydowskiej od reszty oraz
poczucie „obcości plemienia”.
14
Rozruchy przeciwżydowskie, „Robotnik” 1904, z 28 czerwca.
13
140
Ilona Zaleska
podburzyć jednych przeciw drugim15. Ostrzegano zarazem, że prowokacja władz
rządowych nie da spodziewanych rezultatów, a proletariat nie dopuści do dalszego
rozprzestrzenienia się fali pogromowej w Królestwie Polskim16. Warszawski Komitet Robotniczy (KR) przyjął specjalną rezolucję, wskazującą jednoznacznie na rząd
rosyjski jako głównego winowajcę białostockich wypadków17. Odezwy podobnej
treści wydał też miejscowy Białostocki Komitet PPS. Wzywano w nich do udzielania pomocy Żydom i walki z caratem. „I każdy cios wymierzony w piersi Żyda,
uderza zarazem i w naszą pierś, a każde uderzenie w chrześcijańskiego robotnika,
bije jednocześnie w żydowską. Czy wy to rozumiecie” – pisano w odezwie. Wieńczono zaś odezwę wezwaniem: „Towarzysze, na pomoc Żydom, brońmy swojej
wolności. Hańba i zemsta gubernatorom, policji i chuliganom! Śmierć caratowi”.
W odezwie namawiano do bojkotu i wyrzucania z fabryk robotników uczestniczących w pogromie i grabieży. Dotyczyło to służby tramwajowej, którą podejrzewano o udział w rozruchach18.
Koła lewicowe wyrażały obawy, że pogrom białostocki może być jedynie przygrywką do jeszcze straszniejszych pogromów19. Miesiąc po wydarzeniach białostockich w socjalistycznej prasie pojawiły się informacje o planie zorganizowania
pogromu w Warszawie przez ówczesnego generała-gubernatora Gieorgija Skałłona,
co znowu zinterpretowano jako dążenie do osłabienia ruchu rewolucyjnego. Natychmiast podjęto przeciwdziałania. Wszystkie organizacje socjalistyczne z zaboru
rosyjskiego solidarnie wzięły udział w zwołanej z inicjatywy Bundu konferencji
przeciwpogromowej, której wynikiem było wydanie specjalnej odezwy, zatytułowanej „Tymczasowe wskazania przeciwpogromowe”20. Do kolejnego pogromu
faktycznie doszło, lecz nie w Warszawie, tylko w Siedlcach w sierpniu 1906 r. Znowu najszybciej zareagował Centralny Komitet Robotniczy (CKR) PPS, który na
znak protestu proklamował w całym kraju jednodniowy strajk powszechny. Józef
Piłsudski w Historii Organizacji Bojowej uznał pogrom siedlecki za odwet władz
rosyjskich za „krwawą środę” (15 sierpnia 1906), kiedy to Organizacja Bojowa
(OB) PPS przeprowadziła serię zamachów na przedstawicieli władz carskich21.
W literaturze przedmiotu można spotkać się z opinią, że dzięki zdecydowanej anCarskie bomby, „Robotnik” 1906, z 16 czerwca.
Krwawy posiew, „Robotnik” 1906, z 19 czerwca.
Dla przeciwdziałania mordom, „Robotnik” 1906, z 22 czerwca.
Ibidem. Więcej na temat pogromu białostockiego zob.: A. Dobroński, Pogrom białostocki
1906 r. w świetle prasy polskiej, „Białostocczyzna” 1991, nr 4, s. 13–16.
19
Ibidem.
20
Skałłon szykuje pogrom, „Robotnik” 1906, z 8 lipca; Przygotowania do pogromu, „Robotnik”
1906, z 10 lipca; Międzypartyjna konferencja przeciwpogromowa, „Robotnik” 1906, z 11
lipca, oraz „Robotnik” 1906, z 12 lipca (tu odezwa przeciwpogromowa).
21
J. Piłsudski, Historia Organizacji Bojowej PPS, w: Materiały Historyczne Międzywydziałowego Koła Naukowego Wiedza, Warszawa 1985, s. 12.
17
18
15
16
141
typogromowej postawie socjalistów w Siedlcach, jak też miejscowego kleru (m.in.
księdza Józefa Scipio del Campo), udało się uchronić chrześcijan przed carskimi
prowokacjami22.
Ciekawe wydają się spostrzeżenia Ignacego Daszyńskiego, lidera polskich
socjalistów w Galicji. Nawiązując do krwawych zajść w Siedlcach, poczynił on
uwagę, że żydowscy socjaliści dotąd darzyli PPS dużą nieufnością z racji antyrosyjskiego nastawienia partii. Tymczasem po pogromie siedleckim i pogłoskach
o kolejnych pogromach zmienili stanowisko i zrozumieli, że „kultura państwowa
rosyjska to rzecz wielce dla Żydów niebezpieczna”23. Przykład Daszyńskiego dowodzi, że socjaliści z Królestwa Polskiego, zajmując antypogromowe stanowisko,
mogli liczyć na wsparcie działaczy zza kordonu. Wobec kolejnej groźby pogromu,
jakiego spodziewano się w Warszawie we wrześniu 1906 r., na wezwanie warszawskiej centrali PPS Ignacy Daszyński miał wysłać wiele depesz do prasy zachodnioeuropejskiej, informując o „konkretnych czynach żołdactwa dzielącego Warszawę
na rewiry, aby urządzić 15 września pogrom”. Jak pisał później w Pamiętnikach:
„Rząd rosyjski nastraszył się tego rozgłosu i rzezi nie było”24.
Zagadnienie pogromów w środowisku socjalistycznym powróciło w 1911 r.
w związku z głośną sprawą Żyda oskarżonego o mord rytualny (tzw. sprawa Bejlisa)25. Podejrzewając, że rząd rosyjski zechce i Polaków podjudzać przeciw ludności
żydowskiej, CKR PPS-Frakcji Rewolucyjnej wydał odezwę, w której ostro napiętnowano praktyki pogromowe. Apelowano do towarzyszy, aby zwracali uwagę, czy
nie dochodzi do antysemickiej agitacji. Jednocześnie wypominano Żydom mieszkającym w Królestwie Polskim, że część z nich, zapominając jakby o pogromach,
przejawia tendencje prorosyjskie: „A wiadomo, czym są pogromy w tym kraju, do
którego część naszych Żydów z takim utęsknieniem zwraca oczy” – pisano na łamach „Robotnika”26. Przekonania o prorosyjskich sympatiach wśród Żydów napływających do Królestwa Polskiego z Rosji (tzw. litwaków) były właściwe różnym
polskim politycznym środowiskom, niezależnie od ideowej orientacji27.
E. Kopówka, Żydzi w Siedlcach 1850–1945, Siedlce 2009, s. 42.
I. Daszyński, Pamiętniki, t. 1, Warszawa 1957, s. 247.
Ibidem.
Proces przeciw Mendlowi Bejlisowi toczył się w Kijowie w latach 1911–1913. Zyskał on
światowy rozgłos. Mimo presji ze strony czynników rządowych wydano wyrok uniewinniający oskarżonego; zob.: A. Cała, Żyd – wróg odwieczny? Antysemityzm w Polsce i jego źródła, Warszawa 2012, s. 78, oraz M. Heller, Historia Imperium Rosyjskiego, Warszawa 2000,
s. 719.
26
Groźba pogromów, „Robotnik” 1911, z 27 lipca. Zwracano przy tym uwagę, aby upominać
żydowskich narodowców, że swoimi napaściami na polskość oraz sympatią wobec Rosji dostarczają argumentów antysemitom.
27
Migracje Żydów ze strefy osiedlenia odbywały się w ciągu drugiej połowy XIX w. Nasiliły się po wprowadzeniu w Rosji praw majowych w 1882 r. Według Aliny Całej problem
litwaków został na dobre zauważony dopiero około 1910 r. zarówno przez endeków, jak
24
25
22
23
142
Ilona Zaleska
Liberałowie ograniczyli się do potępienia pogromów za pośrednictwem prasy.
Ich stanowisko było podobne do reprezentowanego przez socjalistów. Zdecydowanie
występowano przeciw uciekaniu się do fizycznej przemocy. Nie wzbraniano się też
przed bardzo drastycznymi opisami rzezi w Białymstoku, aby ukazać skalę tragedii,
a przy okazji Rosję jako kraj pozostający daleko w tyle za innymi, nieucywilizowany
„nędzny pod względem kulturowym, wręcz dziki”. W opinii kół liberalnych miało to
tłumaczyć, dlaczego na terenie Imperium Rosyjskiego dochodziło do pogromów28.
„Prawda” wyraziła uznanie dla postawy polskiego ludu, który nie dał się sprowokować „rosyjskim chuliganom” i nie wziął udziału w białostockiej rzezi. Uczyniono to
za pośrednictwem „Prawdy” Aleksandra Świętochowskiego (pseud. poseł Prawdy)
w stałej rubryce gazety: „Liberum Veto”. Wywody Świętochowskiego nie pozostawiały jednak wątpliwości, że polski lud cechuje niechęć do Żydów, a rewolucyjna
atmosfera sprzyja odwoływaniu się do przemocy. Tym większe było uznanie publicysty, że w Białymstoku zdołał on powstrzymać się od udziału w pogromie:
Ile on musi mieć w sobie wrażliwości kulturalnej i sumienia społecznego, jeśli nie dał się
pociągnąć do udziału w mordach i grabieżach, mimo że nie miłuje Żydów, mimo że jest
ciągle przeciw im jątrzony, mimo że znajduje się w podnieceniu rewolucyjnym i w podnieceniu usposabiającym go do nasycenia gwałtami swego głodu, swej nienawiści29.
Fakt, że Polacy nie splamili się uczestnictwem w pogromie białostockim, miał
w opinii publicysty dowodzić skuteczności działalności socjalistów:
Nie ulega wątpliwości, że nad tym, ażeby lud polski w kraju przetłoczonym Żydami
nie rozprawiał się z nimi, jak rosyjski w Homlu, Saratowie lub Białymstoku i ażeby nie
dał się użyć do pogromów chuligańskich, pracowała przez dziesięć wieków cała nasza
kultura, ale i to pewne, że zasługa wytępienia w nim, zwłaszcza wiejskim i fabrycznym,
dzikich rządz antysemityzmu należy się całkowicie socjalistom. Oni (a zwłaszcza PPS
i Proletariat) od dawna stale i niezmordowanie wyrywali z prostych dusz ten plenny,
a niemy chwast i szczepili w nim szlachetne uczucia tolerancji, braterstwa i przyjaźni
dla Żydów; jeżeli więc w Białymstoku robotnicy nie tylko powstrzymali się od zbrodni,
ale potem zorganizowali się w zastępy karzące jej sprawców pod gradem kul wojska,
spędzającego z pola „samoobronę”, to zawdzięczamy głównie uspołeczniającym i umoralniającym wpływom organizacji socjalistycznych. [...] W Białymstoku lud polski wytrzymał wspaniale próbę moralnego hartu i kulturalnego uszlachetnienia [...]30.
i liberałów, reakcja zaś obu środowisk była bardzo agresywna. W żydowskich imigrantach
dostrzegano „barbarzyńską tłuszczę”, przybyłą po to, aby rusyfikować ziemie polskie. Syjonizm został uznany za część składową tej taktyki. Alina Cała nazwała to „antylitwacką
fobią”; zob.: A. Cała, Żyd – wróg odwieczny?, s. 288–289.
28
Rzeź Żydów w Białymstoku, „Prawda” 1906, z 23 czerwca, oraz Liberum Veto, „Prawda”
1906, z 23 czerwca.
29
Ibidem.
30
Ibidem.
143
Zasługi przypisywane socjalistom zostały tu zapewne przecenione. Liberalnemu
środowisku „Prawdy” ideowo najbliżej było do opcji socjalistycznej, co też rzutowało na charakter wywodów. Argumentacja, do jakiej się odwoływano, podejmując tematykę pogromową, była pod wieloma względami spójna z oceną socjalistów.
Sugerowano bowiem, że pogromy miały na celu osłabienie ruchu rewolucyjnego.
Dlatego wyrażano zdziwienie, że do pogromu doszło w Siedlcach, które to miasto,
jak pisano: „nie odznaczało się taką znowu wyróżniającą się burzliwością rewolucyjną, żeby aż na taki los zasłużyć miało”31.
W jaki sposób środowiska kojarzone z prawicą polityczną ustosunkowały
się do kwestii pogromów żydowskich? Interesujący jest tu przypadek endecji,
niekryjącej się ze swym antysemityzmem. Ze strony socjalistów często padały
zarzuty dotyczące rzekomo propogromowej postawy Narodowej Demokracji.
Antysemityzm Narodowej Demokracji zintensyfikował się przy okazji wyborów do Dum Państwowych. Wówczas często wykorzystywano tę okoliczność
w działalności propagandowej. I tak, w trakcie wyborów do I Dumy w 1906 r.
endecja odpowiadała za rozpętanie nagonki przeciw Żydom popierającym jej politycznego konkurenta Postępową Demokrację (socjaliści zbojkotowali wybory).
Pojawiły się wówczas oskarżenia, jakoby partia kolportowała ulotki wzywające
do pogromów32. Swoim obawom co do skutków ówczesnej antysemickiej nagonki endecji dał wyraz Bolesław Prus w „Kronikach”. Prus pisał o prowadzonej
przez partię kilkudniowej krucjacie przeciw Żydom i zastanawiał się, czy oby
„nie stanie się ona złym posiewem, z którego ziaren gorzkich będziemy musieli
skosztować?”33. Kierownictwo partii endeckiej nie pozostało bierne wobec tych
oskarżeń. W ogłoszonym w tym czasie artykule programowym zatytułowanym
Demokracja narodowa i Żydzi uzasadniano walkę z Żydami faktem, że są oni
politycznymi sojusznikami ich przeciwników, czyli kół postępowych. Odcinano
się jednak od haseł nienawiści:
Walczymy ze sztuczkami agitatorów żydowskich, walczymy z niektórymi jednostkami, ale jako przedstawicielami innych stronnictw, występujemy w tej chwili przeciwko
większości Żydów tylko dlatego, że są sojusznikami naszych przeciwników politycz Krwawe widmo, „Prawda” 1906, z 15 września.
Z. Łukawski, Koło Polskie w rosyjskiej Dumie Państwowej w l. 1906–1909, Wrocław–Warszawa–Kraków 1967, s. 25; H. Kiepurska, Warszawa 1905–1907, Warszawa 1991, s. 239–
240. W jednej z wyborczych odezw kolportowanych w Warszawie głoszono: „Gdy nadeszła
chwila obrony praw naszych, naszej polskości, Żydzi i zżydziali P.D-cy stoją przeciw narodowcom. Pragną oni narzucić nam swą wolę i wybrać na posłów obcych wam ludzi [...]. Oni
to doprowadzili do nędzy całą ludność pracującą”. W innej odezwie, wydanej w Kaliszu,
znalazły się już wyraźne groźby: „Nie zapominajcie, że nad Wami jest siła, przed którą nic
was nie uchroni, a siła ta mieści się w pięści chłopa polskiego”; „Głos Kijowski” 1906, z 7/20
maja (cyt. za: Z. Łukawski, Koło Polskie, s. 25).
33
Cyt. za: H. Kiepurska, Warszawa, s. 240.
31
32
144
Ilona Zaleska
nych, a komu drogie są jego cele, jego ideały, ten w chwili, kiedy ważą się losy kraju, do
walki tej rękawiczek używać nie będzie. Ale hasła nienawiści są nam obce. Dla biednej,
ciemnej masy żydowskiej, która jest biernym narzędziem rozmaitych macherów politycznych, mamy współczucie i politowanie, a jako prawdziwi demokraci żądamy dla
niej, zarówno jak i dla ludu polskiego, lepszych form bytu34.
Na zarzuty ze strony socjalistów, że endeckie odezwy antyżydowskie niosą za
sobą groźbę pogromów, a endeckie bojówki nawołują do pogromów35, odpowiedziano artykułem opublikowanym w „Dzwonie Polskim” o wymownym tytule:
Lekkomyślne alarmy i niezrozumiane groźby36. Oskarżano w nim socjalistów o sianie zamętu i paniki poprzez rozpuszczanie tego typu pogłosek. Po warszawskich
wyborach w 1906 r. w jednym z endeckich periodyków stwierdzono:
[...] ilekroć wśród ludu polskiego wzbierała fala oburzenia, grożącego brutalnym wyładowaniem się przeciw biednym i nieuświadomionym tłumom żydowskim, wpływaliśmy uspokajająco, by ocalić kraj od barbarzyńskiego widoku gwałtów nad bezbronnymi. Tłumiliśmy nienawiść i hamowaliśmy jej wylewy37.
Podobne oświadczenia i deklaracje nie mogły jednak przekonać socjalistów.
Kilka dni po wypadkach białostockich na łamach pepeesowskiego „Robotnika”
stwierdzono, że w Królestwie Polskim istnieje również podatny grunt pod działalność pogromową, przygotowany przez:
[...] zbrodniczą akcję chuliganów polskich, przez żydożerczą akcję kontrrewolucji swojskiej, która pod pozorem walki z rewolucją od kilku miesięcy miała kierować gniew
ulicznej tłuszczy przeciwko Żydom. Gdyby tedy u nas gdziekolwiek bądź tlić się zaczął
ogień pogromowy, gdyby gdziekolwiek bądź nie udało się powstrzymać na wodzy rozszalałych instynktów ciemnego tłumu ulicznego, to współwinowajcą tej hańby narodowej będzie Narodowa Demokracja38.
Socjaliści postrzegali nawet endecję jako sprzymierzeńca władzy zaborczej
w walce z Żydami. Spoiwem miał tu być nie tylko antysemityzm, lecz także wspólne antysocjalistyczne i antyrewolucyjne stanowisko. Co więcej, twierdzono, że
policja carska chętnie pomagała w kolportażu endeckich ulotek z hasłem: „precz
ze zżydziałym socjalizmem” i na równi z „bandą narodowodemokratyczną” miała
rozbudzać nienawiść do Żydów i namawiać do pogromów39.
Nie kwestionując antysemityzmu endecji, oskarżenia te należy uznać w dużym
stopniu za element walki politycznej i ideologicznej toczonej przez socjalistów
36
37
38
39
34
35
Demokracja narodowa i Żydzi, „Dzwon Polski” 1906, z 24 kwietnia.
25 kwietnia, „Robotnik” 1906, z 4 maja; Odprawa panom rodakom, „Robotnik” 1906, z 4 maja.
„Dzwon Polski” 1906, z 12 lipca.
Po wyborach warszawskich, „Dzwon Polski” 1906, z 27 czerwca.
Krwawy posiew, „Robotnik” 1906, z 19 czerwca.
Po dniach czerwcowych, „Robotnik” 1906, z 28 czerwca.
145
z narodowcami, ich największymi politycznymi oponentami. Walka ta przybrała
na sile w latach rewolucji. Trudno się zgodzić z tak kategorycznym zarzutem socjalistów, jak promowanie przez narodowców postaw propogromowych. Można
bowiem wskazać na pewne okoliczności łagodzące to nieco demoniczne oblicze
partii przedstawione przez socjalistów.
Endecka prasa z równym socjalistom oburzeniem reagowała na informacje
o pogromach40. Wydarzenia w Białymstoku pismo opcji narodowodemokratycznej, „Dzwon Polski”, określiło mianem „dzikich gwałtów wołających o pomstę do
nieba”41. Z zainteresowaniem śledzono też prasę europejską wyrażającą oburzenie
z powodu pogromu42.
Podobnie jak w przypadku socjalistów, endecja winą za pogromy obarczała władze carskie. Oficjalne stanowisko w tej sprawie sformułowano na łamach
naczelnego periodyku partii, „Przeglądu Wszechpolskiego”, po wydarzeniach
w Kiszyniowie. Podzielano tu obawy socjalistów, że rzeź kiszyniowska czyni
prawdopodobnym fakt, że i Polacy mogą mieć u siebie podobne „barbarzyńskie
widowisko”43. Twierdzono bowiem, że rząd rosyjski poprzez warunki cywilizacyjne, jakie wytworzył w kraju, „obniżył poziom kulturalno-moralny najuboższej ludności przedmieść warszawskich i łódzkich oraz osad fabrycznych”44. Sugerowano
zatem, że ta kategoria ludności może się stać podatna na antysemickie wystąpienia.
Wskazywano też na policję carską agitującą przeciw Żydom, podburzającą Żydów
przeciw chrześcijanom i na odwrót, rozpuszczającą pogłoski o rzekomo ukrytych
przez Żydów nożach przeznaczonych na porachunki z chrześcijanami45.
W związku z pogromem w Kiszyniowie w 1903 r. Liga Narodowa (LN) wydała
specjalną odezwę, w której stwierdzono, że istnieją niezbite dowody, iż dyrektywy
w sprawie urządzenia pogromu w Kiszyniowie wyszły z petersburskich kancelarii
ministerialnych. Rosję określono tu mianem „dziczy kacapskiej”. Z różnych stron
Królestwa Polskiego, jak dalej głoszono w odezwie, miały nadchodzić wieści o antagonizowaniu przez policję ludności żydowskiej i polskiej. Uznano, że w razie
zamieszek rząd rosyjski będzie mieć argument, aby ukarać Polaków nowymi represjami. O ile socjaliści stali na stanowisku, że prowokatorskie działania rządu mają
na celu osłabienie ruchu rewolucyjnego, o tyle narodowcy twierdzili, że chodzi
o zastraszenie Polaków i osłabienie rodzącego się ruchu narodowego46. Endecy
nie zapałali nagle życzliwością wobec Żydów, gdyż jasno podkreślali, kto ma być
42
43
44
45
46
40
41
Przewidywania pogromów, „Dzwon Polski” 1906, z 24 czerwca.
Ucieczki Żydów, „Dzwon Polski” 1906, z 27 czerwca.
Echa pogromu zagranicą, „Dzwon Polski” 1906, z 20 czerwca.
Listy warszawskie, „Przegląd Wszechpolski” 1903, z czerwca.
Ibidem.
Ibidem.
Ibidem. Podobne stanowisko propagowano w piśmie przeznaczonym dla chłopów – „Polaku”, gdzie twierdzono, że rząd pragnie celowo skierować niezadowolenie Polaków przeciw
146
Ilona Zaleska
gospodarzem w Królestwie Polskim (obawiano się też masowego napływu Żydów
do Królestwa z terenów pogromowych, tj. z Kiszyniowa i Kijowa, a tym samym
„żżydzenia” polskich miast, zwłaszcza Warszawy)47. Odezwa LN nie była zatem
pozbawiona akcentów antysemickich, ale też miała wydźwięk zdecydowanie antypogromowy. Jak w niej pisano:
Wobec tego wszystkiego nie wolno nam obojętnie patrzeć, jak policja wyzyskuje lekkomyślność i ciemnotę części naszej ludności i jak ją podszczuwa do mordowania żydów,
jednocześnie za jej plecami podburzając samych Żydów. Nie powinniśmy zamykać
oczu na wyzysk żydowski, na szkody, jakie żydzi wyrządzają naszej uboższej ludności.
Ale biciem i przelewaniem krwi tego wyzysku się nie usunie. Droga do naprawy naszego bytu – to oświata, praca organiczna. Pracujmy, nie dajmy się oszukiwać, popierajmy
swoich w handlu i rzemiosłach – a więcej żydzi na tym stracą, niż na napaściach pięścią
i nożem. Tośmy powinni wyjaśnić naszemu ludowi. Obowiązkiem każdego rozumnego
i uczciwego Polaka jest przeciwdziałać tej nowej intrydze moskiewskiej i ustrzec nasz
lud od tego, ażeby się nie stał ślepym narzędziem w rękach rządu, ażeby naśladował
dzicz moskiewską i potem spotkał się z surową karą od tych samych Moskali48.
Nie był to jedyny odnotowany przypadek, gdy endecja odcinała się od użycia
siły wobec ludności żydowskiej. W Archiwum Polskiej Akademii Nauk w Krakowie zachowały się antypogromowe ulotki z lat 1905–1906, gdy w okresie rewolucyjnego wrzenia realna wydawała się perspektywa antyżydowskich zaburzeń w Królestwie Polskim. Jedna z nich, datowana na listopad 1905 r., wydana
przez Radomskie Stronnictwo Narodowo-Demokratyczne (SND), zawiera treść
następującą:
Pogłoski haniebne obiegają miasto, jakoby w tych czasach miał nastąpić pogrom żydów. Pogłoski przyjmujemy ze zgrozą i oburzeniem, silnie wierząc w to, że naród nasz
nie splami się w ten sposób i nie zarazi się tym, co czyni sobie dziki motłoch rosyjski.
Zaznaczamy przy tym, że przeciwko wszelkim tego rodzaju objawom nienawiści wystąpimy z całą powagą i stanowczością. Wzywamy wszystkich ludzi dobrej woli do
przeciwdziałania wspólnie z nami zarówno samej myśli pogromu, jako też rozsiewanym o nim pogłoskom, siejącym postrach i już przez to samo bardzo szkodliwym49.
W innej wydanej przez komitet SND ulotce z okazji wyborów do I Dumy wzywano wprawdzie do ekonomicznego bojkotu Żydów, ale zarazem odżegnywano się
od użycia siły:
Żydom i w ten sposób osłabić siły narodowe oraz działalność polityczną społeczeństwa polskiego; zob.: „Polak” 1903, z maja.
47
Ibidem.
48
Ibidem.
49
Archiwum Polskiej Akademii Nauk w Krakowie (dalej: APANKr), Materiały do dziejów
SDN w zaborze rosyjskim 1905–1918, sygn. 7816, Ulotka SDN w Radomiu, [listopad 1905],
k. 168.
147
Rodacy! Przysięgnijmy!, że jeśli żydzi zwyciężą przy wyborach, nie kupimy u żyda ani
za grosz towaru. Pogromów i praw wyjątkowych nie chcemy, ale zuchwalstwo potrafimy ukarać, jeśli się nam przeciwstawią, nic na nas nie zarobią i przyjdzie im się z głodu
wywędrować i miejsca w Polsce nie zabierać50.
W końcu warto wskazać na przykład filii LN, działającej wprawdzie nie na terenie Królestwa Polskiego, lecz na Rusi w Kijowie, która zamanifestowała swoją
antypogromową postawę podczas rewolucyjnych zaburzeń w 1906 r. Stworzyła
mianowicie Polską Samoobronę z młodzieży akademickiej, która chroniła nie tylko Polaków, lecz także tamtejszą ludność żydowską przed rozbojami i pogromami. Wyłapywała rabusiów i morderców, którzy bezkarnie grasowali w żydowskiej
dzielnicy. Tak przynajmniej wyglądało to w świetle relacji działacza narodowego
– Stanisława Zielińskiego51. W literaturze przedmiotu można spotkać się z opinią,
że LN na Ukrainie różniła się nieco od centrali warszawskiej pod względem formy
artykułowania swoich idei. Zwolennicy endecji mieli być tutaj dużo bardziej stonowani i z rezerwą podchodzić do ideologii nacjonalistycznej. Starano się utrzymać
dobre stosunki polsko-ukraińskie. Deklarowano współpracę z Ukraińcami. Antagonizmy narodowościowe nie były tu zatem tak silne i schodziły na dalszy plan
wobec wspólnego wroga – Rosji52. Mogło to mieć przełożenie na łagodniejszy niż
w Królestwie stosunek do Żydów53.
Oczywiście można się zastanawiać, ile szczerości było w endeckiej argumentacji. Czy nie potępiano pogromów po to, aby w ten sposób zdyskredytować władze
carskie, skoro upatrywano w nim głównego winowajcę? Aby podkreślić, że Polacy
Ibidem, k. 159.
Biblioteka Ossolińskich, rkps 13202/II: S. Zieliński, Liga Narodowa na Rusi 1890–1920.
Fragment historii pracy polskiej na Kresach Południowo-Wschodnich, s. 26. Zieliński pisał:
„Pogromy żydowskie, z poduszczenia policji i zorganizowanych przez nią mętów społecznych, wybuchły zaraz po I-wszych manifestacjach wolnościowych w 1906 r. i groziły przeistoczeniem w pogromy całej inteligencji. Na Wszystkich Świętych nowego stylu tegoż roku
niebezpieczeństwo wydawało się zupełnie realne i zachodziła obawa, że ludność katolicka
udająca się tłumnie na cmentarz katolicki na Górze Bajkowej może stać się ofiarą napaści.
Ażeby się zabezpieczyć przeciwko tej ewentualności, członkowie LN utworzyli z młodzieży
akademickiej »Polską Samoobronę«, liczącą kilkaset członków, uzbrojoną w krótką broń.
Poszczególni członkowie tej samoobrony nie mogli oprzeć się wstrętowi, jaki w nich budziły
pogromy Żydów, i na własną rękę wyłapywali rabusiów i morderców bezkarnie grasujących
w dzielnicy żydowskiej Padołu i Małej Wasilkowskiej. Rezultat samosądów wymierzonych
na bandytach przyłapanych na gorącym uczynku był bardzo znaczny. Rozboje ustały w dniu
Wszystkich Świętych; patrolujący na Bajkowej Górze oddział nie spotkał już nikogo podejrzanego”.
52
Ibidem.
53
M. Sobczak, Narodowa Demokracja, s. 160–161; T. Epsztein, Polacy na Ukrainie a wydarzenia lat 1905–1907, w: Rewolucja 1905–1907 w Królestwie Polskim i w Rosji, red. M. Przeniosło, S. Wiech, Kielce 2005, s. 194, 201.
50
51
148
Ilona Zaleska
są inni, nie naśladują władzy zaborczej w tym krwawym procederze? W argumentacji endeckiej dość często pojawia się opinia, że prześladowanie Żydów nie mieści
się w tradycji Rzeczypospolitej. Mówiono wprawdzie o przejawach antysemityzmu
na ziemiach polskich, ale niewielkich, jak utrzymywano, w porównaniu z Francją,
Niemcami i Rosją. Nade wszystko zaś podkreślano, że ziemie polskie były wolne od
pogromów: „Bo jest faktem, bijącym w oczy, że granica owych pogromów zbiegła się z granicą wpływów żywiołu polskiego, a na polskim terytorium etnograficznym pogromów tych nie było wcale”54. Tym samym Polacy mieli wypaść lepiej niż
władza zaborcza, przewyższać ją stopniem rozwoju cywilizacyjnego, nie ulegać
jej wpływom w zakresie metod rozwiązywania konfliktów z Żydami. Ubolewano
jednak, że okoliczność ta nie wpłynęła na postępy asymilacyjne Żydów, ich pęd ku
polskości55.
Działaczom endeckim zależało, aby rząd rosyjski pozbawić ewentualnego pretekstu do wzmożonych represji wobec społeczności polskiej w Królestwie Polskim,
a za taki mogłyby posłużyć antyżydowskie zamieszki. Pojawiła się zatem kolejna
przesłanka do przyjęcia antypogromowej postawy. Wśród odezw sygnowanych
przez SND znajdujemy i taką oto, datowaną na 13 listopada 1905 r., o treści następującej: „Najpierw straszono rzezią ludności żydowskiej, wczoraj grożono pogromami zbuntowanego żołdactwa i czarnej sotni, dziś sfałszowanymi odezwami
nawołują społeczeństwo do barykad i walki ulicznej”. Autorzy odezwy byli przekonani, że za tymi prowokacjami stoją władze rządowe. Jak pisano dalej:
Ostatni komunikat urzędowy wyraźnie nas prowokuje, chce dać pozory, że u nas panowanie przemocy jest konieczne, bo my sami ze swobody skorzystać jakoby nie potrafimy. Rząd chce swym oszczerczym twierdzeniem nas do tego stopnia rozdrażnić, byśmy
w rzeczy samej stracili potrzebny w takich razach spokój i dali się porwać do czynów,
któryby się przeciwko nam samym obróciły. My rozumiemy, że wszelkie zamieszki
nam samym najwięcej zaszkodzą [...]56.
Gdy sprawa pogromu białostockiego była roztrząsana na forum I Dumy Państwowej, w endeckiej prasie ukazało się wystąpienie posła, hrabiego Władysława Tyszkiewicza, który krytycznie wypowiedział się na temat carskiego systemu
rządów, sprzyjającego – w jego opinii – wypadkom, które rozegrały się w Białymstoku. Poseł potępił dotychczasową politykę Rosji wobec Żydów opartą na
ograniczeniach i dyskryminacji, uznając, że jej celem stało się wpojenie w ludność
chrześcijańską przekonania, że Żydzi to gatunek ludzki niższy, gorszy, to półczłowiek. Tyszkiewicz podkreślał, że nie było dotąd na ziemiach polskich pogromów.
Słów kilka o kwestii żydowskiej, „Dzwon Polski” 1906, z 14 kwietnia.
Ibidem.
56
APANKr, Materiały do dziejów SDN w zaborze rosyjskim 1905–1918, sygn. 7816, Odezwa
SDN, 13 XI 1905 r., k. 255.
54
55
149
Dawna niepodległa Polska odznaczała się tolerancją wobec różnych wyznań i narodowości. Zapewniał, że wszelkie próby wywołania pogromów w przyszłości,
próby obudzenia zwierzęcia w polskiej duszy i podburzenia mas przeciw Żydom
okażą się nieudane57.
Sprawie żydowskiej od początku narodowi demokraci poświęcali sporo uwagi.
Jednak nie wydaje się, aby zarówno w latach dziewięćdziesiątych, jak i w pierwszej dekadzie XX w. była to dla nich kwestia pierwszoplanowa. Stosunek endecji
do Żydów nigdy nie był przyjazny, lecz nie można też było wówczas posądzać ich
o obsesyjną nienawiść58. Nawet po 1912 r., gdy wobec przegranej w wyborach do
IV Dumy z kandydatem socjalistycznym wspartym głosami żydowskich wyborców endecy zaostrzyli antyżydowski kurs, nigdy nie odwoływano się do propogromowej retoryki. Wzbraniano się przed najbardziej skrajnym rozwiązaniem, jakim
mogła być przemoc wobec społeczności żydowskiej. Należy jednak pamiętać, że
hołdowanie antysemickiej ideologii zawsze stwarza atmosferę sprzyjającą antyżydowskim wystąpieniom. Te wszystkie okoliczności trzeba mieć na względzie,
podejmując rozważania nad stanowiskiem Narodowej Demokracji wobec zjawiska
pogromów żydowskich w okresie przełomu wieków.
Konserwatystom w Królestwie Polskim nieobcy był antysemityzm. Jednak
również i tu nie było przyzwolenia na użycie siły wobec ludności żydowskiej. Zdecydowanie pogromy potępili umiarkowani konserwatyści ze Stronnictwa Polityki
Realnej, dla których trybuną poglądów był warszawski dziennik „Słowo”59 i petersburski „Kraj”. Ugodowy profil pism wpłynął na charakter komentarzy na temat
pogromów, tj. białostockiego i siedleckiego. Bazowano tu głównie na przedrukach
z prasy rosyjskiej i danych urzędowych, a te sugerowały obarczenie odpowiedzialnością za oba pogromy miejscowych rewolucjonistów60. Niemniej jednak „Słowo”
nie wzbraniało się przed obszernymi relacjami z posiedzeń I Dumy, na których
omawiano sprawę białostockiego pogromu. W piśmie opublikowano też sprawozdanie komisji Dumy, w którym wskazywano na współudział władz w pogromie61.
Z kolei na łamach petersburskiego „Kraju” po pogromie białostockim stwierdzono,
Poseł hr. Tyszkiewicz o kwestii żydowskiej, „Dzwon Polski” 1906, z 20 lipca, oraz „Dzwon
Polski” 1906, z 25 lipca.
58
O. Bergmann, Narodowa Demokracja wobec problematyki żydowskiej w l. 1918–1929, Poznań 1998, s. 21–22.
59
Według Aliny Całej warszawskie „Słowo” stanowiło wyjątek od antyżydowskiego z reguły
profilu prasy konserwatywnej w Królestwie Polskim. Nie podzielało ono tradycyjnych fobii
i uprzedzeń. Widać to było w dyskusji podjętej w związku z pogromem warszawskim, do
którego doszło w grudniu 1881 r. Pismo opowiadało się za równouprawnieniem i asymilacją.
Potępiało wprowadzone w Rosji strefy osiedlenia i piętnowało antysemityzm „Roli” Jana
Jeleńskiego. Zob.: A. Cała, Asymilacja Żydów, s. 198–199.
60
Pogrom białostocki w świetle urzędowym, „Słowo” 1906, z 5 lipca.
61
Pogrom białostocki. Sprawozdanie specjalnej komisji wydelegowanej przez Dumę dla zbadania nadużyć władz miejscowych, „Słowo” 1906, z 4 lipca, oraz „Słowo” 1906, z 6 lipca.
57
150
Ilona Zaleska
że car, chcąc skompromitować rewolucję i jej żydowskich uczestników, skompromitował głównie siebie62. Na wydarzenia siedleckie konserwatyści zareagowali już
z pewnym opóźnieniem. W artykule otwierającym listopadowy numer „Słowa” zamieszczono jednak ważne oświadczenie, jednoznacznie potępiające pogromowe
praktyki:
Przeciwko nieusprawiedliwionym i organizowanym pogromom musimy podnieść głos
uroczystego protestu. Powinniśmy podnieść go, my właśnie, co potępiamy zabójstwa
polityczne, co walczymy ze wszystkimi objawami rewolucyjnej anarchii, widząc w niej
tylko szkody i klęski. I protest ten powinien zabrzmieć tak głośno, żeby go usłyszał cały
świat ucywilizowany63.
W środowisku konserwatywnym Królestwa Polskiego można odnotować
i mniej chlubne wypowiedzi na temat pogromów Żydów. Oto w Dziennikach związanej z konserwatystami Marii Łubieńskiej z Górskich pod datą 24 grudnia 1906 r.
odnajdujemy wzmiankę dotyczącą listu papieża Piusa X skierowanego do polskich
biskupów. Miał on wywołać pewne oburzenie, gdyż, jak napisała Łubieńska:
[...] wymawia O.Ś pogromy żydowskie, a właściwie tych pogromów w Polsce nie było,
dać P. Bóg widzi, że Żydzi u nas bardziej jak gdziekolwiek zasługiwaliby na nie. Wszak
Warszawa po nocach pilnowała żydowskich dzielnic, żeby „czarne sotnie” nie szalały
tutaj jak w Kijowie, Kiszyniowie, Odessie. Po prostu O. Św. był źle poinformowany
[...]64.
Łubieńska stała na stanowisku, że to głównie żydowscy socjaliści i anarchiści
ponoszą odpowiedzialność za rewolucyjne wrzenie w Warszawie.
W końcu nie można tu pominąć milczeniem skrajnie konserwatywnego środowiska utożsamianego z „rolarzami” – jak nazywano potocznie zwolenników
Jana Jeleńskiego, redaktora „Roli”. Prymitywny antysemityzm, ubrany w prostą
stylistykę, argumentacja oparta na konfabulacjach i niedopowiedzeniach, to główne wyróżniki pisma Jeleńskiego65.
„Rola” poświęciła wydarzeniom w Kiszyniowie zaledwie kilkuzdaniową
wzmiankę o charakterze sprawozdawczym66. Ocena pogromów białostockiego
i siedleckiego przedstawiona na łamach pisma różniła się wyraźnie od tego, co w tej
sprawie mieli do powiedzenia reprezentanci pozostałych politycznych orientacji.
Eksponowano głównie podziały i antagonizmy na tle wyznaniowym: chrześcijanie
kontra Żydzi. Z pogromu Żydów starano się zrobić pogrom ludności chrześcijań „Kraj” 1906, z 22 czerwca.
Tragedia w Siedlcach, „Słowo” 1906, z 14 listopada.
64
Biblioteka Narodowa, rkps II.9777, M. z Łubieńskich Górska, Dzienniki, t. 3: 1905–1914,
s. 67.
65
Na temat „rolarskiego” antysemityzmu zob.: M. Śliwa, Obcy czy swoi, s. 7–15.
66
Rozruchy w Kiszyniowie, „Rola” 1903, z 26 kwietnia.
62
63
151
skiej i to ją uznać za główne ofiary: „Pogrom Żydów przeistoczył się w pogrom
chrześcijan, żydowska drużyna bojowa w liczbie kilku tysięcy uzbrojonych ludzi
grasuje po mieście, napadając i mordując chrześcijan”. Odpowiedzialność zaś
zrzucano na żydowskich anarchistów. Tak sprawa wyglądała w ujęciu czołowego
autora antysemickich tekstów w „Roli” – Kamiennego (pseud. Jana Jeleńskiego):
Nie tylko w Białymstoku, lecz na Litwie całej i na całej przestrzeni Królestwa Polskiego nie byłoby ani terroru krwawego, ani rozbojów, ani rozlewu krwi najczęściej
niewinnej, ani piekielnego rozstroju i zamętu, rujnującego do szczętu niemal ludność
rdzenną krajów tych nieszczęśliwych, gdyby nie „działalność bojowa” – anarchistów
żydowskich67.
Pogrom białostocki nazywano „awanturą w Białymstoku”. Żydowskich anarchistów oskarżano również o sianie zamętu w Warszawie, straszenie wizją kolejnych pogromów nie tylko ludności żydowskiej, lecz także polskiej. Nie bez ironii
przekonywano, że panika wśród Żydów jest bezpodstawna i wyolbrzymiona:
Doprawdy, to straszenie tutejszej ludności izraelskiej przypomina do żywego owego
żydka, handlarza wędrownego, który powracając późnym wieczorem ze wsi do miasteczka, usłyszał za sobą jakieś głosy piszczące. A tak się „piszczenia” tego zląkł, że
uciekając przed nim, schował się pod most na drodze napotkany i nie wyszedł stamtąd
dopóty, iż się przekonał, iż to „coś” „piszczało” w jego własnym nosie.
Uspokajano Żydów zapewnieniem, że ze strony „szlachetnego narodu polskiego” nic ich nie spotka68. Z oburzeniem pisano o akcji zbierania datków na rzecz
żydowskich ofiar pogromu. Napiętnowano hrabiego Juliusza Ostrowskiego, patronującego całemu przedsięwzięciu. W opinii redakcji „Roli” akcja ta uwłaczała
godności polsko-katolickiej, gdyż sugerowała udział w pogromie Polaków. Zalecano, aby datki przeznaczyć na chrześcijan zamiast na „chuliganów” oraz „anarchistów”69. Z pobudek chrześcijańskich odcinano się od jakiejkolwiek przemocy, ale to
nad losem chrześcijanina pochylano głowę: „Nie wolno chrześcijanom bić żydów,
ale nie wolno również żydom bombami i rewolwerami prowokować chrześcijan”.
Krytyce poddano tych, którzy faworyzowali żydowskie ofiary zajść:
Niech zginą, niech przepadną gwałty i pogromy hańbiące godność człowieka na obraz
Boga stworzonego i niech będzie położona im tama. Ale niechajże równocześnie różni
panowie humaniści, liberałowie i konstytucjonaliści, bacząc na krzywdy wyrządzone
Na posterunku, „Rola” 1906, z 23 czerwca.
„Rola” 1906, z 14 lipca. Dla wzmocnienia argumentacji na temat odpowiedzialności żydowskich anarchistów za wydarzenia w Białymstoku, powoływano się na wypowiedź pewnego
Żyda, który miał stwierdzić, że w Warszawie podobnych wypadków nie ma, gdyż żyją tu
„jeszcze nabożni Żydzi”, w Białymstoku zaś „sami heretycy, którzy na nic lepszego nie zasłużyli”; zob.: „Rola” 1906, z 30 czerwca.
69
Ibidem.
67
68
152
Ilona Zaleska
przez Żydów ludności chrześcijańskiej, mają dla żydów i chrześcijan miarę sprawiedliwą. Nie wolno chrześcijanom bić żydów, ale nie wolno również żydom bombami i rewolwerami prowokować chrześcijan70.
W „Roli” jakby ważono gwałty dokonywane na chrześcijanach i żydach. Oba
potępiono, ale nie w równym stopniu: „o krew żydów robi się alarm na cały świat”,
o „krew nieszczęśliwych Krożan71 nikt się nie upomniał” – pisano. Za wzór stawiano Stanisława Staszica. Upatrywano w nim męża stanu, który nie popierając
pogromów jako czynów „niegodnych”, „niechrześcijańskich”, wzywałby zapewne
Polaków, jak sugerowano w piśmie, do obrony przed „letnią i zimową szarańczą”
– tak bowiem Staszic miał określać Żydów72.
Redakcja „Roli” bardzo negatywnie odniosła się do prac komisji Dumy nad
pogromem białostockim. Skrytykowano postawę, jaką w tej sprawie zabrał jeden
z posłów, hrabia Władysław Tyszkiewicz. Miano mu za złe, że występuje w obronie żydowskich ofiar pogromu i polemizuje ze stanowiskiem biskupa wileńskiego
Edwarda Roppa. Tyszkiewiczowi zarzucano, że rozgrzesza żydowskich anarchistów z wszelkich gwałtów i rozbojów73. Biskup Ropp natomiast zyskał uznanie
„Roli”, gdyż wprawdzie potępiał pogromy na Żydach, lecz wskazywał też na prowokacyjne zachowanie żydowskich rewolucjonistów:
Bo, gdy Dostojny Pasterz wileński w mowie swej wypowiedzianej również z powodu rozruchów białostockich, potępiwszy sprawiedliwie i słusznie wszelkie gwałty na
żydach dokonywane, wskazał niemniej sprawiedliwie i słusznie na prowokatorskie zachowanie się żywiołu izraelskiego i na jego organizacje „bojowe” – hr. Tyszkiewicz
rozgrzesza Żydów całkowicie, ze wszystkich gwałtów i rozbojów przez ich „Bundy”
systematycznie popełnionych74.
Warto przyjrzeć się bliżej argumentacji przedstawionej przez biskupa Roppa, na
którego powoływało się pismo Jeleńskiego. Wystąpienie duchownego zostało także odnotowane w warszawskim „Słowie”75. Z perspektywy wileńskich stosunków
wyznaniowych i narodowościowych biskup stwierdził, że tamtejsza ludność żydowska drażni różne grupy wyznaniowe (prawosławnych, starowierców, ludność
chrześcijańską) udziałem w ruchach wolnościowych, aktywnością na polu ekono Na posterunku, „Rola” 1906, z 23 czerwca.
Nawiązanie do wypadków, jakie rozegrały się w miasteczku na Żmudzi, w Krożach. Otóż
w 1893 r. doszło tu do krwawej rozprawy carskich kozaków z wiernymi, którzy bronili kościoła przed jego przebudową na cerkiew prawosławną. Wydarzeniom w Krożach poświęcił
artykuł Józef Piłsudski w socjalistycznym „Przedświcie”. Zob.: J. Piłsudski, Gwałty w Krożach, w: Pisma zbiorowe, t. 1, Warszawa 1937, s. 51.
72
Na posterunku, „Rola” 1906, z 4 sierpnia.
73
Ibidem.
74
Ibidem.
75
„Słowo” 1906, z 18 lipca.
70
71
153
micznym i stopniem zorganizowania. Gdy sam duchowny podjął inicjatywę politycznego zorganizowania chrześcijan w ramach Partii Katolicko-Konstytucyjnej,
spotkał sie z odmową rządu, choć ten przyzwolił socjalistom na ogłoszenie swego
programu. Duchowny zakończył przemówienie następującą konstatacją:
[...] dopóki będą nam przysyłali ludzi nic z naszym krajem niemających wspólnego, dopóty będzie niebezpieczeństwo pogromu, nie rozumieją potrzeb kraju, nie mogą rządzić
nim dobrze. W ten sposób pierwszym warunkiem tego, aby nie było pogromów, aby
kraj mógł się rozwijać w należyty sposób, aby pomiędzy narodowościami zamieszkującymi kraj panowała zgoda – potrzeba przede wszystkim, aby ludzie miejscowi rządzili
w swoim kraju. Dopóki nie dacie mu samorządu, dopóty nie możemy powiedzieć, że
jest bezpieczny od pogromów76.
Możliwość zabrania głosu w sprawie pogromu białostockiego wykorzystał zatem hierarcha do przedstawienia postulatów politycznych pod adresem władz rządowych.
Pogromowi siedleckiemu w piśmie Jeleńskiego poświęcono niewiele miejsca,
lecz i tu wskazywano jako winowajców żydowskich socjalistów. Podobnie jak
w przypadku wydarzeń białostockich, rozwodzono się nad kwestią datków dla ofiar
pogromu. Uznano, że straty nie są aż tak poważne w sensie materialnym i dalsze
ofiary są wobec tego niepotrzebne. Sugerowano, aby przeznaczyć je na pilniejsze
sprawy, np. na Macierz Szkolną77.
Trudno wśród polskich partii i środowisk politycznych działających w Królestwie Polskim w okresie przełomu wieków, w czasie, gdy można było odnotować
i tu przypadki pogromów na ludności żydowskiej, szukać aprobaty dla takich metod walki. Oprócz nie dość jednoznacznej postawy „rolarzy”, wszyscy zdecydowanie potępiali pogromy. Być może właśnie ta zdecydowana antypogromowa postawa, niekiedy prewencyjnie podjęte działania niektórych politycznych środowisk
powstrzymywały od uciekania się do fizycznych aktów przemocy wobec Żydów.
Trzeba bowiem wziąć pod uwagę fakt, że w tym czasie antysemityzm obejmował
w Królestwie Polskim coraz szersze kręgi społeczne. Sporo można by też powiedzieć o antyżydowskich uprzedzeniach zakorzenionych w środowisku wiejskim.
Obawy przed pogromami, o których wspominano w politycznej publicystyce lub
w odezwach świadczyły o tym, że istniał podatny grunt pod antyżydowskie rozruchy, że tutejszą ludność można było łatwo sprowokować.
Trzeba jednak pamiętać, że mamy do czynienia z partiami politycznymi, którym
obiektywny osąd sytuacji często przesłaniała ideologia. W argumentacji, którą się
posługiwano w kontekście pogromów, polityka i ideologia wysuwała się na plan
pierwszy. Zastanawiająca jest wobec tego motywacja, jaką się kierowano, potę „Słowo” 1906, z 18 lipca.
Dosyć już chyba ofiarności, „Rola” 1906, z 17 listopada.
76
77
154
Ilona Zaleska
piając pogromy. Czy nie należy uznać, że liczył się polityczny interes bardziej niż
szczere współczucie dla ofiar zajść? Poza tym, jako głównego sprawcę pogromów
wskazywano władzę zaborczą, więc ich potępienie przychodziło tym łatwiej.
Ilona Zaleska
The polish parties and political trends in the Kingdom
of Poland at the turn of 19th and 20th century accordance
with a problem of Jewish pogroms
S u mm a r y
This article presents standpoint of the main polish political forces and parties which
taken an active part in political live at the turn of 19th and 20th century in the Kingdom of
Poland accordance with an current at that time problem of Jewish pogroms.
At the end of 19th and at the beginning of 20th century anti-Semitism was building up
in West Europe, but it was Russia who was a center of bloody anti-Jewish events. On the
Russian territory a term pogrom from russian word – gromit=breakdown was born. The
anti-Semitic moods were growing also on the territories of the Russian sector of the partitioned Poland. In 1906 there were two pogroms of Jewish: in Bialystok and Siedlce. The
Jewish Question had important place in political programs of polish parties and they could
not be neutral in pogroms occurrence. The Kishynev pogrom in 1903 and then in Bialystok
and Siedlce three years later induced very active reaction of polish political environments.
The all main political parties from the left to the right dispraised bloody events in Kishynev,
Bialystok and Siedlce. Two political forces represented by socialistic parties: Polish Socialistic Party (PPS) and Social Democracy of Kingdom of Poland and Lituania (SDKPiL) and
National Democracy criticized pogroms in newspapers or by anti-pogroms proclamations.
The rapid and strict reaction belonged to socialists from PPS and SDKPiL. Antisemitism
was an important part of polish political nationalism represented by National Democracy.
There the biggest political opponents – socialists were accusing national democrats of hatred to Jews. They were also accusing them of encourage to Jewish pogroms but we don’t
have evidence about the last objection. Anti-Semitism of National Democracy in that time
was obvious but national democrats dissociated from these objections and also protested in
newspapers and by special proclamations against pogroms. On the other side we have to
remember that anti-Semitism of National Democracy could create special atmosphere for
anti-Jewish activities in the Kingdom of Poland. Pogroms also condemned a polish liberals
and conservatives from Party of Real Policy. Not clear attitude was presented by ultraconservatives which concentrated around anti-Semitic newspaper „Rola” of Jan Jelenski.
This newspaper affirmed that Jewish revolutionaries and anarchists were responsible for
pogroms. The conservative forces characterized some moderation in statements and comments about pogroms.
We can claim that all main polish political forces in the Kingdom of Poland criticized
physical fight with Jews but their assessment of problems of Jewish pogroms were deter-
155
mined to a large extent by their own ideology which they presented. In fact a criticism of
pogroms was easy because as a main perpetrator of them was said to be russian authority
and criticism of pogroms was at the same time a criticism of russian authority.
Czasy Nowożytne
TOM 27
ROK 2014
Eva Reder
Wien
Praktiken der Gewalt:
Die Rolle des polnischen Militärs bei Pogromen während
des polnisch-sowjetischen Krieges 1919–1920
Einleitung
Auf dem Weg schlugen uns nicht nur Soldaten, sondern auch vorbeikommende Dorfbewohner und jene aus Zbuczyn, sie brachten den Soldaten zerrissene und
beschmutzte Thorarollen und befahlen mir diese völlig zu zerreißen, und ihnen die
restlichen Stücke vorzulesen [...]. Ein Leutnant gab den Befehl, alle Verhafteten zu
erschießen [...]. Der zweite Offizier riet dem ersten, alle aufzuhängen, da es schade
um die Kugeln sei. Der befehlshabende Offizier teilte mit, dass er uns kurzzeitig am
Leben lasse, aber er zwang mich und andere Gefangen zu singen „Es lebe Polen, verrecke der Rabbi“ was wir akribisch ausführen mussten und genauso den „Majufes“1
singen. Die Soldaten befahlen einem 10 bis 12 jährigen Jungen sich nackt auszuziehen. Anschließend schlugen sie ihn schrecklich bis aufs Blut. Eine Frau wollte
mir und dem Jungen Wasser reichen, aber die Soldaten erlaubten es nicht. Einer der
dastehenden Burschen sagte, dass ich Trotzki ähnlich sähe, und riss mir die Haare
vom Kopf. Die unglückliche Gemeinschaft wurde gezwungen, dass einer den anderen anspuckte und im Gesicht mit Fäusten schlug. Auf dem Weg von Zbuczyn nach
Siedlce schlugen uns die Dorfbewohner mit Stangen und Gürteln und streiften uns die
Hosen ab. Vor dem Eingang ins Gefängnis bewarf man uns mit Steinen. Der Untersuchungsrichter meinte nach meiner Einvernahme, ich sei unschuldig, aber ich wurde erst
am 7.September freigelassen2.
��
Beim Majufes handelt es sich um ein Tanzlied chassidischer Juden. Aufgrund seines exaltierten Stils wurde es häufig Ziel polnischen Spottes.
2
Archiwum Akt Nowych (AAN), Prezydium Rada Ministrów (PRM), Sign. 21431/20, Protokoll Symcha Jabkowicz, undatiert, S. 210.
1
158
Eva Reder
Dieser kurze Ausschnitt einer Zeugenaussage von Symcha Jabkowicz, 27 Jahre,
wohnhaft in der Pięknastrasse 77, über seine Erlebnisse beim Pogrom in Siedlce,
am 19. August 1920, wirft ein aussagekräftiges Licht auf die Pogrome während des
polnisch-sowjetischen Krieges 1919–1920: in den meisten Fällen waren Soldaten
die Initiatoren und Haupttäter, oft, so wie auch in diesem Fall, schlossen sich Teile
der lokalen Zivilbevölkerung der Gewalt an.
Darüber hinaus wird die stereotype Identifikation von Juden Jabkowicz mit Kommunismus deutlich, was in der Bemerkung eines Zivilisten zum Aussagenden, er sähe
aus wie Lew Trotzki, der kommunistische Revolutionär jüdischer Herkunft, zum
Ausdruck kommt. Dieses Klischee der „Judäokommune“ (polnisch: żydokomuna)
sieht Juden als Handlanger und Nutznießer des Kommunismus, die gegen polnische nationale Interessen operieren und mit den militärischen Gegnern Polens zusammenarbeiten würden.
Weiters zeigt sich, dass das Pogromdynamik über das Pogrommotiv, das Stereotyp der Judenkommune hinausgeht, sonst würden die Täter keine religiösen
Gegenstände wie Thorarollen zerstören lassen, die in der kommunistischen Ideologie keine Bedeutung haben. Das den Opfern aufgezwungene Lied, in dem der
Rabbi als Antithese zum Polentum dargestellt wird, obwohl es doch vordergründig um den Kampf gegen die Judäokommune geht, verdeutlicht dies sogar noch
mehr.
Der vorliegende Beitrag konzentriert sich auf Pogrome, die von polnischen
Einheiten und deren Verbündeten verübt wurden. Nach einem Überblick über das
polnische Militär als Akteur in den Pogromen wird die Frage nach den Auslöserfaktoren und den damit zusammenhängenden Konzept des „Feindes im Inneren“
sowie den Praktiken der Gewalt gestellt. Der Auslöser ist strukturell eingebettet
in die Pogromsituation, indem er den Tätern als hinreichend erscheint, die Gewalt
rechtfertigt und seine Intensität ein Indikator für die für die Intensität der Ausschreitungen ist3. Insofern verwundert es nicht, dass entsprechend der geo-politischen damaligen Lage Polens und den militärischen Konflikten um seine Staatsgrenzen mit
seinen Nachbarländern der direkte Pogromauslöser physische Aggression der Juden
an polnischen Soldaten darstellte. Unabhängig davon, ob diese Gewalt marginal, eine
Mißinterpretation oder lediglich ein Gerücht war, erzeugte sie ein Handlungspotenzial, dessen Aktivierung mit dem Gefühl einherging, sich selbst oder die Gemeinschaft
zu verteidigen. Betrachtet man den Auslöserfaktoren genauer, erfährt man viel über
interethnische Gruppenkonflikte, Bedrohungsszenarien sowie Stereotypisierungen
von Minderheiten konkret und detailliert, da im Pogrom Gewalt in einer alltäglichen
und doch oft stark politisierten Weise in sich vereint werden.
Diese Gruppenkonflikte und Bedrohungsszenarien äußeren sich im beschriebenen Zeitraum als das Motiv vom Juden als „Feind im Inneren“ und waren eng
D. L. Horowitz, The Deadly Ethnic Riot, Berkeley 2001, S. 73 ff.
3
Praktiken der Gewalt
159
mit dem Stereotyp der Judäokommune verbunden. Diese Motive schufen für die
Pogromtäter die scheinbare Legitimation, erschienen als Bestätigung der Gefahr,
die von den späteren jüdischen Opfern vermeintlich ausging und ließen die Täter
im Sinne des entstehenden polnischen Staates handeln, den es gegen äußere Feinde
zu verteidigen galt.
Auslöserfaktoren und Motive äußern sich in Praktiken der Gewalt, welche darüber aber noch hinaus gehen und einen Blick auf den Ablauf der Pogrome und Verhaltensmuster der Täter erlauben. Die Inhalte, auf die sich die Täter während der
Gewalt verbal beziehen, sind wichtig für die Interpretation eines Pogroms. Gleichzeitig offenbaren sie jedoch die Widersprüchlichkeit und Irrationalität der Täter
und ihrer Handlungen. Die Bedeutung des Pogroms für die betreffende Gesellschaft wird durch die Art und Weise erhellt, wie sich die Pogromisten während
des Pogroms zu ihren Taten äußern und wie sie ihre Verbrechen begehen4. Fragen
zu Auslösern, Motiven und Praktiken der Gewalt sollen helfen, diese zu systematisieren und zu erklären, da Gewalt noch immer stark mystifiziert wird. Die Berücksichtigung des performativen und rituellen Charakters kollektiver Gewalt als
Aspekt des cultural turn5 hilft zu erschließen, was der Pogrom innerhalb der betroffenen Gesellschaft symbolisiert und beleuchtet die sozio-kulturelle Bedeutung
von Pogromgewal6. Im Pogrom treffen Politik und Alltag in einem national extrem
aufgeladenen, von Umbrüchen geprägten Umfeld aufeinander. Pogrome als performative, öffentliche Aggression offenbaren die Handhabung von Antisemitismus in
sich konsolidierenden Staaten – eine Aggression, die über das jeweils untersuchte
Pogrom hinaus Bedeutung beanspruchen kann.
Nicht zuletzt werfen Pogrome nicht nur ein extremes, sondern auch vielsagendes Licht auf interethnische Beziehungen, die Erinnerung und Narration über sie
prägen diese Beziehungen in der Zukunft.
In den Pogromen während des polnisch-sowjetischen Konflikts spiegelt sich
auch der Kriegsverlauf wider: Meist geschahen die Pogrome im Rahmen militärischer Siege, nachdem die polnische Armee eine Stadt erobert hatte und die Rote
Armee abgezogen waren. Im Mai und April 1919 kam es unter anderem in Pińsk,
Lida, Minsk und Wilno zu Pogromen, die jeweils dutzende Todesopfer forderten,
nachdem Einheiten diese Städte militärisch erobert hatten. Weitere folgten im Frühjahr/Sommer 1920 in der Region Kiew (im Mai/Juni) sowie Horodziej (Juli). Pog Siehe dazu ibidem, S. 1; P. Brass, Introduction: Discourses of Ethnicity, Communalism and
Violence, in: Riots and Pogroms, hrsg. von idem, Hampshire 1996, S. 1–55, hier S. 1 f.
5
D. Bachmann-Medick, Cultural Turns. Neuorientierungen in den Kulturwissenschaften,
Hamburg 2009.
6
E. Reder, Im Schatten des polnischen Staates – Pogrome 1918–1920 und 1945/46 – Auslöser,
Bezugspunkte, Verlauf, „Zeitschrift für Ostmitteleuropaforschung“ 2011, Bd. 60/4, S. 571–
606, hier S. 571–574.
4
160
Eva Reder
rome begangen polnische Soldaten auch auf ihrem Rückzug in Żytomierz (Schytomyr), Nowogród Wołyński und in der Region Równe im Juli 19207.
Am Höhepunkt der polnisch-sowjetischen Kämpfe im Sommer 1920 schienen
sich auch die Pogrome zu intensivieren, was auf eine Eskalation der Kämpfe und
die für Polen kritische militärische Lage zurückzuführen ist. Im August 1920 kam
es im Rahmen der polnischen Gegenoffensive zu Pogromen und antisemitischen
Gewaltverbrechen in Städten wie Siedlce, Włodawa, Garwolin, Wyszków, Otwock,
Białystok, Łuków oder Kobryń im heutigen östlichen Polen sowie in der Region
Wołyń in der heutigen Ukraine. Die antisemitischen Gewalttaten eskalierten derart,
dass im Juli der Polnische Ministerrat und das Ministerium für militärische Angelegenheiten Pogromtätern mit Standgerichten drohten8. Im August 1920 wurden 14
polnische Soldaten wegen Attacken auf Juden in Minsk zum Tode verurteilt.
Der erste Pogrom geschah in Wilno vom 19.–21. April 1919, als polnische Truppen nach dreimonatiger Herrschaft der Bolschewiken in die Stadt einmarschierten
und im Anschluss daran Soldaten gemeinsam mit polnischen Zivilisten die jüdischen Bewohner beraubten und mißhandelten, sowie Geschäfte und Wohnungen
plünderten, wobei 65 Personen starben9. Manche Städte wurden mehrmals Ziel
antisemitischer Gewalt durch unterschiedliche Einheiten: dazu zählen Wilno (neben dem oben bereits erwähnten Pogrom kam es auch im November 1920 nach
der Einnahme der Stadt durch die Truppen Żeligowskis zu anti-jüdischer Gewalt)
oder Pińsk im heutigen Belarus, am 5. April 1919 durch Infanterie-Soldaten unter
Aleksander Narbut-Łuczyński sowie am 26. September 1920 durch Soldaten der
Bałachowicz-Armee10.
Forschungsstand
Gewalt nahm lange Zeit in der Geschichtswissenschaft nur einen marginalen
Raum ein. Erst die Hinwendung zu kulturwissenschaftlichen Ansätzen brachte eine
nähere Beschäftigung mit Gewaltdynamiken und der Interpretation von Gewalt als
kulturellem Phänomen, zu der aber weniger Historiker selbst, als vielmehr Soziolo Kniga pogromov. Pogromy na Ukraine, v Belorussii i evropejskoj časti Rossii v period
Graždanskoj vojny 1918–1922 gg. Sbornik dokumentov, hrsg. von L. V. Miljakova, Moskva
2007, Dok. Nr. 134, S. 363 f.
8
A. V. Prusin, Nationalizing a Borderland: War, Ethnicity, and Anti-Jewish Violence in East
Galicia, 1914–1920, Tuscaloosa 2005, S. 107.
9
Zum Pogrom von Wilno: P. Różański, Wilno, 19–21 kwietnia 1919 roku, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego“ 2006, Nr. 1, S. 13–34.
10
AAN, PRM, Sign. 1628/21, Interpelacja posła Hirszhorna, Halperna i innych w sprawie rabunków i gwałtów dokonanych przez wojska gen. Bałachowicza nad ludnością żydowską
w Pińsku, S. 1–5.
7
161
gen und Ethnologen beitrugen11. Zu den Pogromen während des Polnisch-Sowjetischen Krieges (1919–1920) existieren Fallstudien, die sich einzelnen Pogromfällen
widmen und diese im Kontext lokaler Rahmenbedingungen wahrnehmen. Dabei
konzentrieren sich die meisten Arbeiten darauf, die zahlreichen Pogrome, zu denen
es in den ersten Jahren der Zweiten Polnischen Republik kam, zu beschreiben sowie die Gründe, Umstände und Ursachen der Pogrome darzulegen, die häufig mit
der militärischen Lage, aber auch sozio-ökonomischen Faktoren in Zusammenhang
gebracht werden. Überblickswerke zu den Pogromen während der Grenzkriege
Polens mit seinen Nachbarn nach 1920 fehlen12. Bis jetzt haben sich nur wenige
Forscher eingehend mit der Bedeutung von Pogromen für die Gesellschaft und
ihren kulturellen Faktoren beschäftigt13. Die wenigen Arbeiten, die jene Aspekte
berühren, befassen sich allerdings nicht mit den Pogrome während des Polnisch-Sowjetischen Krieges14.
Der Mangel an Überblicksarbeiten ist wenig verwunderlich, da die Pogrome,
die im Zeitraum von 1919 bis 1920 verübt wurden, sowohl vom geografischen und
zeitlichen Rahmen einen äußerst komplexen Gegenstand darstellen. Sie fanden in
zu einem großen Teil in den entlegenen Gegenden des östlichen polnischen Grenzlandes (kresy) statt, das zum Teil nach dem Friedensvertrag von Riga 1921 mit der
Sowjetunion, zu einem größeren Teil nach 1945 kein Teil der polnischen Staatlichkeit mehr war. Das Fehlen einer systematischen, überblicksartigen Aufarbeitung
dieser Pogrome liegt an der erheblichen geografischen Verstreutheit der überlie-
F. Schnell, Der Sinn der Gewalt. Der Ataman Volynec und der Dauerpogrom von Gajsin
im Russischen Bürgerkrieg (1919), „Zeithistorische Forschungen/Studies in Contemporary
History, Online-Ausgabe“ 2008, H. 5, Abs. 2, http://www.zeithistorische-forschungen.de
/16126041-Schnell-1-2008; W. Sofsky, Traktat über die Gewalt, Frankfurt a. M. 1996; Exclusionary Violence. Antisemitic Violence in Modern German History, hrsg. von Ch. Hoffmann,
W. Bergmann, H. Walser Smith, Ann Arbor 2002; C. Geertz, Dichte Beschreibung. Beiträge
zum Verstehen kultureller Systeme, Frankfurt a. M. 2007; idem, Deep Play. Bemerkungen
zum balinesischen Hahnenkampf, in: Kulturtheorie, hrsg. von D. Kimmich, Bielefeld 2010,
S. 199–214.
12
Eines der wenigen Überblickswerke: F. Golczewski, Polnisch-jüdische Beziehungen 1881–
1922. Eine Studie zur Geschichte des Antisemitismus in Europa, Stuttgart 1981.
13
N. Zemon Davis, Humanismus, Narrenherrschaft und die Riten der Gewalt. Gesellschaft und
Kultur im frühneuzeitlichen Frankreich, Frankfurt a. M. 1987; R. Darnton, Das große Katzenmassaker. Streifzüge durch die französische Kultur vor der Revolution, München–Wien
1989; H. E. Goldberg, Rites And Riots: The Tripolitanian Pogrom of 1945, „Plural Societies“
1977, Bd. 8, S. 35–56.
14
J. Tokarska-Bakir, Cries of the Mob in the Pogroms in Rzeszów (June 1945), Cracow (August
1945), and Kielce (July 1946) as a Source for the State of Mind of the Participants, „East
European Politics & Societies“ Jg. 25, 2011, Bd. 3, S. 553–574; W. W. Hagen, The Moral
Economy of Popular Violence: The Pogrom in Lwów, November 1918, in: Antisemitism and
Its Opponents in Modern Poland, hrsg. von R. Blobaum, New York 2005, S. 124–147.
11
162
Eva Reder
ferten Quellen, andererseits lässt sich vermuten, dass durch Grenzänderungen und
Kriege Quellen verschwanden oder zerstört wurden.
Pogrombegriff15 und Pogrome im Polnisch-Sowjetischen
Krieg
Pogrome haben als Angriffe von Mitgliedern der ethnischen Bevölkerungsmehrheit auf eine Bevölkerungsminderheit eine große Aussagekraft über ethnische
Gruppenbeziehungen. Obwohl zeitlich und örtlich stark begrenzt, kommen in ihrem Ablauf tief sitzende Vorurteile und Stereotypen der Angreifenden gegen die
Angegriffenen zum Ausdruck. In höchstem Maße einen gewaltsamen „kollektiven
Exklusionsakt“16 darstellend, schafft die Pogromgewalt durch ihren öffentlichen
Charakter gleichzeitig eine kurzfristige Gemeinschaft von Tätern und Zuschauern.
Pogrome sind durch ein starkes Machtgefälle zugunsten der Täter gekennzeichnet,
die stets der Mehrheitsbevölkerung angehören. Im Unterschied zur Revolution,
Demonstration oder zum Streik weist der Pogrom weniger Handlungsrationalität,
einen engen lokalen Rahmen sowie eine geringere Dauerhaftigkeit auf17.
Anders als ein Massaker zielt ein Pogrom nicht darauf ab, alle Angehörigen der
attackierten Gruppe vor Ort zu ermorden, sondern zeichnet sich meist durch einen
niedrigeren Organisations- und Bewaffnungsgrad aus und ist weniger zielgerichtet18.
In der Literatur werden die beiden Begriffe uneinheitlich verwendet und tatsächlich
weisen sie viele Gemeinsamkeiten auf: Beide stellen eine Form einseitiger, kollektiver Gewalt gegen eine wehrlose Gruppe dar, wobei das Massaker weitaus stärker
auf die Ermordung der Opfer ausgerichtet ist19. Die Situationsoffenheit macht es
schwierig, Pogrome gegenüber anderen Formen ethnischer Gewalt abzugrenzen und
sie zu theoretisieren. Nicht jeder Angriff auf eine ethnische Minderheit ist ein Pogrom. Pogrome haben im Gegensatz zu Massakern oder isolierten Überfällen, bei denen die Täter meist darauf Wert legen, im Geheimen zu töten und sich anschließend
so schnell wie möglich vom Tatort zu entfernen, einen extrem öffentlichen Charakter. Man kann sogar sagen, dass dieses Ausmaß an Öffentlichkeit ein Hauptmerkmal des Pogroms darstellt. An Pogromen nehmen häufig Menschen teil, die in ihrem ganzen Leben noch nie ein Verbrechen begangen haben und in dessen Verlauf
Vgl. dazu: E. Reder, Im Schatten, S. 574–578.
W. Bergmann, Pogrome: Eine spezifische Form kollektiver Gewalt, „Kölner Zeitschrift für
Soziologie und Sozialpsychologie“ Jg. 50, 1998, S. 644–665, hier S. 647.
17
W. Bergmann, Pogrome, in: Internationales Handbuch der Gewaltforschung, hrsg. von
W. Heitmeyer, Wiesbaden 2002, S. 441–460, hier S. 443 f.
18
Ibidem, S. 442 f.
19
Ibidem, S. 443.
15
16
163
dennoch bereit sind, öffentlich zu rauben, zu misshandeln oder zu mordtöten20. Im
Unterschied zu Berufskriminellen, die ihre gesetzeswidrigen Machenschaften vorzugsweise im Geheimen verüben, wollen die Pogromisten gesehen werden, woraus
man schließen kann, dass sie sich selbst keineswegs als Täter verstehen. In der kurzen Zeit, in der ein Pogrom verübt wird, sind Moral und gesellschaftliche Regeln
außer Kraft gesetzt, was dem Pogrom einen karnevalsken Charakter verleiht: Die
Pogromisten handeln öffentlich, weil sie sich Bestätigung, Applaus, Zustimmung
erwarten. Die Überschreitung sittlicher und sozialer Grenzen vor Publikum gibt
dem Pogrom etwas performatives, einen schauspielhaften Charakter und impliziert
ein hohes Ausmaß an Empörung über den Auslöser des Pogroms.
Insofern stellen Pogrome einen „ritualisierten Gruppenantagonismus“21 dar.
Trutz von Trotha sieht die Gewalt selbst als eine Form sozialer Ordnung. Der
Schlüssel zur Gewalt liege in den Gewaltformen selbst, nicht in den Ursachen22.
Er will Gewalt beschrieben wissen, wie Clifford Geertz23 es anhand der „Dichten
Beschreibung“ des balinesischen Hahnenkampfes zeigt: anschauungsgesättigt, auf
einer Mikro-Ebene und mit ganzheitlichen Prozessanalysen24.
Für Pogrome, die besonders häufig mit Machtwechseln oder dem Ende eines
Krieges einhergehen, sind Umbruchphasen, Paradigmenwechsel und Schwellenzustände, auch bekannt als Liminaliät25, von entscheidender Bedeutung. Goldberg
sieht den Pogrom als „Passageritus“ für das Erlangen eines neuen oder Wiedererlangen eines alten Status26. Während eines liminalen Zustandes können kulturelle
Eigenschaften oder Kategorien an Bedeutung gewinnen, die zu einer Übertreibung
symbolischer Handlungen führen und die Dynamik kollektiver Gewalt prägen27.
Paradigmenwechsel können aus mehreren Gründen zu Pogromen oder ethnischen
��
In der bisherigen Forschung deutet nichts darauf hin, dass der Großteil der Pogromtäter Kriminelle sind, weder bei Eigentums- noch bei Gewaltdelikten. Kriminelle schließen sich zwar
häufig Pogromtätern an, sind aber nicht die Initiatoren der Gewalt. So betont D. L. Horowitz,
The Deadly Ethnic Riot, S. 226, 258, dass die Teilnehmer ethnischer Ausschreitungen meist
keine Kriminellen oder sozialen Außenseiter seien, sondern vielmehr der Norm entsprächen,
da ethnische riots Ressentiments entspringen würden, die weite Teile einer ethnischen Gruppe teilen würden. Gleichzeitig sei es schwierig, stets verlässliche Aussagen über die soziale
Herkunft der Täter zu machen, da, wenn überhaupt, nur ein Bruchteil von ihnen identifiziert,
verhaftet oder gar verurteilt werde.
21
W. Bergmann, Pogrome, in: Gewaltforschung, S. 453.
22
T. von Trotha, Zur Soziologie der Gewalt, in: Soziologie der Gewalt, hrsg. von idem, Opladen
1997, S. 9–58.
23
C. Geertz, Dichte Beschreibung, passim.
24
T. von Trotha, Zur Soziologie, S. 19 f.
25
V. Turner, The Ritual Process. Structure and Anti-Structure, Chicago 1969.
26
H. E. Goldberg, Rites, S. 40. Siehe auch A. van Gennep, Übergangsriten, Frankfurt a. M. 2005.
27
H. E. Goldberg, Rites, S. 40 f.
20
164
Eva Reder
Konflikten führen. Oft sind keine oder nur sehr schwache staatliche Autoritäten
vorhanden, welche die Anwendung von Gewalt verhindern könnten, oder der Staat
hat keine volle Kontrolle über die Aktionen seiner Sicherheitsorgane. Fehlende oder
schwache Autoritäten, die potenziell zugunsten der Opfer eingreifen könnten, minimieren das Risiko für die Pogromisten, gestoppt oder zur Rechenschaft gezogen zu
werden. Faktoren wie Machterosion, Krieg sowie Staatsneubildungen führen daher
häufig zu Entwicklungen, die Pogrome begünstigen können. Hinzu kommt, dass im
Krieg ethnische Identität konkreter und erfahrbarer wird28. Die Einteilung in Freund
und Feind schärft das Gruppenbewusstsein und kulturelle Faktoren, die im Alltag
meist keine Rolle spielen, treten nun plastischer hervor. In Polen, das mehr als 120
Jahre lang Fremdherrschaft unterworfen gewesen war, konnten sich ethnisch konnotierte Antagonismen über eine lange Zeit hinweg entwickeln. Hier kommt der Aspekt
der Erinnerung zum Tragen: Ethnische Beziehungen können von längst vergangenen
Konflikten beeinflusst werden29. Die Erinnerung an vergangene Konflikte dient als
Legitimation und Ursache für neue Konflikte und liefert bereits vorhandene Interpretationsmuster. Die Pogrome waren mit dem Entstehen eines souveränen polnischen
Staates verknüpft; der Erste Weltkrieg hatte zuvor die ethnische Kategorisierung verstärkt. Dazu kam die beinahe alltäglich gewordene Gewalt der vier Kriegsjahre, die
sich in den Grenzkriegen mit den Nachbarn fortsetzte. Beim Polnisch-Sowjetischen
Krieg kam noch die ideologische Komponente hinzu: Der militärische Gegner Polens
verkörperte nicht nur einen nationalen Antagonismus, sondern vertrat darüber hinaus noch eine diametral entgegen gesetzte Weltanschauung.
Die Akteure
Im November 1918, als der polnische Staat wieder entstand, standen Józef
Piłsudski, der den Oberbefehl über die polnischen Truppen innehatte, nur drei Regimenter der Polnischen Wehrmacht sowie einige Kavallerie-Einheiten und Kadetten, insgesamt etwa 9000 Mann, zur Verfügung30. Wenn man vom polnischen
Militär als prominenter Tätergruppe bei den Pogromen spricht, muss man die innere Diskrepanz der polnischen Armee nach dem Ende des Ersten Weltkrieges in
Betracht ziehen: dies ist nicht nur auf die unterschiedlichen Traditionen der drei
früheren Teilungsarmeen zurückzuführen, in denen die polnischen Offiziere ausgebildet worden waren, die Militärkommandos in unterschiedlichen Sprachen gaben
und sich noch kurz zuvor im Ersten Weltkrieg als Gegner gegenübergestanden wa Ch. Mick, Nationalisierung in einer multiethnischen Stadt. Interethnische Konflikte in Lemberg 1890–1920, „Archiv für Sozialgeschichte“ Jg. 40, 2000, S. 113–146.
29
D. L. Horowitz, The Deadly Ethnic Riot, S. 331 f.
30
A. Zamoyski, Warsaw 1920. Lenin’s failed conquest of Europe, London 2008, S. 17.
28
165
ren31. Mit einer regulären Armee war die polnische Armee bis 1920 nicht vergleichbar, eher stellte sie einen losen Zusammenschluss ehemaliger Weltkriegssoldaten
und Freiwilliger dar32. Es fehlte an Waffen und Munition, sowie an einheitlichen
Uniformen oder Soldwährung. Die Einheiten, in denen die polnischen Soldaten
kämpften, stammten in ihrer Form häufig noch aus den Ersten Weltkrieg, wie etwa
die Polnischen Legionen, die Haller-Armee oder die POW (Polska Organizacja
Wojskowa)-Einheiten, eine paramilitärische Formation der polnischen Unabhängigkeitsbewegung, gegründet 1914 von Piłsudski und eng verbunden mit den Polnischen Legionen33. Obwohl die Polnische Armee offiziell im Oktober 1918 gegründet worden war, mangelte es an einer zentral gesteuerten Befehlsstruktur sowie an
einem Oberkommando, weshalb militärische Einheiten und Anführer eigenmächtig
operierten34. Zahlreiche demobilisierte oder desertierte polnische Kriegsheimkehrer sowie Freiwillige, die nicht am Ersten Weltkrieg teilgenommen hatten, schlossen sich (para)militärischen Einheiten an, die in die polnische Armee implementiert
wurden, die Grenzen zwischen Militär und Paramilitär waren fließend. Dies verlieh
der Armee einen stark heterogenen Charakter. Im Herbst 1920 kämpften in der polnischen Armee etwa 50 000 Offiziere und Million Soldaten, von denen die meisten
Kriegsveteranen des ersten Weltkriegs waren35.
Die „Sibirische Brigade“, die aus polnischen Kriegsgefangenen bestand, kam
1920 aus Japan nach Polen, die Division unter General Lucjan Żeligowski aus der
Kuban-Region in Südrussland und hatte zuvor kurz für den „weißen“ General Denikin gekämpft. Auch Soldaten unter dem ehemaligen zaristischen polnischen Józef Dowbor-Muśnicki kämpften im ersten, nach der Oktoberrevolution 1917 gegen
die Bolschewiki gegründeten polnischen Korps36. Polnische Soldaten kämpften in
den Wielkopolska-Einheiten, die in der gleichnamigen früheren preußischen Provinz im Kampf mit deutschen Siedlern im Dezember 1918 entstanden. Viele der
„Posener“ waren Veteranen des Ersten Weltkriegs, in dem sie in der preußischen
Armee gedient hatten37. Die Einheit wurden bereits gegen Ende des polnisch-ukrainischen Krieges erfolgreich in Małopolska Wschodnia eingesetzt und im August
1919 offiziell in die Polnische Armee aufgenommen. Die Armee unter General Haller, ursprünglich die „polnische Armee in Frankreich“, wurde 1917 auf Betreiben
Ibidem, S. 18.
J. Eichenberg, Kämpfen für Frieden und Fürsorge. Polnische Veteranen des Ersten Weltkrieges, München 2011, S. 38.
33
Ibidem, S. 38 f. sowie S. 34.
34
Ibidem, S. 36.
35
P. Wróbel, The Revival of Poland and Paramilitary Violence 1918–1920, in: Spießer, Patrioten, Revolutionäre. Militärische Mobilisierung und gesellschaftliche Ordnung in der Neuzeit,
hrsg. von R. Bergien, R. Pröve, Göttingen 2010, S. 281–304, 287.
36
Ibidem, S. 288.
37
Ibidem, S. 300.
31
32
166
Eva Reder
des Polnischen Nationalkomitees in Frankreich gegründet. Ihr Anführer ab 1918,
General Józef Haller von Hallenburg, war im Ersten Weltkrieg Kommandant der
Zweiten Brigade der polnischen Legionen gewesen, die der k.u.k. Armee unterstanden. Diese Armee rekrutierte sich aus der us-amerikanischen, europäischen, brasilianischen und kanadischen Polonia und galten innerhalb der polnischen Armee
als hervorragend ausgebildet und geschult. Sowohl die Wielkopolska-Einheiten
als auch die Haller-Armee waren bereits im Polnisch-Ukrainischen Krieg für ihre
Bereitschaft, antisemitische Gewalt und Pogrome zu verüben, bekannt gewesen38.
Auffallend ist, dass gerade diese beiden Einheiten, die als militärisch gut ausgebildet und ausgerüstet galten als, so hervorstechend beim begehen antisemitischer
Gewalt erschienen. Manche Forscher erklären die antisemitische Einstellung der
„Poznaniacy“ mit dem starken Medienecho in Großpolen welches die polnisch-ukrainischen Kämpfe um Lwów und die Gerüchte über die angeblich jüdisch-ukrainische Zusammenarbeit gegen die Polen sowie über angebliche Morde an polnischen
Soldaten durch jüdische Polizisten hatten39. Andere suchen die Ursachen in der
Provinz selbst, da auch in der großpolnischen Presse der jüdischen Bevölkerung
vorgeworfen wurde, während des Großpolnischen Aufstandes auf Seiten der Deutschen gestanden zu haben40. Die prominente Rolle der Hallertruppen, auch sie eine
Freiwilligenarmee, im Zusammenhang mit antisemitischer Gewalt während der
Grenzkonflikte könnte damit erklärt werden, dass viele der Soldaten Angehörige
der amerikanischen Polonia waren und möglicherweise bis zu ihrem Einsatz noch
nie einen religiösen Juden in traditionellem Kaftan, mit Bart und Schläfenlocken
gesehen hatten und auf die jungen Soldaten einen exotischen Eindruck gemacht
haben müssen und viel Aufmerksamkeit auf sich zogen, die offensichtlich negativ
konnotiert war. Die guten Beziehungen der Haller-Armee sowie der Wielkopolska-Truppen zum nationaldemokratischen Lager als Erklärung für den dort verbreiteten
Antisemitismus überzeugt nicht völlig, angesichts der Tatsache, dass auch militärische Einheiten, die mit dem Piłsudski-Lager assoziiert wurden, etwa die Soldaten
der polnischen Legionen, Pogrome begangen, etwa in Lwów oder Przemyśl 191841.
Der Anteil von Wielkopolska- und Haller-Soldaten an Pogromen widerspricht jedenfalls der Annahme, nur schlecht trainierte Einheiten mit wenig Disziplin, kämen
L. Kania, W cieniu orląt lwowskich. Polskie sądy wojskowe, kontrwywiad i służby policyjne
w bitwie o Lwów 1918–1919, Zielona Góra 2008, S. 199.
39
Ibidem, S. 202. Anm. Die polnische Militärführung, die die Juden Ostgaliziens der umfassenden Kollaboration mit ukrainischen Truppen bezichtigte, was ein Auslöser für antijüdische Gewalt während der polnisch-ukrainischen Kämpfe 1918/1919 war, verbündete sich nur
Monate später selbst mit den ukrainischen Verbänden und kämpfte mit diesen Seite an Seite
gegen die Bolschewiken.
40
A. V. Prusin, Nationalizing a Borderland, S. 103.
41
J. Michlic, Poland’s Threatening Other. The Image of the Jew from 1880 to the Present, Lincoln 2006, S. 111 f.
38
167
als potentielle Täter antisemitischer Gewalt in Frage. Tatsächlich konterkariert die
vergleichsweise gute militärische Ausbildung und Ausstattung jener beiden Armeen ihre antisemitischen Exzesse. Ihre Prominenz bei der Verübung antisemitischer
Gewalt und von Pogromen könnte bis zu einem gewissen Grad auch ihrer einfacheren Identifizierung geschuldet sein, da sowohl Wielkopolska-Truppen als auch
Haller-Soldaten eigene Uniformen hatten, die sie augenscheinlich von Soldaten anderer polnischer Einheiten unterschieden42.
Dazu kamen diverse Verbündetenarmeen, von denen im Zusammenhang mit den
Pogromen besonders die Soldaten des polnisch-weißrussischen Generals BułakBałachowicz zu erwähnen sind. Diese Einheit trat im Frühjahr 1920, in den Kriegsverlauf gegen Sowjetrussland ein43. Die „Bałachowcy“ waren eine Freiwilligenarmee, in der eine Reihe an Nationen kämpften: Polen, Russen, Weissrussen, Ukrainer,
Kosaken, aber auch Finnen, Esten sowie kleine jüdische Einheit. Bałachowicz
wurde von unterschiedlichen Seiten die direkte Verantwortung für diese Pogrome
angelastet. So gaben nicht nur jüdische Pogromopfer, sondern auch ehemalige Soldaten und Weggefährten zu Protokoll, er habe die Täter in seiner Armee nicht nur
gewähren lassen, sondern auch selbst Morde an jüdischen Zivilisten befohlen. Berichte über Pogrome liegen unter anderem für Włodawa und Umgebung, Zamość,
Dawidgródek, Pińsk und Kamień Koszryski vor, die im Sommer und Herbst 1920
begangen wurden. Ein interessantes Detail, ist dass Włodawa von Posener Truppen
eingenommen wurde, die zwar Juden zu Zwangsarbeiten heranzogen und ihnen die
Bärte abschnitten, sich aber an den Gewalttaten der nachrückenden Bałachowcy
nicht beteiligten und Juden sogar vor den Bałachowcy schützten44. Dies war kein
Einzelfall und zeigt, dass die antisemitische Gewalt der polnischen Soldaten kein
Automatismus und Selbstläufer, sondern situativ und von der jeweiligen Einheit
abhängig war.
Mit dem polnisch-ukrainischen Friedensschluss in Warschau vom 21. April
1920, also vor der Kiew-Offensive, beteiligten sich auch „weiße“ Kosaken und ukrainische Einheiten, die dem ukrainischen Staatschef Simon Petliura unterstanden,
Die Haller-Armee wurde ihrer französischen Uniformen wegen „Błękitna Armia“ genannt,
die Wielkopolska Armee trug spezifische hohe, gehörnte Kappen mit farbigen Hutband.
43
E. Reder, Balachowicz-Einheit, in: Handbuch des Antisemitismus. Judenfeindschaft in
Geschichte und Gegenwart. Organisationen, Institutionen, Bewegungen, Bd. 5, hrsg. von
W. Benz, Berlin 2012, S. 77–79.
44
Narodowy Klub Żydowski Posłów Sejmowych przy tymczasowej Radzie narodowej. Narodowy Klub Żydowski a żydzi. Zbiór dokumentów, z. 2, Warszawa 1921, S. 61 f., oraz zeznanie Chaja Spiwaka, S. 73; AAN, PRM, Sign. 7643/22, Interpelacja pos. Hartglasa, i in. [...]
w sprawie odszkodowania ofiarom gwałtów pop. przez wojska generała Bułak-Bałachowicza, S. 9. Ähnliches wird über Mińsk 1919, berichtet, wo der 2. Division der Haller-Armee
bescheinigt wurde, sich nicht an den Gewalttaten der Wielkopolska-Einheiten beteiligt zu
haben; F. Golczewski, Polnisch-jüdaische Beziehungen, S. 232.
42
168
Eva Reder
an den Kämpfen gegen die Rote Armee45. Die ukrainischen Soldaten waren aufgrund ihrer häufig schwachen Disziplin kein Ruhmesblatt für die polnische Armee,
die aber aufgrund der eigenen prekären militärischen Lage angesichts der von ihnen
begangenen Verbrechen die Augen verschloss. In Ostgalizien etwa begangen zwischen August und Oktober Ukrainer und Kosaken brutale anti-jüdische Angriffe in
mehr als 16 Orten. Zwar waren von der Gewalt besonders Juden betroffen, aber die
ukrainischen Verbündeten attackierten auch die christliche Zivilbevölkerung, wie
in den Bezirken Stanisławów und Żółkiew, wo Soldaten der achten ukrainischen
Brigade in Stanisławów 114 Juden und mehr als 30 Ukrainer und Polen ermordeten
und nur das Eingreifen polnischer und ukrainischer Kommandanten weiteres Ausbreiten der Gewalt verhinderte. Die „Petliurowcy“ verübten vor allem Pogrome und
Massaker an der jüdischen Zivilbevölkerung, nachdem sie den Zbrucz überquert
hatten, etwa in Bołszowce, Bukaczowce, Stanisławów, Tyśmienica, Kołomyja,
Marjampol, Wojniłów, Zamość im August/September 192046. Diese Verbrechen
beinhalteten Folterungen, Raub, Erschießungen, das Abschneiden von Gliedmaßen
und Vergewaltigung. In den Materialien, welche die Verbrechen der Soldaten behandeln, kommen keine politischen Motivationen oder Rechtfertigungsstrategien
für diese grausamen Verbrechen zum Vorschein, außer der Gier nach Geld und
Besitz, was insofern schlüssig ist, da viele dieser ukrainischen Soldaten vermutlich
zu diesem Zeitpunkt keine ideologischen Motive mehr hatten, bereits an Pogromen
1918 und 1919 teilgenommen hatten und nur noch aus Brutalität und Profitgier
kämpften47.
Pogromauslöser48 – Die (vermeintliche) jüdische Aggression
Pogrome brechen meist nach einer vermeintlichen oder tatsächlichen Gewaltausübung der später Attackierten (der so genannten out-group) gegen die späteren
Täter aus. Der Auslöser symbolisiert die Bedrohung der Mehrheit durch die Minderheit und löst Gefühle von Angst, Hass oder Rache sowie kollektives Handeln
aus. Die Interpretationsmuster des Auslösers sind meist schon vorhanden, wie etwa
Annahmen über Bräuche und Riten der out-group49. Man sollte nicht den Auslöser
mit den Vorbedingungen wie Krieg, Machtumbrüche, Wirtschaftskrisen oder Res A. V. Prusin, Nationalizing a Borderland, S. 111.
AAN, PRM, Sign. 21431/20, Wniosek posłów Schipera, Grünbauma, Hartglasa i innych
w sprawie pogromów we wschodniej Małopolsce urządzonych przez armie ukraińskie, tzw.
petlurowców, 28.9.1920, S. 304–306; Narodowy Klub Żydowski, z. 2, S. 3–36.
47
48
Vgl. dazu: E. Reder, Im Schatten, S. 14 f.
49
W. Bergmann, Pogrome. Eine spezifische Form, S. 655 f.
45
46
169
sourcenknappheit für Pogrome verwechseln: diese lösen die Hemmung, Gewalt
anzuwenden, ohne jedoch der unmittelbare Grund zu sein50.
Tatsächlich wird der Auslöser als eine derartige Überschreitung sozialer und
moralischer Grenzen gesehen, dass die Entscheidung für die Gewalt – und sei es
in aller Öffentlichkeit – als sozial akzeptabel und gerechtfertigt gilt. So hing während des polnisch-sowjetischen Krieges der unmittelbare Auslöser stets mit einer
angeblichen jüdischen Aggression zusammen – wenn auch in unterschiedlichen
Formen (Schießen, Ermorden, Begießen mit kochendem Wasser)51. Die Pogrome
wurden zumeist durch einen angeblichen jüdischen Angriff auf Soldaten der polnischen Armee ausgelöst. Korrekt hat William Hagen bereits im Zusammenhang mit
dem Pogrom von Lwów darauf hingewiesen, dass eine starke jüdische Selbstverteidigung oder Wehrhaftigkeit dem polnischen Verständnis vom schwachen Juden,
der sich nicht verteidigt, widersprach52. Diese insofern widersprüchliche Angst vor
der jüdischen Aggression legt die Vermutung nahe, dass die Idee vom Juden mit der
Waffe in der Hand, der womöglich auf polnische Soldaten schießen könnte, als eine
Überschreitung der zugedachten sozialen Rolle der Juden gesehen wurde, die es zu
unterbinden und bestrafen galt. Wesentlich ist, dass die Pogrome nicht im Zuge der polnisch-sowjetischen
Kämpfe, wie häufig von polnischer Seite, etwa im Fall von Wilno oder Pińsk behauptet wurde, sondern nach dem Ende der Kampfhandlungen begangen wurden53.
So verwundert es nicht, dass vielfach Gerüchte über Juden, die angeblich auf polnische Soldaten geschossen hatten, erst nach dem Pogrom selbst auftauchten, vermutlich, um diesen moralisch zu rechtfertigen. Aufgrund der Tatsache, dass sich die
Berichte über die Pogrome häufig sehr stark voneinander unterschieden, ist es aber
oft schwierig festzustellen, ob die Vorwürfe bereits während der Pogromgewalt
auftauchten oder nachher.
Die Anschuldigung, dass Juden tatsächlich geschossen hätten, konnte in vielen
Fällen nie verifiziert werden konnten, wie etwa in Pińsk, Wilno oder Lida. Ebenso
ist kein Fall bekannt, in dem polnische Soldaten tatsächlich Waffen in den jüdischen Wohnungen fanden, die von den Juden gegen sie verwendet worden waren54.
Oft wurde die Parteinahme der Juden für die Rote Armee als Vorwand für antijüdische Gewalt von den Tätern gebraucht, ohne einen konkreten Fall zu nennen
oder Fälle angeblicher früherer jüdisch-sowjetischer Kollaboration in anderen Orten vorgebracht.
D. L. Horowitz, The Deadly Ethnic Riot, S. 4.
Narodowy Klub Żydowski, z. 1, Warszawa 1921, S. 46.
W. W. Hagen, The Pogrom in L’wòw November 1918, in: Antisemitism, S. 140.
A. Kapiszewski, Hugh Gibson and a Controversy over Polish-Jewish Relations after WWI,
Cracow 1991, S. 79; J. Tomaszewski, Pińsk, Saturday 5 April 1919, „Polin“ Jg. 1, 1986,
S. 227–251, hier S. 229.
54
A. Kapiszewski, Hugh Gibson, S. 61 f.
52
53
50
51
170
Eva Reder
Auch beim Pogrom von Pińsk im April 1919 wurde den dort ansässigen Juden
vorgeworfen, in Zusammenarbeit mit den Bolschewiken Angriffe auf die polnische Armee zu verüben, die kurz zuvor die Stadt erobert hatte55. Tatsächlich waren
einige bolschewistische Kommissare in Pińsk Juden gewesen, diese hatten aber
gemeinsam mit der Roten Armee bereits vor dem polnischen Einmarsch die Stadt
verlassen56. Ein Treffen von etwa 50 zionistisch orientierten Juden im Volkshaus am
5. April 1919, bei dem über die Verteilung von Lebensmitteln beraten wurde, löste
die polnische Armee mit der Begründung auf, es sei ein Geheimtreffen jüdischer
Bolschewisten gewesen, die einen Angriff auf die polnische Armee unter Major
Aleksander Narbut-Łuczyński geplant hätten57. Ob die Juden bei der Erstürmung
des Gebäudes durch polnische Soldaten schossen, wie in einem Bericht erwähnt,
ist fraglich; es konnten dafür keine Beweise von polnischer Seite erbracht werden
und wurde von den überlebenden Juden bestritten58. Möglich ist, dass der Schuss,
der während des Eindringens der polnischen Soldaten in das Volkshaus fiel, von
den Soldaten irrtümlich oder gar nicht abgegeben wurde. Der Schuss löste große
Aufregung unter den Soldaten aus, die sofort die Juden verdächtigten und eine
Durchsuchung nach Waffen anordneten, die ergebnislos verlief. Die Teilnehmer
des Treffens (darunter auch Frauen und Kinder) wurden verhaftet und misshandelt,
34 Personen, darunter Minderjährige, wurden erschossen, ohne vorher befragt zu
werden. Der Rest der im Volkshaus verhafteten Frauen und Alten, die von der Erschießung verschont geblieben waren, wurde inhaftiert und misshandelt59. Auch bei
ihnen blieben die Durchsuchungen nach Waffen ergebnislos60.
General Listowski, Oberbefehlshaber der Podlaska-Gruppe des polnischen
Heers, rechtfertigte die Erschießungen mit einem „bolschewistischen Aufstand“,
der beim polnischen Einmarsch in der Stadt ausgebrochen war und verlangte von
der jüdischen Gemeinde eine Kontributionszahlung von 100 000 Rubel61. Der Pogrom von Pińsk hat durch die von Major Łuczyński befohlenen Exekutionen bereits massakerhafte Züge an sich, in anderen Pogrom-Fällen wurden Juden wahllos
und ohne Befehl erschossen.
Die vermeintlichen Auslöser scheinen a priori Annahmen über die vermeintlich jüdische Aggression gewesen zu sein. Am einfachsten rechtfertigt man Gewalt,
indem man die out-group eines möglichen oder begangenen Gewaltverbrechens
bezichtigt, um so die potenziellen Täter zu mobilisieren. Schüsse, die im Zuge des
Kampfgeschehens zwischen polnischer und sowjetischer Seite um eine Stadt aus
57
58
59
60
61
55
56
E. Reder, Im Schatten, S. 587.
F. Golczewski, Polnisch-jüdische Beziehungen, S. 223 f.
J. Tomaszewski, Pińsk, S. 246 f., sowie S. 227–244.
F. Golczewski, Polnisch-jüdische Beziehungen, S. 220.
J. Tomaszewski, Pińsk, S. 246–258.
Kniga pogromov, S. 546.
171
von Juden bewohnten Häusern abgefeuert wurden, wurden häufig automatisch für
von Juden abgegebene Schüsse gehalten, obwohl Rotarmisten geschossen hatten62.
Dies war in Lida der Fall, wo am 16./17. April 1919 dutzer de jüdische Personen
in Folge antisemitischer Gewalt starben und 200 verhaftet wurden63. Darüber hinaus wurden Rachegefühle der polnischen Armee, welche Leichen verstümmelter
polnischer Soldaten gefunden hatte, als Auslöser genannt, wobei es sich um einen
Soldaten handelte, den man am 18. April, einen Tag nach dem Pogrom ermordet
und mit herausgeschnittener Zunge im Haus einer jüdischen Bewohnerin Lidas,
gefunden hatte64. Die Leichen seien in einer Art verstümmelt worden, wie es nur
von Juden begangen worden sein konnte, so Kriegsminister Leśniewski in einem
Schreiben vom 9. Mai 1919 an die jüdischen Sejmabgeordneten, ohne dies in Details weiter auszuführen.
Nach der Eroberung der Stadt Mińsk Anfang August 1919 durch Haller- und Wielkopolska-Truppen, überfielen und plünderten am 7. August polnische Soldaten jüdische Wohnungen und Geschäfte und misshandelten dabei die Bewohner. Kein Fall
von Schießen durch Juden auf polnische Soldaten konnte festgestellt werden. Beim
Pogrom, bei dem sich auch Zivilisten beteiligten, starben 32 Juden sowie auch vier
polnische Patrouillensoldaten, die versucht hatten, die Plünderungen zu verhindern.
Das Motiv der vermeintlichen jüdischen Aggression lag auch beim Pogrom von
Siedlce vor: einerseits begründeten die polnischen Soldaten ihre Verbrechen nach
der Eroberung der Stadt am 17. August 1920 mit der Existenz einer jüdischen bolschewistischen Legion im Raum Włodawa–Siedlce, in der etwa 150–300 Mann
gekämpft haben sollen, die von der polnischen Propaganda stark kolportiert wurden, deren tatsächliche Existenz jedoch umstritten ist65. Andererseits führten sie
Durchsuchungen jüdischer Geschäfte und Wohnungen durch unter dem Vorwand,
die jüdischen Bewohner hätten auf sie geschossen sowie Waffen oder sowjetische
Soldaten versteckt; es reichte aber auch die Beschuldigung als Grund aus, der attackierte Jude sei Bolschewist66. Die vorsätzliche Suche nach einem Vorwand zu
rauben, ging soweit, dass polnische Soldaten am 18. August bei einer Hausdurchsuchung Chaim Lejb Srebrnik, einem Hausbesitzer in der Ogrodowa 57, ihre Waffen
zur Provokation in dessen Wohnung ließen67. Srebrnik, der die Waffen bemerkte,
P. Różański, Wilno, S. 19.
Kniga pogromov, Dok. Nr. 211, Kommssionsbericht Sir Stuart Samuels. 1920, S. 548.
64
S. Liekis, L. Miljakova, A. Polonsky, Three Documents on Anti-Jewish Violence in the Eastern Kresy during the Polish-Soviet Conflict, „Polin“ Jg. 14, 2001, S. 116–149, 120.
65
M. Pietrzak, Żydowski Legion z 1920 roku, aneks in: E. Kopówka, Żydzi w Siedlcach
1850–1945, Siedlce 2009, S. 225 f.; AAN, PRM, Sign. 21431/20, PAT, Komunikat Sztabu,
19.8.1920; ibidem, Sign. 7643/22, Interpelacja pos. Hartglasa i in., S. 9.
66
AAN, PRM, Sign. 21431/20, Aussagen Alter Pila, 8.9.1920, S. 206; ibidem, Berel Leibman,
Sign. 40/22, Prot. Nr. 31, S. 9, sowie Meier Sliwka; Prot. Nr. 115, S. 21–23.
67
Ibidem, Sign. 40/22, Aussage Chaim Lejb Srebrnik, Prot. Nr. 10, S. 3.
62
63
172
Eva Reder
verständigte sofort die Militärführung. Nach einer halben Stunde kamen dieselben
Soldaten zurück, behaupteten, aus dem Haus sei auf sie geschossen worden und
führten eine zweite Durchsuchung durch, die mit der Plünderung der Wohnung
endete.
Je länger der Krieg dauerte, desto mehr scheint der Auslöserfaktor der vermeintlichen jüdischen Aggression zum Selbstläufer geworden zu sein. Die Täter beriefen
sich auf vergangene Pogrome, in denen Juden angeblich auf polnische Soldaten
geschossen hatten. Dies war in Mir (Region Nowogródek) Mitte Juli 1920 der Fall,
wo polnische Soldaten ihre Gewalttaten damit rechtfertigten, dass Mińsker Juden
angeblich aus Fenstern auf polnische Soldaten geschossen hätten und auf bereits
stattgefundene Pogrome in der Gegend verwiesen. Nicht nur die angeblichen Handlungen der Juden funktionierten als Auslöser, sondern im Laufe des Krieges wurden die Pogrome selbst die Legitimation für neue Pogrome. Auch Horowitz weist
darauf hin, dass riots oft imitiert würden und über dieselben Auslöser verfügten68.
Damit der Auslöser jedoch an unterschiedlichen Orten funktioniert, benötigt er ein
homogenes Motiv haben, das an die interethnischen Beziehungen anknüpft. Insofern können Pogrome an ein und demselben Ort auch Jahre später wieder nach
demselben Muster auftreten: Wo Gewalt auftaucht, wird sie zur Gewohnheit. Zudem muss man bedenken, dass in den weiter östlich gelegenen Kampfgebieten nur
noch verhältnismäßig wenige Polen lebten, der moralische Rechtfertigungsdruck
der Soldaten gegenüber der eigenen Bevölkerung verschwand hier ebenfalls.
Das Bild vom „Feind im Inneren“ – „Żydokomuna“
Während der Grenzkriege Polens mit seinen Nachbarn wurden Juden von großen
Teilen des national-konservativen Lagers, aber auch von der Armee entweder als
die Personifizierung des Kommunismus oder als Parteigänger anderer ethnischer
Minderheiten bzw. militärischer Gegner wahrgenommen69. Diese Tendenz sowie
das Motiv der vermeintlichen jüdischen Aggression hatte sich bereits im Polnisch-Ukrainischen Krieg gezeigt und setzte sich nun im Polnisch-Sowjetischen Krieg
verstärkt fort70. Das Bild vom Juden als „Feind im Inneren“ trifft besonders auf den
Krieg mit Sowjetrussland zu: Die zuvor metaphysische Gefahr des Kommunismus
D. J. Horowitz, The Deadly Ethnic Riot, S. 395, sowie S. 407–412. H. E. Goldberg, Rites,
S. 38, stellt in Bezug auf den Pogrom von Tripolis 1945 fest, dass dieser wie eine gut geprobte
Szene wirkte, in dem alle Beteiligten, Opfer und Täter, wussten, was zu tun war: „quickly
the notions of what is expected and acceptable riot behaviour spread throughout the city and
countryside“.
69
E. Reder, Im Schatten, S. 585 f.
70
S. Liekis, L. Miljakova, A. Polonsky, Three Documents, S. 116–149, hier S. 16 f.; A. V. Prusin,
Nationalizing a Borderland, S. 75 f., 92–95, sowie S. 107 f.
68
173
hatte sich in einem Staat manifestiert, als dessen fünfte Kolonne die Juden gesehen
wurden. Die oft diffusen Vorstellungen vom Juden als „Feind im Inneren“ wurden
konkret, da der Feind von außen tatsächlich militärisch erfahrbar wurde. Insofern
heizte gerade dieser Krieg den Antisemitismus an, weil der Angriff des bolschewistischen Nachbarn scheinbar die Ängste bestätigte, Juden würden Polen unterwandern und zerstören wollen, ungeachtet der Tatsache, dass auch polnische Juden sich
freiwillig als Soldaten gegen die Rote Armee zum Kampf meldeten.
Im Polen der Zwischenkriegszeit stellten Juden, nicht zuletzt aufgrund ihrer
überdurchschnittlichen Bildung, tatsächlich einen hohen Prozentsatz der Führungen kommunistischer Gruppierungen; diese waren auch für andere ethnische Minderheiten der Kresy, Weissrussen und Ukrainer besonders attraktiv, versprach Sowjetrussland doch Gleichheit für alle Minderheiten dieses Gebiets. Die polnische
Propaganda verbreitete das Bild, dass nur Nicht-Katholiken und Nicht-Polen die
Bolschewiken unterstützen, verschwieg aber den Anteil ethnischer Polen am Sowjetregime71.
Erwähnenswert ist, dass in der Kampfzone, den späteren östlichen Randgebieten Polens, die meisten Städte über zahlenmäßig große jüdische Gemeinschaften
verfügten und die Juden oft ein Drittel bis die Hälfte aller Einwohner ausmachten.
Insofern ist es also zahlenmäßig nicht verwunderlich, wenn Juden einen Teil der örtlichen kommunistischen Komitees stellten. Das Verhalten der Juden angesichts ihrer
großen Anzahl in diesen Gebieten war ortsabhängig und somit keineswegs uniformer
Natur. Vom Kommunismus angesprochen wurden vor allem die landlose Bevölkerung, verarmte Bauern, die sich Umverteilung von Gütern versprachen sowie die
städtische Unterschicht. Nicht zuletzt dürften Nachrichten über Pogrome durch Soldaten der polnische Armee nur wenig zum Enthusiasmus der jüdischen Bevölkerung
gegenüber dem polnischen Staat im Laufe des Krieges beigetragen haben.
Die polnische Kommunistische Partei hatte einen aktiven Anteil an sowjetischer
Verwaltung und politischer Polizei in den von der Roten Armee eroberten Gebieten und ihre Mitglieder – Weissrussen, Polen, Ukrainer und Juden – meldeten sich
zum Dienst in der bolschewistischen Polizei und zur Roten Armee72. Juden waren
vor allem in den Propaganda-Abteilungen und im Verwaltungs- und Polizeiapparat tätig. In diese Positionen kamen sie allerdings nicht aufgrund ihrer jüdischen
Identität sondern aufgrund ihrer politischen Einstellung und ideologischen Verlässlichkeit. Für viele bedeutete die Einnahme dieser Posten einen sozialen Aufstieg
und ließ sie als Nutznießer der neuen fremden, oft kurzlebigen Herrschaft werden,
auf Kosten der nun benachteiligten nicht-kommunistischen Polen, die ihre soziale
Stellung verloren.
Ibidem, S. 109 f.
71
72
174
Eva Reder
Allerdings stimmte das Bild von der allgegenwärtigen Bedrohung, die von der
„Judäokommune“ ausging, nicht mit den sozialen Realitäten überein, weil gerade Juden, die einen großen Teil an Händlern, Gutsverwaltern und Geschäftsleuten
in diesen Gebieten stellten, wenig Positives von den Bolschewiken zu erwarten
hatten: als Besitzer privaten Eigentums stellten sie einen Widerspruch zu einer
klassenlosen Gesellschaft dar und wurden vielfach von den Sowjets verhaftet und
enteignet. Rabbiner, Kaufleute, Fabrikseigentümer sowie Zionisten wurden als
bourgeoise Elemente verfolgt, religiöse jüdische Institutionen geschlossen. Es trugen also vor allem die sowjetische Wirtschaftspolitik und deren anti-religiöse Einstellung zu einer großen Unbeliebtheit bei der jüdischen Bevölkerung bei, die in
zahlreichen Ortschaften dem Einmarsch der Roten Armee feindlich bis skeptisch
gegenüberstand. Schließlich verübten auch Einheiten der Roten Armee Gewalttaten, die sich zwar nicht allein auf die jüdische Zivilbevölkerung beschränkten, die
aber durch die eigene Präsenz im Handel aber sehr stark davon betroffen war, wie
etwa in Stryj, Płock, Sokołów, Lipno, Wyszków, Biała Podlaska, Białystok, Płock,
wo Soldaten der Roten Armee raubten, plünderten und jüdische Frauen vergewaltigten73. Die Verfolgung der Zionisten durch die Bolschewiken und die feindselige
Einstellung der Juden gegenüber den Kommunisten erwähnten auch einige Pińsker
Bewohner vor der Sejm-Kommission74.
Die polnische Regierung trug viel zur antisemitischen Stimmung bei: Jüdische
Soldaten, die sich zum Militärdienst meldeten, wurden entwaffnet, in Strafbataillone abkommandiert oder in Lager interniert. Auch die polnische Militärpropaganda förderte ein äußerst unreflektiertes Bild der „Judäokommune“: so beschwerten sich jüdische Sejmabgeordnete 1920 in einer Anfrage an den Kriegsminister
über eine anti-semitische Karikatur in der Militärzeitung „Front“, herausgegeben
von der Führung der Zweiten Polnischen Armee, die einen orthodoxen Juden mit
Schläfenlocken als bolschewitischen Agitator darstellt. „Nic dziwnego“, resümierten die jüdischen Abgeordneten, „że żołnierz, karmiony ustawicznie insynuacjami
o zdradzie żydowskiej, w końcu uważa Żyda jako wroga Ojczyzny, którego należy
najdotkliwiej znieważać, ograbiać, a nawet mordować“75.
Hauptmotiv für die Pogrome war die angebliche Zusammenarbeit der Juden
Zusammenarbeit mit der Roten Armee. So rechtfertigten diverse offizielle Berichte über den Pogrom von Wilno 1919 mit der Behauptung, verhaftete kommunistische Kommissare seien ausschließlich Juden gewesen, obwohl auch ethnische
Polen und Litauer sich der kurzen sowjetischen Herrschaft in Wilno angeschlossen
Narodowy Klub Żydowski, z. 1, S. 11, 27, 44, 80, 89, 97.
F. Golczewski, Polnisch-jüdische Beziehungen, S. 223 f.
75
AAN, PRM, Sign. 8682/22, Interpelacja posłów Farbsteina etc. do Pana Ministra Spraw Wojskowych w sprawie występnej agitacji antyżydowskiej wśród wojska przez organy władzy,
9.11.1920, S. 6–8.
73
74
175
hatten76. Die Opfer wurden aufgrund ihrer jüdischen Identität und ihres äußeren
Erscheinungsbildes ausgewählt und von Passanten, oft auch von Kindern wahllos
als „bolschewistische Kommissare“ bezeichnet77. Auch der antikommunistisch eingestelte jüdische Schriftsteller Leon Jaffe, Präsident der litauischen zionistischen
Vereinigung und Herausgeber einer Zeitung, die von den Bolschewiken verboten
worden war, wurde als Bolschewist bezeichnet und war schweren Misshandlungen
während des Pogroms ausgesetzt.
Beim bereits erwähnten Pogrom von Siedlce im August 1920 wurde der jüdische Schneider Alter Pila mit anderen Juden von polnischen Soldaten gezwungen,
den Kot in den Aborten bei seinem Wohnhaus mit bloßen Händen zu entfernen,
da die Juden angeblich im Kot bolschewistische Soldaten versteckt hielten, wobei
die Juden brutal geschlagen wurden78. Zu Mosze Międzyrzecki kamen bewaffnete
Soldaten in die Wohnung, schlugen und traten ihn, als er auf die Straße floh79. Dieselben Soldaten raubten 60.000 Rubel, 55.000 Mark, vs Dollarscheine und andere
Währungen. Als sie die Dollar entdeckten, schlugen sie ihn heftig und sagten, man
solle ihn ermorden, da er ein „Bolschewik“ sei, obwohl Dollarscheine alles andere
als ein eindeutiges Symbol für bolschewistische Gesinnung darstellen.
Szyja Celnik, jüdisches Mitglied der Siedlcer Bürgerwache, gab zu Protokoll,
dass er als Bolschewik beschimpft wurde, als er versuchte, die Plünderungen zu
stoppen80. Als polnische Soldaten die Synagoge und die Wohnung des Rabbiners
nach Waffen durchsuchten und Celnik wissen wollte, warum nur die Synagoge und
nicht auch die Kirche durchsucht werde, bekam er zur Antwort, dass nur Juden
Kommunisten seien.
Die hysterische Stimmung in Bezug auf die „Judäokommune“ muss so groß
gewesen sein, dass in Płock der Rabbiner Szapira wegen der Führung einer militärischen bolschewistischen Einheit zum Tode verurteilt wurde, während die tatsächlichen ehemaligen bolschewistischen Kommissare nicht jüdischer Herkunft in
Freiheit blieben81.
„Praktiken der Gewalt“ – Ablauf von Pogromen
Die Pogromgewalt ist trotz ihrer ausgeprägten Demütigungselemente – die rationell gesehen keinen Sinn ergeben, aber Pogromen inhärent sind – nicht reiner
78
79
80
81
76
77
S. Liekis, L. Miljakova, A. Polonsky, Three Documents, S. 139.
AAN, PRM, Sign. 21431/20, Aussage Alter Pila, 8.9.1920, S. 206.
Ibidem, Sign. 40/22, Mosze Międzyrzecki, Prot. Nr. 24, S. 7.
Narodowy Klub Żydowski, z. 2, S. 33.
Ibidem, z. 1, S. 9.
176
Eva Reder
Selbstzweck, sondern dient der Selbstvergewisserung der eigenen Gruppe82. So
können auch Personen, die sich üblicherweise nicht an öffentlichen Gewaltakten
beteiligen, am Pogrom teilnehmen, ohne ihre moralische Komfortzone zu verlassen: Indem sie lediglich auf die angebliche Aggression oder Provokation der Opfer
gegen die eigene Gemeinschaft reagieren, werden aus ihnen in der Eigenwahrnehmung keine Verbrecher, sondern vielmehr Leute, die sich selbst verteidigen. Deshalb können die Verbrechen in aller Öffentlichkeit stattfinden und zugleich ist es den
meisten Tätern so möglich, nach dem Ende des Pogroms ohne gesellschaftliches
Stigma weiterzuleben83. Der Öffentlichkeitscharakter des Pogroms geht mit einem
zweiten Strukturmerkmal einher, einer ausgeprägten moralischen Rechtfertigungsstrategie, die mit dem Auslöser des Pogroms zusammenhängt, zugleich die Rolle
von Opfern und Tätern vertauscht und die Pogromisten zu Verteidigern der eigenen
Gemeinschaft werden lässt84. Die Praktiken der Gewalt waren äußerst vielschichtig
und reichen, neben herkömmlicher Gier nach Besitz, Geld und Waren, von körperlicher Aggression über Erniedrigung bis zur Zerstörung von Gebäuden und Gegenständen. Die oft sinnlosen Vorgaben, die die jüdischen Opfer vor versammelter
Menge erfüllen mussten, wie Gras essen, sich gegenseitig zu schlagen, tanzen oder
Pferdemist im eigenen Hut herumtragen brachten zwar für die Täter vordergründig
keinen materiellen oder praktischen Nutzen. Sie erhöhten aber das Leiden und die
Scham der Opfer und verstärken das Bild eines sadistischen Straßentheaters, das
sich elaborierten Demütigungs- und Bestrafungsszenen hingibt. Der Pogromverlauf reflektierte den Status der Juden als „Feind im Inneren“, der
gegen den polnischen Staat agitiere und mit seinen Feinden zusammenarbeitet85. Der
polnische Staat – wiedererstanden, aber erneut in seinen Grenzen bedroht – war ein
starker Bezugspunkt der Täter und stellte ein sinnstiftendes Gebilde für die Gewalt
bereit. Allgegenwärtig ist das Motiv der Bestrafung und Rache an den Juden, was
vor dem Hintergrund militärischer Erfolge in einer siegestrunkenen Feierstimmung
der Pogromisten zum Ausdruck kam: Die Verbrechen wurden von judenfeindlichen
Liedern begleitet, die die Soldaten entweder selbst anstimmten oder die jüdischen
Opfer dazu zwangen86, was dem Pogrom eine „sadistische Heiterkeit“87 verlieh.
Jüdische Pogromopfer wurden gezwungen, die Straßen zu säubern oder öffentliche
Auf den Zusammenhang zwischen der Schwere der Provokation und dem Bedürfnis, die
öffentliche Gewalt zu rechtfertigen, weist D. J. Horowitz, The Deadly Ethnic Riot, S. 85 f.,
hin.
84
D. J. Horowitz, The Deadly Ethnic Riot, S. 528 f.
85
86
AAN, PRM, Sign. 40/22, Aussage Jerachmiel Jerzymowski, Prot. Nr. 119, S. 24 f. erwähnt
in seiner Aussage, dass die gedemütigten und geschlagenen Juden auf den Leichen stehend
judenfeindliche Lieder anstimmen mussten.
87
D. J. Horowitz, The Deadly Ethnic Riot, S. 1.
82
83
177
Latrinen zu reinigen und wurden so gleichsam einem antiken Triumphzug wie eine
Kriegsbeute vorgeführt, was ein kartharsishafte Bild der Selbstbefreiung von der
Fremdherrschaft und ihren Repräsentanten entstehen lässt.
Die Praktiken der angewendeten Gewalt lassen den Schluss zu, dass es den Tätern vor allem um eines ging: absolute Macht über ihre Opfer, über deren Besitz,
Körper, sogar über deren Emotionen und letztlich über deren Leben, über das man
bestimmen auslöschen konnte. Diese Demütigungen trugen zur Entmenschlichung
der Opfer bei, was wiederum den Tätern ihre Aggression zu erleichtern schien,
wurden doch so aus den Juden keine Individuen, sondern stereotypisierte Gewaltobjekte.
In Lida wurde das Raubgut von polnischen Soldaten an die christliche Bevölkerung verteilt, Juden die, sich beschwert wurden verspottet88. Der Raub wurde
häufig unter dem Vorwand der „Requirierung“ durchgeführt, wodurch die Verbrechen einen offiziellen, staatstragenden Charakter erhielten. An der Art der geraubten Gegenstände wird die oft sehr schlechte Ausrüstung der polnischen Soldaten
ersichtlich: neben Lebensmitteln raubten die Soldaten vor allem Vieh. Ihre Opfer
entkleideten sie oft bis auf die Unterwäsche, besonders begehrt waren Schuhwerk
und Mäntel, welches sich die Täter oft an Ort und Stelle selbst anzogen.
Die Pogrome beinhalteten Morde an der jüdischen Zivilbevölkerung, auch
an alten Menschen, Frauen, Schwangeren und Kleinkindern durch Erschlagen,
Erschießen, Erstechen und wurden teilweise durch das Abschneiden von Gliedmaßen, Sinnesorganen, Verbrennen von Körperteilen begleitet. Teil der physischen
Aggression waren wie in jedem Krieg, Vergewaltigungen an jüdischen Frauen und
Mädchen. Die Vergewaltigungen geschahen häufig in Anwesenheit der Ehemänner
und Väter durch mehrere Soldaten89. Wehrten sich die Frauen, wurden sie häufig
ermordet oder verstümmelt, etwa durch die Balachowicz-Soldaten in Szack.
Teilweise wurden die Opfer gezwungen, ihr eigenes Grab zu schaufeln oder
lebendig begraben90. Oft erpressten die Soldaten Geld von der jüdischen Bevölkerung und stellten ihnen ein Ende der Grausamkeiten in Aussicht. Der Raub wurde
häufig unter dem Vorwand der „Requirierung“ durchgeführt, wodurch die Verbrechen einen offiziellen, staatstragenden Charakter erhielten.
Bei den Pogromen wird die ungenaue Differenzierung zwischen jüdischen Kommunisten, Zionisten und Orthodoxen durch das polnischen Militär augenscheinlich91. Obwohl der Vorwurf besonders auf die angeblich jüdische Unterstützung
S. Liekis, L. Miljakova, A. Polonsky, Three Documents, S. 126 f.
AAN, PRM, Sign. 40/22, Szmul Blusztejn, Prot. Nr. 133, S. 36 f.; Mała Jagodzińska, Prot. Nr.
146, S. 40; Zelda Epelbaum, Prot. Nr. 147, S. 41; ibidem, Sign. 7643/22, Interpelacja posłów
Hartglasa, Grynbauma i in. do P��
P Prezydenta, Ministrów i Ministra Skarbu w sprawie odszkodowania ofiarom gwałtów [...] 28.11.1920, S. 8.
90
Ibidem, Sign. 40/22, Motel Weinstein, Prot. Nr. 126, S. 30.
91
88
89
178
Eva Reder
für Sowjetrussland abzielte, gingen die Soldaten gezielt gegen orthodoxe Juden
vor, die man rational gesehen eindeutig nicht des kommunistischen Gedankenguts
bezichtigen konnte und schnitten ihnen Bärte oder Schläfenlocken ab. Die Praxis
des Bartabschneidens war bei den Pogromen weit verbreitet und wurde keineswegs
nur von Poznaner oder Wielkopolska-Soldaten durchgeführt, sondern war bereits
in den Pogromen während des polnisch-ukrainischen Krieges von Przemyśl und
Lwów ein verbreitetes Demütigungselement polnischer Legionisten an Juden gewesen. Ein Bericht über die Pogrome im Gouvernement Kiew im Mai und Juni
1920 konstatierte, dass:
[...] die Jagd nach jüdischen Bärten [...] die Lieblingsbeschäftigung der polnischen Legionisten war und in Podolien häufig zu beobachten war. [...] Meist wurden die Bärte
mit Säbeln [...] abgeschnitten, wobei die Juden auf das Ärgste verspottet wurden. Sie
mussten tanzen, singen, drehen, niederknien und rundherum befanden sich Soldaten und
Christen, die sich bei diesen Vorstellungen amüsierten92.
Das Entfernen der Bärte durch Abschneiden der Bärte mit Messern und Säbeln,
aber auch ausreißen oder verbrennen, war bei den Pogromen so allgegenwärtig,
dass es eine genauere Betrachtung rechtfertigt. Möglicherweise bezweckten die Täter mit dieser Praxis, ihre Opfer, die religiöse Juden waren, ihrer Identität, also dem,
was sie von der Mehrheitsbevölkerung unterschied, zu berauben und entledigten
sie ihrer Haartracht, um sie zu demütigen93. Hinter dem Bartabschneiden könnten
aber auch Kastrationsmotive (und somit auch Entmachtung und Entmenschlichung)
sowie Modernisierungstendenzen (gegen die rückständigen, religiösen Juden und
ihrer Haartracht) stehen.
Die Vermischung von religiösen Juden und Kommunisten wurde auch einem
älteren Juden mit Bart, Kaftan und Hut beim Pogrom von Siedlce zum Verhängnis:
der ihn misshandelnde polnische Soldat nannte ihn „Trocki“, befahl polnischen Zivilisten, ihn festzuhalten und stach ihm mit einem Messer beide Augen aus, bevor
er ihn erschoss94. Besonders brutal verhielten sich die Bałachowcy in den Synagogen, die sie Juden hängten; in Pińsk vergewaltigten sie 1920 60 Frauen, „unter
anderem auch die Witwe des Rabbiners, die die Trophäe der Balachowcy war“95.
Allgegenwärtig bei den Pogromen war die Zerstörung und Entweihung religiöser
Gegenstände und Stätten, etwa der Thorarollen oder der religiösen Gebetsriemen
Kniga pogromov, Dok. Nr. 134, Bericht des Redaktionskollegiums [zur Sammlung und Untersuchung von Materialien über Pogrome in der Ukraine während des Bürgerkrieges] über
Pogrome, die von Mai bis Juni 1920 von Angehörigen der polnischen Armee im Gouvernement Kiew verübt wurden, S. 362.
93
Anm. auf diesen Aspekt hat D. J. Horowitz, The Deadly Ethnic Riot, S. 112, im Zusammenhang von Pogromen hingewiesen, die von Hindus an Sikhs in Indien verübt wurden.
94
AAN, PRM, Sign. 40/22, Nojach Turkienicz, Prot. Nr. 127, S. 30 f.
95
Ibidem, Sign. 1628/21, Interpelacja... (wie Anm. 10), S. 1.
92
179
(Tefilin), die zerschnitten, zerrissen oder zertreten wurden. In Siedlce hängten sie
Soldaten auf einen Baum und beschossen sie mit Maschinengewehren96. Am weitesten verbreitet war jedoch die Demolierung von Synagogen und Gebetshäusern,
die im Zuge von Durchsuchungen ausgeraubt, zerstört oder angezündet wurden97.
Manchmal zweckentfremdete man die Gebäude und machte aus ihnen Lagerhallen,
Pferdeställe oder Kommandozentralen.
In anderer Weise zielte die Heranziehung von Juden zur Zwangsarbeit besonders am Sabbat ab, welche die religiöse Ruhe der Gläubigen stören und verspotten
sollte. In Lida wurde die jüdische Bevölkerung gezwungen, am Sabbat mit ihren
Zähnen Gras ausreißen, was den jüdischen religiösen Vorschriften widerspricht. So
sehr diese sadistische Idee schockiert, kann hier ein gewisses Ausmaß an Wissen
über jüdische Lebenswelten seitens der Täter voraussetzt werden98.
Die Pogrome waren geprägt von einer brutalen Feierstimmung: Juden wurden zum Ausheben von Latrinen heranzogen oder unter Schlägen gezwungen, die
Leichen ermordeter Juden zu küssen und das geronnene Blut aufzulecken und zu
schlucken99. Eine weitere häufige Szene war das sich gegenseitige Schlagen bzw.
Anspucken, zu dem man die jüdischen Pogromopfer zwang100. Dies stellt eine besonders perfide Gewaltpraxis dar, da die Täter hier schließlich die Opfer selbst das
ausführen lassen, was sie selbst tun möchten, sich aber in die scheinbare Position des Zuschauers zurückziehen und das Opfer gleichsam zum Täter machen, das
sich sein Leid selbst zufügen müssen. Hersz Tenenzweig (Berncweig), Melamed
in Siedlce gab zu Protkoll, er und andere Juden wurden während des Pogroms
gezwungen, abwechselnd zu weinen oder zu lachen, sich gegenseitig zu schlagen
und im Gesicht zu küssen101. Beim Pogrom von Lida wurden Juden gezwungen,
die Straßen zu waschen, einzelne Juden mussten Pferdemist in ihren Hüten aufsammeln und damit spazieren gehen, was von einer großen Menge an polnischen
Zuschauern beobachtet wurde102.
Ibidem, Sign. 40/22, Michal Gruszka, Prot. Nr. 124, S. 29.
Ibidem, Sign. 7643/22, Interpelacja posłów Hartglasa, Grynbauma (wie Anm. 89), S. 8.
98
S. Liekis, L. Miljakova, A. Polonsky, Three Documents, S. 128.
99
��
AAN, PRM, Sign. 40/22, Jerachmiel Jerzymowski, S. 24 f. Diese
��
sadistische Praktik erscheint rätselhaft, sie ist vor allem angesichts der immer wieder auftauchenden Ritualmordund Blutvorwürfen bemerkenswert, bei den Juden angeblich christliche Kinder ermorden, um
ihr Blut zu rituellen Zwecken, etwa der Mazzeherstellung zu gebrauchen und sich diese quasi
einverleiben. Hier aber werden Juden gezwungen, sich das eigene Blut einzuverleiben.
100
Ibidem, Prot. Nr. 22, Aussage Itcze Grinberg, S. 27 f.; S. Liekis, L. Miljakova, A. Polonsky,
Three Documents, S. 124.
101
AAN, PRM, Sign. 21431/20, Hersz Tenenzweig (Berncweig) Aussage, S. 231.
102
S. Liekis, L. Miljakova, A. Polonsky, Three Documents, S. 125–130.
96
97
180
Eva Reder
Reaktionen auf die Pogrome
In Folge der Pogrome kam es zu Massenprotesten zionistischer und jüdischer
Verbände in Europa und den USA103. Diese kosteten Polen in den USA und Westeuropa viele Sympathien genau zu der Zeit, als der Staat auf dem politischen Parkett
um internationale Anerkennung rang104. Das offizielle Polen wertete diese Aktivitäten von jüdischer Seite als Versuch, den Staat im Ausland zu diskreditieren sowie
polnische Gebietsansprüche auf Ostgalizien zu untergraben105. Tatsächlich operierten jüdische Berichterstatter im In- und Ausland oft mit stark überhöhten Opferzahlen und waren dabei nicht frei von antipolnischen Ressentiments. In Folge der Pogrome kam es zu Massenprotesten zionistischer Verbände in Europa und den USA.
Polen warf der jüdischen Bevölkerung im Allgemeinen, aber vor allem jüdischen
Organisationen, die sich um die Pogromopfer kümmerten, vor, aus den Pogromen
politisches Kapital schlagen zu wollen. Immerhin waren die 1919 in Paris ausgehandelten Minderheitenschutzverträge eine Bedingung für die Anerkennung Polens durch den Völkerbund gewesen106. Diese Verträge, die von Vertretern jüdischer
Organisationen wie Julian Mack, dem Vorsitzenden des jüdischen Komitees bei der
Pariser Friedenskonferenz oder Louis Marshall, Präsidenten des American Jewish
Committee, forciert worden waren, wurden zwar durch das polnische Parlament
ratifiziert, von der polnischen Gesellschaft jedoch als Einmischung des Auslands
angesehen107. Erneut erschienen die Juden also als Antagonismus zum Polentum.
Die Pogrome hatten parlamentarische Anfragen jüdischer Sejmabgeordneter an
den Ministerpräsidenten, den Kriegsminister sowie den Justizminister zur Folge,
die auch Berichte überlebender jüdischer Pogromopfer sammelten. Die Verfolgung
der Täter nach Ende des polnisch-sowjetischen Krieges 1921 war schwierig: oft
wurden keine Zeugenprotokolle gesammelt, die das Pogromgeschehen genauer
dokumentierten. Vorhandene Aussagen konnten oft die militärischen Armee-Einheiten nicht namentlich benennen, in denen sich die Pogromtäter befunden hatten,
was einerseits damit zusammenhängt, dass die polnische Armee zu diesem Zeitpunkt noch über kein einheitliches Erscheinungsbild verfügte und so die Soldaten
für die aussagenden Opfer und Augenzeugen schwer zu identifizieren waren. Die
Tatsache der mangelnden Identifizierbarkeit der Soldaten führte in mehreren Fällen dazu, dass die Ermittlungen zu Pogromen eingestellt wurden, etwa in Siedlce
A. V. Prusin, Nationalizing a Borderland, S. 86 f.
105
Anti-Jewish Violence in the Eastern Kresy, S. 118.
106
A. Kapiszewski, Hugh Gibson, S. 13 f. Anm. Mack forderte zu Protesten in den USA gegen
die Pogrome auf: D. Engel, Lwów, November 1918. The
��
Report of the Official Polish Governmental Investigating Commission, „Kwartalnik Historii Żydów“ 2004, Bd. 211, S. 387–395,
hier S. 387 f.
107
103
104
181
und Umgebung sowie in Sokołów108. Es existieren Dokumente, die nahelegen, dass
einzelne Soldaten aufgrund ihrer Verbrechen juristisch belangt wurden. Im Fall des
Pogroms von Pińsk wurde Entschädigungszahlen für die die Hinterbliebenen der
Opfer sowie eine Rückzahlung der von der Militärführung auferlegten Kontributionszahlungen verfügt109.
Zahlreiche Orte, in denen Pogrome begangen worden waren, waren nach dem
Frieden von Riga kein Teil des polnischen Staates und fielen nicht unter dessen
Rechtsprechung, was eine Verfolgung der Täter zusätzlich erschwerte.
Schluss
Die Stereotypen und Vorurteile, aus denen sich die Auslöser der Pogrome speisten, waren vielfach abgekoppelt von der sozialen Realität110. Pogrome sagen weit
mehr über die Täter selbst aus und über die Gesellschaft, in der sie geschehen, als
über ihre Opfer, die zu stereotypisierten Objekten reduziert werden. Der Angriff
erfolgte in den wenigsten Fällen wegen tatsächlicher Vergehen, sondern stellvertretend für das, was die Angegriffenen innerhalb der jeweiligen Gesellschaft repräsentieren. Nur eine geringe Zahl der Pogromopfer dürften tatsächlich Kommunisten
gewesen sein, eine tatsächliche Attacke auf polnische Soldaten durch spätere Pogromopfer konnte nie eindeutig festgestellt werden.
Für diese Stellvertreter-Interpretation spricht auch die Tatsache, dass alte Menschen, Frauen, Kinder und Schwangere gezielt in den Pogromen attackiert wurden
– Personengruppen also, von denen wohl kaum eine physische Gefahr ausgehen
konnte. Hier gingen das Ausmaß der Pogromgewalt und die Beschaffenheit der
attackierten Opfergruppe weit über das Auslösermotiv hinaus: Der Pogrom als Reaktion der Täter auf die vermeintliche jüdische Aggression würde suggerieren, dass
vor allem physisch starke Männer Ziel der Gewalt gewesen sein müssten – was,
wie dem Verlauf der Pogrome zu entnehmen ist, nicht zutraf. Dass der Ablauf der
Pogrome über den Pogromausläser hinausging, ist insofern kein Widerspruch, da
die Pogrome höchst gruppendynamische Geschehen waren, die häufig von Imitation, Emotionen und bereits bekannten Pogromschemata geprägt waren. Die Täter
handelten oft alles andere als rational und hinterfragten die Widersprüchlichkeit
ihrer begangenen Gewalt nicht: Sie machten keinen Unterschied zwischen religiöAAN, PRM, Sign. 40/22, Minister Spraw Wojskowych Sosnowski do Pana Marszałka Sejmu
Ustawodawczego R.P. w sprawie ekscesów żołnierskich na ludności żydowskiej 23.11.1921,
ohne Seitenangaben. In Siedlce identifizierten unter anderem jüdische Haller-Soldaten und
Offiziere sowie Poznaner-Truppen; ibidem, Aussage Mendel Rychter, Prot. Nr. 129, S. 33;
ibidem, Hirsz Rotlewicz, Prot. Nr. 134, S. 42.
109
Ibidem, Sign. 11825/22, Sprawozdanie Komisji dla zbadania zajść w Pińsku, 25.5.1919.
110
108
182
Eva Reder
sen Juden und jüdischen Spionen und Kommunisten und attackierte auch physisch
schwache, unbewaffnete Zivilisten sowie Frauen und Kinder.
Pogrome sind weniger Ausdruck des Abnormen als vielmehr sozial in bestimmten Milieus akzeptierte Ereignisse, die von Normen, Vorbildern und kulturellen
Codes beeinflusst werden, also von einem quasi-moralischen Bedeutungsgebilde
umgeben sind. Relevant sind außerdem Auslösermotive, die nicht nur Stereotypen
scheinbar bestätigen, sondern in den vorliegenden Fällen auch über ein derartiges
Mobilisierungspotenzial verfügten, dass eine beträchtliche Anzahl an Personen bereit war, gewaltsam gegen Juden vorzugehen.
1918–1920 wurden die Juden als Antagonismus des sich konsolidierenden Staates gesehen. Unter den Pogromteilnehmern dominierte einerseits das Bild vom Juden, als „Feind im Inneren“, der den äußeren Feind repräsentierte und sich mit den
militärischen Gegnern gegen Polen verschworen hatte. Als unmittelbarer Auslöser
dienten angebliche Gewalttaten von Juden gegen polnische Soldaten. Die Pogrome geschahen ohne die Anordnung zentraler oder lokaler Regierungsstellen,
wenn auch staatliche Institutionen gegen die Gewalttaten zu wenig unternahmen
und ihre Verfolgung und Untersuchung dem Kriegserfolg gegen Sowjetrußland
unterordneten.
Dass Soldaten die Initiatoren der Pogromgewalt waren und Zivilisten ihnen teilweise folgten und Beihilfe leisteten111, ist keineswegs als ein für Polen einzigartiges zu beobachtendes Phänomen und mit der tendenziell besseren Ausstattung mit
Waffen und Mobilität der Soldaten zu erklären. Angesichts der Kriegslage, ihrer
Verhaltensweisen und verbalen Äußerungen nahmen sich vermutlich viele Täter als
Träger des entstehenden Staates wahr, für den sie kämpften, waren von einem starken Nationalbewusstsein geprägt und handelten in dem Bewusstsein oder zumindest unter dem Vorwand, Polen vor seinen Feinden zu verteidigen. Dafür spricht
auch die weit verbreitete, aktive Teilnahme von Offizieren an den Pogromen, die
die Täter häufig anführten oder diese zumindest gewähren ließen. Dies verlieh
den Pogromen, trotz ihrer zerstörerischen Kraft, gleichzeitig eine offensive, konstituierende, loyalistische Konnotation zum scheinbaren Schutze der eigenen Nation. Diese Konstellation offenbarte sich in den Äußerungen der Täter während
des Pogroms, den sie als Rache an den verräterischen Juden zugunsten Polens
darstellten und führte zu karnevalesken Demütigungs- und Tötungsszenen, die bisweilen wie eine brutal ausufernde, pervertierte Siegesfeier anmuteten. Mord, Raub
und Demütigung wurden in den Pogromen zelebriert, die alltägliche Welt wurde
außer Kraft gesetzt. Die Pogrome trugen eher den Charakter einer Strafexpedition,
��
Anm. Aus Platzgründen wird hier auf die keineswegs einheitlichen Verhaltensweisen der polnischen Zivilisten angesichts Pogromen nicht eingegangen, die von Teilnahme, Gleichgültigkeit und Sensationslust bis zu versuchter Hilfeleistung reichten, soll aber in zukünftigen
Betrachtungen einzelner Pogrome mehr Aufmerksamkeit geschenkt werden.
111
183
wurden aus einem Gefühl des Triumphes heraus begangen und hatten ihre Wurzeln
in „the process of the formation of the new Polish nation-state and military fighting over the Eastern border with the Bolsheviks“112. In dieser Strafexpedition ging
es aber auch darum, den eigenen Platz und den des Opfers in der Gesellschaft zu
demonstrieren.
Hier sei hier der Bericht an den Klub der Abgeordneten vor dem provisorischen
Jüdischen Nationalrat über den Pogrom in Wyszków am 24 August 1920 erwähnt,
der ein inszeniertes Strafgericht an vermeintlichen jüdischen Bolschewisten beschreibt113. Die betreffenden Juden, waren nach dem Abzug der Bolschewiken aus
der Stadt geflohen und kehrten nun nach Wyszków zurück, wo sie von der polnischer Bevölkerung als Bolschewiken ausgewiesen, in Reihen geführt, mit Peitschen,
Prügeln, Kolben und Steinen geschlagen wurden. Vom Magistrat holte man Tische,
an denen zwei ältere Soldaten und ein Sekretär des Wojwodschaftsgemeindegerichts Platz nahmen. Von dort, wo die Juden standen, bis zu den Tisch stellten sich
in zwei Reihen Polen und Soldaten auf, und bildeten ein Spalier. Am Weg schlug
man die Juden in einem Spießrutenlauf grausam mit Stöcken, Draht, Peitschen, Gewehrkolben und Bajonetten. Die Vorbeigehenden wurden durchsucht, ausgezogen
und man nahm ihnen alles ab, was sie bei sich hatten. Dann befahl man ihnen, zum
Tisch zu gehen. Am Tisch befahl man ihnen zu schreien: „Es lebe Polen. Verrecke
der Rabbi“ und die Versammelten zu fragen: „Hat jemand einen Vorwurf gegen
mich?“, „War ich Polizist bei den Bolschewiken?“, Dann schlug man sie pausenlos. Wenn sich jemand meldete, der etwas gegen die „Angeklagten“ vorzubringen
hatte, zerrte man sie vom Tisch, warf den Tisch um, damit sie fielen und verbot
ihnen aufzustehen. Erhoben sie sich, mussten sie wieder durch den Spalier laufen
und die Prozedur wurde wiederholt. Diese verspielte, grausame Nachstellung einer
Gerichtsverhandlung macht den ritualhaltigen Charakter der Pogrome deutlich, die
als Bestrafungsmaßnahmen der Täter für vermeintliche Grenzüberschreitungen
und Vergehen der Juden dienten und durch die Strafe in Form öffentlicher Gewalt,
wieder das Gleichgewicht und Ordnung herstellten. Erneut wurden hier Opfer dazu
gezwungen, selbst die Gewalt auf sich zu lenken, in dem sie rhetorische Fragen
über ihre Schuld stellen mussten. Die Antwort war von vornherein klar: „Es verstand sich, dass jeder in der Menge von uns eine Verletzung hatte und sich an ein
angebliches Unrecht erinnerte“114.
Die Jahre 1918–1921 sollten nachhaltige Auswirkungen auf die Politisierung
des Antisemitismus in Europa haben115. Die Tatsache, dass Juden wichtige PosiJ. Michlic, Poland’s, S. 111.
Narodowy Klub Żydowski, z. 1, Do Klubu Poselskiego przy Tymczasowej Żydowskiej Radzie
Narodowej, 29.8.1920, S. 90 f.
114
Ibidem, S. 92.
115
Vgl. A. Zamoyski, Warsaw, S. 135.
112
113
184
Eva Reder
tionen im sowjetischen Machtappart einnahmen, das kurzlebige kommunistische
Regime in Ungarn von einem Juden geführt wurde, Juden im PolRevKom, dem
polnischen provisorischen kommunistischen Komitee vertreten waren, Juden in der
Ukraine, Weißrussland und Polen die Rote Armee willkommen geheißen hatten,
führte zu der Tendenz, alle Juden mit Kommunismus zu identifizieren – ungeachtet
der Tatsache, dass viele Juden vor der Roten Armee geflohen, von ihr ermordet
worden waren oder gegen sie gekämpft hatten. Auch in Polen begann man Juden
als Verräter zu sehen, wobei es nicht einleuchtend ist, warum ein Mensch, dessen
Heimatort im Zuge von Kriegen und Verträgen auf einmal Teil des polnischen Staates war, unbedingt sofort eine Loyalität zu diesem zu spüren hatte.
Der Mythos des Juden als „Feind im Inneren“, der „Judenkommune“ setzte sich
in der Zwischenkriegszeit fest – trotz des erfolgreichen Zurückdrängens der Roten
Armee 1920 mit dem „Wunder an der Weichsel“. Dieses Bild sollte verheerende
Auswirkungen auf die interethnischen Beziehungen während und nach dem Zweiten Weltkrieg in Polen haben. Die Tatsache, dass nach dessen Ende nicht nur jüdische Überlebende nach Polen zurückkehrten, sondern auch der Kommunismus,
den man 1920 erfolgreich zurückgeschlagen hatte, sollte das Stereotyp der „Judenkommune“ weiter verstärken. Der polnisch-sowjetische Krieg hatte dafür in hohem
Ausmaß die Interpretationsmuster für weitere antisemitische Gewalt gelegt.
Czasy Nowożytne
TOM 27
ROK 2014
Tomasz Krzemiński
Toruń
Wojenna codzienność na Pomorzu Nadwiślańskim
w latach 1914–1918
Pierwsza wojna światowa odmieniła położenie ludności Pomorza Nadwiślańskiego1. Region, który przez cały XIX w. był raczej peryferią ówczesnego świata,
przeobraził się w jedno z najbardziej newralgicznych miejsc na mapie powersalskiej Europy, a w konsekwencji stał się zarzewiem nowego konfliktu światowego. Wojna światowa z lat 1914–1918 stanowiła swoiste preludium gwałtownych
i obfitujących w znamienne następstwa przemian, jakie zaszły w ciągu zaledwie
kilkudziesięciu lat pierwszej połowy XX w. Jej wydarzenia były, rozłożonym na
cztery lata, punktem zwrotnym, oddzielającym „wilusiowe czasy” stabilizacji i dobrobytu od niekorzystnych w dużym stopniu doświadczeń, jakie nastąpiły potem.
Przedstawienie złożonego obrazu codzienności mieszkańców ziem pomorskich
w okresie globalnego konfliktu wydaje się ciekawym, aczkolwiek trudnym w realizacji postulatem badawczym. W kręgu zainteresowania znaleźć się muszą zjawiska niezwykle rzadko dokumentowane źródłowo, które nie stały się dotychczas
przedmiotem wnikliwych analiz historiograficznych. Szeroki wachlarz zagadnień,
jakie mieszczą się w pojęciu „życia codziennego” albo „codzienności”2, dodatkowo utrudnia skonstruowanie jasnego i interesującego wywodu. Poetyckie porównanie Małgorzaty Bunin-Borowskiej stanowi chyba najlepsze określenie obszaru
badawczego ujętego tym terminem, pozbawione jest przy tym balastu rozważań
teoretycznych:
P. Kosiński, Prusy Zachodnie 1914 Pomorze 1920. Ludność regionu wobec przemian politycznych okresu I wojny światowej, Warszawa 2002, s. 7–8.
2
Por.: M. Bogucka, Życie codzienne – spory wokół profilu badań i definicji, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 1996, t. 44, z. 3, s. 247–253; W. Kędzierzawski, Codzienność jako
kategoria antropologiczna w perspektywie historii kultury, Opole 2009, s. 24–25.
1
186
Tomasz Krzemiński
[...] badanie różnych aspektów życia codziennego można porównać do malarstwa impresjonistycznego, w którym pojedyncze pociągnięcia pędzla i farby nałożone na płótno
oglądane z bliska tworzą mieszaninę barw i kolorów, a nie żaden całościowy obraz. Wystarczy jednak znaleźć nieco inną perspektywę, spojrzeć z dystansu na ową mieszaninę
impresjonistycznych kolorowych kropek, a wyłoni się z nich wyrazisty, pełen treści obraz3.
Dramatyzm wojny objawia się zawsze dwupostaciowo: jest jednocześnie doświadczeniem i grupowym, i indywidualnym4. Wszystkie zatem świadectwa pochodzące z tamtej epoki analizować należy z uwzględnieniem tej dwubiegunowej
perspektywy. Ważna jest także próba określenia pewnych grup zagadnień, których
obserwacja źródłowa pozwoli na częściową choćby rekonstrukcję obrazu codziennej rzeczywistości, a jednocześnie nie wpłynie na rozbicie jego jednolitości i przez
nadmierną szczegółowość nie zaciemni perspektywy. Ważne jest zatem wskazanie
problemów węzłowych wojennej codzienności Pomorza Nadwiślańskiego i jego
mieszkańców. Z pewnością nie możne wśród nich zabraknąć opisu lęków i obaw,
jakie ówczesnym Pomorzanom powodował światowy konflikt. Różnopostaciowy
strach wzbudzały działania zarówno grupowe, jak i jednostkowe, a stres nim wywołany oddziaływał znacząco na wiele zachowań. Wysiłek wojenny w sferze ekonomicznej determinował uwarunkowania, które w sposób bezpośredni wpływały
na styl i jakość życia ludności. Wojna pochłaniała przede wszystkim wielkie ilości
podstawowych artykułów pierwszej potrzeby, to z kolei powodowało konieczność
zastąpienia ich innymi środkami, istotnego ograniczenia konsumpcji i nieznane dotąd zaangażowanie państwa w kontrolę nad dystrybucją dóbr. Sytuacja niedoboru
implikowała z kolei obniżenie ogólnego stanu zdrowotności, przemiany zwyczajów żywieniowych, wreszcie zaś metamorfozy w dziedzinie mody i strojów. Kontakt z wojenną rzeczywistością stał się impulsem przemian obyczajowych, oddziałujących na tradycyjny model rodziny. Mobilizacja mężczyzn bowiem wpłynęła
na przesunięcie ról nie tylko w stosunkach familijnych, lecz także w wypełnianiu
przypisanych dotąd obu płciom funkcji społecznych. Warunki wojenne wymusiły
zmianę w sytuacji kobiet, lecz odbiły się również znacząco na położeniu i zachowaniach ludzi młodych. Wojna spowodowała wreszcie nieznany dotąd przez Pomorzan wzrost poziomu przestępczości i piętnowanego powszechnie tzw. zdziczenia
obyczajów. Powszechnym fenomenem epoki stało się bliskie obcowanie ze śmiercią: masową, nagłą i nieoczekiwaną. Jej banalizacja i swoista „demokratyzacja”,
a także traumatyczne doświadczenia okopowe wielu Pomorzan w czasie służby
w pruskim mundurze z jednej strony rozbudzały refleksję nad problemami eschato M. Bunin-Borowska, Codzienność i społeczne konteksty życia codziennego, w: Barwy codzienności. Analiza socjologiczna, Warszawa 2009, s. 8.
4
J. Borzyszkowski, C. Obracht-Prondzyński, Doświadczenie wojny w świetle wspomnień Pomorzan, w: Społeczeństwo polskie na ziemiach pod panowaniem pruskim w okresie I wojny
światowej (1914–1918), red. M. Wojciechowski, Toruń 1996, s. 71.
3
187
logicznymi, z drugiej zaś kształtowały postawy krytyczne wobec dotychczasowego
układu społecznego i systemu wartości. Tym ostatnio wymienionym zjawiskom
starało się przeciwdziałać państwo poprzez działania propagandowe i wzmożoną
kontrolę przepływu informacji. Ingerencja ta przyczyniała się do kształtowania
różnorodnych postaw: od entuzjazmu w duchu nacjonalistycznym po defetyzm i od
szpiegomanii po bratanie się i bliskie relacje z jeńcami wojennymi. Wpływała też
pośrednio na nastroje wśród zróżnicowanych pod względem narodowościowym
mieszkańców prowincji zachodniopruskiej. Opisując te fenomeny codzienności
wojennej, nie należy jednak zapominać, że nakładały się one i występowały równorzędnie ze zwykłymi zachowaniami i czynnościami, jakie ludzie tamtej epoki
wykonywali: „Wojna trwała przecież pięć lat. W tym czasie odbywały się śluby,
pogrzeby, chrzciny. Były żniwa i wykopki. [...] żyć trzeba było – płacić długi i rachunki, kupować, sprzedawać itp.”5.
W lipcu 1914 r. ludność Prus Zachodnich – prowincji pruskiej rozpościerającej
na terenie Pomorza Nadwiślańskiego, regionu w dużym stopniu rolniczego – przygotowywała się do żniw. Anonse reklamowe w polskiej i niemieckiej prasie regionalnej, jak co roku o tej porze, zachwalały maszyny i narzędzia rolnicze przydatne
do zbioru plonów. Aura sprzyjała urządzaniu wycieczek krajoznawczych. W gazetach narzekano m.in. na przepełnienie pociągów kursujących do popularnych
miejsc wypoczynkowych, ogłaszano zapisy na wycieczki turystyczne, które zaplanowano na pierwsze dni sierpnia, reklamowano pensjonaty i letniska. Redakcja
„Gazety Toruńskiej” nieco protekcjonalnie przestrzegała nieroztropnych rodziców
przed szkodliwym wpływem spożywania lodów i zimnej wody selterskiej przez
zgrzane „dzieci szkolne”. O ich zdrowotność w tym względzie zatroszczył się sam
prezydent regencji kwidzyńskiej, wydając rozporządzenie ograniczające sprzedaż
tych pożądanych przez najmłodszych przysmaków6. Emocje wzbudzał toruński
proces Ludwika Dunkera, oskarżonego o malwersacje finansowe, w wyniku których poszkodowanych zostało 47 osób7. Wprawdzie na pierwszych stronach gazet
od początku lipca królował kryzys polityczny wywołany „zbrodnią sarajewską”,
jednak wraz z upływem coraz cieplejszych dni doniesienia o nim niemal znikły
z łamów regionalnych pism. Przywykli do tego rodzaju problematyki „kawiarniani komentatorzy” potraktowali więc kryzys wynikły z zamordowania arcyksięcia
Franciszka Ferdynanda jako kolejne przesilenie pełnej podobnych napięć dyplomatycznych dekady. Poczytna „Gazeta Grudziądzka” w tonie uspokajającym przewidywała następujący przebieg wydarzeń:
Ibidem, s. 80.
Przestrzegać dzieci przez jedzeniem lodów, „Gazeta Codzienna. (Gazeta Toruńska)” 1914,
nr 155, z 11 lipca; Otłoczyn ulubione miejsce wycieczek, „Gazeta Toruńska” 1914, nr 158,
z 15 lipca.
7
Ein Reisenprozeß, „Der Gesellige. Graudenzer Zeitung” 1914, nr 154, z 4 lipca.
5
6
188
Tomasz Krzemiński
Następstwa zbrodni białogrodzkiej mogą być takie: Serbię będzie się starało zgnieść
trójprzymierze – Austrya, Niemcy i Włochy. Zaś trójporozumienie – Rosya, Francya
i Anglia – będzie patrzało na Serbię jak na nieobliczalnego, niepewnego i niebezpiecznego sprzymierzeńca. Przecież może się znaleźć w krytycznej chwili Serb, który strzeli
w trójporozumienie, jak Princicz strzelił w trójprzymierze8.
Dlatego też wynikłą z wybuchu wojny pomiędzy monarchią habsburską a Serbią eskalację zakończoną rozpętaniem konfliktu ogólnoeuropejskiego przyjęto na
Pomorzu z zaskoczeniem. Mieszkańcy Torunia, położonego bezpośrednio przy
granicy rosyjskiej, z niepokojem skupiali się przy stacjach telegraficznych, chcąc
na bieżąco śledzić napływające z różnych stron wiadomości, nie czekając na pośrednictwo prasy. W miastach zapanowało „nerwowe naprężenie wszystkich umysłów”9. Mieszkańcy wsi o mobilizacji i wybuchu wojny dowiedzieli się z prasy,
wywieszonych obwieszczeń, bicia dzwonów kościelnych, a także od specjalnie
w tym celu zwerbowanych przez administrację posłańców, którzy rozkaz cesarski
oznajmiali w najodleglejszej nawet zagrodzie10. Wszędzie, zarówno w miastach,
jak i we wsiach, w jednakowym stopniu obawiano się konsekwencji, które wyniknąć mogły z wybuchu konfliktu, i w przyszłość spoglądano z lękiem. „Na wszystkich padł jakiś dziwny niepokój i podniecenie”11, prowincja zachodniopruska bowiem graniczyła z Rosją, co narażało ją na najazd nieprzyjacielski. Nikt jednak
w tych gorących dniach sierpnia nie spodziewał się przeobrażeń, jakie wojna miała
ze sobą przynieść. „A niech się tam króle biją” – odpowiadać mieli zagadnięci
o wielką politykę chłopi spod Lubawy. Problemem chwili pozostawały wcale dobrze zapowiadające się urodzaje12.
Nadzwyczajna sytuacja doprowadziła jednak do nieznanych dotąd zjawisk,
których główną siłą napędową stał się strach. Przede wszystkim objawiło się to
ogólną obawą przed inwazją i związaną z tym infiltracją terenów prowincji zachodniopruskiej przez wywiad rosyjski. Lęki te, wzmacniane przez militarystyczny
„hurraoptymizm” i rzeczywisty entuzjazm ludności niemieckiej wobec zarządzeń
mobilizacyjnych, przyczyniły się do powstania fali pogłosek, które w wyniku ograniczenia swobody wymiany informacji doprowadzały niekiedy do wybuchów paniki i częściowej destabilizacji13. Nastroje wśród gdańszczan na początku sierpnia
1914 r. tak opisywał ksiądz Bolesław Makowski:
Następstwa zbrodni w Sarajewie, „Gazeta Grudziądzka” 1914, nr 80, z 4 lipca.
Wrażenie w Toruniu i okolicy, „Gazeta Toruńska” 1914, nr 169, z 28 lipca.
10
A. Łajming, Wspomnienia. Dzieciństwo, Gdańsk 1978, s. 142; S. Fikus, Historia wsi Luzina
i okolic w latach 1871–1985, Gdańsk 1992, s. 71.
11
S. Fikus, Historia, s. 71.
12
T. Ruczyński, Z tamtych lat, Warszawa 1977, s. 61.
13
T. Krzemiński, Pogłoska jako przejaw komunikacji społecznej w okresie pierwszej wojny
światowej (przykład Prus Zachodnich), w: Front wschodni I wojny światowej. Studia z dzie8
9
189
Roiło się wśród ludu od opowiadań o szpiegach: pod każdym mostem prawie takich
ujęto – powstawały te brednie zapewne z tego, że przy każdym moście itp. postawiono
posterunek wojskowy [...] Zdemaskowano szpiegów, przeważnie oficerów rosyjskich,
przebranych jako kobiety, księża itp. Pewna Siostra [...] opowiadała zupełnie seryo, że
odkryto szpiega, który w kanał forteczny [...] rzucał bakcyle tyfusowe14.
Na terenach wiejskich, przez które przebiegały linie kolejowe, nieustannie
strzeżone przez uzbrojone posterunki, rozchodziły się pogłoski o możliwości przerwania komunikacji przez szpiegów. Dlatego też, jak wspominał jeden z pamiętnikarzy: „niejeden niewinny podróżny, którego zewnętrzne cechy wydawały się
podejrzane, został zatrzymany”15. Dyrekcja kolei w Gdańsku apelowała do podróżnych o baczne obserwowanie urządzeń kolejowych i wspomaganie władz w ich
ochronie16. Podobnie jak na terenie całej Rzeszy oraz monarchii naddunajskiej, niebywałą popularność zdobyła plotka o przerzucie złota francuskiego do Rosji przez
cywilne automobile. Świadkiem rzekomego przejazdu przez Grudziądz tego rodzaju konwoju był korespondent „Geselligera”. W okolicach nieodległej Bydgoszczy,
z powodu tej samej pogłoski, zginął landrat szubiński, którego służbowy samochód
został ostrzelany przez jeden z posterunków drogowych17. Prasa podgrzewała tylko
atmosferę, rozpisując się m.in. o zalewaniu kraju przez agentów i oficerów rosyjskich i apelując do czytelników o aktywną pomoc władzom bezpieczeństwa w ich
unieszkodliwianiu18.
W pierwszych dniach wojny władze wojskowe i cywilne przeprowadziły, zgodnie z wcześniej zaplanowanym scenariuszem, wiele zapobiegawczych aresztowań
aktywistów polskich19. W wielu przypadkach dochodziło do brutalnych incydentów dokonywanych przez żołnierzy i oficerów, niektóre zaś kończyły się jedynie
przeprowadzeniem prewencyjnej rozmowy. Działania te uruchomiły jednak lawinę niezgodnych z rzeczywistością pogłosek, których następstwem były kolejne
uwięzienia i narastanie nastroju strachu oraz podejrzliwości. Ilustrującym zjawisko
przykładem są problemy Leona Ossowskiego, ziemianina z Najmowa. Na pod-
14
15
16
17
18
19
jów militarnych i polityczno-społecznych, red. M. Baczkowski, K. Ruszała, Kraków 2013,
s. 138–152.
Gdańsk w latach I wojny światowej (1914–1918) w świetle pamiętnika ks. Bolesława Makowskiego, w: M. Wojciechowski, Miasta Pomorza Nadwiślańskiego i Kujaw w okresie I wojny
światowej oraz w międzywojennym dwudziestoleciu (1914–1939), Toruń 2000, s. 505–506.
S. Fikus, Historia, s. 73.
Schutz von Eisenbahnbrücken und Tunnel, „Danziger Zeitung. General-Anzeiger für Danzig
und sowie die nordästlichen Provinzen” 1914, nr 359, z 4 sierpnia.
Die Jagd nach französischen Goldautomobilen, „Der Gesellige” 1914, nr 184, z 8 sierpnia;
Landrat Wolf zastrzelony, „Dziennik Kujawski” 1914, nr 177, z 7 sierpnia; O. Hahn, Mobilmachungstage in und um Bromberg. Panikstimmung durch Gerüchte, „Der Westpreuße.
Bundesorgan der Landsmannschaft Westpreußen” 1964, nr 22, z 5 sierpnia, s. 9.
Auf Wacht vor russischen Spionen, „Danziger Zeitung” 1914, nr 358, z 3 sierpnia.
Por.: P. Kosiński, Prusy, s. 63.
190
Tomasz Krzemiński
stawie krążących powszechnie fałszywych opowiadań o przetrzymywaniu broni
i działalności szpiegowskiej na rzecz Rosji został on w sposób wyjątkowo brutalny
zatrzymany przez wojsko i trafił na kilka dni do urągającego wszelkim standardom higienicznym aresztu garnizonowego w Toruniu20. Wielu świadków miało
również uwięzienie działaczy polskich w Tczewie (m.in. dyrektora tamtejszego
Banku Ludowego Maksymiliana Arczyńskiego), fałszywie posądzonych o prowadzenie „zagrażających państwu intryg oraz uprawianie wszechpolskiej agitacji
i szpiegostwa na rzecz Rosji”21. W sposób mało dyskretny zatrzymano Wiktora
Kulerskiego, właściciela i wydawcę najpopularniejszego wówczas czasopisma
polskiego „Gazety Grudziądzkiej”. Były poseł parlamentu Rzeszy prowadzony
był przez uzbrojony patrol policji ulicami Grudziądza22. Tego rodzaju działania
zabezpieczające, przeprowadzane z reguły przez wojskowych w sposób niezwykle efektowny i z nieuzasadnioną raczej butą (porucznik eskortujący Ossowskiego w czasie podróży koleją z Jabłonowa do Torunia mierzył do niego z pistoletu!), przyniosły przeciwny od zamierzonego skutek. Zamiast uspokoić atmosferę,
tylko ją podgrzały oraz spotęgowały strach i podejrzliwość23. Wśród ludności
niemieckiej bowiem zaczęły się rozszerzać informacje o planowanej przez Polaków insurekcji, przygotowywanej dywersji i prowadzonej działalności szpiegowskiej. Mówiono o tajnych składach broni, wskazywano konkretne miejsca
i osoby, a także podejrzane przedmioty i obiekty ułatwiające potajemne działania. Na podstawie wieści, które powszechnie przekazywano sobie jako zgodną
z rzeczywistością prawdę, aresztowano kilkunastu polskich księży, którzy rzekomo przechowywali w swych kościołach i obejściach broń. W toku późniejszych dochodzeń wszystkie te podejrzenia okazały się bezpodstawne24. Polacy
według powszechnej opinii mieli m.in. zatruwać wodę w studniach i niszczyć
instalacje telekomunikacyjne25. Urzędnicy pruscy, żandarmi, a także władze wojskowe otrzymywały tysiące doniesień (anonimowych, lecz również jawnych)
o różnego rodzaju irredentystycznej aktywności przedstawicieli mniejszości pol Archiwum Państwowe w Gdańsku (dalej: APG), Królewsko-Pruska Regencja w Kwidzynie
(dalej: KPRK), sygn. 10230, k. 27–39; k. 66: Leon Ossowski do landrata w Grudziądzu, 12
V 1915.
21
Geheimes Staatsarchiv Preußischen Kulturbesitz Berlin-Dahlem (dalej: GStAPK), XIV
Haupt Abteilung (dalej: HA), Rep. 180, Nr. 14762: Komisarz policji kryminalnej v. Marczyński w Gdańsku do prezydenta regencji w Gdańsku, 13 sierpnia.
22
Plotki wojenne, „Gazeta Grudziądzka” 1914, nr 107–109, z 10 września; T. Krzemiński, Polityk dwóch epok. Wiktor Kulerski (1865–1935), Toruń 2008, s. 129.
23
APG, KPRK, sygn. 10229, k. 103: landrat w Wąbrzeźnie do prezydenta regencji w Kwidzynie, 10 I 1915.
24
W orędowniku dyecezyalnym, „Gazeta Toruńska” 1916, nr 9, z 13 stycznia.
25
Spokój i rozwaga w chwili krytycznej, „Gazeta Grudziądzka” 1914, nr 94, z 6 sierpnia; Apel
do ludności niemieckiej w okolicach, ibidem, nr 95, z 11 sierpnia.
20
191
skiej26. Według raportu szefa policji w Grudziądzu skierowanego do zwierzchnika w Kwidzynie tego rodzaju „podjudzające” (Aufreizung) i dalekie od rzeczywistości denuncjacje napływały do niego codziennie27. Ich treść wskazywała
zawsze Polaków jako winnych zdrady stanu. Na terenie zaś powiatu świeckiego
powszechna wśród ludności niemieckiej była opinia o rychłym wybuchu polskiego
powstania28. Tego rodzaju irracjonalne obawy przed powstańczymi skłonnościami
Polaków pomorskich miały długą tradycję, obserwował je bowiem już w połowie
XIX w. Natalis Sulerzyski, opisujący lęki Niemców przed grasującymi rzekomo na
terenie prowincji polskimi kosynierami29. Przed sierpniem 1914 r. obie największe
społeczności Pomorza funkcjonowały w sposób pokojowy, mimo ostrych niekiedy animozji, podsycanych zdobywającą uznanie i kreowaną przez elity ideologią
nacjonalistyczną30. Odmiana sytuacji i bezpośrednie zagrożenie atakiem rosyjskim
spowodowały jednak wśród pomorskich Niemców wzrost antypolskich fobii. Reakcją Polaków na tego rodzaju negatywne zjawisko, które bardzo często wyzwalało
reperkusje władz bezpieczeństwa, stały się pogłoski dotyczące brutalności, bezprawia i łamania wszelkich konwenansów przez pruskich żołnierzy i oficerów, które
niestety zawierały często dużą dozę prawdy. Gdy zatem rozeszła się wśród polskich
ziemian informacja o zatrzymaniu m.in. Leona Ossowskiego, uzupełniano ją wiadomością o zbezczeszczeniu krypty księżnej Ogińskiej w Jabłonowie. Żołnierze
zachowywali się tam jak w nieprzyjacielskim kraju31. Po aresztowaniu Wiktora Kulerskiego, które skończyło się dla niego jedynie wymianą poglądów politycznych
z landratem, w mieście rozeszła się wiadomość o śmierci niezwykle aktywnego
działacza polskiego. Według powszechnych wyobrażeń „hetman ludu” zginąć miał
od kul plutonu egzekucyjnego na terenie twierdzy grudziądzkiej32. Pogłoski o niejasnej sytuacji Jana Kwiatkowskiego, redaktora innego polskiego pisma, „Gazety
Gdańskiej”, i rzekomym uwięzieniu go przez Prusaków pojawiły się również po
jego „zatrzymaniu ochronnym” zastosowanym przez policję gdańską. Owe wieści rozchodziły się z taką szybkością, że redakcje „Gazety Gdańskiej” i „Gazety
APG, KPRK, sygn. 10229, k. 114: landrat w Grudziądzu do prezydenta regencji w Kwidzynie, 14 I 1915; sygn. 10230: Leon Ossowski do landrata w Grudziądzu, 12 V 1915.
27
Ibidem, sygn. 10229, k. 173: Zarząd Policji w Grudziądzu do prezydenta regencji w Kwidzynie, 5 I 1915.
28
Ibidem, k. 143: landrat w Świeciu do prezydenta regencji w Kwidzynie, 10 I 1915.
29
Pamiętnik Natalisa Sulerzyskiego byłego posła ziemi pruskiej na sejm berliński, oprac. S. Kalembka, Warszawa 1985, s. 131.
30
S. Wierzchosławski, Wrogość czy koegzystencja? Codzienne relacje Polaków i Niemców na
Pomorzu Nadwiślańskim przed pierwszą wojną światową (zarys problematyki), „Czasy Nowożytne” 2013, t. 26, s. 124.
31
K. Ślaska, Dzieje Orłowa (kronika rodzinna), w: Trzy pamiętniki pomorskie, oprac. J. Borzyszkowski, Gdańsk 1982, s. 110.
32
Nowa plotka o „Gazecie”, „Gazeta Grudziądzka” 1914, nr 117, z 29 września.
26
192
Tomasz Krzemiński
Grudziądzkiej” zmuszone były do zamieszczenia stosownych wyjaśnień33. O skali
strachu, jaki zapanował wówczas wśród pomorskich działaczy ruchu narodowego, świadczy przekaz księdza Józefa Dembieńskiego, który szczerze obawiał się
aresztowania pod zarzutem szpiegostwa jedynie z powodu przygodnego kontaktu
w przedziale kolejowym z dwoma Rosjanami, do jakiego doszło w czasie powrotu
duszpasterza z Sopotu do Torunia kilka dni przed wybuchem wojny34.
Podczas gdy strach Niemców związany z możliwością wybuchu polskiego powstania i praktykowanego przez Polaków szpiegostwa był całkowicie bezpodstawny, o czym wielokrotnie wspominano później w urzędowych sprawozdaniach, to
lęk przed najazdem rosyjskim był już w całej rozciągłości uzasadniony. Utwierdzały go zarówno tłumy uchodźców wschodniopruskich, którzy w miesiącach letnich
zalali Pomorze, jak i oglądane coraz częściej transporty rannych żołnierzy, przewożonych z terenu walk w głąb Rzeszy35. Strach przed dzikimi kozakami, podsycany przez propagandę, szczególnie żywy był wśród ludności niemieckiej. Jednak
również Polacy uważali potencjalny najazd i okupację jako zjawisko niebywale
groźne. Przygotowująca się do ucieczki Maria Janta-Połczyńska w takich słowach
dzieliła się listownie z siostrą Eleonorą Komierowską swymi obawami:
Wobec zasięgniętych szczegółów prywatnych i oficyalnych linia Wisły nie zdoła się
podobno oprzeć naporowi Rosyan. Coraz groźniejsze nadchodzą wieści. Wąbrzeźno
broni miasta i Grudziądz opuszczony przez mieszkańców uchodzących na zachód. Gazety przemilczają grozę sytuacyi, ale mam list Helci Kom[ierowskiej], która donosi, że
dwie fale ciągną na Poznań i ku nam. Przewaga Rosyan 10 na 1-go i dobroć ich wojska
przeważa. Wczoraj z Tucholi przywieźliśmy potwierdzenie tych wieści! Wobec tego pakuję i chcę się trzymać w pogotowiu. [...] Wojsko rosyjskie zachowuje się przyzwoicie,
zabiera wszystkich swoich rannych, nie niszczy ani pali, za nim jednak ciągną bandy
opryszków i te zachowują się typowo. Wszyscy przyznają, że do ostatniej chwili wiedzieć nie będziemy, co nam uczynić wypada! Dla nas Grudziądz jest ostatnim etapem
wojennym. Pakuję srebro, kosztowności i oczekuję odwrotnej wiadomości od Was, od
Ojca [...]36.
W początkowej fazie wojny strach przed znalezieniem się w strefie bezpośrednich działań zbrojnych zmusił wiele osób ze wszystkich warstw społecznych do
przymusowego wychodźstwa. Na terenach przygranicznych, np. w Toruniu, organizowano specjalne transporty ewakuacyjne. Działania władz toruńskich wywołały
Wobec licznych pogłosek nie zgadzających się z prawdą, „Gazeta Gdańska” 1914, nr 102,
z 25 sierpnia.
34
J. Dembieński, Radości mało – goryczy dużo. Pamiętnik Pomorzanina z lat 1879–1920,
oprac. A. Bukowski, Warszawa 1985, s. 289.
35
Archiwum Państwowe w Bydgoszczy (dalej: APB), Archiwum Komierowskich z Komierowa (dalej: AK), sygn. 32, k. 13: Roman Komierowski, Wspomnienia z czasów wojny światowej (1914–1919) i jej następstwa.
36
Ibidem, sygn. 53: Maria Janta Połczyńska do Eleonory Komierowskiej, sierpień 1914.
33
193
jednak falę paniki w pobliskiej Bydgoszczy37. Natomiast z obszarów ogarniętych
już pożogą wojenną ludność uciekała na własną rękę38. Wraz z korzystnym dla
Niemców rozwojem sytuacji na froncie wschodnim zmniejszyły się też obawy
związane z bezpośrednimi skutkami działań wojennych, nie minął jednak lęk przed
nieprzyjacielską infiltracją, który w odpowiedni sposób starały się podtrzymywać
również władze państwowe. Szerzyły się obawy, że na terenie prowincji działają
agenci francuscy, których zadaniem jest niszczenie zapasów żywności i zatruwanie
ujęć wody. Strach przed obcymi wykorzystywały władze, rozbudzając czujność
i podejrzliwość wśród ludności39. W odniesieniu do Polaków, którzy lojalnie wypełniali wszelkie nałożone przez państwo pruskie obowiązki, sytuacja się zmieniła.
Przede wszystkim zaprzestano stosowania nadzwyczajnych środków zapobiegawczych. Polacy, aż po sam kres panowania Hohenzollernów nad Pomorzem Nadwiślańskim, traktowani byli przez państwo jako równorzędni poddani, a zwłaszcza
gdy sytuacja Rzeszy stawała się gorsza. Szczególnie widoczne to było w traktowaniu polskich rekrutów40. Swoistym barometrem pozwalającym odczytać odnoszenie się władzy pruskiej do Polaków było wykorzystywanie języka polskiego
do oficjalnych enuncjacji. Już obwieszczenia mobilizacyjne były dwujęzyczne.
Z biegiem czasu za pomocą dyskryminowanej dotąd mowy władze prosiły o udział
w pożyczkach wojennych i apelowały (np. odezwa podpisana przez ekscelencję
Wagnera, generała komenderującego okręgiem 17. korpusu) o oszczędzanie zapasów ziemniaków u progu „zimy brukwiowej”41. Pomimo tego rodzaju kroków
obawa przed Polakami jako pozornie lojalnymi poddanymi, lecz potencjalnie renegatami, zawsze tkwiła w umysłach pomorskich Niemców42. Wyrazem takich
właśnie lęków była rezolucja zachodniopruskiego sejmiku prowincjonalnego po
ogłoszeniu przez sprzymierzonych monarchów deklaracji o wskrzeszeniu Królestwa Polskiego w listopadzie 1916 r. Deputowani domagali się w niej od rządu
pruskiego gwarancji integralności terytorialnej prowincji43. Wraz z doniesieniami
Bydgoszcz. Popłoch powstał w mieście, „Dziennik Kujawski” 1914, nr 252, z 3 września.
Ein westpreußisches Grenzstadtgymnasium während des Krieges, „Westpreußisches Volksblatt” 1915, nr 105, z 8 maja; T. Ruczyński, Z tamtych lat, s. 65.
39
APB, Królewska Landratura w Tucholi (dalej: KLT), sygn. 32, Zastępcza Komenda Generalna 17. Korpusu Armii w Gdańsku do landrata w Tucholi, 4 X 1916; Archiwum Państwowe
w Toruniu (dalej: APT), Starostwo Powiatowe w Toruniu (dalej: SPT), sygn. 1009, k. 581,
Zastępcza Komenda Generalna 17. Korpusu Armii do landrata w Toruniu, 21. I 1917; Tutejsza komenda wojskowa prosi o umieszczenie następującej notatki, „Gazeta Gdańska” 1917,
nr 16, z 6 lutego.
40
T. Ruczyński, Z tamtych lat, s. 77.
41
Do mieszkańców mego obwodu, „Gazeta Gdańska” 1916, nr 144, z 30 września.
42
APG, KPRK, sygn. 10158, k. 423: landrat w Chełmnie do prezydenta regencji w Kwidzynie,
7 X 1918.
43
Der 42. Provinziallandtag der Provinz Westpreußen, „Geselliger” 1917, nr 61, z 14 marca;
Sprawy polskie. Prusy Zachodnie i państwo Polskie, „Gazeta Gdańska” 1917, nr 33, z 17 marca.
37
38
194
Tomasz Krzemiński
o krwawych wydarzeniach rewolucji rosyjskiej i coraz bardziej widocznym zmęczeniu oraz wyczerpaniu Niemiec wysiłkiem wojennym pojawiły się nowe lęki.
Obawiać się zaczęto przewrotu społecznego o odcieniu bolszewickim. Strach ten
żywy był przede wszystkim wśród ziemiaństwa (także polskiego) i klasy średniej;
przedstawiciele tych warstw w obecności wojsk niemieckich na wschodzie upatrywali ochronę przez zalewem anarchii44.
Wśród ludności Pomorza w czasie wojny utrzymywały się także lęki irracjonalne, których podłożem z jednej strony były zadawnione antagonizmy religijne,
rasowe i narodowe (przede wszystkim polsko-niemiecki lub może katolicko-protestancki, ale też polsko-żydowski i inne), z drugiej zaś – wszechogarniająca niepewność. Na początku wojny, w czasie wzmożonej „szpiegomanii” skierowanej przeciw Polakom, najczęściej wskazywanymi miejscami rzekomego przechowywania
broni były kościoły katolickie i sąsiadujące z nimi plebanie45. Urojonym wrogiem
protestanckich Niemców i ich osaczonej przez wrogów zewnętrznych Rzeszy stał
się więc katolicki kler. Autorom fałszywych denuncjacji nie przeszkadzał przy tym
fakt, że oskarżani o zdradę księża współpracować mieli z prawosławnym caratem.
Dla pewnej części społeczności polskiej zagrożeniem zdawali się Żydzi. Taki pogląd zaczęła forsować w 1915 r. ludowa „Gazeta Grudziądzka”, daleka dotąd od
wyraźnie zarysowanego antysemityzmu. Pismo Wiktora Kulerskiego, niezwykle
popularne wśród szerokich kręgów społeczeństwa polskiego pod panowaniem pruskim, starało się udowodnić swym czytelnikom, że odpowiedzialność za światowe
zmagania i przelew krwi chrześcijan odpowiada w dużym stopniu międzynarodowa
finansjera żydowska i sterowane przez nią związki masońskie, które mają decydujący wpływ nie tylko w mocarstwach zachodnich, lecz także w samych Niemczech.
Żydzi mieli być również nieprzejednanymi wrogami Polaków w odbudowie ich
niepodległości46. Podobnego rodzaju strach, podszyty nienawiścią rasową, starała
się wykorzystywać propaganda państwowa. Oprócz więc znanych przede wszystkim z początku wojny wizerunków obdarzonych azjatyckimi rysami żołnierzy
rosyjskich, zagrażających wschodowi Niemiec, upowszechniano wizję niebezpieczeństwa ze strony kolorowych (m.in. czarnoskórych Afrykańczyków oraz Hindusów) służących w formacjach francuskich i brytyjskich walczących z Niemcami na
froncie zachodnim47.
W codziennym doświadczeniu wojny panował jednak przede wszystkim strach
o życie. Emocja ta dominowała zarówno wśród żołnierzy, bezpośrednio narażonych
APG, KPRK, sygn. 10158, k. 456: landrat w Tucholi do prezydenta regencji w Kwidzynie,
4 X 1918.
45
Ibidem, sygn. 10229, k. 137: landrat w Świeciu do prezydenta regencji w Kwidzynie,
10 I 1915.
46
Żydzi a zajęcie Warszawy, „Gazeta Grudziądzka” 1915, nr 100, z 21 sierpnia.
47
Kennst du deine Feinde?, „Westpreußisches Volksblatt” 1918, nr 20, z 24 stycznia.
44
195
na jego utratę, jak i wśród ich rodzin, lękających się bezpowrotnej straty męża,
ojca, syna lub brata. „Nie było prawie domu, który by nie żył w straszliwej trwodze
o los swoich najdroższych, zaciągniętych do wojska i wysyłanych na front” – opisywał zbiorowe uczucia swych parafian ksiądz Józef Dembieński48. Zwiastunem
smutnej nowiny stał się wówczas listonosz, który dostarczał urzędowe powiadomienie o śmierci na placu boju. Dlatego widok wchodzącego w obejście rodziny
żołnierza urzędnika pocztowego zawsze wiązał się z przeszywającym lękiem49.
Obawiano się również spowodowanego wojną kalectwa i niemożności powrotu
do normalności. Swoistą egzemplifikacją wszystkich tych strachów były krążące powszechnie pogłoski o tajnych szpitalach wojskowych kurujących ciężko
rannych żołnierzy, których ciała zostały tak zdeformowane, że władze separują
ich od reszty społeczeństwa, a nawet najbliższej rodziny. Opowiadano sobie też
o bestialstwach dokonywanych przez francuskich żołnierzy na jeńcach niemieckich (wyłupywanie oczu) oraz o barbarzyństwie kozaków50. Śmierć, która jednakowo i „demokratycznie” dotykała zarówno biednych, jak i możnych (na froncie
poległ m.in. porucznik Matthias von Jagow, jedyny syn nadprezydenta Prus Zachodnich51), sama stała się tematem zbiorowej wyobraźni. Jej grozę wzmacniały
opowiadania o zagazowaniu (wiosna 1916) albo zamarznięciu (początek 1917)
na froncie tysięcy żołnierzy52. Teofil Ruczyński, wspominając te ponure czasy,
zanotował wiersz, który krążyć miał wśród ludu powiatu lubawskiego. W sposób
niewyszukany, chociaż przejmujący ilustrował on to, co się działo w niejednym
domostwie lub zagrodzie:
Płacze ojciec za swym synem
Płacze matka biedna,
Płacze wdowa za swym mężem,
Dziewczyna niejedna53.
Powszechnym doświadczeniem lękowym, w pełni realnym i codziennie powszechnie odczuwalnym, był strach przed głodem, który wynikał bezpośrednio
z trudności związanych z aprowizacją. Brak różnych towarów, w tym żywności
(co na rolniczym Pomorzu dodatkowo wzbudzało niepokój), był jednym z istot J. Dembieński, Radości mało, s. 298.
A. Łajming, Wspomnienia, s. 146.
50
Wyjaśnienie, „Gazeta Toruńska” 1916, nr 44, z 24 lutego; Plotki wojenne, „Gazeta Gdańska”
1914, nr 132, z 3 listopada.
51
Durch den Heldentod seines einziegen Sohnes, „Westpreußisches Volksblatt” 1915, nr 130,
z 10 czerwca.
52
Trzymać język za zębami, „Gazeta Gdańska” 1917, nr 20, z 15 lutego; J. Iwicki, Z myślą
o Niepodległej... Listy Polaka żołnierza armii niemieckiej z okopów I wojny światowej (1914–
1918), oprac. A. Juzwenko, Wrocław 1978, s. 118.
53
T. Ruczyński, Z tamtych lat, s. 69.
48
49
196
Tomasz Krzemiński
nych elementów wojennej rzeczywistości lat 1914–1918. Ludność pomorska już
z chwilą wybuchu wojny rozpoczęła gromadzenie środków żywnościowych. Na
początku sprowadzało się to do bezmyślnego wyzbywania się gotówki na rzecz
pozyskiwania żywności. Run na sklepy ogołocił je z wielu towarów pierwszej potrzeby oraz spowodował spekulacyjną zwyżkę cen i brak niektórych dostępnych
dotąd powszechnie artykułów. Z obrotu handlowego znikła np. czekolada (traktowana jako podarunek dla wyruszających na front żołnierzy), sól, a dramatycznej
podwyżce uległy ceny mąki. Władze szybko zareagowały odgórnym wyznaczeniem cen maksymalnych na niezbędne do normalnego funkcjonowania towary. Za
ich określenie odpowiedzialne były lokalne władze wojskowe54. Regulacje te nie
uchroniły jednak ludności przed negatywnymi skutkami gospodarki wojennej. Listy cen maksymalnych zmieniały się często, ich wymiar rósł, a towaru w obrocie
było coraz mniej. Pod koniec wojny za wyznaczoną urzędowo cenę nie można
było na wolnym rynku dostać już niczego55. Ingerencja państwa w funkcjonujący dotąd wolny rynek spowodowała także nadmierny popyt na środki konsumpcyjne, co doprowadziło do spekulacji nimi, ostro zwalczanej i potępianej przez
władze. Wokandy sądowe zapełniły się nazwiskami kupców nieuczciwie handlujących żywnością. Z biegiem czasu zaczęło jej coraz bardziej brakować, a ceny,
nawet te oficjalnie regulowane, poszybowały w górę. Drożyzna stała się jednym
z najczęściej komentowanych i najbardziej doskwierających symptomów epoki56. W odniesieniu do Pomorza Nadwiślańskiego dotyczyło to przede wszystkim mieszkańców miast i miasteczek, wieś bowiem radziła sobie niezgorzej. Już
we wrześniu 1914 r. wprowadzono ogólnoniemiecką regulację dotyczącą jakości
sposobu produkcji chleba. Od tego czasu na stołach wszystkich zagościł tzw.
Kriegsbrot – chleb wojenny oznaczony karteczką z wielką literą „K”. „K-Brot”
miał być według odgórnych regulacji wypiekany z domieszką (na początku pięcioprocentową) mąki ziemniaczanej. Z czasem proporcja ta rosła, a ilość mąki
pszennej lub żytniej drastycznie się zmniejszała. W okresie „zimy brukwiowej”
(1916/17), gdy w wyniku nieurodzaju ziemniaków oraz przemarznięcia znacznych
ich zapasów (także na Pomorzu Nadwiślańskim) zabrakło tego składnika, do ciasta
chlebowego dodawano m.in. mąki z fasoli, ze śrutu jęczmiennego, z syropu cukrowego, z buraków pastewnych, a nawet z brukwi57. Chleb wojenny pomimo wysiłków propagandy wojennej nie zdobył uznania pomorskich konsumentów i był
Auch gegen den Nahrungsmittelwucher, „Danziger Zeitung” 1914, nr 360, z 4 sierpnia.
APB, Królewska Landratura w Chojnicach (dalej: KLC), sygn. 766, k. 25: Zarząd Policji
w Chojnicach do landrata chojnickiego, 5 X 1918.
56
Por.: J. Iwicki, Z myślą o Niepodległej, s. 39.
57
Nowe rozporządzenie co do pieczywa, „Gazeta Toruńska” 1915, nr 85, z 13 kwietnia; Nowe
rozporządzenie w sprawie żywnościowej, „Gazeta Gdańska” 1916, nr 152, z 19 grudnia, Wypiekanie chleba z mąki i domieszki buraków, „Gazeta Toruńska” 1917, nr 32, z 10 lutego.
54
55
197
postrzegany jako źródło chorób związanych z niestrawnością i niedomaganiami
układu trawiennego58.
Początkowo starano się zastępować wysokogatunkowe produkty pożywieniem
nieco mniej wartościowym, np. mięso – nabiałem, masło – musem owocowym itp.
Zalecano oszczędność i walkę z marnotrawstwem. Patriotycznym obowiązkiem
stało się gotowanie ziemniaków w łupinach59. Wojna przyniosła także wiele nowych rozwiązań w dziedzinie wyżywienia, w postaci stosowania licznych zamienników, zastępujących nieobecne w wolnym obrocie pełnowartościowe produkty,
zwanych powszechnie zarówno przez Niemców, jak i przez Polaków „erzacami”.
Pito więc herbatę z kwiecia lipy, liści poziomek, a nawet wiązu i wierzby. Kawę
zastępowały zmielone, prażone żołędzie, bitą śmietanę – żelatyna z mlekiem itp.60
Dostępne w handlu namiastki były jednak bardzo złej jakości i często okazywały
się zwykłym oszustwem: sprzedawany w Toruniu surogat jajka (Ei-Ersatz), którego ważąca około 16 g paczuszka kosztowała aż 46 fenigów, był mieszaniną „farbowanego krochmalu ziemniaczanego, 6% soli i ok. 1% nieokreślonego materiału jajecznego”61. Od początku 1915 r. wprowadzony został system reglamentacji
żywności. Początkowo odnosił się on jedynie do chleba, z biegiem czasu jednak
obejmował coraz więcej produktów. Pod koniec wojny na kartki kupowało się już
prawie wszystko, jednak nawet one nie gwarantowały ani jakości, ani nawet pewności otrzymania towaru62. Zjawisko to było bezpośrednią przyczyną znaczącego
rozwoju czarnego rynku oraz wszelkiego rodzaju przestępczości związanej z nielegalnym pozyskiwaniem żywności. Mimo aktywności administracji państwowej
w dziedzinie rozdzielnictwa produktów żywnościowych, niedożywienie i lęk przed
głodem były stałymi elementami życia ówczesnych Pomorzan. Dotyczyło to przede
wszystkim warstw najbiedniejszych ludności miejskiej, lecz znaczące ograniczenia
w spożyciu dotknęły również tych zamożniejszych.
Gdańsk w latach I wojny światowej, s. 508.
Ratschläge für die Kriegeszeit, „Die Presse. Ostmärkische Tageszeitung. Anzeiger für Stadt
und Land (Thorner Presse)” 1915, nr 9, z 12 stycznia; Kocht Kartoffeln in der Schale!, „Thorner Presse” 1915, nr 29, z 4 lutego.
60
APT, SPT, sygn. 1004, Bekanntmachung betr. Kaffee, 3 V 1916; GStAPK, XIV HA, Rep.
180, Nr. 31260, Prezydent Regencji w Kwidzynie do landratów i magistratów, 18 VIII 1917;
J. Kwiatkowski, Polski Gdańsk w czasie przełomowym. Część druga: Wojna światowa
(2.8.1914–9.11.1918), Gdynia–Orłowo 1937, s. 28; Kwiecie lipowe daje dobrą i zdrową herbatę, „Gazeta Toruńska” 1915, nr 154, z 10 lipca; Żołądź w gospodarstwie domowem, ibidem;
Krem z mleka w miejsce bitej śmietany, ibidem, nr 201, z 3 września.
61
Kriegsplauderei, „Die Thorner Zeitung. Ostdeutsche Zeitung und General-Anzeiger” 1916,
nr 271, z 11 listopada.
62
K. Wajda, Gospodarka wojenna Prus Zachodnich (1914–1918), w: Społeczeństwo polskie na
ziemiach pod panowaniem pruskim w okresie I wojny światowej (1914–1918), red. M. Wojciechowski, Toruń 1996, s. 42–43.
58
59
198
Tomasz Krzemiński
Wojna niosła ze sobą konieczność zmian w wielu innych, oprócz żywieniowych, upodobaniach. Jednym z bardziej dokuczliwych jej oddziaływań na życie
codzienne mieszkańców Pomorza Nadwiślańskiego było przymusowe skrócenie
czasu aktywności w ciągu dnia, a wiązało się to z uciążliwym brakiem materiałów
opałowych. Pierwszym doskwierającym materialnie przejawem wojny okazał się
niedobór nafty. Tego niezbędnego paliwa oświetleniowego zabrakło już całkowicie
we wrześniu 1914 r.63 Odbiło się to na codziennym rozkładzie dnia, przede wszystkim ludności wiejskiej. W grudniu 1916 r. w „Gazecie Toruńskiej” donoszono, że:
„w wielu wsiach i mniejszych miastach, nieposiadających urządzeń elektrycznych,
mieszkańcy są zniewoleni z powodu braku światła kłaść się do łóżka z nastaniem
mroku”. Pojawiły się również wzmianki o powrocie do dawno zarzuconego łuczywa64. W październiku 1918 r. landrat chojnicki raportował, że po nastaniu ciemności
ludzie porzucają swe dotychczasowe zajęcia, co nie sprzyja efektywności pracy65.
O nieodzowności nafty i jej wpływie na codzienność świadczyło chociażby to, że
składy z nią były oblegane, a cena czarnorynkowa w ciągu zaledwie trzech wojennych miesięcy 1914 r. wzrosła o 100%. Odpowiedzialność za zaopatrzenie w ten
istotny do normalnego funkcjonowania artykuł wzięła początkowo administracja
samorządowa, potem nafta podlegała bardzo ścisłej reglamentacji, kontrolowanej
przez państwo. Wojenne zaopatrzenie nie pokrywało jednak w najmniejszy nawet
sposób potrzeb ludności. Gdy zatem do sklepów dostarczano naftę, zdarzały się
sceny takie jak ta z Nowego Miasta Lubawskiego z końca października 1914 r.:
„Przy rozdzielaniu zapasu nafty wywiązała się prawie walka, natłok był większy
niż kiedykolwiek na największym jarmarku”66. Z czasem wprowadzono reglamentację paliwa, lecz jej przydział systematycznie spadał; podczas gdy w styczniu
1916 r. wynosił około 3 l miesięcznie na rodzinę, we wrześniu tegoż roku stanowił już tylko połowę tej ilości67. W październiku 1918 r. zaś w powiecie chojnickim rozdzielano jedynie jedną czwartą litra nafty na gospodarstwo domowe miesięcznie68. W lecie 1917 r. wycofano naftę z indywidualnego obrotu handlowego69.
Niedobory popularnego paliwa starano się rozwiązywać za pomocą przeróżnych
wynalazków: solono świece, aby przedłużyć czas ich spalania, na rynku pojawi Od dłuższego czasu nie mamy w naszej wiosce nafty, „Gazeta Gdańska” 1914, nr 119, z 3 października; T. Ruczyński, Z tamtych lat, s. 67.
64
Jak dotkliwie daje się we znaki brak nafty, „Gazeta Toruńska” 1914, nr 269, z 15 grudnia;
Choinki wojenne, „Gazeta Toruńska” 1916, nr 286, z 14 grudnia.
65
APB, KLC, sygn. 776, k. 25: Zarząd policji do landrata w Chojnicach, 5 X 1918.
66
Aby ogólny brak nafty częściowo usunąć, „Gazeta Toruńska” 1914, nr 231, z 29 października.
67
Karty naftowe wydane, „Gazeta Toruńska” 1916, nr 20, z 26 stycznia; Znaczki upoważniające
do odbioru nafty, „Gazeta Toruńska” 1916, nr 209, z 12 września.
68
69
Zakaz sprzedaży nafty latem, „Gazeta Toruńska” 1917, nr 69, z 25 marca.
63
199
ły się lampy karbidowe, których światło (jak reklamowano) bądź równoważyło,
bądź nawet przewyższało jakość oświetlenia naftowego70. Dla codziennego funkcjonowania uciążliwe okazały się też braki węgla. Paliwa kopalnego brakowało nie
tylko dla odbiorców indywidualnych, lecz także dla licznych na Pomorzu gazowni miejskich lub elektrowni. Władze samorządowe oszczędzały więc na oświetleniu ulicznym, wprowadzono okresowe przerwy w dostawach gazu lub energii
elektrycznej dla gospodarstw domowych. Przykładowo, w Toruniu we wrześniu
1917 r. do mieszkań prywatnych gaz nie dochodził w godzinach od 8 do 10, od
14 do 19 i od 22 do 5 rano71. Wieczorami i nocami miasta pomorskie przez cały
okres wojny spowijał mrok. Skrócono urzędowanie biur i poczty, wcześniej kończyły pracę składy i sklepy, a w domach przesunął się czas spoczynku sennego72.
W miastach dysponujących komunikacją tramwajową ograniczony został ruch tych
pojazdów. Zrezygnowano także z ogrzewania i oświetlania obiektów sakralnych;
kolej wycofała się z zimowego ogrzewania wagonów73. Braki w opale wpłynęły
również na skrupulatnie dotychczas przestrzegany wymiar obowiązku szkolnego.
Ferie zimowe i wielkanocne były w latach 1916, 1917 i 1918 znacznie wydłużone
zarówno w szkołach powszechnych, jak i w gimnazjach, a nawet w seminariach
nauczycielskich. Zjawisko to otrzymało także osobną nazwę: „wakacye węglowe”,
lub Kohlenferien74. Wreszcie w celu zaoszczędzenia materiałów opałowych władze
dokonały wiosną 1916 r. reformy kalendarza, wprowadzając podział na czas letni
i zimowy.
Wojna spowodowała przeobrażenia w zakresie stroju i mody. Początkowo, gdy
przewidywano jeszcze krótki konflikt, nic nie zdawało się zapowiadać jakichkolwiek zmian. W pierwszym dniu wojny „Gazeta Toruńska” opublikowała, wśród zatrważających doniesień o rozpoczynającym się kataklizmie, artykuł Dla kogo stroją
się kobiety?, zaczynający się od słów: „Kobieta, która nie ubiera się tak dobrze jak
umie i nie jest w stanie – nie jest prawdziwą kobietą”75. Wojna zweryfikowała jednak pod wieloma względami to beztroskie stwierdzenie. Na większe lub mniejsze
zmiany w codziennym stroju zarówno kobiet, jak i mężczyzn wpływ miały przede
wszystkim dwa czynniki: braki materiałowe oraz funkcjonalność. Wpływ na modę
Die Carbona-Wunderlampe „Aladin”, „Thorner Presse” 1915, nr 16, z 20 stycznia.
Infolge der starcken Kohlnot, „Geselliger” 1917, nr 216, z 15 września.
72
Oszczędnie z prądem elektrycznym, „Gazeta Toruńska” 1915, nr 1, ze stycznia; Starogard.
W naszem mieście zabrakło obecnie węgli, „Gazeta Gdańska” 1914, nr 152, z 19 grudnia;
Zamykanie składów o godzinie 7 wieczorem, „Gazeta Toruńska” 1915, nr 19, z 25 stycznia;
Ograniczanie godzin biurowych na poczcie, ibidem, 1917, nr 252, z 1 listopada.
73
Mit Rücksicht auf den Kohlenmangel, „Geselliger” 1917, nr 227, z 28 września; Gouvernement Thorn, „Gazeta Toruńska” 1917, nr 222, z 27 września.
74
Ze względu na brak węgli zostały wakacye w gimnazyum przedłużone, „Gazeta Toruńska”
1917, nr 2, z 4 stycznia; Verlängerte Kohlenferien, „Geselliger” 1917, nr 63, z 16 marca.
75
Dla kogo stroją się kobiety?, „Gazeta Toruńska” 1914, nr 173, z 1 sierpnia.
70
71
200
Tomasz Krzemiński
starała się też wywrzeć ideologia. Jednym z głoszonych haseł propagandowych
była rezygnacja z szyku i przesadnej elegancji w strojach. Niemiecką modę kobiecą
miała opanować stosowana stosownie do chwili dziejowej powaga76. Zapotrzebowanie na tkaniny determinowało przede wszystkim rezygnację z dotychczasowej
obfitości sukien kobiecych. Prasa postulowała nawet wprowadzenie kar dla wielbicielek szat szerokich77. Apele o oszczędne gospodarowanie tekstyliami splatały
się z drugą przyczyną zmian w stroju codziennym, czyli funkcjonalnością. Modne
dotąd szerokie ubrania utrudniały swobodę ruchu, potrzebną przy pracy w różnych
sektorach gospodarki, w których z miesiąca na miesiąc przybywało kobiet. Z czasem zmuszone one zostały do założenia spodni. Na Pomorzu pierwsze zrobiły to
pracownice kolei, zobowiązane do tego specjalnym przepisem służbowym. Regionalna prasa o tej swoistej rewolucji donosiła w sposób następujący:
Zarząd kolei państwowych wydał rozporządzenie, na mocy którego urzędniczki kolejowe ze względu na bezpieczeństwo osobiste muszą przywdziać spodnie, a przynajmniej
coś w rodzaju obszernych szarawarów, jakie przed niewielu laty przez kilka dni były
w modzie. Poza służbą natomiast wolno im paradować jedynie w przystojnych szatkach
kobiecych78.
Początkowo spodnie służbowe przypominały krojem suknie tzw. żypkilotki.
Ten ekstrawagancki strój był przed 1914 r. obiektem drwin i krytyki ze strony
różnego rodzaju moralistów79. Mimo urzędowych nakazów, kobiety zatrudnione
na kolei nie rezygnowały jednak z tradycyjnych sukni, co nierzadko było przyczyną tragedii. W listopadzie 1916 r. właśnie ze względu na niepraktyczny strój
doszło do wypadku na stacji w Moszczenicach koło Chojnic, gdzie pod kołami manewrującego pociągu śmierć poniosły aż dwie pracownice kolei ubrane
w długie suknie80. Najbardziej odczuwalnym dla wszystkich symptomem wojny
w dziedzinie strojów okazały się jednak problemy z obuwiem, które pojawiły
się już na początku 1915 r. Z wolnego obrotu znikła skóra, niezbędny element
ekwipunku żołnierskiego, co dramatycznie odbiło się przede wszystkim na cenie
butów i usług szewskich81. W marcu 1915 r. ceny skóry wynosiły już 200% jej
wartości z sierpnia roku poprzedniego, a koszt uszycia butów wzrósł o połowę82.
Z czasem popularność zaczęło zdobywać wykorzystywanie namiastek skóry do
Wypędzenie szyku, „Gazeta Toruńska” 1915, nr 95, z 28 kwietnia.
Przeciwko szerokim sukniom, „Gazeta Toruńska” 1915, nr 197, z 29 sierpnia.
Urzędniczki kolejowe muszą przywdziać spodnie, „Gazeta Toruńska” 1916, nr 161, z 18 lipca.
Rehabilitacja żypkilotek, „Gazeta Toruńska” 1916, nr 22, z 28 stycznia.
W Moszczenicy, „Gazeta Toruńska” 1916, nr 277, z 2 grudnia.
Erhöhung des Preises der Schuhwaren, „Thorner Presse” 1915, nr 8, z 10 stycznia; Podwyższenie cen za obuwie, „Gazeta Toruńska” 1915, nr 8, z 12 stycznia; Po znacznem podwyższeniu cen za obuwie, „Gazeta Gdańska” 1915, nr 9, z 21 stycznia.
82
Tutejszy cech szewski, „Gazeta Gdańska” 1915, nr 37, z 27 marca.
78
79
80
81
76
77
201
produkcji obuwia. Pojawiły się zatem buty wykonane z tektury, podzelowane
gumą, tworzywem sztucznym, papą lub drewnem83. Szeroko rozpowszechnionym na Pomorzu wynalazkiem były też tzw. hefferichy – ochraniacze na podeszwy wykonane z kawałków skóry. W drugiej połowie 1917 r. ich produkcja została jednak surowo zakazana84. Problemem sygnalizowanym w prasie stała się m.in.
rezygnacja z obowiązku posyłania obutych dzieci do szkoły (co było wymogiem
w okresie przedwojennym). Ze względu na drastyczne braki w zaopatrzeniu, władze szkolne zmuszone zostały do zaprzestania egzekwowania narzuconej normy,
co wielu rodziców przyjmowało z radością. Zezwalano również na przebywanie
w salach lekcyjnych w obuwiu podzelowanym drewnem85. Deficyt skóry w pierwszej połowie 1917 r. stał się tak ogromny, że władze dokonały wywłaszczenia zużytego obuwia, a jesienią tegoż roku w „Gazecie Toruńskiej” prorokowano: „Jak
wojna potrwa jeszcze jeden rok, co bynajmniej nie jest wykluczonem, dojdzie do
tego, że tylko żołnierze nosić będą buty i reszta potworzy kluby bosochodów”86.
Do zelowania zniszczonych butów używano pasów transmisyjnych, których kradzieże stały się wówczas plagą. Wiosną 1918 r. żartowano wisielczo, że dawniej to
pasy w fabrykach porywały ludzi, a w czasie wojny dzieje się odwrotnie, to ludzie
porywają pasy87. Obuwie zaczęto wytwarzać we własnym zakresie, organizowano
nawet kursy domowego wykonywania trzewików, a ogarnięty patriotycznym zapałem inspektor zakładów miejskich w Podgórzu, Weber, dla przykładu spacerował
po mieście boso. Wydarzenie to musiało mimo wszystko budzić zdziwienie, do
tego stopnia, że wiadomość o tym podała prasa88. Popularne stały się drewniaki,
których noszenie uchodziło jednak za coś ujmującego czci. Z połowy 1918 r. pochodzi powtarzana wówczas chętnie dykteryjka:
– będziesz chodził w drewniakach?
– nie!
– Wstydzisz się?
– Lii...
– Więc czemu nie chcesz chodzić?
– Ba ja, uważasz, co dzień nosząc drzewo w żołądku, nie mam ochoty nosić go jeszcze
na nogach...89
Podeszwy ze skóry sztucznej i gumy, „Gazeta Gdańska” 1916, nr 118, z 30 września; Rozporządzenie w sprawie obuwia, „Gazeta Toruńska” 1916, nr 147, z 1 lipca.
84
Die Sohlenschoner verboten, „Geselliger” 1917, nr 224, z 25 września.
85
Zakazują dzieciom chodzić boso!?, „Gazeta Toruńska” 1915, nr 147, z 2 lipca; Na obuwie
z zelówkami drewnianymi zwraca uwagę minister szkolnictwa, „Gazeta Toruńska” 1916,
nr 276, z 1 grudnia.
86
Dalsze utrudnienie reperacyi obuwia, „Gazeta Toruńska” 1917, nr 226, z 30 września.
87
Wesoły kącik, „Gazeta Toruńska” 1918, nr 56, z 8 marca.
88
Na boska, „Gazeta Toruńska” 1917, nr 176, z 4 sierpnia.
89
Dwa grzybki w barszcz, „Gazeta Toruńska” 1918, nr 105, z 8 maja.
83
202
Tomasz Krzemiński
Okrycia wierzchnie, których zużycie rozkładano wówczas na lata, również
nieuchronnie się niszczyło, lecz trudno było uzupełnić nowe sztuki odzieży, która
również od 1 sierpnia 1916 r. była ściśle reglamentowana90. W obrocie pojawiły
się różnego rodzaju surogaty tkanin, w których skład wchodziły włókna m.in. pokrzyw91. W 1917 r. konieczne stało się składanie specjalnych wniosków w sprawie
uzyskania ubrania z okazji uroczystości rodzinnych (np. ślubów). Zalecano także
racjonalne wykorzystywanie odzieży, w którą ubierano zmarłych. Do trumny bowiem trafiać miały tylko odnowione (ufarbowane na ciemny kolor), znoszone, stare
ubrania. „Poważne czasy wymagają takich ograniczeń” – komentowano informację
w „Gazecie Toruńskiej”92. Pod koniec wojny zaopatrzenie w materiały i możliwość
uzupełniania poszczególnych sztuk garderoby praktycznie nie istniała93.
Powołanie pod sztandary królewsko-pruskie zastępów mężczyzn, na ogół tych
w wieku produkcyjnym i głównych żywicieli rodzin, zasadniczo wpłynęło na
spektakl codziennych rytuałów. Na wsi zabrakło ludzi potrzebnych do prawidłowego funkcjonowania gospodarki rolnej. Do pracy stanąć więc musieli wszyscy
niepodlegający obowiązkowi wojskowemu, a więc ludzie starsi, niezdolni jeszcze
do służby wojskowej młodzieńcy oraz przede wszystkim kobiety94. W miastach
było podobnie. Opisując stosunki panujące na początku wojny, były poseł Roman
Komierowski wspominał:
Tak więc rosło zamieszanie ogólne, i to w czasie żniw, które dla obfitości swej w tamtym
roku wymagały tem więcej rąk do pracy. Zamieszanie to, które pobór wywołał w gronie
rodzin chlebodawców, przedsiębiorców, przenosiło się też na instytucje wszelkie, czy to
przemysłu, handlu i kredytu95.
Opuszczone warsztaty i kantory kupieckie w dużym zakresie zajęły zdolne i namawiane do pracy przez władze kobiety i ludzie młodzi. Tak było m.in. z żoną
powołanego na front właściciela cukierni w Elblągu Alberta Teukego, która musiała się zająć przedsiębiorstwem męża, zatrudniającym na początku 1917 r. 11
pracowników96. Była to przymusowa i przyśpieszona emancypacja. Początkowo
budziło to zdziwienie i zainteresowanie lokalnej prasy. Donosiła więc ona o pojawianiu się kobiet listonoszy, konduktorów tramwajowych, manewrowych na ko Tylko jeszcze kilka dni, „Gazeta Toruńska” 1916, nr 161, z 18 lipca.
Biblioteka Gdańska PAN (dalej: BG PAN), Dział Rękopisów, sygn. Ms. 5590/1, k. 50: Konstanty Bączkowski, Na ścieżce pokoju i wojny. Wspomnienia refleksje, komentarze.
92
Ograniczenia ubrań z okazyi uroczystości rodzinnych, „Gazeta Toruńska” 1917, nr 108, z 12
maja.
93
94
T. Ruczyński, Z tamtych lat, s. 62–63.
95
APB, AK, sygn. 32, k. 14: R. Komierowski, Wspomnienia.
96
GStAPK, XIV HA, Rep. 180, Nr. 14525: właścicielka Kawiarni i Cukierni A. Teukego w Elblągu do prezydenta regencji w Gdańsku, 23 II 1917.
90
91
203
lei, a nawet grabarzy. W Toruniu np. pierwsze listonoszki podjęły służbę w lutym
1916 r.97 W Gdańsku jesienią tegoż roku kobiecą ręką prowadzone były tramwaje98.
Sytuacja ogólna wymuszała też ustępstwa w społecznym statusie kobiet, zliberalizowano więc m.in. przepisy dotyczące zamążpójścia młodocianych (nie musiały
one od lata 1915 r. ubiegać się o zgodę ministerstwa), umożliwiono również pracę
zamężnym nauczycielkom. Dotąd bowiem wykonywanie przez nie zawodu było
zabronione99. Otworzyły się przed nimi także o wiele szersze niż przed wybuchem
wojny możliwości wykonywania zawodu i awansu z powodu opróżnienia wielu
(często już bezpowrotnie) posad przez mężczyzn100. Deficyt w szeregach nauczycieli (wielu z nich pełniło służbę oficerów rezerwy, głównie narażonych na niebezpieczeństwa wojenne) zmuszał władze oświatowe do uzupełniania kadr przez młode adeptki tego zawodu, które formalnie nie zakończyły jeszcze edukacji. W takich
okolicznościach jesienią 1915 r. trzy uczennice toruńskiego żeńskiego liceum wyższego, Hildegard Engel, Irene Lambeck i Maria Schneider, otrzymały możliwość
podjęcia pierwszej posady101. Funkcjonowanie biurokracji wojskowej również wymagało zatrudniania kobiet na stanowiskach kancelaryjnych. O ich przyjmowanie
ubiegało się nawet gubernatorstwo twierdzy toruńskiej102. Tego rodzaju tendencja
ogólnoeuropejska nie ominęła zatem położonego na odległym zapleczu toczących
się zmagań Pomorza Nadwiślańskiego.
Nieobecność mężów powodowała także pełną samodzielność finansową kobiet. Przysługiwało im bowiem comiesięczne wsparcie ze strony państwa. Początkowo było to 9 marek w sezonie letnim i 12 w zimie oraz dodatek na każde
dziecko w wysokości 6 marek, z biegiem czasu zapomogi te zostały podwyższone
do 20 marek miesięcznie. Wdowy po poległych na froncie otrzymywały, aż do
czasu ewentualnego powtórnego zamążpójścia, rentę wdowią, której wysokość
zależała od stopnia służbowego żołnierza. W wielu przypadkach kobiety po raz
pierwszy w pełni samodzielnie rozporządzały takimi zasobami pieniężnymi. Sytuacja ta sprawiła, że landrat chełmiński w 1915 r. raportował do prezydenta regencji w Kwidzynie, że „kobiety polskie pragną długiej wojny z powodu wysokich
wsparć, gdyż dotąd nie miały takich sum do swojej dyspozycji”. Doniesień tych
Tczew. Ustanowienie kobiet listonoszek, „Gazeta Toruńska” 1915, nr 137, z 19 czerwca; Grudziądz. Kobiety konduktorami tramwajów, ibidem, nr 165, z 23 lipca; Elbląg. Kobiety grabarzami, ibidem, nr 172, z 31 lipca.
98
Weibliche Straßenbahnführer, „Thorner Zeitung” 1916, nr 271, z 11 listopada.
99
Sprawa zamążpójścia młodocianych dziewcząt, „Gazeta Toruńska” 1915, nr 201, z 3 września; Zamężne nauczycielki, ibidem, nr 261, z 13 listopada.
100
Die Königliche Regierung zu Marienerder gibt bekannt, „Westpreußisches Volksblatt” 1915,
nr 79, z 8 kwietnia.
101
APT, Städtisches Oberlyzeum, sygn. 17, pismo z 26 X 1915 r.
102
Ein schreibgewandtes zuverlässiges Fräulein oder Frau, „Thorner Zeitung” 1916, nr 284,
z 3 grudnia.
97
204
Tomasz Krzemiński
królewski urzędnik nie traktował jednak jako w pełni wiarygodnych103. Nieukrywany entuzjazm kobiet wzbudził natomiast czasowy zakaz sprzedaży napojów alkoholowych, który choć na krótko, lecz dość skutecznie wyeliminował powszechne,
jak się zdaje, zjawisko pijaństwa wśród wielu żonatych mężczyzn. W „Gazecie
Toruńskiej” donoszono na początku 1915 r.: „W niektórych wypadkach władze
otrzymywały nawet dziękczynne listy od żon, których mężowie z konieczności
przestali się upijać. Jeden z takich listów kończy się życzeniem: »Oby ten zakaz
nigdy nie został cofnięty«”104. Wraz z pogarszaniem się sytuacji ekonomicznej narastały jednak niekorzystne konsekwencje gospodarki wojennej. Kobiety zmiany te
odczuwały najdotkliwiej. Trud utrzymania rodziny (często wielodzietnej) pozostawał w wyłącznej ich gestii. Nierzadko dochodziła do tego opieka nad mężem, niezdolnym do pracy inwalidą wojennym. Zapomoga wojenna lub renta inwalidzka,
która na początku wojny w zasadzie rekompensowała nieobecność głównego żywiciela rodziny, w 1917 r. była w praktyce niewystarczająca na pokrycie niezbędnych
potrzeb. Gdy miesięczne wsparcie ze strony państwa wynosiło 20 marek, oficjalną cenę gęsi wyznaczono na 17, a czarny rynek żądał za nią około 70 marek105.
Trudne położenie ekonomiczne sprawiało zatem, że to właśnie kobiety stawały na
czele deputacji skarżących się władzom na beznadziejną sytuację aprowizacyjną
lub były prowodyrkami rozruchów. Do tego rodzaju zajść doszło w maju 1917 r.
m.in. w Chełmży i Wąbrzeźnie106. „Chcemy z powrotem chleba, pokoju i naszych
mężów”, „Oddajcie nam chleba, pokoju i ukochanych mężów”, „Nie chcemy niczego więcej tylko naszych mężów w domu, gdy będą znowu w domu, wszystko
będzie dobrze” – wołały doprowadzone do ostateczności chełmżyńskie niewiasty
do przerażonego, ukrywającego się za szpalerem uzbrojonych żołnierzy burmistrza
Hartwicha107.
Swoimi codziennymi frustracjami żony, matki albo córki chciały się dzielić
z przebywającymi na froncie żołnierzami. Pisały więc przepełnione goryczą listy,
APG, KPRK, sygn. 10229, k. 109: landrat w Chełmnie do prezydenta regencji w Kwidzynie,
15 I 1915.
104
Skutki zakazu sprzedaży napojów alkoholowych podczas wojny, „Gazeta Toruńska” 1915,
nr 33, z 11 lutego; Skutki zakazu, „Gazeta Gdańska” 1915, nr 19, z 13 lutego.
105
Najwyższe ceny na gęsi, „Gazeta Toruńska” 1917, nr 250, z 30 października.
106
GStAPK, XIV HA, Rep. 181, Nr. 31389: komenda żandarmerii wojskowej w Toruniu do prezydenta regencji w Kwidzynie, 24 V 1917; M. Wojciechowski, Chełmża w latach 1914–1920,
w: Miasta Pomorza Nadwiślańskiego i Kujaw w okresie I wojny światowej oraz międzywojennym dwudziestoleciu (1914–1939), Toruń 2000, s. 341–232.
107
„Wir wollen Brot, Frieden und unsere Männer zurück haben!”, „Gebt uns Brot, Frieden und
unsere geliebten Männer wieder, weiter wollen wir nichts, wenn unsere Männer zu Hause
sind, wird alles wieder gut werden!”; APT, SPT, sygn. 1009, k. 703: Odpis wyroku sądowego w sprawie rozruchów w Chełmży w maju 1917 r.; GStAPK, XIV HA, Rep. A 181,
Nr. 31389: komenda żandarmerii wojskowej w Toruniu do prezydenta regencji w Kwidzynie,
15 V 1917.
103
205
w których opisywały trudną rzeczywistość, w jakiej się znalazły. Złe wiadomości
mogły jednak spowodować ferment w szeregach walczących. Władze cenzurowały
więc korespondencję, a do kobiet apelowały o niewzbudzanie niepokojów u walczących najbliższych108. Powracający z frontu mężczyźni, dotknięci nierzadko
ciężkimi doświadczeniami z okopów Verdun lub Flandrii, nie rozumieli już problemów domowych i często je bagatelizowali. Takie zobojętnienie u żołnierzy, ale
też u samego siebie, dostrzegał walczący we Francji Józef Iwicki, w którym „szarzyzność życia i prozaiczność losu” żołnierskiego tłumiła wrażliwość na poezję
i sztukę109. W „Gazecie Toruńskiej” 1 lipca 1916 r. opublikowano wiersz Wacława
Grabiańskiego, który zdaje się ilustrować stan umysłów powracających z frontu
mężczyzn:
Do kobiet!
Kobieto, puchu marny! – za wielkim poetą
Powtórzę po raz setny – Kobieto!, Kobieto!
Słabość twojego rodu wszystkim mężom znana
Płyniesz po fali życia, jak bańka mydlana,
Która, chociaż tak piękna, barwna i błyszcząca
Łudzi tylko, Twa postać życie mężczyzn zmąca
Kokieteryą, grymasem, bezlitosnym gestem
Tak! Antyfeministą zostałem i jestem.
Gdy w szeregach wojennych tłumy mężczyzn giną
Ciebie bawią rozrywki: tenis, flirt, pianino
Nie wiecie nic o wojnie Nele, Hale, Wandzie
Żyjąc nadal spokojnie równo w „Hinterlandzie”
Kobieto puchu marny! Minęły już czasy
Kiedyś była mi gwiazdą, miłosną podnietą
Nie zwabisz mnie trucizną uroku i krasy
Jednak... jednak... no – chciałbym być dzisiaj kobietą!
Konieczność zarobkowania przy ograniczonych możliwościach znalezienia odpowiedniej i dobrze płatnej pracy stała się przyczyną rozwoju zjawiska prostytucji.
Sprzyjał temu wzrost zainteresowania tego rodzaju formą rozrywki przez rzesze
przymusowo oddzielonych od rodzin młodych mężczyzn. W miejscowościach stałego lub czasowego stacjonowania wojska kobiety nierządne stały się zatem trwałym elementem pejzażu. Władze wojskowe i cywilne, obawiając się rozszerzania
chorób wenerycznych, uszczuplających potencjał militarny Rzeszy, próbowały
kontrolować i zwalczać prostytucję. Ograniczano zatem kobietom uprawiającym
nierząd możliwość swobodnego poruszania się po ulicach i przebywania w lokaWie soll die Frauen ins Feld schreiben, „Westpreußisches Volksblatt” 1915, nr 11, z 15 stycznia.
109
J. Iwicki, Z myślą o Niepodległej, s. 143.
108
206
Tomasz Krzemiński
lach gastronomicznych, a policja i służby medyczne poddawały je ścisłej obserwacji i kontroli110. Mimo tego rodzaju zabiegów kontakty między prostytutkami
a żołnierzami były częste i dla mężczyzn często kończyły się zakażeniem. Spotkało to m.in. dwudziestosześcioletniego żonatego szeregowego Eduarda Kleinhausa,
który odbywając służbę wojskową w Toruniu, po „spółkowaniu cielesnym” (der
Geschlechtsverkehr) z prostytutką Bertą Haß uległ groźnemu zakażeniu rzeżączką111. W miastach garnizonowych konieczne stało się organizowanie specjalistycznych przychodni przeciwwenerycznych. W 1918 r. tego rodzaju placówki działały
m.in. w Grudziądzu i Toruniu112.
Wojna powodowała przemiany obyczajowe, szczególnie te ściśle dotąd skrywane w sferze intymnej. Sprzyjała nawiązywaniu przelotnych, niezobowiązujących
znajomości, które obrońcy tradycyjnych wartości ostro potępiali. „Gorszące zachowanie” rannych żołnierzy, przebywających na rekonwalescencji w zakładzie
opiekuńczym dla „upadłych kobiet” w Kamieniu, zmusiły władze do likwidacji
prowizorycznego szpitala zalewie po roku jego działalności113. Miejscem schadzek
żołnierzy grudziądzkiego garnizonu z prostytutkami stał się tamtejszy park miejski. Częstotliwość zjawiska doprowadziła do dewastacji tego miejsca114. Obserwując wojenne życie Gdańska, ksiądz Bolesław Makowski kontakty zatrudnionych
w fabryce amunicji kobiet i dziewczyn z robotnikami tak opisywał: „flirt, czasem
nawet wstrętny, kwitnie w najlepsze; puste śmiechy się rozlegają, szczególnie rażące
w czasie wojny okropnej”115. „Wstrętny flirt” stał się z pewnością przyczyną poważnych tarapatów dziewiętnastoletniego kanoniera Brunona Schidelbecka, który w wyniku przygodnego zbliżenia w sieni domu służącej Anastazji Satzikowskiej przy ul.
Grudziądzkiej w Toruniu nabawił się groźnej rzeżączki żołędzi116. Szczególnie piętnowane i karane przez władze były intymne stosunki kobiet z jeńcami wojennymi
zatrudnionymi przy wykonywania różnego rodzaju prac. Mimo ryzyka (pozbawienie
APT, Akta Miasta Chełmna (dalej: AMC) sygn. 324, k. 150: prezydent regencji w Kwidzynie
do Zarządu Policji w Chełmnie, 8 IX 1914; ibidem, k. 157: Zastępcza Komenda Generalna
17. Korpusu Armii do Zarządu Policji w Chełmnie, 4 V 1915; APB, Akta Miasta Nowego
(dalej: AMN), sygn. 691: Rozkaz Głównodowodzącego na Wschodzie feldmarszałka P. von
Hindenburga w sprawie zapobiegania rozszerzaniu chorób wenerycznych, 22 VI 1915.
111
APT, Akta Miasta Torunia (dalej: AMT), sygn. C 18558: Protokół przesłuchania szer.
E. Kleinhausa przez żandarmerię wojskową w Toruniu, 9 VII 1918.
112
Ibidem, sygn. C 18775; Beratungsstellen für Geschlechtskranke, „Thorner Presse” 1918,
nr 85, z 12 kwietnia.
113
B. Dąbrowski, 25 lat pracy wychowawczej w biskupim Zakładzie św. Anny w Kamieniu
(1905–1930), „Miesięcznik Diecezji Chełmińskiej” 1931, nr 2, s. 158.
114
APT, Akta Miasta Grudziądza, sygn. 1343, Magistrat do Zarządu Policji w Grudziądzu,
5 V 1915.
115
Gdańsk w latach I wojny światowej, s. 508.
116
APT, AMT, sygn. C 18558: protokół przesłuchania kanoniera Bruno Schindelbecka przez
żandarmerię wojskową w Toruniu, 3 V 1917.
110
207
wolności lub 100 marek grzywny) do zbliżeń tych dochodziło dość często, na co
wskazuje częstotliwość ukazywania się pełnych oburzenia notatek prasowych117.
W drugiej połowie lat dwudziestych lekarz powiatowy w Brodnicy, opisując rozszerzanie się chorób wenerycznych na podległym jego kontroli terenie, zauważył,
że „niemoralność zasiana podczas wojny światowej jest stosunkowo wielka”118.
Niemoralność w czasie wojny przybierała również inne odcienie. Najpowszechniej doskwierającym ówczesnym Pomorzanom jej przejawem stało się złodziejstwo. Dla społeczeństwa przyzwyczajonego do gwarantowanej przez pruską
państwowość praworządności ta konfrontacja była szczególnie bolesna. Obiektem
kradzieży najczęściej stawała się żywność, w tym znajdujące się na polach (często
jeszcze nie w pełni dojrzałe) płody rolne, a także zwierzęta hodowlane, które niejednokrotnie zabijano na pastwiskach lub nawet w sąsiadujących z domostwem zabudowaniach gospodarczych119. Władze, chcąc przeciwdziałać tego rodzaju przestępstwom, wydawały rozporządzenia ograniczające możliwość transportu bydła
i trzody chlewnej jedynie do godzin dziennych120. Pod koniec wojny kradzieże stały
się tak nagminne, że informacje o nich stały się dla prasy i sprawozdań urzędowych stałym składnikiem. Wiosną 1918 r. prasa donosiła, że rozbojów dokonują
nawet inwalidzi wojenni121. Wzrastała przestępczość młodzieży (zarówno męskiej,
jak i żeńskiej), pozbawionej – bolesnej dotąd nierzadko – kontroli ze strony ojca.
Młodzi ludzie stawali się bardziej agresywni i krnąbrni. Ulubioną formą rozrywki
małych chłopców była zabawa w wojnę, co wzbudzało niepokój obserwatorów
życia publicznego122. „Zło przybiera takie rozmiary, że poważne osoby obawiają
się o przyszłość społeczeństw” – komentowano niekorzystne zjawiska na łamach
„Gazety Toruńskiej” na początku 1916 r.123 W drugim roku wojny prawdziwą plagą
stało się okradanie sklepów przez grupy nieletnich, co narażało kupców detalicznych na poważne straty. Swoistą demonstracją emancypacji nastoletniej młodzieży
stało się zjawisko powszechnego palenia tytoniu, co miało w sposób symboliczny wskazywać na osiągnięcie dojrzałości. Z tego powodu nadprezydent prowincji Ernst von Jagow zmuszony był do wydania zakazu sprzedaży wyrobów tytoPor. m.in.: Skarszewy, „Gazeta Toruńska” 1917, nr 48, z 1 marca; Puck, „Gazeta Gdańska”
1916, nr 121, z 7 października; Gdańsk, ibidem, 1917, nr 7, z 16 stycznia.
118
APB, Urząd Wojewódzki Pomorski w Toruniu (1920–1939), sygn. 12050: lekarz powiatowy
w Brodnicy do wojewody pomorskiego w Toruniu, sprawozdanie roczne za 1926.
119
GStAPK, XIV HA, Rep. A 180, Nr. 14296: landrat w Tczewie do prezydenta regencji w Gdańsku, 3 V 1917; Viehdiebsthal, „Geselliger” 1917, nr 227, z 28 września; Walichnowy, „Gazeta
Toruńska” 1918, nr 105, z 8 maja.
120
APT, SPT, sygn. 1004: Landrat do mieszkańców powiatu toruńskiego-wiejskiego, 1917.
121
Por.: APB, KLC, sygn. 766, k. 26: Zarząd Policji w Chojnicach do landrata chojnickiego,
5 X 1918; Malbork, „Gazeta Toruńska” 1918, nr 131, z 11 czerwca.
122
Zdziczenie młodzieży wskutek wojny, „Gazeta Gdańska” 1915, nr 91, z 31 lipca.
123
Wykorzenienie złych obyczajów u młodzieży, „Gazeta Toruńska” 1916, nr 33, z 11 lutego.
117
208
Tomasz Krzemiński
niowych nieletnim. Wiadomość o wprowadzeniu nowego ograniczenia opatrzona
była komentarzem redakcji: „Zakaz był konieczny, ponieważ palenie tytuniu przez
niedorostków przybierało zastraszające rozmiary”124.W 1917 r. poczytna „Gazeta
Grudziądzka” z przerażeniem konstatowała: „dzieci chodzą samopas, bez nadzoru
rodziców, i schodzą na manowce, a rodzina jako czynnik wychowawczy przestaje
istnieć”125.
Na ogromną skalę rozrósł się, wynikający z potrzeby chwili, czarny rynek. W tym
wojennym fenomenie uczestniczyli przeważnie zwykli ludzie, poszukujący w trudnych czasach zaspokojenia swych potrzeb związanych z wyżywieniem. Szmuglem
ziemniaków ze wsi do Gdańska parała się m.in. żona redaktora „Gazety Gdańskiej” Jana Kwiatkowskiego126. Ze wsi do pobliskich miast nieustannie przemycano, pomimo ostrych restrykcji policyjnych, żywność w najróżniejszej postaci.
W 1917 i 1918 r. przez tereny wiejskie przewijały się tysiące przedsiębiorczych
ludzi, poszukujących żywności dla siebie lub pośredniczących w jej nielegalnym
transporcie do miast. Byli wśród nich zarówno Pomorzanie, jak i przybysze z głębi
Rzeszy, przede wszystkim zaś z Berlina. W położonych nieopodal Gdańska miejscowościach w kwietniu 1917 r. poszczególne gospodarstwa rolne były nawiedzane nawet przez 100 osób dziennie127. Wojenną walutą stały się ziemniaki. W „Gazecie Gdańskiej” opisano scenkę, jaka rozegrać się miała w gabinecie lekarza, który
jesienią 1916 r. zażądał wypłacenia honorarium w naturaliach: „Nie chcę pieniędzy – [...] niech mi pani przyniesie lepiej ziemniaków. Pieniędzy mam dosyć, ale
ziemniaków nie mam”128. Wysoką rangę miały również wędzona słonina i masło,
które służyły jako argument dla korzystnego załatwienia spraw urzędowych u coraz częściej podatnych na korupcję urzędników, nauczycieli i żandarmów. Przekupstwo za pomocą tego rodzaju wiktuałów zyskało nawet miano „smarowania”129.
W trzecim roku wojny na jaw wychodziły, silnie przez prasę i władze nagłaśniane,
afery gospodarcze związane z nielegalnym transferem żywności z Prus Zachodnich do wielkich miast Rzeszy. Odkrywane przed opinią publiczną nadużycia miały charakter przestępczości zorganizowanej, w której na szkodę wojującego państwa oraz głodującego społeczeństwa uczestniczyli urzędnicy, kolejarze, handlarze
i kupcy, a nieraz nawet arystokraci. W grudniu 1916 r. m.in. aresztowano w Grudziądzu oskarżonego o udział w nielegalnym obrocie zbożem i przekraczanie cen
Zakaz, „Gazeta Toruńska” 1917, nr 235, z 12 października.
Ratujmy młodzież!, „Gazeta Grudziądzka” 1917, nr 144, z 2 października.
126
J. Kwiatkowski, Polski Gdańsk, s. 49.
127
GStAPK, XIV HA, Rep. 180, Nr. 14269: wydział powiatowy powiatu Gdańsk-Wyżyny do
prezydenta regencji w Gdańsku, 30 IV 1917.
128
Nowy sposób płatniczy, „Gazeta Gdańska” 1916, nr 135, z 9 listopada.
129
BG PAN, Dział Rękopisów, sygn. Ms. 5590/1, k. 58: Konstanty Bączkowski, Na ścieżce;
J. Dembieński, Radości mało, s. 306.
124
125
209
maksymalnych hrabiego Ignacego Mielżyńskiego130. W głośną aferę spekulacyjną z 1916 r., w której głównym oskarżonym był kierownik Wojennego Urzędu
Aprowizacyjnego w Tucholi, zamieszane było ponad 20 osób oraz firm z terenu
Prus Zachodnich, z Poznańskiego, a także z Berlina, Bremy, Hamburga i Lipska.
W inną aferę, równie mocno rozgałęzioną, a związaną z nielegalnym przerzutem
mąki z młyna w Lubiczu w głąb Niemiec zaangażowana była m.in. hrabina Marga
(Margarethe) von Gernsdorf z Charlotenburga, skazana na karę pieniężną w wysokości 12 000 marek131.
Wojna wywierała niekorzystne piętno na zdrowiu mieszkańców Pomorza. Żołnierze frontowi, narażeni bezpośrednio na utratę życia i zdrowia, stawali się podatni na zaburzenia psychiczne. Józef Iwicki po czterech latach służby frontowej
pisał do matki o stanie swego umysłu: „Obecnie człowieka tylko teraźniejszość
obchodzi i przeszłość i przyszłość są tak dalece odsunięte od chwili bieżącej, że
zupełnie się o nich nie myśli. [...] Obecnie trudno mi jest sobie wystawić życie
w normalnych warunkach”132. Ciągły stres skłaniał nieraz do czynów samobójczych. Lepszym wyjściem wydawało się dobrowolne pożegnanie z życiem niż powrót do „piekła okopów”. Prasa opisywała zjawisko „małżeństw wojennych”. Para
zakochanych wybierała wspólną śmierć przed wyruszeniem żołnierza na front133.
Zwolnienie ze służby również nie było czymś prostym i niekoniecznie równało się
z dochodzeniem do równowagi psychicznej. Świadczy o tym przykład nauczyciela
ze Złotowa, Fellingera, oddalonego z frontu zachodniego z powodu „rozstroju nerwowego”. Nie potrafił on odnaleźć się w dawnej, ale jakże dla niego już obcej rzeczywistości i wolał wybrać śmierć niż adaptację134. Również osoby cywilne były
narażone na permanentne obniżenie nastroju i depresję związaną ze stersogennymi
czynnikami wojennej codzienności. Osłabione złą dietą organizmy, przemęczone
nierzadko pracą ponad miarę, stawały się niezwykle podatne na różnego rodzaju groźne infekcje. W latach 1914–1918 dla terenów prowincji zachodniopruskiej
wskazać można kilka przykładów szerzenia się chorób zakaźnych, które wzbudzały niepokój prasy regionalnej oraz władz, a przez administrację medyczną określane były mianem epidemii. Wszystkie te fale zachorowań niosły ze sobą śmiertelne
żniwo. Niebezpieczną wówczas chorobą, atakującą głównie dzieci szkolne, była
Aresztowanie hr. Mileżyńskiego z Iwna, „Gazeta Gdańska” 1916, nr 151, z 16 grudnia; Proces
przeciwko hr. Mielżyńskiemu, „Gazeta Toruńska” 1917, nr 73, z 30 marca; Proces przeciwko
hr. Mielżyńskiemu. Wyrok, „Kurier Poznański” 1917, nr 75, z 1 kwietnia.
131
Die Ermittelungen in den Getreide-Scheibungs- und Wuchergeschäften, „Geselliger” 1916,
nr 276, z 24 listopada; Sensacyjny proces, „Gazeta Toruńska” 1916, nr 222, z 27 września;
Die Mehlschiebung von Leibitch nach Berlin vor Gericht, „Westpreußisches Volksblatt”
1918, nr 100, z 1 maja.
132
J. Iwicki, Z myślą o Niepodległej, s. 252.
133
Elbląg. Kapral 27 letni Ernest Valentin, „Gazeta Toruńska” 1915, nr 1, z 1 stycznia.
134
Nauczyciel szkoły średniej Fellinger, „Gazeta Toruńska” 1917, nr 1, z 3 stycznia.
130
210
Tomasz Krzemiński
szkarlatyna. Szerzyła się ona na terenach Pomorza Nadwiślańskiego na początku
1915 i 1916 r. Wzrost zachorowań na tę groźną przypadłość zmuszał władze do
czasowego zawieszania zajęć szkolnych w celu wyeliminowania zakażeń135. Grozę
związaną z tą chorobą poświadcza informacja z początku 1916 r. o śmierci pięciorga dzieci szewca Kienapfela z Wejherowa136. Groźna dla Pomorzan okazała
się epidemia biegunki z lata 1917 r. Choroba przywleczona została przez żołnierzy
udających się w głąb Niemiec z frontu zachodniego. We wrześniu w prasie informowano, że liczba zarażonych na terenie prowincji zachodniopruskiej osiągnęła 591,
a ofiar śmiertelnych doliczono się 51137. Stan ten mógł być z pewnością pochodną
pogarszających się warunków sanitarnych i obniżenia standardów żywieniowych.
Sytuacja ta narażała ludność na inne choroby przewodu pokarmowego. Do najgroźniejszych z nich zaliczany był tyfus. W latach 1914–1918 utrzymywało się
stale zagrożenie jego rozprzestrzenienia, gdyż zdarzały się (dość liczne) przypadki
zapadania na tę dolegliwość138. Na przełomie lata i jesieni 1918 r. w samym Grudziądzu na tyfus chorowało 45 osób, a władze uznały to za stan zagrażający bezpieczeństwu publicznemu139. Najbardziej rozszerzającą się i zbierającą najobfitsze
śmiertelne żniwo okazała się jednak epidemia grypy, która przez ziemie pomorskie
przeszła w dwóch falach: w lecie oraz na przełomie jesieni i zimy 1918 r.140 Grypa,
nazwana „hiszpanką”, atakowała wszystkich: dzieci, nauczycieli, żołnierzy, osoby
cywilne, młodych i starych. Władze starały się ograniczać wzajemne kontakty między ludźmi w celu wyeliminowania infekcji, zawieszano więc zajęcia szkolne oraz
zebrania publiczne. Nie dawało to jednak większego skutku141. Na intensywność zakażeń wskazuje fakt, że tylko jednego dnia grudziądzka kasa chorych zarejestrowała
200 osób, u których zdiagnozowano „hiszpankę”. Z jej powodu została sparaliżowana komunikacja telefoniczna w Grudziądzu, gdyż zachorowała niemal cała obsługa
miejskiej centrali telefonicznej142. Dramaturgię sytuacji charakteryzują liczne notki
prasowe, informujące o kolejnych ofiarach śmiertelnych. Gdy gazety przynosiły już
pokrzepiające informacje o zbliżającym się z każdą chwilą zakończeniu wojny oraz
APG, KPRK sygn. 1923; Zarząd policji w Grudziądzu do prezydenta regencji w Kwidzynie,
15 IV 1915.
136
Wejherowo, „Gazeta Toruńska” 1914, nr 18, 23 I 1916.
137
Na biegunkę zmarło w Prusach Zachodnich wiele osób, „Gazeta Toruńska” 1917, nr 211, z 14
września.
138
Por.: APB, KLC, sygn. 766: wójt gminy Czersk do landrata w Chojnicach, 27 III 1918; W tutejszej okolicy szerzy się szkarlatyna, „Gazeta Gdańska” 1915, nr 9, z 21 stycznia.
139
APG, KPRK, sygn. 1724, k. 120: lekarz powiatowy w Grudziądzu do prezydenta regencji
w Kwidzynie, 6 X 1918.
140
Die „spanische Krankheit”, eine Weltkrankheit, „Westpreußisches Volksblatt” 1918, nr 151,
z 4 lipca.
141
APG, KPRK, sygn. 1817: landrat lubawski do prezydenta regencji w Kwidzynie, 22 X 1918.
142
Graudenz. Die Grippe tritt hier im überaus starker Form auf, „Westpreußisches Volksblatt”
1918, nr 235, z 10 października.
135
211
przełomowych przeobrażeniach polityczno-społecznych w środkowej części Europy, na ostatnich stronach numerów nader często pojawiały się komunikaty podobne
do tego opublikowanego w poznańskim „Postępie”: „We Wielu w kilku dniach
umarły 4 córki rodziny Podlaskich na grypę. Także piąta leży ciężko chora”143.
Przedstawiona w tym artykule problematyka daleka jest od wyczerpania zbioru
elementów, które składały się na obraz życia codziennego na Pomorzu w okresie
I wojny światowej. Zasygnalizowano tu jedynie kwestie, które znajdują najszersze odzwierciedlenie w zróżnicowanym materiale źródłowym. Niemal wszystkie
przytoczone zjawiska oraz duża grupa innych wymagają dalszych pogłębionych
studiów analitycznych, co zresztą jest już wcześniej przytaczanym postulatem badawczym144.
Tomasz Krzemiński
The wartime everyday life in Vistula Pomerania in 1914–1918
S u mm a rY
The article attempts at determining, based on the analysis of diverse source material,
the crucial problems of the daily life of inhabitants of Vistula Pomerania in the World War
One period. Financial problems, fears and concerns yielded by the wartime reality, changes
related to customs and morals as well as healthiness issues are dealt with at some length.
The period 1914–1918 was the one of a deep social change also for the Pomeranians, and it
marked a breakthrough moment not only with respect to political and economic relations,
but also in the daily-life perspective.
Pelplin, „Postęp. Narodowe pismo katolicko-ludowe niezależne pod każdym względem”
1918, nr 256, z 7 listopada.
144
J. Borzyszkowski, C. Obracht-Prondzyński, Doświadczenie wojny, s. 74, 82.
143
Czasy Nowożytne
TOM 27
ROK 2014
Werner Bergmann
Berlin
Antijüdische Gewalt in Deutschland
in der Zwischenkriegszeit 1918–1939
Einleitung
Der Erste Weltkrieg, vor allem aber die Niederlage und deren unmittelbare Folgen, also der revolutionäre Umbruch, die Abdankung der Monarchie, der Versailler
Vertrag und die Inflation, werden in der Forschung als Wendepunkt des Antisemitismus in Deutschland gesehen: „If we are to date a change of gear in the Radical Right
and antisemitic politics of Germany, then it should be in the period 1917–1923“1. In
dieser Zeit schwerster sozialer Erschütterungen fand der Antisemitismus über den
Kreis der radikalen Antisemiten hinaus in der Bevölkerung Widerhall. Das Bündnis
des Besitz- und Bildungsbürgertums mit den radikalen kleinbürgerlichen Antisemiten machte Antisemitismus gegen Ende des Krieges zu einem wichtigen politischen
Faktor. Aus ihrer Sicht war der Burgfrieden von Anfang an ein Fehler gewesen, da
er den „inneren Reichsfeinden“, worunter vor allem die Arbeiterbewegung, die Juden und die Katholiken zählten, größeren Einfluss einräumte. Dies habe die nationale Sache beschädigt. Die innere Einheit könne nur dadurch erreicht werden, dass
man diesen inneren Feind bekämpfte und ausschaltete. So ist es wahrscheinlich
kein Zufall, dass die antisemitische Kampagne mit der „Judenzählung“ im Jahre
1916 ihren ersten Höhepunkt erlebte, als die deutsche Gesellschaft die totale Mobilisierung für den Krieg erlebte2. Mit der Besetzung der westlichen Gebiete des
Zarenreiches wurde die bereits in den 1880–1890er Jahren aufgeflammte Furcht
P. Pulzer, Between Hope and Fear: Jews in the Weimar Republik, in: Jüdisches Leben in der
Weimarer Republik, hrsg. von W. Benz, A. Paucker, P. Pulzer, Tübingen 1998, S. 277.
2
Ch. Hoffmann, Between Integration and Rejection: The Jewish Community in Germany,
1914–1918, in: State, Society and Mobilisation in Europe during the First World War, hrsg.
von J. Horne, Cambridge 1997, S. 89–104 (256–260), hier S. 89.
1
214
Werner Bergmann
vor der Zuwanderung osteuropäischer Juden neu belebt. Schon bei Kriegsausbruch
wurde nach einer rigorosen „Grenzsperre“ und einem umfassenden Reichseinwanderungsgesetz verlangt, obwohl bis dahin nur wenige Juden eingewandert waren.
Ihre Zahl erhöhte sich während des Krieges, als jüdische Arbeiter mit „mehr oder
weniger Zwang“ nach Deutschland gebracht wurden. Sie boten für die Antisemiten
ein ideales Ziel, da man sie als Ersatzobjekte angreifen konnte, ohne den „Burgfrieden“ zu verletzen. Ein zweites Feld der Begegnung mit den „Ostjuden“ bot
sich in den besetzten Ostgebieten. Die Wahrnehmung der deutschen Offiziere und
Soldaten war häufig antisemitisch vorgeprägt, so dass ihnen die „Ostjuden“ als
„Parasiten“, Gesundheitsrisiko und Träger einer überlebten Wirtschaftsordnung erschienen: „The Ostjude was not figment of the overheated anti-Semitic imagination
but a stark reality“3. Ihr negatives Bild der „Ghetto-Juden“ vermittelten die Soldaten in Gesprächen, Briefen und Publikationen der Heimat, so dass dieses Bild in
die deutsche Gesellschaft diffundierte und die Entwicklung des Antisemitismus in
fundamentaler Weise bestärkte. Die Befürchtung der deutschen Juden, die Angriffe
könnten sich bald auch gegen sie richten, erwies sich als berechtigt. Spätestens
1918 war vielen deutschen Juden klar, dass die Antisemiten nicht auf den Waffenstillstand, die Abdankung des Kaisers und die Ausrufung der Republik warten
mussten, um ihnen kollektiv die Schuld an der Katastrophe zuzuschieben. Die Zeitschrift Ost und West erwartete im Juli 1918, „dass wir uns auf einen Judenkrieg
nach dem Krieg gefasst machen müssen“4. Diese Prognose sollte für das Deutsche
Reich ebenso zutreffen, wie für die anderen Verliererstaaten des Krieges, Österreich und Ungarn, aber auch für das neuentstandene Polen. Kriegsniederlage, Revolutionsfurcht, der ökonomische Kollaps und die Brutalisierung des politischen
Lebens führten in Deutschland zu einer bis dahin unbekannten Mobilisierung der
Antisemiten. Dabei begegnen uns die bereits im Krieg hervorgetretenen Themen:
die „Ostjudenfrage“ und die Juden als Kriegs- und Krisengewinnler, hinzu trat nun
ihre Verbindung mit der (Welt-) Revolution („Judenrevolution“) und die Schuldzuschreibung am militärischen Zusammenbruch Deutschlands („Dolchstoßlegende“).
Im Zuge der Novemberrevolution und der Münchener Räterepublik kam es 1918/19
zu einer bis dahin beispiellosen antisemitischen Agitation, die eine regelrechte Pogromstimmung erzeugte und die von tätlichen Angriffen gegen Juden begleitet war5.
Unter den liberalen, sozialdemokratischen und kommunistischen Führern waren
viele Juden, die in hohe Staatsämter gelangten oder die sich etwa in der Münchener
Räteregierung oder beim Spartakus hervortaten. Dies galt auch für die revolutio S. E. Aschheim, Brothers and Strangers. The East European Jews in German and German
Jewish Consciousness, 1800–1923, Madison 1982, S. 143.
4
Sein oder Nichtsein – IV, „Ost und West“ Jg. 17, 1918, H. 7, Juli, S. 199.
5
C. Hecht, Deutsche Juden und der Antisemitismus in der Weimarer Republik, Bonn 2003,
S. 76 und 107.
3
215
nären Bewegungen in Russland und Ungarn, was auf Seiten der Antisemiten, und
nicht nur dort, zur folgenreichen Fusion von Judentum und Bolschewismus zum
„jüdischen Bolschewismus“ führte, so dass antisemitische und antibolschewistische Einstellungen miteinander verschmolzen.
Weimarer Republik
Neuere Forschungen betonen, dass die deutsche Gesellschaft in den 1920er Jahren als eine Nachkriegsgesellschaft verstanden werden muss, die durch ein hohes
Maß an Gewalttätigkeit charakterisiert war6. Zwar trifft die These von der Brutalisierung durch den Ersten Weltkrieg für die Mehrheit der Kriegsteilnehmer nicht zu,
doch hatte der Wandel der politischen Sprache mit ihren aggressiven Feindbildern
und Handlungsmustern in der Weimarer Republik ebenso gewaltfördernde Konsequenzen, wie der sich radikalisierende „Kampf um die Straße“7. Diese Brutalisierung des politischen Kampfes und die politischen Umwälzungen radikalisierten
auch den Kampf gegen die Juden: 1) Der systemloyale Antisemitismus des Kaiserreichs machte einem Antisemitismus Platz, der sich zugleich gegen die Weimarer
(„Juden-)Republik“ insgesamt richtete und damit politisch radikalisierte. 2) Der bis
dahin primär verbale Antisemitismus wich einer aktionistischen und gewalttätigen
Form und wurde von paramilitärischen und äußerst aktiven nationalen und rechtsextremen Organisationen getragen, die die Straße als Raum für politische Aktionen
begriffen („street politics“)8.
In der durch Existenznot, Zukunftsangst und Revolutionsfurcht geprägten Umbruchzeit der Jahre 1918–1923 steigerte sich die Anfälligkeit der Bevölkerung für
judenfeindliche Erklärungen. In der Formel „Die Juden sind an allem schuld“ sah
der „Centralverein deutscher Staatsbürger jüdischen Glaubens“ 1919 die Quintessenz der antisemitischen Hetze9, die offen zu Gewalt und Pogromen aufrief10, ein
Ruf, der durchaus Gehör fand. Es kam zu Ausschreitungen in den Ostseebädern
B. Ziemann, Germany After the First World War – A Violent Society? Results and Implications of Recent Research on Weimar Germany, „Journal of Modern European History“ 2003,
Vol. 1, S. 80–95, S. 81; R. Bessel, Germany After the First World War, Oxford 1993.
7
B. Ziemann, Germany, S. 84 ff.; B. Weisbrod, Die Politik der Repräsentation. Das Erbe des
Ersten Weltkriegs und der Formwandel in der Politik in Europa, in: Der Erste Weltkrieg
und die europäische Nachkriegsordnung. Sozialer Wandel und Formveränderung der Politik,
hrsg. von H. Mommsen, Köln 2000, S. 13–41.
8
B. Ziemann, Germany, S. 89, als Überblick: D. Schumann, Politische Gewalt in der Weimarer Republik. Kampf um die Straße und Furcht vor dem Bürgerkrieg, Essen 2001.
9
Die „Schuld der Juden“, „Im deutschen Reich“ Jg. 25, 1919, Jan., S. 1.
10
Vgl. Die Regierung gegen die Pogromhetze, „Allgemeine Zeitung des Judentums“ Jg. 82,
1918, Nr. 48.
6
216
Werner Bergmann
Kolberg und Cranz, im schlesischen Bad Salzbrunn, Plünderungen von Geschäften in Berlin und Kassel11. Die völkisch-antisemitischen Gruppen erlebten einen
starken Zulauf, viele wurden neu gegründet, so dass in dieser Zeit über hundert
derartige Orden, Verbände und Zirkel existierten, die propagandistisch äußerst aktiv waren. Die 1914 formierte antisemitische „Deutschvölkische Partei“ bildete die
Basis für die 1918 gegründete „Deutschnationale Volkspartei“ (DNVP) und den
„Deutschvölkischen Schutz- und Trutzbund“ (DSTB). Der DSTB vereinigte fast
alle bedeutenden antisemitischen Gruppierungen unter sich und besaß ein dichtes
Netz lokaler Organisationen, das von 1919 mit 85 aktiven Ortsgruppen auf 600 im
Jahre 1922 anwuchs12. Auch die Mitgliederentwicklung verlief ähnlich stürmisch:
von dreißigtausend im Jahre 1920 auf fast zweihunderttausend 1922. Der DSTB
war zwischen 1919 und seinem Verbot 1922 der primäre Träger des Radauantisemitismus und kämpfte mit z. T. antikapitalistischer Stoßrichtung auch gegen die
neue Staatsordnung. Von seinen Trägerschichten her war er eine mittelständisch
geprägte Organisation, der nur wenige Bauern und Arbeiter angehörten. Die Führung rekrutierte sich aus dem gehobenen bis großbürgerlichen Mittelstand (Lehrer,
Ärzte, Kaufleute). Neben dem DSTB war es die bereits genannte DNVP (1919:
350.000 Mitglieder, 1923: ca. 950.000), in der die führenden Schichten des kaiserlichen Deutschland repräsentiert waren (Adel, Beamtentum, Offiziere, Agrarier,
gewerblicher Mittelstand), die nicht nur für die Monarchie, Volksgemeinschaft, nationale Ehre und autoritären Staat eintrat, sondern zum Sammelbecken im Kampf
gegen den Versailler Vertrag und die Weimarer Demokratie wurde. Dabei driftete
die zunächst gemäßigt antisemitische Partei in ihrem Kampf gegen Judentum und
Republik 1920/21 immer radikaler nach rechtsaußen13. Durch die Aktivitäten des
Schutz- und Trutzbundes, der DNVP und der NSDAP brach in den ersten Nachkriegsjahren eine „gewaltige antisemitische Sturmflut“ – so Albert Wiener 1919 –
über Deutschland herein, die besonders ab 1920 anschwoll. Sie bedienten sich neuer Aktionsformen, die vom Verteilen von riesigen Mengen an Propagandamaterial
(Flugblätter, Plakate, Klebemarken) über öffentliche Versammlungen und Terror
bis hin zu Mordanschlägen reichten. Die nationalen Gedenktage des Kaiserreichs,
Gautage, die „Deutschen Tage“ wurden zu Aufmärschen und Großkundgebungen
genutzt, bei denen völkische Agitatoren, aber auch prominente Generäle, Wirtschaftsführer und Theologen auftraten. Diese Massenveranstaltungen verliefen
C. Hecht, Deutsche Juden, S. 114.
Vgl. dazu U. Lohalm, Völkischer Radikalismus. Die Geschichte des Deutschvölkischen
Schutz- und Trutzbundes 1919–1923, Hamburg 1970.
13
Vgl. dazu J. Striesow, Die Deutschnationale Volkspartei und die Völkisch-Radikalen 1918–
1922, Frankfurt a. M. 1981; H.-D. Bernd, Die Beseitigung der Weimarer Republik auf „legalem“ Weg: Die Funktion des Antisemitismus in der Agitation der Führungsschicht der DNVP,
Hagen 2004; S. Breuer, Die Völkischen in Deutschland. Kaiserreich und Weimarer Republik,
Darmstadt 2008; W. Liebe, Die Deutschnationale Volkspartei 1918–1924, Düsseldorf 1956.
11
12
217
oft tumultuarisch, Redner hetzten gegen die Juden und es kam zu entsprechenden
Übergriffen14, wie etwa 1922 bei Veranstaltungen des berüchtigten deutschvölkischen Agitators „Knüppel-Kunze“ in Berlin.
Die judenfeindliche Hetze schlug sich zwischen 1919 und 1921 in öffentlichen
Drohungen gegen die osteuropäischen Juden nieder, die man gewaltsam aus dem
Land zu vertreiben oder gar totzuschlagen drohte. Es blieb jedoch nicht bei Drohungen, sondern es kam zwischen 1920–1922 zu Ausschreitungen in Breslau und
im damals zwischen Deutschland und Polen umkämpften Oberschlesien, in dem
Selbstschutzverbände und Freikorps aktiv waren und auch gegen Juden vorgingen.
Im an Polen abgetretenen Teil Oberschlesiens kam es im August–September 1922
von polnischer Seite zu größeren Ausschreitungen gegen Juden und jüdische Geschäfte, die man für die Teuerung verantwortlich machte15. Ein weiteres Zentrum
der Gewalt bildete das rechtsextrem geprägte Bayern. In München begannen die
frühe NSDAP und die SA ab 1921 mit Kampagnen gegen jüdische Geschäftsleute
und prominente Juden. Funktionäre jüdischer Organisationen wurden auf offener
Straße angegriffen und Schändungen jüdischer Friedhöfe und Synagogen waren
zwischen 1921–1923 keine Einzelfälle16. Der DSTB drohte mit Gewalt und Mord,
rief zur Tat auf und veröffentlichte Listen mit den Namen von „Schädlingen“. Er
war zudem ein wichtiges Verbindungsglied zu den ebenfalls antisemitischen Freikorps, Wehr- und Heimatverbänden, Geheimorden (z. B. der „Germanenorden“)
und Terrorgruppen, wie der „Organisation Consul“. Die frühen Weimarer Jahre
waren gekennzeichnet durch Putschversuche, die z. T. wie der Kapp-Putsch vom
März 1920 von Pogromgerüchten und judenfeindlichen Demonstrationen begleitet wurden, und durch Mord- und Terroranschläge, denen Juden, Kommunisten,
Anarchisten und Repräsentanten der Weimarer Republik zum Opfer fielen: Rosa
Luxemburg, Karl Liebknecht, Gustav Landauer und Kurt Eisner, alle 1919, Matthias Erzberger 1921, Walther Rathenau 1922. Weitere Attentate wurden verübt
auf den radikal sozialistischen jüdischen Publizisten Maximilian Harden (1922),
den jüdischen Sexualforscher Magnus Hirschfeld, den Publizisten Theodor Wolff,
den Bankier Max Warburg. Der Mord an Außenminister Rathenau führte 1922 dann
wegen des Verstoßes gegen das Republikschutzgesetz in den meisten deutschen
Ländern zum Verbot des DSTB.
Antijüdische Gewalt ging in dieser Phase jedoch nicht allein von antisemitischen
Organisationen oder Parteien aus, sie wurde auch aus der Bevölkerung heraus ver Vgl. zu Coburg: H. Fromm, Die Coburger Juden. Geschichte und Schicksal, Coburg 1990,
S. 12–21.
15
Dazu: T. Maurer, Ostjuden in Deutschland, Tübingen 1986, S. 327 f.; J. L. Wertheimer, Unwelcome Strangers. East European Jews in Imperial Germany, New York 1987.
16
Dazu: D. Walter, Antisemitische Kriminalität und Gewalt. Judenfeindschaft in der Weimarer
Republik, Bonn 1999, S. 97 ff.
14
218
Werner Bergmann
übt. Die Inflation der Jahre 1921–1923 hatte zur Verarmung der Mittelschichten, zu
Arbeitslosigkeit und Not geführt, so dass es an verschiedenen Orten im Deutschen
Reich zu Nahrungsmittelunruhen und Plünderungen kam, die sich gegen Lebensmittelgeschäfte oder staatliche Stellen richteten. Die Menschen suchten aber häufig
im „jüdischen Spekulanten“ die „Blitzableiter“ für die eigene Misere, so wie bereits im Sommer 1919 vor allem jüdische Geschäfte in den Lebensmittelunruhen
zur Zielscheibe geworden waren17. Während die antisemitischen Ausschreitungen
in Bayern von der NSDAP ausgingen, in Oberschlesien häufig von Selbstschutzverbänden und deutschvölkischen Organisationen (wie im Herbst 1923 in Breslau,
wo 24 Angehörige einer solchen Organisation ein ostjüdisches Hotel überfielen und
die Gäste mit Gummiknüppeln vertrieben), kam es in vielen Gebieten zu antijüdischen Ausschreitungen von Seiten der Bevölkerung. Im schwäbischen Memmingen wurde 1921 ein jüdischer Milchhändler, der „Käsejude Rosenbaum“, den man
als „Schieber“ anschuldigte, von einer Menge von 2000–3000 Menschen durch die
Stadt getrieben, beschimpft, bespuckt und geschlagen, bevor ihn die Polizei vor
der Gewalt des Lynchmobs in „Schutzhaft“ nehmen konnte18. Angeheizt durch die
galoppierende Inflation und herumreisende völkische Agitatoren häuften sich zwischen September und November 1923 die Ausschreitungen im gesamten Deutschen
Reich: in Neidenburg, Ortelsburg und Freystadt (alle in Ostpreußen), in Neusalz/
/Oder, in Erfurt, Nürnberg, Coburg, Bamberg, Leipzig, Bremen und Oldenburg19.
Im schlesischen Beuthen rotteten sich am 22. September nach einer Kette kleinerer
Zwischenfälle vierhundert meist jugendliche Personen zusammen und beraubten
und misshandelten Juden, am 5. Oktober gingen zweihundert ebenfalls junge Männer mit Messern und Knüppeln gegen Juden vor und verletzten zwanzig von ihnen
schwer20. Den Hintergrund bildete auch hier die allgemeine Unruhe wegen der Teu C. Hecht, Deutsche Juden, S. 112.
P. Hoser, Die Geschichte der Stadt Memmingen. Vom Neubeginn im Königreich Bayern bis
1945, Stuttgart 2001, S. 119 ff.; M. Thorns, Britisches und deutsches Judentum in der Krise,
Hannover 2004, S. 34.
19
Vgl. Die Ausschreitungen in Ostpreußen, „Die C.V.-Zeitung“ 1923, H. 43, S. 331; ibidem,
1923, Nr. 95, vom 6. November: Antisemitische Exzesse in Deutschland. Unter der Überschrift „Antisemitische Unruhen in der Provinz“ berichtete die „Jüdische Rundschau“ 1923,
Nr. 97, vom 20. November, über einen Tumult in Freystadt (Westpreußen) mit mehreren
hundert Teilnehmern und über Angriffe auf jüdische Läden in Neusalz/Oder. Auf derselben
Seite finden sich weitere Nachrichten über eine antisemitische Demonstration in Berlin-Charlottenburg und eine anhaltende antijüdische Stimmung in Nürnberg.
20
T. Mauerer, Ostjuden, S. 335; Ausschreitungen in Beuthen, „Die C.V.-Zeitung“ 1923, vom
11. Oktober, S. 315, stellte fest, dies sei ein „verabredetes Pogrom“ gewesen. Am 18. Oktober 1923 meldete die „Die C.V.-Zeitung“ auf der Titelseite unter der Schlagzeile „Hennings
Drohungen und Kunzes Taten“, dass dort ein „förmlicher Ausnahmezustand“ herrsche, da
völkische Gruppen unter dem bekannten Knüppel-Kunze Juden auf offener Straße anhielten,
zusammenschlügen und ausraubten. Einen zusammenfassenden Bericht über Die Ausschrei17
18
219
erungskrise, doch waren in Beuthen antisemitische Selbstschutzverbände aktiv und
die Exzesse zeigten eine systematische Vorbereitung. Die Behörden reagierten in
Oberschlesien mit Versammlungsverboten und verstärkten Polizeipatrouillen. Es
mussten nicht immer größere Ausschreitungen sein. An vielen Orten, etwa im unterfränkischen Niederwerrn wird im Juli 1923 über „Roheiten gemeinster Art“ berichtet, d. h. über eingeworfene Fenster, Knüppelschläge gegen Zäune und Türen,
Hakenkreuzschmierereien21.
Kurz vor dem Hitlerputsch vom 9. November erlebte Berlin, das in dieser Zeit
von zahlreichen Lebensmittelkrawallen erschüttert wurde, am 5.–6. November
1923 das sog. „Scheunenviertelpogrom“22. Es waren vor allem Arbeitslose, die,
möglicherweise durch völkische Agitatoren aufgehetzt, über die osteuropäischen
Juden des Scheunenviertels herfielen, sie halbnackt durch die Straßen jagten, Dutzende von ihnen z. T. schwer verletzten und mehr als vierzig Läden plünderten und
verwüsteten. Ein jüdischer Metzger starb an seinen schweren Verletzungen, ein
Plünderer durch eine Polizeikugel. Der Polizei wurde vorgeworfen, zu spät und
nicht nachhaltig genug eingegriffen zu haben bzw. vor allem gegen den jüdischen
Selbstschutz, gebildet aus Mitgliedern des Reichsbundes jüdischer Frontsoldaten,
vorgegangen zu sein.
In Leipzig finden wir im Juni und wieder im Oktober 1923 eine ähnliche Situation, als während großer Aufmärsche, Demonstrationen und Nahrungsmittelunruhen
hungernde Massen Arbeitsloser, angestachelt durch antisemitische Agitatoren auf
dem Brühl jüdische Pelzhändler angriffen. Anders als in Berlin gelang es jedoch der
Polizei, die Unruhen zu unterbinden, so dass nur kleinere Übergriffe stattfanden23.
Griffen die preußische und die sächsische Polizei bei antijüdischen Unruhen
gewöhnlich ein, so bestand nach Dirk Walter für die Rechtsextremisten in Bayern eine besonders günstige Gelegenheitsstruktur, da die Polizei sich ihnen gegenüber sehr nachsichtig zeigte, so dass die Täter bis November 1923 in einem quasi
rechtsfreien Raum agieren konnten24. So kam es ab Mitte Oktober 1923 in Bayern
zu Überfällen örtlicher Rechtsradikaler auf jüdische Geschäftsleute und Passanten,
21
22
23
24
tungen in Beuthen im Oktober 1923 findet sich in der „Jüdischen Rundschau“ 1923, Nr. 91,
vom 23.10.
K.-H. Grossmann, Die Niederwerner Juden: 1871–1945, Würzburg 1990, S. 111.
Vgl. D. C. Large, „Out with the Ostjuden!“: The Scheunenviertel Riots in Berlin, November
1923, in: Exclusionary Violence. Antisemitic Riots in Modern German History, hrsg. von
Ch. Hoffmann, W. Bergmann, H. W. Smith, Ann Arbor 2002, S. 123–140; R. Zilkenat, Der
Pogrom am 5. und 6. November 1923, in: Das Scheunenviertel. Spuren eines verlorenen Berlins, Berlin 1994, S. 95–101; vgl. auch den Bericht: Die judenfeindlichen Ausschreitungen in
Berlin, „Jüdische Rundschau“ 1923, Nr. 96, vom 9.11., S. 557 f.; Dunkle Tage. Schwere Ausschreitungen in Berlin und im Reiche, „Die C.V.-Zeitung“ 1923, H. 45, vom 23.11., S. 347 f.
J. G. Mølstre Simonson, Perfect Targets – Antisemitism and Eastern Jews in Leipzig, 1919–
1923, „Leo Baeck Institute Year Book“ 2006, Vol. 51, S. 79–101, 95 ff.
D. Walter, Antisemitische Kriminalität, S. 115 ff.
220
Werner Bergmann
etwa in München und Nürnberg seitens der SA und in den oberfränkischen Orten
Untermerzbach und Antenhausen von Mitgliedern des Jungdeutschen Ordens, die
in die Wohnungen mehrerer Juden eindrangen, diese verwüsteten und plünderten
sowie die Bewohner mit dem Tod bedrohten und misshandelten. Für den Hitlerputsch war geplant, Juden, linke Politiker und Staatsbeamte als Geiseln zu nehmen,
und tatsächlich kam es auch zu gewaltsamen Geiselhaftaktionen. Aus Enttäuschung
über dessen Fehlschlagen kam es dann in einigen bayrischen und fränkischen Orten
zu einem, von Gewaltakten begleiteten Rachefeldzug gegen Juden.
Das Feindbild „Ostjuden“ bestimmte auch die Politik. Die ostjüdischen Zuwanderer, die ungefähr ein Viertel der 560.000 Juden in Deutschland ausmachten, besaßen in der Regel die russische oder polnische Staatsbürgerschaft und wurden so zur
Zielscheibe staatlicher Ausweisungs- und Internierungspolitik. Es war vor allem
die DNVP, die ab 1920 eine „Ostjudenkampagne“ lostrat, die paradoxerweise dazu
dienen sollte, den pogromistischen Radikalantisemiten das Wasser abzugraben. Die
„Ostjudenfrage“ wurde dann jedoch von allen Strömungen des rechten Lagers aufgegriffen. Im Zuge der rigiden Ausländer- und vor allem Ostjudenpolitik wurden
ab 1920 in Bayern aber auch in anderen Ländern des Reiches, etwa in Preußen,
Internierungslager eingerichtet, wo die Betroffenen oft lange auf ihre Abschiebung
warten mussten25. Die „Ostjudenaktion“ erreichte ihr Ziel nicht. Sie ging zudem
den völkischen Rechtsextremisten nicht weit genug, da sie auch die eingebürgerten
osteuropäischen Juden abschieben wollten.
Mit der relativen Stabilisierung der politischen und ökonomischen Lage ging
Mitte der 1920er Jahre die antisemitische Agitation und Gewalt leicht zurück. Auch
in dieser Phase blieb jedoch das soziale und politische Klima rauh. Der Centralverein deutscher Staatsbürger jüdischen Glaubens (CV) berichtete über einen verbreiteten, gewalttätigen Alltagsantisemitismus und schrieb von „kalten Pogromen“
auf dem Lande und in kleineren Städten. Auch der seit dem Kaiserreich gängige
„Bäderantisemitismus“, d. h., die Diskriminierung und Anpöbelung von Juden in
Kurorten radikalisierte sich in den zwanziger Jahren26. Vor allem die NSDAP blieb
in diesen Jahren nicht untätig, Juden wurden vor allem in Bayern, Pommern und
Schlesien immer wieder Opfer des „nationalsozialistischen Alltagsterrors“27. Der
neue Gauleiter Berlins, Joseph Goebbels, setzte ab 1926 auf brutalen Terror, vor allem durch Übergriffe auf Kommunisten und Juden, um seine kleine Partei bekannt
machen: die Nazis organisierten 1927 mitten in Berlin Tumulte und Schlägereien
R. Pommerin, Die Ausweisung von „Ostjuden“ aus Bayern 1923. Ein Beitrag zum Krisenjahr
der Weimarer Republik, „Vierteljahrshefte für Zeitgeschichte“ Jg. 34, 1986, S. 311–340.
26
F. Bajohr, „Unser Hotel ist judenfrei“. Bäder-Antisemitismus im 19. und 20. Jahrhundert,
Frankfurt a. M. 2003, S. 77.
27
Siehe Beispiele in C. Hecht, Deutsche Juden, S. 187 ff., doch gab es Überfälle und Ausschreitungen auch in Sachsen (Plauen, Chemnitz), am Rhein (Köln), in Hessen, in der Pfalz und in
Berlin.
25
221
an der Gedächtniskirche und auf dem Kurfürstendamm – eine Methode, die ab
1930 in Ostpreußen vom Gauleiter Erich Koch erfolgreich kopiert wurde.
Zwar hatten Übergriffe nationalsozialistischer Schlägertrupps bereits 1927–
1928 wieder zugenommen28, doch markierten die Wirtschaftskrise und der damit
verknüpfte Aufstieg der NSDAP einen Wendepunkt29. Die NSDAP verstärkte ab
1930 ihre antijüdischen Ausschreitungen vor allem an hohen jüdischen Feiertagen (so nach einem Chanukka-Ball 1930 in Saarbrücken), in oder vor Synagogen
(Frankfurt, Oktober 1928), ließ in Berlin Scheiben von Geschäften und Cafés einschlagen. Im Januar 1930 gab es bei solchen Übergriffen acht Tote, am 1.–2. September wurden 78 Personen verletzt30. Juden konnten mitten in Berlin Opfer von
NS-Schlägerbanden werden, so wie ein Trupp jüdischer Pfadfinder, der am Abend
des 24. Juni 1931 auf dem belebten Viktoria-Luise Platz im westlichen Berlin von
30–40 Nationalsozialisten zusammengeschlagen wurde. Dies war, wie der Bericht
betonte, kein Einzelfall gewesen31.
Bereits ab 1925 kam es zu Boykottaktionen gegen jüdische Geschäfte, die vor
allem in den kleineren Orten zumeist nicht von der Parteiführung angeordnet, sondern von unteren Parteiaktivisten vor Ort initiiert wurden. Bereits 1932 erreichten
diese Boykottaktionen ihren Höhepunkt32.
Ludwig Holländer kam in seiner Chronik des Antisemitismus der Jahre 1918–1928 zu dem
Ergebnis, dass man über eine „wahrhaft erschreckende Fülle von Vorkommnissen nachdenken“ müsse (Chronika, „Die CV-Zeitung“ Jg. 8, 1929, Nr. 1); vgl. die Fülle von Beispielen für diese organisierter Straßengewalt: ab 1927 D. Walter, Antisemitische Kriminalität,
Kap. VIII.
29
Siehe als Beispiel den Fall des rheinhessischen Dorfes Dolgesheim, wo die Gründung einer
NSDAP-Ortsgruppe im Jahre 1930 von Terror und Übergriffen gegen einen Juden und seine Familie begleitet wurde, der die örtliche Gruppe des Reichsbanners Schwarz-Rot-Gold
als Verteidigung gegen die neue NSDAP-Organisation aufgebaut hatte. Die jüdische Familie musste das Dorf verlassen, doch wurde die Ortsgruppe in Dolgesheim aufgelöst und der
Hauptaktivist wurde bestraft. Vgl. C. Hecht, Deutsche Juden, S. 211 ff. „Die C.V.-Zeitung“
erkannte den Fall als ein schlechtes Vorzeichen für die Zukunft: Das Drama von Dolgesheim.
Heute ein Einzelfall – aber im Dritten Reich...?, „C.V.-Zeitung“ Jg. 9, 1930, Nr. 34, vom
22. August; zu Boykotten und Übergriffen auf jüdische Bürger ab 1929 siehe die Situation
in Coburg, einer frühen Nazi-Hochburg: H. Fromm, Die Coburger Juden, S. 46 ff., oder
die Anpöbelung von Juden in dem katholischen Dorf Gersfeld im Bezirk Fulda und in anderen hessischen Dörfern, die Hochburgen des Nationalsozialismus schon vor 1933 waren:
M. Kaufman, The Daily Life of the Village and Country Jews in Hessen from Hitler’s Ascent
to Power to November 1938, „Yad Vashem Studies“ 1992, Vol. 22, S. 147–198, 157 f. Kaufman behauptet, dass „overall, it seems that persecutions of Jews in the country side commenced earlier than in the towns“ (S. 161).
30
T. Maurer, Ostjuden, S. 345 f.
31
„C.V.-Zeitung“ 1931, H. 27, S. 345.
32
H. Ahlheim, „Deutsche, kauft nicht bei Juden!“ Antisemitismus und politischer Boykott in
Deutschland 1925–1935, Göttingen 2011.
28
222
Werner Bergmann
Vor allem an den höheren Schulen und Universitäten waren NS-Schülerschaft
bzw. NS-Studentenschaft aktiv und drangsalierten ihre jüdischen Kommilitonen33.
So waren es vor allem NS-Studenten, die 1930 in Würzburg anlässlich eines Gastspiels des aus Palästina kommenden Hebräischen Theaters Habima antisemitische Flugblätter verteilten, die Besucher bedrohten und insgesamt vierzehn Juden
schwer verletzten34. Die Polizei griff nicht ein, da sie offenbar nur von einer „Störung“ der Theateraufführung ausging. Der Fraktionsführer der NSDAP im Würzburger Stadtrat verurteilte diese Ausschreitungen, sah aber die Schuld auch bei den
Juden, da eine solche Veranstaltung im Stadttheater gegen das nationale deutsche
Interesse verstoße. Am Tag der Reichstagseröffnung am 13. Oktober 1932 hatte
sich auf Initiative der bei den Wahlen überraschend erfolgreichen NSDAP (18,3%)
vor dem Reichstag eine riesige Menschenmenge versammelt. Als die Polizei gegen
Nationalsozialisten eingeschritten war, die „Deutschland erwache“ gesungen hatten, attackierte die Menge die Polizisten mit Steinen, wurde aber vom Reichstag
abgedrängt und begann nun im Innenstadtbereich am Potsdamer Platz systematisch die Schaufenster jüdischer Geschäfte einzuwerfen. Die Polizei, die hinter der
Gewaltaktion ein planmäßiges Vorgehen „nationalsozialistischer Elemente“ sah,
verhaftete 103 Personen, darunter überwiegend NSDAP-Mitglieder oder Sympathisanten, von denen einige zu Gefängnisstrafen verurteilt wurden35.
Eine der spektakulärsten Aktionen der Nationalsozialisten ereignete sich am
Abend des 12. September 1931, am Jüdischen Neujahrsfest in Berlin: der „Kurfürstendammkrawall“, wo auf Kommando ca. 1000 in Zivil gekleidete SA-Männer
über „jüdisch aussehende“ Passanten herfielen36. Die SA-Schläger drangen in Caféhäuser ein und schlugen dort alles kurz und klein. Dieser organisierte Übergriff
folgte einer „Blitzkriegstrategie“: schnell zuschlagen, sich wieder zerstreuen und
an einem anderen Ort wieder zuschlagen. Die Polizei musste sich öffentlich Kritik
wegen ihrer Untätigkeit vorwerfen lassen – weil es gegen „rechts“ ging, wie linke
Kritiker unterstellten, doch nahm die C.V.-Zeitung die Polizei in Schutz und hielt
den Vorwurf eines „völligen Versagens“ seitens republikanischer Blätter für ungerechtfertigt. Es kam anschließend zu Prozessen gegen die Festgenommenen, die
z. T. zu Gefängnisstrafen verurteilt wurden. Auch die Berliner SA-Führung wurde
Vgl. Studentenrebellen, „Die C.V-Zeitung“ 1931, H. 28, vom 10. Juli; Studenten als Unruhestifter, ibidem, 1931, H. 31, vom 31.7., S. 388.
34
R. Flade, Die Würzburger Juden. Ihre Geschichte vom Mittelalter bis zur Gegenwart, Würzburg 1987, S. 249–151.
35
D. Walter, Antisemtische Kriminalität, S. 209. Spätere Untersuchungen ergeben jedoch keine
zentrale Planung, sondern Gruppen junger Männer handelten auf Verabredung parallel, ohne
direkte Kommandos vor Ort. 36
��
„C.V.-Zeitung“ 1931, Jg. 10, Nr. 38, vom 18.9., S. 457; dort ist von 1000 Nationalsozialisten die Rede; C. Hecht, Deutsche Juden, S. 236 ff.; D. Walter, Antisemitische Kriminalität,
S. 209 ff.
33
223
wegen „Rädelsführerschaft“ angeklagt und trotz nationalsozialistischer Gegenpropaganda zu sechs Monaten Haft auf Bewährung verurteilt. Im Revisionsprozess,
den die Nationalsozialisten zur Verhöhnung des Gerichts und zur Beleidigung der
Zeugen nutzten, wurde die SA-Führung allerdings dann freigesprochen.
Als es am Vorabend des zweiten Tages des Neujahrsfestes zu einer Blockade der
Synagoge in der Fasanenstraße kam, wobei elf Personen verletzt wurden, und es
auch am nächsten Tag vor einer anderen Synagoge weiterging, griff die Polizei nun
hart durch. Doch zeigt die überwiegende Zahl der Fälle, dass sich Polizisten und
Soldaten an Übergriffen beteiligten, dass Polizeiführungen mit den Gewalttätern
sympathisierten und somit ihre Kräfte gar nicht oder zu spät einsetzten. Dies lag
daran, dass die bürgerlich-nationalistische Öffentlichkeit „was increasingly able
to accept the violence of the SA, or at least tolerate it, because they perceived the
Communist (and Jewish) victims as being in opposition to or as not being part of
the Volksgemeinschaft“37.
Im Frühjahr 1932 setzte im Vorfeld der Reichstagswahlen eine öffentliche Debatte über die „Judenfrage“ ein und Sprecher der NSDAP, wie Hermann Göring
und Gregor Strasser, verkündeten ganz unverblümt ein Bündel von Maßnahmen,
sollten sie an die Macht kommen: Entfernung aller Juden aus leitenden Stellungen,
Juden sollten unter Fremdenrecht gestellt werden, Ausweisung der „Ostjuden“ usw.
Die Absetzung vom Radauantisemitismus zu Gunsten eines politischen Maßnahmenkatalogs bedeutete allerdings kein Ende der offenen Gewalt38. Vielmehr waren
in der politisch instabilen Phase des Sommers 1932 terroristische Anschläge, Ausschreitungen und Übergriffe von Seiten der Nationalsozialisten an der Tagesordnung, die sich zwar primär gegen die politischen Gegner aus der SPD und KPD
richteten, aber auch Juden zum Ziel hatten, die zusammengeschlagen und deren
Geschäfte geplündert wurden. Wobei, wie Dirk Walter zeigen konnte, die Auswahl
der Ziele häufig nicht spontan erfolgte, sondern die SA zumeist diejenigen Juden
angriff, die sich als Gegner der NSDAP exponiert hatten39. Es gab jedoch auch
Bombenanschläge auf Häuser und Kaufhäuser politisch nicht exponierter Juden,
wohingegen Anschläge auf jüdische Einrichtungen, wie die Synagoge in Kiel, eher
die Ausnahme bildeten und auf öffentliche Ablehnung stießen.
Der dynamische Prozess, in dem sich der pogromartige Radauantisemitismus
„von unten“ und die Pläne rechtsextremer Vordenker über die legale Ausschaltung
B. Ziemann, Germany, S. 92.
��
Zu einem Bericht über den merklichen Anstieg der Schändungen jüdischer Friedhöfe im ersten Halbjahr 1932 siehe die Statistik in der „Die C.V.-Zeitung“ Jg. 11, 1932, Nr. 28, S. 288.
39
D. Walter, Antisemitische Kriminalität, S. 206 ff. vgl. als Beispiel die Angriffe auf Kurt
Sabatzky, den Anwalt des CV in Königsberg/Ostpreußen, dessen aktiver Kampf gegen die
NSDAP bekannt war: S. Schüler-Springorum, Die Jüdische Gemeinde in Königsberg 1871–
1945, in: Zur Geschichte und Kultur der Juden in Ost- und Westpreußen, hrsg. von M. Brocke, M. Heitmann, H. Lordick, Hildesheim 2000, S. 177.
37
38
224
Werner Bergmann
der Juden gegenseitig radikalisierten, zeigt bereits das Grundmuster, das von den
Nationalsozialisten nach 1933 weitergeführt und in unvorstellbarer Weise radikalisiert werden sollte.
Das Dritte Reich 1933–1939
Konnten sich die jüdischen Opfer von Gewalt bis 1933 auf staatlichen Schutz
und bisweilen auch auf nachbarschaftliche Solidarität berufen, auch wenn sie diese
nicht immer in ausreichendem Maße bekamen, so fiel dies mit der Machtergreifung
der Nationalsozialisten fort. Kaum an der Macht, setzte nach den Reichstagswahlen vom 5. März der antisemitische Straßenterror der SA und anderer NSDAP-Gliederungen ein. Zeitgenössische Beobachter wie Victor Klemperer40, Ortsgruppen des CV, das vom Comité des Delegations Juives in Paris 1934 veröffentlichte „Schwarzbuch“41 zur Lage der Juden in Deutschland sowie zahlreiche heutige
Ortsgeschichten berichten aus vielen Städten des Deutschen Reiches von brutalen
Misshandlungen, Entführungen, von Lynchaktionen und Morden an jüdischen Bürgern42, von Einbrüchen in und Brandanschlägen auf Synagogen und Geschäfte und
von Überfällen auf Hotels, die jüdische Gäste beherbergten. Nach Armin Nolzen
spielten sich die antijüdischen Ausschreitungen im März 1933, die im Ruhrgebiet
begannen und sich sofort über das ganze Reich ausbreiteten, überall fast nach demselben Muster ab:
V. Klemperer, Ich will Zeugnis ablegen bis zum letzten. Tagebücher 1933–1941, hrsg. von
W. Nowojski, Bd. 1, Berlin 1995.
41
Das Schwarzbuch. Tatsachen und Dokumente. Die Lage der Juden in Deutschland 1933,
Paris 1934, S. 495–499.
42
Der Halbmonatsbericht des Regierungspräsidenten von Niederbayern und der Oberpfalz vom
30.3.1933 schildert einen solchen Mordfall: Am 15.3. seien morgens um 6 Uhr mehrere Männer in dunklen Uniformen in einem PKW vorgefahren und hätten den jüdischen Güterhändler
Otto Selz in Straubing in seinen Nachtkleidern aus der Wohnung geholt und entführt. Um
9.30 Uhr habe man Selz im Wald bei Weng erschossen aufgefunden. Zeugen hatten einen
PKW mit sechs Uniformierten, einige Zeugen wollten Hakenkreuzbinden bemerkt haben,
beobachtet, der aus Richtung München-Landshut gekommen und wieder dahin zurückgefahren sei (Bayern in der NS-Zeit. Soziale Lage und politisches Verhalten der Bevölkerung im
Spiegel vertraulicher Berichte, hrsg. von M. Broszat, E. Fröhlich, F. Wiesemann, München–
Wien 1977, „Dokumente“, S. 432 – dort auch weitere Berichte über ähnliche Überfälle und
Verschleppungen); vgl. auch zu Ausschreitungen und Misshandlungen politischer Gegner,
aber auch unpolitischer Bürger, darunter zahlreiche jüdische Kaufleute, in München seitens
der losgelassenen SA am 9./10 März 1933 den Tagebucheintrag des Journalisten Walter Gyssling vom 10.3.1933, abgedruckt in: Die Verfolgung und Ermordung der europäischen Juden
durch das nationalsozialistische Deutschland 1933–1945, Bd. 1: Deutsches Reich 1933–1937,
bearb. von W. Gruner, München 2008, Dok. S. 76–78.
40
225
Parteiaktivisten und -formationen marschierten vor Geschäften und Unternehmen von
Juden auf und verteilten Handzettel mit dem Slogan „Deutsche, kauft nicht bei Juden!“
und fotografierten „arische“ Kunden. SA-Aktivisten brachen in jüdische Wohnungen
ein, führten Hausdurchsuchungen durch, misshandelten Juden und nahmen sie fest. Es
kam dabei auch zu Tötungen43.
Am 6. März sah man auf dem Berliner Kurfürstendamm regelrechte Menschenjagden, bei denen Juden von Braunhemden zusammengeschlagen und auf der Straße liegengelassen wurden, wie der „Manchester Guardian“ am 10. März 1933 berichtete. Eines der Ziele dieser Gewalt und der Boykotte seitens der NSDAP war
es, der Bevölkerung eine Art Beispiel zu geben, um sie ebenfalls zur Gewaltakten
gegen Juden zu mobilisieren. D. h., Gewalt diente als ein Mittel der Propaganda,
doch erwies es sich zunächst noch als nicht besonders erfolgreich44.
Dennoch hat Michael Wildt der These Robert Gellatelys von der „stillen Judenverfolgung der Jahre 1933–1934“ zu Recht widersprochen, denn die Berichte aus
den Orts- und Landesgruppen des CV lassen erkennen, dass die Bewohner kleiner
Orte und Kleinstädte in den Jahren 1933 bis 1938 zunehmend gewalttätig gegen
ihre jüdischen Mitbürger vorgingen45. Er interpretiert dies als Strategie der Nationalsozialisten zur Herstellung der „Volksgemeinschaft“ über die handgreifliche
Ausgrenzung der Juden als Volksfeinde sowie über die öffentliche Brandmarkung
und Bedrohung derjenigen Nicht-Juden als „Volksverräter“, die weiterhin Kontakt
A. Nolzen, The Nazi Party and Its Violence Against Jews, 1933–1939: Violence as a Historiographical Concept, „Yad Vashem Studies“ 2003, Vol. 31, S. 245–285, hier S. 246 f. Siehe zu
der Brutalität dieser Aktionen, in denen die SA, manchmal in Zusammenarbeit mit der Polizei
und ermutigt von einen Teil der Bevölkerung Juden zu Tode prügelten: H. Behr, Der 25. März
1933 – Judenpogrom in Creglingen, in: Vom Leben und Sterben: Juden in Creglingen, hrsg.
von H. Behr, H. Rupp, Würzburg 2001, S. 135–151.
44
A. Nolzen, The Nazi Party, S. 253. Zu Reaktionen von Abscheu und Widerstand gegen die
Boykotte von 1933 und gegen die antijüdische Gewalt im Jahre 1936, siehe A. Sommerfeld,
Juden im Ermland, in: Zur Geschichte und Kultur der Juden in Ost- und Westpreußen, S. 41–
66, 55 f.; Einen Bericht des Völkischen Beobachters (Süddeutsche Ausgabe vom 3.4.1933)
über den Boykott in München, Passau und Nürnberg kommentieren die Herausgeber dahingehend, dass durch die propagandistischen Phrasen durchscheine, „dass der Großteil der Bevölkerung meist nur reserviert oder neugierig, selten jedoch teilnehmend aktiv reagierte, und
das vereinzelt sogar offen gegen die Aktion Stellung bezogen wurde“ (Bayern in der NS-Zeit,
hrsg. von M. Broszat, E. Fröhlich, F. Wiesemann, S. 433 f.). In Bad Tölz in Oberbayern etwa
wurde das einzige jüdische Geschäft nicht boykottiert (ibidem, S. 435).
45
M. Wildt, Gewaltpolitik. Volksgemeinschaft und Judenverfolgung in der deutschen Provinz
1932 bis 1935, „WerkstattGeschichte“ Jg. 25, 2004, S. 23–43; vgl. auch M. Wildt, Volksgemeinschaft als Selbstermächtigung. Gewalt gegen Juden in der deutschen Provinz 1919 bis
1939, Hamburg 2007, S. 31; vgl. auch Nolzen, der davon spricht, dass die NSDAP bald nach
dem Aprilboykott eine neue Welle antijüdischer Gewalt auslöste (A. Nolzen, The Nazi Party,
S. 254).
43
226
Werner Bergmann
zu Juden hielten46. D. h., die Ausgrenzung erfolgte nicht allein über Gesetze und
Verordnungen, sondern war begleitet von einem Strom von Gewaltakten, mit dem
die bürgerliche Ordnung radikal verändert und die Orte bereits vor dem Krieg „judenfrei“ gemacht werden sollten. Deshalb wanderten viele Juden in die größeren
Städte ab, die aufgrund der Anonymität besseren Schutz boten.
Blickt man also nur auf die reichsweit angeordneten und zeitlich begrenzten Aktionen, wie die Boykottaktion gegen jüdische Geschäfte und Praxen vom 1. April
1933, auf die gesteuerten Gewaltaktionen in allen Teilen des Reiches im Sommer
193547 oder auf die Novemberpogrome von 1938, so ergibt sich ein falsches Bild,
das die permanenten Übergriffe ausblendet, die von örtlichen SA, SS und HJ-Formationen und von der Bevölkerung ausgingen. Überall im Reich finden wir über
die Jahre hinweg lokale Boykottaktionen von NS-Formationen gegen jüdische Geschäfte, Wohnungen oder einzelne Personen, die bisweilen pogromartige Ausmaße
annahmen48.
Aus dem Strom der Gewalt seien hier exemplarisch einige Aktionsformen herausgegriffen49:
1) Eine frühe und weit verbreitete Form der Gewalt, die sich seit den frühen
1930er Jahren zunächst auf lokaler Ebene abspielte, war der Boykott jüdischer Geschäfte und Firmen. Diese „wilden Boykotte“ breiteten sich im März 1933 auf ganz
Deutschland aus. Solche Aktionen wurden im März vom Reichsinnenminister verboten, doch bereits Ende März wieder aufgenommen. Jetzt entschied Hitler sich für
Vgl. die Aktion „Das Judenbier von Holzhausen“, wo die SA ein Fass Bier, das eine Gruppe
von jungen Dorfburschen für ihr Ständchen bei einer jüdischen Hochzeit bekommen hatte,
beschlagnahmte und vor den Burschen in den Sand goss. Anschließend mussten diese durch
ein Spalier der Dorfbevölkerung „spießrutenlaufen“; in: „Oberhessische Zeitung“ 1833, vom
5.8., abgedruckt in: B. Händler-Lachmann, H. Händler, U. Schütt, Purim, Purim, ihr liebe
Leut, wisst ihr was Purim bedeut? Jüdisches Leben im Landkreis Marburg im 20. Jahrhundert, Marburg 1995, S. 147 ff. Die Namen der Personen, die weiterhin in jüdischen Geschäften einkauften, wurden öffentlich stigmatisiert, indem man sie auf „Prangerlisten“ setzte und
als Landesverräter hinstellte (H. Fromm, Die Coburger Juden, S. 68 ff). Vgl. auch A. Diamant, Chronik der Juden in Chemnitz. Aufstieg und Untergang einer jüdischen Gemeinde in
Sachsen, Frankfurt a. M. 1970, S. 124 ff.
47
Vgl. etwa die überfallartigen Aktionen auf dem Berliner Kurfürstendamm: M. Gottlieb, The
Berlin Riots and Their Repercussions in America, „American Jewish Historical Review“ Jg.
59, 1970, S. 302–328.
48
Zahlreiche Beispiele werden erwähnt in: S. Friedländer, Das Dritte Reich und die Juden,
Bd.1: Die Jahre der Verfolgung, 1933–1939, München 1997.
49
Nolzen unterscheidet, anders als ich, folgende vier Formen antijüdischer Gewalt: direkte
physische Angriffe (Morde, Totschlag, Vergewaltigung, Pogrome, öffentliche Demütigungen,
Anspucken), die Zerstörung jüdischen Eigentums Vandalismus in Synagogen und auf Friedhöfen, Brandstiftung, Einwerfen von Fenstern, antisemitische Graffiti), den Boykott jüdischer Geschäfte und die Aneignung jüdischen Besitzes (erzwungene Arisierung, Plünderung,
Diebstahl, Konfiszierungen); A. Nolzen, The Nazi Party, S. 275.
46
227
einen von der NSDAP organisierten reichsweiten Boykott gegen jüdische Geschäfte und die Praxen von jüdischen Ärzten und Rechtsanwälten50. „Aktionskomitees“
mobilisierten auf verschiedenen Ebenen die gesamte NSDAP-Anhängerschaft zur
Teilnahme an den Boykotten51. Trotz der Anordnungen dieser Komitees, keine Gewalt anzuwenden, sondern der Welt friedlich zu demonstrieren, dass die Deutschen
auf legale Weise gegen die Juden vorgingen, gab es viele Gewaltaktionen gegen
Juden und ihren Besitz: Juden wurden misshandelt, die Fenster jüdischer Geschäfte
und Wohnungen wurden eingeworfen oder beschmiert. Die Polizei hatte Befehl
nicht einzugreifen. Auch dieser organisierte Boykott wurde schließlich am 4. April
1933 abgebrochen, doch hörten die Boykottpropaganda und die örtlichen Boykotte
nach Armin Nolzen niemals ganz auf52. Im Frühjahr 1935 gab es eine neue Welle
antijüdischer Boykotte im gesamten Reich, die von der antijüdischen Propaganda
in Goebbels Kampfblatt „Der Angriff“ angeheizt wurde und eine regelrechte Pogromstimmung erzeugte53. Diese Aktionen von SA-Gruppen, radikalen antisemitischen Parteimitgliedern und Mitgliedern des nationalsozialistischen „Kampfbundes des gewerblichen Mittelstandes“ gegen jüdische Geschäftsleute waren oft von
wirtschaftlichen Interessen motiviert. Ralf Prior berichtet für die Ruhrgebietsstädte
Herne und Wanne-Eickel, dass es schon im März 1933 gewalttätige Aktionen und
Boykotte gegen jüdische Läden gab, die durch „eigennützige Volksgenossen“ organisiert wurden54. Diese Gewaltaktionen zielten auf die Ausgrenzung der Juden aus
Vgl. den Aufruf der Partei im Völkischen Beobachter vom 29. März 1933.
In einer Anweisung der Gauleitung der NSDAP in Sachsen zum Boykott gegen die Juden
wurde eine lange Liste von Pflichten der Komitees zum Boykott gegen die Juden, zu dessen Durchführung, zur Zusammensetzung der Komitees und der Ziele des Boykotts publiziert. Die Zeitung „Chemnitzer Neueste Nachrichten“ 1933, Nr. 77, vom 31. März, berichtete
über die Bildung des Chemnitzer Aktions-Komitees; in: A. Diamant, Chronik, S. 116 ff.
52
In Hannover wurde eine große Zahl jüdischer Geschäfte im Mai 1933 von Nazi-Aktivisten
boykottiert und demoliert, ebenso im Jahre 1934. Insbesondere in der Weihnachtszeit nahmen
dort die Angriffe auf jüdische Geschäfte zu (es gab sogar Tränengasangriffe in jüdischen
Kaufhäusern), aber auch sonst überall im Reich: R. Fleiter, Stadtverwaltung im Dritten Reich.
Verfolgungspolitik auf kommunaler Ebene am Beispiel Hannovers, Hannover 2006, S. 123 f.,
137; vgl. für Würzburg: R. Flade, Die Würzburger Juden, S. 275 f.
53
Vgl. zu Berichten über diese Aktionen durch die Sopade: Deutschland-Berichte der Sozialdemokratischen Partei Deutschlands (Sopade) 1934–1940, Vol. II, hrsg. von K. Behnken,
S. 755–892; vgl. auch S. Friedländer, Das Dritte Reich, S. 154 ff.
54
„Nahtstellen, fühlbar, hier“: zur Geschichte der Juden in Herne und Wanne-Eickel, hrsg.
von R. Prior, Essen 2002, S. 38. Diese Aktionen waren oft sehr brutal. In Wanne prügelten SA-Männer einen Juden fast zu Tode und hängten im anschließend ein Schild mit der
Aufschrift „Ich bin ein perverser Rassenschänder“ um. Die Boykottpropaganda und die Aktionen wurden häufig von der NS-Hago (Nationalsozialistische Handwerks-, Handels- und
Gewerbe-Organisation) getragen, die oft mit der lokalen SA und SS kooperierte. Solche Boykotte fanden statt, obwohl sie offiziell von Hitler verboten worden waren (A. Nolzen, The
Nazi Party, S. 256 f.). Für Nolzen bildeten die Kreisleiter und ihre Mitarbeiter den Kern der
50
51
228
Werner Bergmann
dem deutschen Wirtschaftsleben und auf deren Isolierung von der nicht-jüdischen
deutschen Bevölkerung, indem man die Kunden belästigte und sie drängte, nicht
bei Juden zu kaufen. Man stellte Fotos von diesen Kunden in den Schaukästen der
NSDAP oder des „Stürmer“ unter der Überschrift „Judenknechte“ aus55.
2) Schon vor 1933 waren nicht-jüdische Frauen, die eine Beziehung zu einem
Juden unterhielten, von Aktivisten der NSDAP wegen „Rassenschande“ bedroht
worden. Lange vor dem Erlass der Nürnberger Rassegesetze Ende 1935 setzten im
Frühjahr und Sommer 1933 neben Boykottaktionen auch Aktionen ein, in denen
Liebesbeziehungen zwischen Juden und Nicht-Juden als „Rassenschande“ öffentlich angeprangert wurden56. In den meisten Fällen waren die Paare denunziert worden. Diese Aktionen nahmen ältere Formen von „Prangerumzügen“ auf, in dem die
beschuldigten Personen, z. T. mit geschorenem Kopf, barfuß oder mit obszönen
Plakaten behängt, gewaltsam und von Marschmusik begleitet durch die Straßen
getrieben und dabei unter Schmährufen aus der Menge heraus bespuckt, geschlagen und beleidigt wurden, d. h., es gab durchaus eine Beteiligung der örtlichen
Bevölkerung57. Dies wurde begleitet mit Flugblättern und öffentlichen Anschuldigungen in der örtlichen Zeitung. 1935 veranstaltete etwa die Breslauer SA regelmäßig jeden Sonntag um die Mittagszeit solche Prangerumzüge, nachdem die
Presse schon vorher Hetzartikel veröffentlicht und Namen und Adressen nichtjüdischer Frauen, die angeblich Liebesbeziehungen zu Juden hatten, abgedruckt
hatte. Die Reaktion der Breslauer Bevölkerung war aber offenbar eher verhalten
bis ablehnend, zumal ja hier nicht-jüdische Frauen öffentlich bloßgestellt wurden58.
Vor Publikum wurden hier Menschen am helllichten Tag Opfer einer dehumanisierenden Gewalt, wie es Alexandra Przyrembel in ihrem Buch zur „Rassenschande“
55
56
57
58
NSDAP-Gewalt gegen Juden. Sie unternahmen zwischen 1936 und 1939 andauernde Versuche, mit Kampagnen in der Lokalpresse und mit Aufrufen an alle Parteiorganisationen, denen
sie einen genauen Zeitplan für die Gewaltaktionen vorgab, die „Volkswut“ gegen die Juden
anzustacheln (ibidem, S. 261 und 254).
Vgl. A. Kossert, Geschichte der jüdischen Gemeinde zu Johannisburg/Ostpreußen, in:
M. Brocke et al., Zur Geschichte, S. 79. In einigen Fällen wurden Kunden, die die von SA-Männern kontrollierten jüdischen Läden betreten wollten, sogar geschlagen; A. Kossert, Die
jüdische Gemeinde zu Ortelsburg, in: M. Brocke et al., Zur Geschichte, S. 123.
Vgl. die Halbmonatsberichte des Regierungspräsidenten von Ober- und Mittelfranken vom
19.8.1933 bzw. des Stadtrates von Bayreuth vom 2.7.1934, in: Bayern in der NS-Zeit, hrsg.
von M. Broszat et al., S. 436 und 438.
Zahlreiche Beispiele schon aus den Jahren 1933 und 1934 finden sich bei M. Wildt, Volksgemeinschaft, S. 225 ff. Nach den NS-Stimmungsberichten bezogen sich von den 215 Berichten
von 1933 bis 1939 zur „Rassenschande“ 106 auf die Jahre 1933–1935, und 96 allein auf das
Jahr 1935, wo diese Umzüge ihren Höhepunkt erlebten, bis nach den „Nürnberger Gesetzen“
sexuelle Beziehungen zwischen Juden und „Ariern“ ohnehin offiziell strafbar waren (ibidem,
S. 226).
Ibidem, S. 232.
229
dargestellt hat59. Angriffe wegen (angeblicher) sexueller Beziehungen zwischen
verheirateten Juden und nicht-jüdischen Frauen konnten auch zu gewaltsamen Angriffen nationalsozialistischer Aktivisten auf die Wohnungen der jüdischen Familien führen, zumal wenn sich die Männer durch Flucht entzogen hatten. Die Täter
warfen die Fenster ein, drangen in die Häuser ein, legten sogar Feuer. Oft rettete nur
die „Schutzhaft“ die bedrohten Familien60.
Solche Prangerumzüge konnten auch andere Ursachen haben61. In Osterode,
einem Ort in Ostpreußen von 70.000 Einwohnern, darunter 156 Juden, war der
Auslöser ein Konflikt zwischen einer Gruppe von Kindern und einem jüdischen
Geschäftsinhaber, der die Jungen zur Rede stellen wollte, als sie sein Schaufenster
mit Zetteln wie „Du bist ein Judenknecht“ beklebten. Ältere Hitlerjungen behaupteten, er habe einen Jungen geschlagen, drohten ihm mit dem Tode und warfen ihn
zu Boden. Als der jüdische Geschäftsinhaber Osterode daraufhin eilig verlassen
wollte, wurde er von den Jugendlichen daran gehindert und von diesen unter Führung eines SA-Mannes und eines Zivilisten eine Stunde lang unter Fußtritten und
mit einem Plakat um den Hals, „Der dreckige Jude hat einen deutschen Jungen
geschlagen“ durch die Stadt geführt, bis ihn schließlich Polizeibeamte in „Schutzhaft“ nahmen62.
3) An vielen Orten finden wir, z. T. in unregelmäßigen Abständen wiederholt,
eine Form der Alltagsgewalt, in der Fenster eingeschlagen, Steine in die Wohnungen
geworfen, Häuser beschmiert und ortsansässige Juden angepöbelt oder geschlagen
wurden63. Diese Alltagsgewalt ging von Unbekannten, von Nachbarn, NS-Formationen oder häufig auch von Kindern und der HJ aus, z. B. 1933 in Treuchtlingen, wo
sie Scheiben einwarfen, die Wohnungseinrichtung eines älteren Mannes zerstörten
und ihn durch Messerstiche verletzten, oder 1936, als Jugendliche ein jüdisches
Begräbnis durch Steinwürfe und lautes Singen störten64. Beschwerden oder An-
A. Przyrembel, „Rassenschande“. Reinheitsmythos und Vernichtungslegitimation im Nationalsozialismus, Göttingen 2003; zu fotografischen Aufnahmen dieser Umzüge siehe
K. Hesse, Sichtbarer Terror – öffentliche Gewalt gegen deutsche Juden 1933–1936 im Spiegel fotografischer Quellen, „WerkstattGeschichte“ Jg. 35, 2003, S. 44–56; siehe zu weiteren
Beispielen dieser „Prangerumzüge“ in den Jahren 1934–1935; M. Wildt, Volksgemeinschaft,
S. 165, 207 f., 232 ff.
60
M. Wildt, Volksgemeinschaft, S. 228 ff. Die Täter solcher Übergriffe konnten, vor allem wenn
sie nicht der Partei angehörten, dafür aber noch vor Gericht gezogen und wegen Landfriedensbruch zu Geld- und Gefängnisstrafen verurteilt werden (S. 232).
61
��
In Franken wurden Bauern, die Hopfen an jüdische Händler verkauft hatten, mit umgehängten Plakaten als Volksverräter durch die Ortschaften geführt (Lagebericht des Regierungspräsidenten von Ober- und Mittelfranken, in: Bayern in der NS-Zeit, S. 456).
62
M. Wildt, Gewaltpolitik, S. 24.
63
Vgl. für Niederwerrn, K.-H. Grossmann, Niederwerrner Juden, S. 150.
64
M. Wildt, Gewalt gegen Juden, S. 61 f.
59
230
Werner Bergmann
zeigen bei der Polizei führten bisweilen noch zu einem zeitweiligen Rückgang der
Übergriffe am Ort.
4) Bereits vor der „Reichskristallnacht“ 1938 gab es einzelne lokale Pogrome. Am Palmsonntag, dem 25. März 1934, gab es in der mittelfränkischen Stadt
Gunzenhausen ein Pogrom, an dem sich mit ca. 1500 Personen ein Drittel der
Ortsbevölkerung beteiligte65. Bereits seit Januar 1933 waren antijüdische Übergriffe der lokalen SA in Gunzenhausen häufig vorgekommen. Allein für die Zeit
zwischen März 1933 und Januar 1934 lassen sich sechs größere Ausschreitungen
nachweisen, hinzu kamen Überfälle auf Gunzenhausener Juden, öffentliche Anprangerungen und Sachbeschädigungen oft unter Beifall der Bevölkerung. Am 25.
März 1934 hielt nach von ihm provozierten Konflikten mit zwei einheimischen Juden, bei denen der jüdische Gastwirt Strauss bewusstlos geschlagen worden war,
der örtliche 21-jährige SA-Führer vor der jüdischen Gastwirtschaft vor ca. 200
gewaltbereiten Zuhörern eine Brandrede, in der er zur Selbsthilfe gegen die Juden
aufrief und die Menge zur Gewalt ermunterte. Diese fiel nach der Zerstörung der
Gastwirtschaft dann in die anderen jüdischen Wohnungen ein und trieb 42 Juden
ins örtliche Gefängnis, wo sie misshandelt und schließlich in „Schutzhaft“ genommen wurden66. Es gab zwei Todesfälle, die als Selbstmorde hingestellt wurden.
In Gunzenhausen hielt sich wochenlang eine antijüdische Stimmung und es kam
zu erneuten Übergriffen, so dass die eingesetzte Polizeiverstärkung erst im Mai
wieder abgezogen werden konnte. Es fand ein Prozess gegen den SA-Führer und
20 weitere SA-Männer wegen Landfriedensbruch und anderer Delikte statt und sie
wurden zu Gefängnisstrafen zwischen drei und zehn Monaten verurteilt und aus
der SA ausgeschlossen. Noch bevor der örtliche SA-Führer in Haft ging, erschoss
er im Juli den jüdischen Gastwirt und verletzte dessen Sohn schwer. Im Revisionsverfahren wurden alle SA-Männer freigesprochen, nur der SA-Führer erhielt
wegen Mordes bzw. Mordversuchs eine lebenslange Strafe (er fiel 1941 an der
Ostfront). Auch an anderen Orten, wie in Berlin, wo es im Sommer 1935 zu Ausschreitungen der SA- und der HJ gegen Eisdielen jüdischer Besitzer kam, schritt
die Polizei ein und schützte mit Posten gefährdete Objekte, was zu Protesten aus
dem Publikum führte67. Auch wenn also die Initiative zu Gewaltaktionen zumeist
bei der SA oder der HJ lag, so beteiligten sich doch Teile der Bevölkerung daran
Dok. 113 vom 5. April 1934, erschienen in der Wiener Wochenzeitung „Die Neue Welt“ 1934,
Nr. 354, vom 5.4., S. 1, abgedruckt in: Die Verfolgung und Ermordung der europäischen Juden durch das nationalsozialistische Deutschland 1933–1945, Bd. 1, S. 321–323; H. Scharf,
„Ich hatte nur die Absicht, die Ruhe und die Ordnung aufrecht zu erhalten“. Das Palmsonntagspogrom am 25. März 1934 in Gunzenhausen, „Nurinst 2004. Jahrbuch des Nürnberger
Institut für NS-Forschung und jüdische Geschichte des 20. Jahrhunderts“ Jg. 3, 2004, S. 55.
66
Eine andere Quelle spricht von elf in Schutzhaft genommenen, zuvor misshandelten Juden,
vgl. Dok. 113, S. 321.
67
M. Wildt, Gewalt gegen Juden, S. 64.
65
231
oder billigten zumindest die Gewalt gegen Juden als passives oder gar applaudierendes Publikum. Auch wenn viele diese pogromartige Gewalt missbilligten,
tolerierten sie diese und fühlten sich vom antijüdischen Terror nicht betroffen. So
legitimierten sie indirekt die Gewalt und damit vertiefte sich die Kluft zwischen
Juden und Nichtjuden68.
5) Die Novemberpogrome 1938 bildeten den Höhepunkt der antijüdischen Gewalt vor dem Krieg, obwohl die antijüdische Gewalt seitens der NSDAP bereits
im März 1938 drastisch zugenommen hatte, als eine Welle körperlicher Angriffe,
Erniedrigungen, Verhaftungen und Konfiszierungen die Juden Österreichs, insbesonderein Wien getroffen hatte69. Diese Pogrome, die damals richtigerweise unter
dem Begriff „Judenaktionen“ liefen, waren von ganz oben, d. h. von Goebbels mit
Billigung Hitlers für das gesamte Reich angeordnet worden und keineswegs der
Ausdruck einer spontanen „Volkswut“ über die Ermordung des Diplomaten vom
Rath, wie es von Seiten der Nationalsozialisten behauptet wurde. Der Ermordung
vom Raths vorausgegangen war die plötzliche Verhaftung und Abschiebung von
17.000 polnischen Juden in der sogenannten „Polenaktion“, darunter die Familie
des Attentäters Herschel Grünspan, über die Grenze nach Polen, die dort z. T. von
den polnischen Grenztruppen zurückgewiesen, von den deutschen Truppen aber
wieder Richtung Polen getrieben wurden. Hintergrund war die Ankündigung der
polnischen Regierung, dass die Pässe von Auslandspolen nach dem 30. Oktober
1938 ihre Gültigkeit für die Einreise nach Polen verlieren würden, wenn sie nicht
mit einem Vermerk des polnischen Konsulates versehen wären. Daraufhin hatte
die deutsche Seite mit einer kollektiven Abschiebung vor dem 30. Oktober gedroht70.
P. Longerich, Politik der Vernichtung. Eine Gesamtdarstellung der nationalsozialistischen
Judenverfolgung, München 1998, S. 93, S. 109; vgl. zu Hannover: R. Fleiter, Stadtverwaltung, S. 137 ff.
69
D. Rabinovici, Instanzen der Ohnmacht. Wien 1938–1945. Der Weg zum Judenrat, Frankfurt a. M. 2000; wie Longerich gezeigt hat, folgte dieser Welle pogromartiger Gewalt in
Österreich eine ähnliche Welle im „Altreich“ zwischen Juni und Oktober 1938, die eine Pogromstimmung unter den Nationalsozialisten erzeugte, die dann in der „Reichskristallnacht“
kulminierte (P. Longerich, Politik der Vernichtung, S. 172–195).
70
Aufgrund des grassierenden Antisemitismus in Polen waren nach 1933 nur wenige Juden
dorthin zurückkehrt. Da die polnische Regierung jedoch befürchtete, der wachsende Druck
des NS-Regimes würde viele polnische Juden zur Rückkehr in ihr Heimatland motivieren,
gab sie im März 1938 bekannt, dass polnischen Staatsbürgern ihre Staatsangehörigkeit entzogen werden könnte, wenn sie länger als fünf Jahre im Ausland lebten, was für viele „Ostjuden“ in Deutschland zutraf. Die gewaltsame Abschiebungsaktion sollte verhindern, dass
die polnischen Juden, die damit staatenlos geworden wären, nicht mehr hätten abgeschoben
werden können T. Brinkmann, Migration und Transnationalität, Paderborn 2012, S. 128 f.;
J. Tomaszewski, Auftakt zur Vernichtung. Die Vertreibung der polnischen Juden aus Deutschland 1938, Osnabrück 2002.
68
232
Werner Bergmann
Träger der Gewalt in der „Reichskristallnacht“ waren vor allem Angehörige der
SA und der NSDAP71, zumeist gestandene Männer zwischen 30 und 50 Jahren,
doch zeigen neuere Lokalstudien, dass sich durchaus Teile der Bevölkerung den
Aktionen spontan anschlossen und sich an den Übergriffen gegen ihre Nachbarn
und an Plünderungen beteiligten, dies galt auch für Frauen und Kinder72. Man muss
zudem bedenken, dass bereits seit dem Frühsommer 1938 eine Gewaltwelle über
das Land gegangen war, in der Geschäfte von Juden beschmiert und zerstört, Synagogen beschädigt, Friedhöfe geschändet und jüdische Nachbarn aus den Häusern
gezerrt (Leutershausen 14.10.1938), geschlagen und durch den Ort getrieben worden waren. Bereits vor der am 9. November gestarteten „Reichskristallnacht“
waren einige regionale und lokale NS-Führer vorgeprescht und hatten am 7. November Pogrome organisiert (vor allem in Kurhessen)73. Die Bilanz der Novemberpogrome stellte alle früheren Gewaltaktionen in den Schatten: rund hundert
Juden waren ermordet worden, und es war zu Vergewaltigungen gekommen.
8000 Geschäfte und zahlreiche Synagogen waren zerstört oder demoliert worden.
Der Schaden belief sich auf mehrere hundert Millionen Reichsmark. Erstmalig
waren auch auf einen Schlag 30.000 jüdische Männer für einige Wochen ins KZ
verschleppt und nur unter der Auflage wieder freigelassen worden, Deutschland
zu verlassen. Die Reaktion der Bevölkerung auf die Gewaltorgie war gespalten: es
gab Mittäter und Bystander, die das Geschehen billigten, aber mehrheitlich hat die
deutsche Bevölkerung das Pogrom nicht gebilligt74. Es wird von ablehnenden Reaktionen berichtet, die sich zum Teil eher auf die materielle Zerstörung bezogen als
auf die jüdischen Opfer, doch auch von Schweigen und Scham. Kritische Stimmen
kamen auch von lokalen NS-Funktionären und von Teilen der NS-Führungselite,
��
Die Literatur zu den Novemberpogromen ist inzwischen unüberschaubar. Immer noch wichtig ist das bereits erstmals 1954 erschienene Buch von H. Graml, Reichskristallnacht. Antisemitismus und Judenverfolgung im Dritten Reich, München 1988; D. Obst, „Reichskristallnacht“. Ursachen und Verlauf des antisemitischen Pogroms vom November 1938, Frankfurt
a. M. 1991.
72
Vgl. W. Benz, The November Pogrom of 1938: Participation, Applause, Disapproval, in:
Exclusionary Violence. Antisemitic Riots in Modern German History, S. 141–160; M. Wildt,
Selbstermächtigung, S. 344, verweist auf den Fall der Stadt Treuchtlingen, wo in einem
Nachkriegsgerichtsverfahren 52 Männer und Frauen angeklagt waren, die nicht Angehörige
von SA und SS waren.
73
W.-A. Kropat, Kristallnacht in Hessen. Der Judenpogrom vom November 1938, Wiesbaden
1988.
74
I. Kershaw, Antisemitismus und Volksmeinung. Reaktionen auf die Judenverfolgung, in: Bayern in der NS-Zeit, Bd. 2, hrsg. von M. Broszat, E. Fröhlich, München 1979, S. 281–348;
D. Bankier, Die öffentliche Meinung im Hitler-Staat. Die „Endlösung“ und die Deutschen.
Eine Berichtigung, Berlin 1995, S. 118–122; D. Obst, „Reichskristallnacht“, S. 319–348;
neuerdings: N. Deusing, Die Reaktionen der Bevölkerung auf die Judenverfolgungen in der
Reichspogromnacht, „Jahrbuch für Kommunikationsgeschichte“ 2008, Bd. 10, S. 77–106.
71
233
die wie die SS-Führung den Radauantisemitismus ablehnten und auf forcierte Emigration setzten. In der Tat lösten die Novemberpogrome und die Verhaftungswelle
Ende 1938 und 1939 eine neue Auswanderungswelle aus.
Zusammenfassung
Betrachten wir im Rückblick die Weimarer Republik und die Vorkriegsjahre
des NS-Regimes, dann wird sichtbar, dass sowohl offene Aufrufe zu Gewalt und
Pogromen („Ausrottung des Judenpacks“)75 sowie Akte individueller wie kollektiver Gewalt gegen Juden nicht selten waren – auch wenn wir nicht über Statistiken
verfügen. Es wird auch deutlich, dass die NS-Bewegung, insbesondere die SA, die
als „Kampfbund eine neue Form politischer Organisation bildete“76, der Hauptträger dieser Gewalt seit der frühen Weimarer Republik war. Seit 1930 wird sie dann
dominant. Dabei mussten Gewaltaktionen keineswegs immer „von oben“ befohlen
werden, sondern es gab immer wieder spontane lokale Übergriffe. In vielen Fällen
lässt sich erkennen, dass sich durchaus auch die nicht-organisierte lokale Bevölkerung beteiligte. Gewalt wurde auch als Mittel der sozialen Kontrolle gegen solche
nichtjüdischen Personen angewandt, die weiterhin Kontakt mit Juden pflegten, um
letztere völlig von den „Ariern“ abzusondern.
Ziel dieser „exclusionary violence“, die von antisemitischer Hetze und Verhöhnung begleitet wurde, war also die gesellschaftliche Isolierung der Juden, die letztlich den Ort bzw. das Land verlassen und damit „judenfrei“ werden sollten.
Inwiefern lässt sich sagen, dass damit auch der Boden für den Holocaust bereitet wurde? Gewalt zielte zwischen 1933–1939 nur selten auf die Ermordung von
Juden, sie sollte aber die Opfer etwa in den Prangerumzügen „dehumanisieren“,
sozial isolieren, deklassieren und als quasi „vogelfrei“ erscheinen lassen, zumal die
Übergriffe nicht oder nur sehr milde strafrechtlich geahndet wurden, obwohl sie bis
1945 strafbar waren. Damit trug die Gewalt dazu bei, Juden aus dem „universe of
moral obligation“ auszuschließen, eine Bedingung, die Helen Fein zu den wichtigen Voraussetzungen für den Übergang zum Genozid rechnet77. Armin Nolzen hat
auf drei weitere Funktionen der öffentlichen Gewalt gegen Juden hingewiesen:
4. Flugblatt des Deutschen Volksrates, 1919/20; zit. nach M. Thorns, Britisches und deutsches
Judentum, S. 32.
76
Vgl. S. Reichardt, Faschistische Kampfbünde. Gewalt und Gemeinschaft im italienischen
Faschismus und in der deutschen SA, Köln 2002.
77
H. Fein, Genocide. A Sociological Perspective, London 1993. Als Beispiel für dieses Fehlen
von Solidarität und für die Abwendung der Mehrheit von der jüdischen Minderheit siehe:
Jüdisches Leben in Deutschland, Vol. 3: Selbstzeugnisse zur Sozialgeschichte 1918–1945,
hrsg. von M. Richarz, Stuttgart 1982, S. 56.
75
234
Werner Bergmann
1) die Gewalt war integraler Bestandteil der propagandistischen Mobilisierung
der deutschen Bevölkerung und ihrer Motivierung, sich an der Gewalt gegen Juden
zu beteiligen;
2) sollte Druck auf die Ministerialbürokratie und die staatliche Verwaltung ausgeübt werden, die Juden rechtlich auszugrenzen;
3) die Transformation von Parteimitgliedern, vor allem derjenigen, die nach
1933 beigetreten waren, in eine verschworene Gemeinschaft, da Gewalt als Mittel
der Gruppenintegration und Mobilisierung dienen kann78.
Darin steckt die Hypothese, dass die Bevölkerung sich nicht an antijüdischen
Ausschreitungen beteiligt hat, sondern diesen kritisch gegenüberstand und deshalb
die „legalen“ Diskriminierungen seitens des Staates vorzog. Auf der anderen Seite stellt Nolzen aber richtig fest, dass „violence against Jews was not a marginal
phenomenon of some ,Nazi party radicals‘[...], but that it was a mass phenomenon
mainly put into practice by the party functionaries and members“79. Wenn man die
hohe Zahl der NSDAP-Mitglieder (ca. 8,5 Millionen im Jahre 1945) und die in ihren Unterorganisationen in Rechnung stellt, ist es etwas irreführend, eine zu scharfe
Trennung zwischen der Partei und der Bevölkerung vorzunehmen80. Sicherlich war
die Unterstellung, die Gewalt gegen Juden sei ein Ausdruck der „Volkswut“, zunächst eine unzutreffende Vorspiegelung, doch sie wurde in den Jahren nach 1933
immer mehr zu einer zutreffenden Beschreibung, als eine wachsende Zahl von Bürgern bereit war, an diesen Gewaltaktionen teilzunehmen81. Auf diese Weise wurden
viele Männer daran gewöhnt, Gewalt gegen hilflose jüdische Opfer anzuwenden.
Siehe A. Nolzen, The Nazi Party, S. 276 ff.
Ibidem, S. 281.
80
Dieses Argument gebraucht Nolzen selbst in seiner „Conclusion“: „Since we are speaking
about a mass movement that included all social groups and all conceivable material interests,
we should not make too sharp a distinction between ‘German society’ and ‘Nazi party’“ (ibidem, S. 282).
81
Ibidem, S. 283. Vgl. auch W. Benz, The November Pogrom.
78
79
Wydawnictwo
źródłowe
Czasy Nowożytne
TOM 27
ROK 2014
Danuta Bogdan
Olsztyn
Testament warmińskiego szlachcica Antoniego
Chryzostoma von Helden-Gąsiorowskiego
i jego żony Marii Katarzyny z domu von Hatten
z 16 kwietnia 1765 roku
Uwagi wstępne
Testamenty szlacheckie z terenu Warmii to prawdziwa rzadkość wśród dokumentów przechowywanych w Archiwum Archidiecezji Warmińskiej i w Archiwum
Państwowym w Olsztynie. Są one tym cenniejsze, że pozwalają badaczom głębiej
wniknąć w życie codzienne dawnych mieszkańców Warmii, ich mentalność, a także poznać szczegóły skomplikowanych koligacji rodzinnych.
Dnia 16 kwietnia 1765 r. w majątku Potryty (Potritten) w komornictwie jeziorańskim dokonano wspólnego zapisu testamentowego Antoniego Chryzostoma von
Helden-Gąsiorowskiego oraz jego żony Marii Katarzyny z domu von Hatten. Gąsiorowscy to niezwykle zasłużony szlachecki ród warmiński. Jego przedstawiciele poza Potrytami (1718, 1779) zamieszkiwali w Pęglitach (Penditten, Penglitten)
w komornictwie olsztyńskim (od 1660 do 1681), Termlaku (Termlack) w komornictwie lidzbarskim (1660, 1802), w Leginach (Legienen) w komornictwie reszelskim
od 1667 r., w Łężanach (Gross Losseienen) w komornictwie reszelskim od 1683
do 1856 r., w Kociborzu (Katmedien) w komornictwie reszelskim (1737, 1799),
w Klewkach (Klaukenendorf) w komornictwie olsztyńskim od 1718 r. i w Wojdytach (Schweden,Woyditten) w komornictwie lidzbarskim (1772, 1779).
Na tarczy herbu rodu von Helden-Gąsiorowskich znajduje się płowy chart ze
złotą obrożą, biegnący po zielonym podłożu, w hełmie zaś – ten sam pies wspinający się ponad złotą koroną1.
J. Gallandi, Vasallenfamilien des Ermlands und ihre Wappen, „Zeitschrift für die Geschichte
und Altertumskunde Ermlands” 1916, t. 19, s. 550.
1
238
Danuta Bogdan
Wielu przedstawicieli rodu von Helden-Gąsiorowskich sprawowało wysokie
funkcje w hierarchii urzędniczej Warmii, pełniąc obowiązki starostów biskupich.
Swoją pozycję w społeczności warmińskiej Gąsiorowscy umacniali ożenkami, łącząc się z innymi wybitnymi rodami szlacheckimi biskupstwa.
Przodkowie testatora
Prapradziadkiem testatora był Jan Gąsiorowski (Ganzerowski), ożeniony
w 1576 r. z Barbarą von Kromer, zmarłą w 1587 r.; ich synem był Jan, późniejszy
długoletni warmiński urzędnik biskupi2.
Z kolei pradziadkiem testatora był Jan von Helden-Gąsiorowski, starosta dobromiejski (smolajneński) i lidzbarski. Dnia 25 września 1616 r. ożenił się on w Ornecie
z Anną Katarzyną z domu Schwaben (córką Jana, starosty melzackiego), wdową po
burmistrzu orneckim Anzelmie Lauterwaldzie3. Małżonka umarła jednak w 1617 r.4
i 10 lipca 1622 r. Jan Gąsiorowski ożenił się po raz drugi, z Katarzyną Ludwiką
Stanisławską. Z tego związku przyszło na świat pięcioro dzieci. W dniu 25 czerwca
1623 r. w Mołdytach została ochrzczona Anna Konstancja, której chrzestnymi byli:
administrator biskupstwa Michał Działyński i królowa Konstancja – w jej imieniu
trzymała dziecko do chrztu żona Eryka Guldensterna, starosty reszelskiego5. Już
następnego roku, 10 października, ochrzczono kolejną córkę – Katarzynę, którą do
chrztu podawali: wójt biskupstwa Albrecht Ludwik Stanisławski i Barbara, wdowa
po Michale Dombrowskim z Makolen6. Następnie 4 lutego 1626 r. ochrzczony został syn – Jan Albrecht, którego rodzicami chrzestnymi byli: starosta reszelski Eryk
Guldenstern i Sybilla, żona wójta warmińskiego i starosty braniewskiego Albrechta
Ludwika Stanisławskiego7. Dnia 16 marca 1627 r. urodził się Stanisław, a 10 grudnia 1628 r. Andrzej, którego chrzestnymi zostali: kanonik fromborski i dobromiejski Michał Schambogen oraz żona Melchiora Zornhausena8.
Dziadkiem testatora był Jan Albrecht von Helden-Gąsiorowski, ożeniony z Eufrozyną von Ölsen. Z tego małżeństwa urodzili się dwaj synowie: Jan Krzysztof
(urodzony 9 września 1657)9 i Andrzej, oraz dwie córki: Marianna i Ludwika.
Archiwum Archidiecezji Warmińskiej w Olsztynie (dalej: AAWO), Archiwum Biskupie (dalej: AB), sygn. H 270/I, s. 89.
3
Ibidem, Archiwa parafialne (dalej: Ap), Orneta, sygn. E 614, k. 61.
4
Ibidem, AB, sygn. H 270/I, s. 6.
5
Ibidem, Ap, Reszel, sygn. E 462, k. 85v.
6
7
Ibidem.
8
Ibidem.
9
Ibidem, s. 88.
2
Testament warmińskiego szlachcica
239
Ojciec testatora, Andrzej von Helden-Gąsiorowski, urodził się w 1662, a zmarł
w 1737 r. (pochowano go w Leginach). Był on dziedzicem dóbr Worpławki, które
na krótko przed 1685 r. zamienił z władzami Reszla na Łężany i połowę Klewek
(nadanie lenna całych Klewek otrzymał 21 kwietnia 1718). Jego żoną, a matką
testatora, była Katarzyna Lukrecja von Troszke, urodzona 28 października 1668 r.
w Klewkach, córka Jana Konstantyna, dziedzica Potryt, i Marii Barbary von Königseck, urodzonej w 1635 r.10
Z tego związku przyszło na świat dziewięcioro dzieci: ośmiu synów i córka.
Najstarszy był Jan Gotfryd, urodzony w 1691 r. W 1718 r. został on proboszczem
w Kwiecewie w komornictwie dobromiejskim, w latach 1723–1728 był dziekanem braniewskim, a w latach 1728–1732 dziekanem barczewskim; zmarł w 1727 r.
w Krośnie.
Drugim synem był Andrzej Dyzma, urodzony w 1693 r. Święcenia kapłańskie
otrzymał 31 marca 1725 r. Był on dziekanem lidzbarskim, kanonikiem gnieźnieńskim, od 21 marca 1750 r. – kanonikiem fromborskim. Zmarł 7 września 1767 r. we
Fromborku w wieku 73 lat i został tam pochowany 10 września 1767 r.11
Kolejnym synem był Michał, urodzony 9 listopada 1696 r., proboszcz w Dzierzgowie na Mazowszu do 1770 r., duchowny diecezji płockiej; zmarł w Świętej Lipce.
Czwartym synem był Antoni Chryzostom, autor omawianego testamentu, urodzony 6 maja 1698 r., pruski kapitan, kawaler Orderu Szczodrobliwości (Ordre de
la Generosite)12, dziedzic Potryt, zmarły 6 września 1768 r. Jego małżonką była
Maria Katarzyna von Hatten, wdowa po staroście lidzbarskim Sebastianie Młodzianowskim, zmarła w 1781 r.
Po Antonim Chryzostomie przyszła na świat jedyna córka Andrzeja i Katarzyny
Lukrecji von Helden-Gąsiorowskich, Eleonora, urodzona 22 lipca 1701 r., która
wyszła za Mikołaja Piegłowskiego, dziedzica Garzewa, a po niej – jeszcze czterech synów: Franciszek, urodzony 16 maja 1703 r., zmarły w stanie bezżennym
16 maja 1739 r.; August, urodzony 11 października 1705 r., członek pruskiego regimentu księcia holsztyńskiego, potem kapitan w wojsku polskim, zmarł w stanie
kawalerskim 22 października 1737 r.; Józef Kajetan, urodzony 9 stycznia 1707 r.
w Łężanach. Był on dwukrotnie żonaty: po otrzymaniu 24 czerwca 1742 r. dyspensy w związku z trzecim stopniem pokrewieństwa w linii żeńskiej i czwartym
w linii męskiej13. Dnia 29 października 1742 r. w Lidzbarku wziął ślub z Justyną
Ibidem, s. 90.
Ibidem, Ap, Frombork, sygn. E 177, k. 26.
12
Order Szczodrobliwości ustanowiony w 1687 r. jako rodzaj zakonu rycerskiego przez księcia
– elektora Brandenburgii Fryderyka III, od 1701 r. Fryderyka I „króla w Prusiech”. Członkostwo w zakonie zobowiązywało do szerzenia takich cnót jak szczodrobliwość i szlachetność.
Po wstąpieniu w 1740 r. na tron Fryderyka Wielkiego order został przekształcony w order
Pour le Merite, pierwotnie przyznawany za zasługi cywilne i wojskowe.
13
AAWO, AB, sygn. A 33, k. 106–107.
10
11
240
Danuta Bogdan
von Bistram, córką podwojewodziego pomorskiego Jana i hrabiny von Seeguth
Stanisławskiej z Tejstymów14, a kiedy ta zmarła 28 sierpnia 1743 r. w wieku 22 lat,
19 stycznia 1745 r. w Purdzie Wielkiej ożenił się z Beatą Wiktorią von Wilkaniec
(urodzoną 10 sierpnia 1721 r. w Prejłowie, a zmarłą 5 sierpnia lub września 1799 r.
w Kociborzu). Józef Kajetan był pruskim porucznikiem i posiadaczem majątku
Dadaj (Schoenflies) w komornictwie jeziorańskim; zmarł 11 marca 1772 r. w Łężanach, a pochowano go w Leginach w komornictwie reszelskim15. Najmłodszy
w rodzinie był Karol, który zmarł w wieku dwóch lat.
Ta gałąź rodu przetrwała dzięki Józefowi Kajetanowi, który miał 12 dzieci:
z pierwszego małżeństwa córkę, a z drugiego pięciu synów i sześć córek.
Najmłodszym synem z drugiego małżeństwa był Józef Klemens Jodok, urodzony 14 października 1764 r., chorąży w regimencie Usedrun, deputowany powiatowy z Łężan, Klewek i Termlaku, zmarły 31 grudnia 1811 r.16 Był on dwukrotnie żonaty i ród przetrwał właśnie dzięki niemu. Pierwszy raz pojął on za żonę
8 stycznia 1787 r. Teresę Brygidę von Bulowice Nycz, córkę Baltazara Gotfryda
Nycza z Ramsowa w komornictwie jeziorańskim17, urodzoną 29 września 1760 r.18,
zmarłą 12 stycznia 1798 r., a więc w wieku 37 lat, nie zaś – jak to zapisano w księgach metrykalnych – 35 lat. Świadkami na tym ślubie byli: właściciel dóbr Dadaj
i Łęgajny oraz beneficjent testamentu von Helden-Gąsiorowskich-de Lauterbach
oraz właściciel dóbr Kojtryny, Antonius de Sikorski. Z pierwszego małżeństwa
Józefa Klemensa Jodoka von Helden-Gąsiorowskiego pochodziło czworo dzieci: Józef Gotfryd, urodzony 22 września 1787 r.), zmarły 11 marca 1772 r. (jego
chrzestnymi byli: Gotfryd Nycz i Beata Wiktoria, wdowa po Józefie Kajetanie von
Helden-Gąsiorowskim); Teresa Eleonora Wiktoria, urodzona 23 grudnia 1788 r. (ją
podawali do chrztu: Józef von Wilkaniec z Prejłowa w komornictwie olsztyńskim
oraz Eleonora, córka Gotfryda Nycza z Ramsowa); Katarzyna Justyna, urodzona
29 kwietnia 1790 r. (do chrztu trzymali ją: Beniamin von Helden-Gąsiorowski i –
co istotne w związku z publikowanym tu testamentem – Katarzyna, żona Rudolfa
Lauterbacha z Dadaju); August Rudolf Klemens, urodzony 13 grudnia 1791 r. (jego
rodzicami chrzestnymi zostali: Rudolf Lauterbach z Dadaju i Wiktoria von Helden-Gąsiorowska z Kociborza)19.
Drugą żoną Józefa Klemensa Jodoka została, zapewne pod koniec 1801 lub na
początku 1802 r. Kunegunda Katarzyna Kandyda von Birckhahn, córka Andrzeja
Birckhahna z Nasów w komornictwie jeziorańskim i Teodory z domu Hozjusz,
16
17
18
19
14
15
Ibidem, Ap, Lidzbark Warmiński, sygn. E 259, k. 84v.
Ibidem, AB, sygn. H 270/I, s. 187, i wkładka między s. 187 a 188, oraz sygn. H 270/III, s. 7.
Ibidem, sygn. H 270/I, s. 2 i 90–91.
Ibidem, s. 187 – informacja na podstawie ibidem, Ap, Ramsowo, sygn. 58, s. 93.
Ibidem, Ap, Ramsowo, sygn. 52, s. 58.
241
urodzona w połowie 1774 r. Z tego małżeństwa przyszło na świat sześcioro dzieci:
Henryk Otton, urodzony 12 września 1802 r. (jego rodzicami chrzestnymi byli:
Joachim Szykowski z Kojtryn w komornicwie jeziorańskim i Tekla, żona Szymona
von Birckhahna z Rasząga w tymże komornictwie), zmarły 15 stycznia 1804 r.;
Kandyda Kunegunda Miranda, urodzona 27 października 1803 r. (jej chrzestni to:
Justus von Nycz, major w regimencie Kalckreutha w Elblągu i Justyna von Olesnic, z domu von Helden-Gąsiorowska, z Grudziądza, zmarła 2 września 1807 r.);
Emil Wilhelm, urodzony 4 lutego 1805 r. (chrzestni: Szymon von Birckhahn z Rasząga i Dorota, żona barona Augusta Burcharda); Florentyna Fryderyka, urodzona
4 maja 1807 r. (w końcu 1824 r. wyszła za Beatusa Bindera z Łężan i 30 sierpnia
1825 r. urodziła syna Józefa Gustawa Adolfa); Modesta Adelajda Ulryka, urodzona
4 lipca 1808 r. (chrzestni: Joachim von Nycz i Fryderyka von Knobloch, żona właściciela Bęsi w komornictwie reszelskim); Maurycy Fryderyk, urodzony 16 lipca
1809 r. (chrzestni: Fryderyk von Groeben z Godkowa w komornictwie jeziorańskim i Franciszka, córka Andrzeja von Birckhahna z Nasów)20.
Po śmierci męża Kunegunda miała nieślubne dziecko z porucznikiem Wawrzyńcem von Helden-Gąsiorowskim (urodzonym 19 maja 1789 r., zmarłym w 1831 r.).
Mianowicie 21 września 1815 r. urodził się tej parze syn Ludwik Antoni (chrzestna Eleonora, z domu de Birckhahn, wdowa po Henryku von Otfenowskim). Był
to przyszły właściciel Krasnołąki (Schoenwiese) koło Górowa Iławeckiego, który
4 września 1844 r. ożenił się z córką śp. Ludwika, właściciela dóbr Ustrych (Wustnick/Ustnik) w komornictwie jeziorańskim, a niegdyś kupca fromborskiego, Marią
Ohlenschlaeger21. Rodzice Ludwika Antoniego usankcjonowali niebawem swój
związek, biorąc ślub 17 lutego 1817 r. Kunegunda von Helden-Gąsiorowska zmarła w Biskupcu 19 stycznia 1856 r. w wieku 81 lat i 6 miesięcy22.
Przodkowie testatorki
Praprapradziadkiem małżonki testatora, Marii Katarzyny, był Johann von Hatten, ożeniony z Gertrudą Thuel. Mieli oni dwóch synów (Johanna i Heinricha)
i dwie córki23.
Z kolei prapradziadek Johann, zmarły 2 września 1601 r., ekonom biskupi, pojął
za żonę Eufrozynę Pakusch, z którą miał syna i cztery córki.
Pradziadek Johann, urodzony 8 maja 1574 r., do śmierci 28 listopada 1652 r. starosta ornecki (1642–1652) i wójt biskupstwa warmińskiego, był ożeniony z Anną
22
23
20
21
Ibidem, s. 3.
Ibidem, s. 4, 6 i 91.
Ibidem, Ap, Biskupiec, sygn. E 50, k. 163v–164.
Ibidem, AB, sygn. H 270/III, s. 14.
242
Danuta Bogdan
Stach von Goltzheunis, zmarłą w 1667 r. Małżonkowie doczekali się ośmiu synów
i trzech córek.
Dziadek Jerzy Zygmunt, urodzony w Marunach (Maraunen) w komornictwie
lidzbarskim 27 grudnia 1626 r., a zmarły w 1676 r., był polskim rotmistrzem i starostą reszelskim. Żenił się dwukrotnie: z Anną Elżbietą oraz z Marianną de Bulowice
Nycz. Z drugiego małżeństwa wywodził się Jerzy Ludwik, ojciec żony testatora.
Jerzy Ludwik urodził się 5 września 1671 r. w Kętrzynie (ochrzczono go
6 września w Reszlu24), a zmarł w 1728 r. Był on dwukrotnie żonaty: po raz pierwszy w 1703 r. z Heleną Eufrozyną (Rosiną) von Stoessel z Komaluzów w komornictwie dobromiejskim, a po raz drugi – jesienią 1711 r. z Marią Katarzyną von
Brandt z Rogit w komornictwie braniewskim.
Z pierwszego małżeństwa przyszło na świat troje dzieci: Gotfryd Jerzy, urodzony w Komaluzach 8 kwietnia 1704 r.25, zmarły w 1747 r. (ożeniony z Karoliną von Schimmelfennig, urodzoną w Urbanowie w komornictwie dobromiejskim
28 grudnia 1708 r., zmarłą w Babiaku w komornictwie melzackim 26 kwietnia
1777 r.26); Józef Karol, urodzony w Dadaju 23 kwietnia 1705 r.27, zmarły w Braniewie 11 czerwca 1765 r. w wieku 60 lat28, a pochowany w tej miejscowości
zapewne 27 czerwca 1765 r.29, starosta braniewski i wójt krajowy; zapewne jesienią 1731 r. ożeniony z Katarzyną von Hatten, córką Zygmunta, dziedzica Klewek
i Ełdyt w komornictwie dobromiejskim, urodzoną w Ełdytach 20 grudnia 1712 r.,
zmarłą w Klewkach 6 kwietnia 1734 r. (dyspensa w związku z trzecim i czwartym
stopniem pokrewieństwa została udzielona narzeczonym 28 września 1731 r.30; doczekali się dwóch synów: Ludwika Zygmunta31 oraz Gotfryda Jerzego32). Trzecim
dzieckiem Jerzego Ludwika z pierwszego małżeństwa była córka – Gertruda Ludwika, urodzona w Dadaju 11 kwietnia 1706 r.33
Z drugiego małżeństwa urodziło się czworo dzieci: Gertruda Eleonora, urodzona w Komaluzach 1 listopada 1712 r.34, zmarła w 1794 r. w wieku 82 lat w Lidz-
26
27
28
29
24
25
32
33
30
31
34
Ibidem, Ap, Reszel, sygn. E 463, k. 57.
Ibidem, Świątki, E 242, k. 48.
Ibidem, AB, sygn. H 270/III, s. 15.
Ibidem, Świątki, sygn. E 248, k. 29.
Ibidem, Braniewo, sygn. E 87, k. 33v – tu data 27 czerwca 1765 r., choć w ibidem, AB, sygn.
H 270/III, s. 15 – data 28 czerwca 1765 r.; wydaje się, że trzeba zawierzyć proboszczowi
braniewskiemu prowadzącemu parafialną księgę zmarłych.
Ibidem, AB, sygn. A 29, k. 243.
Ibidem, Ap, Świątki, sygn. E 242, k. 114.
Ibidem, k. 117.
Ibidem, Ramsowo 51, s. 55, skąd informację tę zaczerpnął P. Anhuth: ibidem, sygn. H 270/III,
s. 15.
243
barku Warmińskim (pogrzeb 5 listopada)35 (żona Zygmunta von Melitz, urodzonego w Garzewie 7 sierpnia 1694 r., zmarłego 24 kwietnia 1762 r.); bliźniaczki
Justyna Joanna i Barbara Helena, urodzone w Komaluzach 8 listopada 1716 r.36
Czwartym dzieckiem była Maria Katarzyna, urodzona po 1 lipca 1717 r. (a właściwie między tą datą a 1721 r., biorąc pod uwagę rok jej pierwszego zamążpójścia),
zmarła w 1781 r. (była dwukrotnie zamężna: przed 25 czerwca 1741 r. wyszła za
owdowiałego wiosną tegoż roku starostę lidzbarskiego Sebastiana Młodzianowskiego37, a gdy ten umarł w Lidzbarku 2 października – pochowany 9 października
– 1743 r.38, wtedy między 18 a 31 października 1744 r.39 poślubiła kapitana wojsk
pruskich Antoniego Chryzostoma von Helden-Gąsiorowskiego.
Z tym ostatnim małżeństwem związany był swego rodzaju skandal obyczajowy.
Chodziło o zarzut porwania panny młodej przez przyszłego małżonka i musiało
być coś na rzeczy, skoro biskup warmiński Adam Stanisław Grabowski zlecił oficjałowi dochodzenie, mające ustalić, czy doszło do porwania wdowy po staroście
lidzbarskim, czy też nie40. Ostatecznie sprawę załagodzono, przyjmując, że nic się
nie stało wbrew woli szacownej młodej wdowy. Po udzieleniu 26 września 1744 r.
dyspensy w związku z czwartym stopniem pokrewieństwa narzeczonych, ich związek mógł zostać prawnie usankcjonowany. Stało się to zapewne już w następnym
miesiącu. Małżonkowie nie doczekali się potomstwa, może dlatego już 15 października 1753 r. spisali wzajemny testament, testamentum reciprocum, żeby zabezpieczyć prawa do majątku w wypadku śmierci jednego z partnerów41. Jednak
16 kwietnia 1765 r. zdecydowali się na spisanie kolejnego testamentu, będącego
przedmiotem tego artykułu. Maria Katarzyna – jak już wspomniałam – zmarła
w 1781 r., a Antoni Chryzostom – 6 września 1768 r.
Ibidem, Lidzbark Warmiński, sygn. E 264, k. 94.
37
Ibidem, AB, sygn. H 270/III, s. 139: wówczas małżonkowie pokwitowali od Zygmunta von
Melitza z posagu Marii Katarzyny 6500 florenów, jakie miała zagwarantowane z Legin
w kontrakcie przedślubnym. Z kolei 19 września 1741 r. Maria Katarzyna została określona
jako „prawowita małżonka” Młodzianowskiego (ibidem, AB, sygn. A 32, k. 226). Por.: P. Anhuth, w: ibidem, sygn. H 270/III, s. 15 – Młodzianowscy pobrali się 1 października 1742 r.
38
Ibidem, Ap, Lidzbark Warmiński, sygn. E 262, k. 106v.
39
Ibidem, AB, sygn. A 67, k. 10v – tu informacja o ich kontrakcie przedślubnym z 18 października 1744 r.
40
Ibidem, Ap, Lidzbark Warmiński, sygn. E 259, k. 87–87v.
41
Ibidem, AB, sygn. A 67, k. 10. Taka informacja na dokumencie z 9 lutego 1771 r., zatytułowanym „G[e]n[er]osus Josephus Gąsiorowski contra G[e]n[er]osam Catharinam ab Hatten olim
G[e]n[er]osi Antonii Gąsiorowski conjugem ratione haereditatis sibi post obitum modo dicti
fratris debitae”; ibidem, s. 10–10v. W tym sporze prawnym sędziwego Józefa Kajetana von
Helden-Gąsiorowskiego reprezentował szwagier Józef de Wilkaniec, a Katarzynę, wdowę
po Antonim Chryzostomie von Helden-Gąsiorowskim, jej kuzyn Teodor von Hatten. Sprawa
miała dalszy ciąg 9 marca 1771 r.; ibidem, k. 15–15v.
35
36
244
Danuta Bogdan
W kontekście sporu prawnego powstałego po śmierci testatora warto wspomnieć
osobę brata Jerzego Ludwika von Hatten, Zygmunta Albrechta, który w małżeństwie z Marianną Nenchen po trzech córkach doczekał się w 1717 r. syna Teodora,
który ożenił się z Dorotą Teresą Heinigk. Teodor zmarł 6 lutego 1787 r. w Ełdytach,
a jego żona 16 stycznia 1770 r. w Braniewie42.
Można tu dodać, że 3 sierpnia 1761 r. „Perillustris M[a]g[nifi]cus D[ominus]
Gąsiorowski Portittensis” był jednym z trzech świadków na ślubie Anny Marianny
Gąsiorowskiej, córki Józefa Kajetana i Justyny von Bystram, z Gotfrydem Georgiem von Hatten, synem Józefa Karola, wójta krajowego, i Katarzyny von Hatten43.
Z kolei Maria Katarzyna już jako wdowa była matką chrzestną niemowlęcia
chrzczonego w Komaluzach 16 kwietnia 1770 r.44
Beneficjent testamentu
Rudolf Anton von Lauterbach urodził się w 1741 r. Wynika to z zapiski z 3 maja
1801 r. o jego śmierci w wieku 60 lat. Musiał być więc przy testatorze od lat młodzieńczych (w chwili spisywania testamentu przez Helden-Gąsiorowskiego miał
ukończone 24 lata). Po śmierci opiekuna i otrzymaniu spadku, jego status społeczny znacząco wzrósł. Jednak Lauterbach, mimo osiągnięcia stabilizacji materialnej,
ożenił się dopiero 29 listopada 1780 r. z Katarzyną, córką szlachcica z Ramsowa
w komornictwie jeziorańskim, Balthasara de Bulowicze Nycza. Wcześniej robił
karierę w armii pruskiej; zawierając związek małżeński, Lauterbach był już w stopniu podporucznika45.
O pannie młodej możemy powiedzieć nieco więcej niż o jej wybranku. Mianowicie dziadek Katarzyny, Michał Nycz (zmarły w 1724 r.), ożenił się w Kiwitach
w komornictwie lidzbarskim 14 października 1710 r. z córką Jana Krzysztofa Knobelsdorfa z Mengen (Meynen) w komornictwie lidzbarskim, Anną Katarzyną46.
Z tego związku przyszło na świat ośmioro dzieci; m.in. 22 stycznia 1720 r. naroIbidem, sygn. H 270/III, s. 4, 6 i 15.
Ibidem, Ap, Święta Lipka, sygn. E 232, k. 114.
Ibidem, Ramsowo, sygn. 58, s. 83. P. Anhuth podał błędną datę ślubu: 10 września 1790 r.;
zob.: ibidem, AB, sygn. H 270/II, s. 19. „Generosus D[omi]nus Rudolfuss de Lauterbach
Leithenantius S[acrae] R[egiae] M[aiestatis] Prussiae, haereditarius d[omi]nus in Lengeinen
[et] Nobilis Virgo [Catharina] G[e]n[er]osi D[omi]ni Balthasari de Bułovicze Nycz haeredis
in Ramsau etc. filia. Testes: Generosus D[omi]nus Antonius de Sikorski haereditarius d[omi]
nus Katreinen, Leutenantius; G[enerosus] D[omi]nus de Quooss haereditarius in Kuczkeinen
et Raffky d[omi]nus, Leutenantius”.
46
Ibidem, Ap, Kiwity, sygn. E 286, k. 16.
44
45
42
43
245
dzili się bliźniacy: Baltazar Gotfryd (zmarły 25 października 1792) i Jan Chrzciciel47. Baltazar Gotfryd ożenił się 4 maja 1744 r. z Eleonorą Schau (zmarłą 26
sierpnia 1781)48. Miał z nią 10 dzieci: siedmiu synów i trzy córki. Czwartym z kolei
dzieckiem, a drugą córką, była urodzona 25 kwietnia 1752 r. Katarzyna, której
chrzestnymi zostali: starosta olsztyński Jan Jerzy Weiss i Katarzyna Marquart, żona
Wawrzyńca – kapitana wojsk polskich49.
Małżeństwo Lauterbachów utrzymywało zażyłe kontakty z rodem von Helden-Gąsiorowskich. Kiedy 8 stycznia 1787 r. Józef Klemens Jodok von Helden-Gąsiorowski żenił się z młodszą siostrą Katarzyny, Teresą Brygidą (urodzoną
29 września 1760 r.50, a zmarłą 12 stycznia 1798), świadkami na tej ceremonii byli:
Lauterbach, właściciel dóbr Dadaj i Łęgajny w komornictwie barczewskim, oraz
Antonius de Sikorski, właściciel dóbr Kojtryny w komornictwie jeziorańskim51.
Z kolei Katarzyna Lauterbach z majątku Dadaj została 29 kwietnia 1790 r. chrzestną trzeciego dziecka Józefa Klemensa Jodoka i Teresy Brygidy von Helden-Gąsiorowskich, Katarzyny Justyny, a Rudolf Lauterbach – 13 grudnia 1791 r. chrzestnym
ich kolejnego potomka, Augusta Rudolfa Klemensa52.
Katarzyna Lauterbach wystąpiła jeszcze dwukrotnie w roli matki chrzestnej:
1 sierpnia 1795 r., Katarzyny, córki Ignacego Behrendta, nauczyciela w Ramsowie,
oraz Rozalii, córki Michała Patackiego, obywatela Biskupca. Natomiast 5 stycznia
1801 r. trzymała do chrztu Józefinę Katarzynę Ernestynę, córkę Ludwika de Mathy’ego, dziedzica z Makohlen w komornictwie jeziorańskim, i Antoniny, córki
Józefa de Marquarta, dziedzica Wielochowa (Grossendorf) w komornictwie lidzbarskim53.
Lauterbach zmarł na puchlinę wodną (Wassersucht) 3 maja 1801 r., a 6 maja został pochowany54. Katarzyna Lauterbach (Catharina de Lauterbach) przeżyła męża,
zmarła bowiem w Dadaju 5 czerwca 1819 r. (pochowano ją 8 czerwca) w wieku –
jak zapisano w księdze parafialnej – 72 lat (faktycznie miała ukończone 67 lat)55.
49
50
51
52
53
54
55
47
48
Ibidem, AB, sygn. H 270/II, s. 19.
Ibidem, sygn. 52, s. 17.
Ibidem, s. 58.
Ibidem, Ap, Ramsowo, sygn. 52, s. 303 i 400.
246
Danuta Bogdan
Testament
Antoni Chryzostom von Helden-Gąsiorowski, będąc zdrowym na ciele i umyśle, poprzez dokonanie 16 kwietnia 1765 r. zapisu testamentowego przekazał wraz
z żoną wyszczególnione w spisie ruchomości i pieniądze swojemu wychowankowi
Rudolfowi Antoniemu Lauterbachowi. We wstępie dziękował podopiecznemu za
jego wierną służbę i podkreślał wielkie do niego przywiązanie. Małżeństwo von
Helden-Gąsiorowskich nie doczekało się potomka i sądząc po zapisie testamentowym, traktowało Lauterbacha jak syna.
Porównując testament sporządzony w 1765 r. przez małżeńską parę von Helden-Gąsiorowskich z dyspozycjami testamentowymi szlachty warmińskiej sprzed wieku, uderza w nim skrótowość osiemnastowiecznej formy zapisu i niemal całkowita
rezygnacja z umieszczanych zwyczajowo we wstępach tego rodzaju dokumentów
formuł dewocyjnych56. Jedyny bowiem zwrot pobożny znalazł się w nagłówku.
Przeważającą część zapisu stanowią luksusowe przedmioty stanowiące wyposażenie gospodarstwa domowego. Są to srebrne dzbanki i dzbanuszki do kawy,
herbaty i mleka. Wśród dzbanków do kawy znalazły się trzy wykonane ze śląskiej
ceramiki z Bolesławca, łączonej z elementami ze srebra. Lauterbach wyposażony
został też w srebrne sztućce: łyżki, noże, widelce, łyżeczki do herbaty, srebrną cukiernicę, porcelanową miskę oraz tuzin porcelanowych filiżanek. Wśród luksusowych przedmiotów ze srebra wyszczególniono też srebrny angielski zegar, srebrne
etui i dwie tabakierki. Lauterbach otrzymał ponadto sześć szklanek do wina, tyle
samo do piwa oraz dwie kryształowe solniczki.
Mniej cenne, do codziennego użytku, były przedmioty cynowe i metalowe: dwa
duże, cztery średnie i cztery małe półmiski, dalej sześć zwykłych talerzy cynowych, dwanaście innych talerzy, miska do mycia oraz dzban ze świetnej angielskiej
cyny, dwadzieścia cztery talerze holenderskie, dobry kociołek do ryb, metalowy
mały moździeż.
Z broni zapisano Lauterbachowi: dwie szpady z tombaku, dwa najlepsze pistolety von Helden-Gąsiorowskiego oraz dwie flinty.
Wśród przedmiotów związanych z oporządzeniem konia znalazły się: nowe
angielskie siodło, szamerowane srebrem czapraki w kolorze cytrynowym oraz safianowa, żółta uzda, a także zwykłe berlińskie siodło oraz czerwone czapraki ozdobione złotymi frędzlami.
56
Na problematykę testamentów z obszaru Warmii zwrócił uwagę ks. Alojzy Szorc w rozdziale pracy Dzieje Warmii 1454–1660. Stan i postulaty badawcze, Olsztyn 1999, s. 99–107.
Por.: D. Bogdan, Testamenty szlacheckie i mieszczańskie z XVII wieku jako przejaw kultury
prawnej Warmii, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie (dalej: KMW) 2004, nr 4, s. 463–473;
eadem, Testament warmińskiego wójta krajowego Krzysztofa Pfaffa z 1606 r., KMW, 2005,
nr 1, s. 71–88.
247
Lauterbach otrzymał też najlepszego konia pociągowego, do tego nowe siodło
oraz biało-niebieski lamowany czaprak. Miał też wybrać sobie dwa z dwu- i trzyletnich źrebaków do powozu bagażowego. Dostał też stary powóz, który jednak
sam musiał wyremontować za własne pieniądze. Przypadły mu również dwa obite
mosiądzem końskie zaprzęgi z mosiężnymi sprzączkami, turecki czerwony haftowany złotem i ozdobiony frędzlami czaprak pod wierzchowca, a także cztery
zwykłe wełniane czapraki w kolorze biało-czerwonym. Zapisano mu jeszcze małe
sanie na polowania wraz z szarym przykryciem i poduszkami do siedzenia. Lauterbach otrzymał ponadto dwie nowe liberie z brązowego i jasnoniebieskiego sukna
dla lokaja i stangreta oraz dwa płaszcze dla nich z brązowego sukna i surduty.
Darczyńca zapisał mu również swoje ubrania. Najpierw ubrania dzienne: pierwsze w kolorze stalowym ze srebrnymi wyłogami oraz kamizelką; drugie brązowe,
szamerowane srebrem, wraz jasnoniebieską kamizelą z drogietu57; trzecie całkiem
nowe ubranie w kolorze brzoskwiniowym, z kamizelą oraz spodnie i szamerowana
kamizela w kolorze słomianym; czwarte nowe ubranie w kolorze cynamonowym
i spodnie. Z wierzchnich ubiorów Lauterbach otrzymał: szubę ocieplaną futrem
z angielskich popielic, codzienną, zieloną szubę ocieploną futrem z lisich brzuchów, szafirowo-niebieską szubę z drogietu, ocieploną futrem z lisów krzyżowych,
a także ocieploną futrem szubę z kamlotu w kolorze stalowym.
Przekazano mu też wszystkie kapelusze, szlafroki, bieliznę spodnią i wierzchnią, jedwabne, niciane i bawełniane pończochy, jedwabne i białe chustki do nosa,
szlafmyce, harbajtle58, buty z cholewami, pantofle, sprzączki i wszystko, co do
ubioru należy. Helden-Gąsiorowski zastrzegł sobie jedynie prawo dysponowania
bogatymi, odświętnymi strojami.
W dalszej części testamentu spisano przeznaczone dla Lauterbacha przedmioty wyposażenia mieszkania, a mianowicie: łoże z zieloną draperią oraz pierzyną,
piernatem, czterema poduchami, materacem i trzema cienkimi poszwami; taftowy
parawan; fotel tapicerowany zieloną materią oraz do kompletu sześć tapicerowanych krzeseł; wielkie lustro ścienne (które wisiało w browarze) i małe lustro w posrebrzanych ramach na stolik nocny; dwa srebrne lichtarze, sześć posrebrzanych
świeczników ściennych oraz cztery takie same świeczniki stołowe; trzy komplety bielizny stołowej składające się z trzech małych tacek, osiemnastu serwet oraz
czterech większych, ręcznie robionych, a także dwa tureckie kobierce na stół.
Lauterbach obdarowany został też książkami, sztychami, obrazami i mapami.
Ponadto von Helden-Gąsiorowski, odkładając przez wiele lat pieniądze na
zabezpieczenie przyszłości Lauterbacha, uzbierał sumę 2000 talarów, czyli 6000
guldenów pruskich. Zdaniem testatora Lauterbach powinien włożyć je na procent,
zanim będzie go stać na kupno własnego majątku. Lauterbach miał też własne
Materia półjedwabna lub półwełniana.
Woreczki na włosy.
57
58
248
Danuta Bogdan
oszczędności, które przechowywał u opiekuna. Była to suma 28 dukatów, czyli 60
talarów lub 180 guldenów pruskich, które otrzymał w prezencie od starszego brata
von Helden-Gąsiorowskiego, kanonika fromborskiego Andrzeja Dyzmy de Helden-Gąsiorowskiego (zmarł 1767)59. Donator złożył pod dokumentem zatrzeżenie,
że jeśli będzie mógł, to przeznaczoną dla Lauterbacha sumę 2000 talarów wypłaci
mu jeszcze za życia, jeśli jednak tak się nie stanie, gdyż w kasie majątku po jego
śmierci nie będzie takiej sumy, to resztę brakujących pieniędzy Lauterbach powinien otrzymać z bieżących dochodów z dóbr Potryty, szczególnie z miejscowego
młyna.
W dyspozycji testamentowej von Helden-Gąsiorowski zobowiązał małżonkę,
a także rodzeństwo i innych prawowitych spadkobierców, aby dopełnili wykonania
testamentu zgodnie z jego wolą i nie czynili żadnych przeszkód, które zmusiłyby
obdarowanego do skierowania apelacji do władzy zwierzchniej biskupstwa. Aby
uprawomocnić ten akt, von Helden-Gąsiorowski nie tylko złożył pod nim swój
własnoręczny podpis i pieczęć rodową, lecz także postarał się o włączenie kopii
testamentu do księgi ziemskiej starostwa jeziorańskiego, dzięki czemu dokument
zachował się do dziś.
Przygotowując testament do druku, zastosowano następujące zasady edytorskie: usunięto zdwojenia spółgłosek (tz, ck, ff), ujednolicono łączną i rozdzielną
pisownię wyrazów zgodnie z zasadami współczesnego języka niemieckiego oraz
interpunkcję. Umlauty zachowano zgodnie ze współczesną pisownią. W tekście zaś
pozostawiono nieme „h”60.
A Kopiczko, Gąsiorowski Andrzej, w: Słownik Biograficzny Kapituły Warmińskiej, Olsztyn
1995, s. 66. Zob. też testament Andrzeja Dyzmy Gąsiorowskiego w: AAWO, Archiwum Kapitulne (dalej: AK), sygn. I, T 6, k. 4–10v.
60
Stosowano zasady zawarte w instrukcji wydawniczej: J. Schultze, Richlinien für die äussere
Textgestaltung bei Herausgabe von Quellen zur neueren deutschen Geschichte, „Blätter für
deutsche Landesgeschichte” R. 98, 1962, s. 1–11; druk też w: Richlinien für die Edition landesgeschichlicher Quellen, red. W. Heinemeyer, Marburg–Köln 1978, s. 25–36.
59
249
An e k s ź r ó d ł o w y
Kopia: Archiwum Państwowe w Olsztynie, Kammeramt Seeburg 1755–1770, 1550/3, s. 529–533, dokument złożony z 3 kart o wymiarach 20 x 35,5 cm, zapisany na 6 stronach, atrament czarny, pismo
neogotyckie, papier pożółkły, brzegi postrzępione.
[s. 529] Im Namen der Allerheiligsten Dreifaltigkeit Gottes.
Kund und zu wissen sei jedermänniglichen, insonderheit denen, so es heran gelegen,
dass ich Endes unterschriebener, nach reiflicher Überlegung und Wohlbedacht, meinem lieben Zügling Rudolph Anton v[on] Lauterbach, in Ansehung und Vergeltung seiner mir treugeleisteten Dienste und meiner vor denselben habenden Affektion, nächststehende Summe
an Gelde und Sachen noch bei meinem Leben, da ich dem allerhöchsten sei Preis, Lob
und Danck bei recht guter Gesundheit und völligem Verstande bin, schenke, vermache und
verschreibe:
ein silberne Kaffee und Milchkanne,
ein Paar silberne Leuchter,
sechs silberne Löffel, Messer und Gabeln,
ein kleines silbernes Theepotschen,
ein silberne Zuckerdose,
sechs silberne Theelöffel,
drei mit Silber eingefasste Kaffeekänchen von Buntzlauer Erde61,
einen Porcellainen Spülnapp [sic],
ein dutzent Porcellaine Tassen,
sechs Stück fein versilberte, metalleneur, berlinische Blackerts oder Wandleuchter,
vier Stück dergleichen Tischleuchter,
zwei türckische Tischteppichte,
eine mit grünen Zeuge behängene Bettstelle, nebst einem volligen aufgemachten Bette,
bestehend in einem Oberbette, Unterbette, Föhle, vier Küssen, einer Materaz und drei
feinen zu diesen Betten gehörige Überzüge,
ein Spannbett und einen alten grünen, taftelien Pavillon und über dieses noch ein gantzes Stück neuen Parchent62,
ein grün beschlagenen Armstuhl nebst sechs Stück gleichfalls grüne beschlagene Lehrstühlen von selbiger Gattung,
einen grossen Wandspiegel, der in der Brauhausstube ist,
einen kleinen Spiegel mit einem versilberten Rahmen auf den Nachtisch,
alle meine Bücher, Kupferstichen, Bilder und Landkarten,
drei Garnituren von gezogenem Tischzeüge bestehend in: drei ákleinenñ63 Taffeltacken
und drei Halbe dutzenden Servietten, wie auch vier Stück noch grossere von so genanter
Haussarbeit,
zwei grosse, vier mittlere [s. 530] und vier kleine Schüsseln,
Bunzlau – Bolesławiec, miasteczko na Dolnym Śląsku.
Barchan.
63
Nadpisane nad wierszem.
61
62
250
Danuta Bogdan
6 Stück Teller von ordinairem so genanten Kronzinn,
ein dutzent Teller,
ein Waschbecke nebst einer Giesskann von feinem englischen Zinn,
zwei Saladieres von englischem Zinn,
zwei dutzent holländische Teller,
einen recht guten Fischkessel,
zwei Kastrollen,
eine metalleune kleinen Mörser nebst der Stosskeile,
eine englische Blasbalge64,
eine Feurzang65,
sechs Stück Wein- und so viel Biergläser,
zwei kristalleun Salzfässchen,
ein silberne englische Uhr,
ein mit schwarz Chagrin66 bezogenes silbernes Etuit,
zwei Tabaquieres,
einen tombackenen Degen,
einen Hirschfänger67 nebst denen dazu gehörigen Gehencken68
zwei Paar von meinen besten Pistolen, das dritte ist sein eignes, wie auch zwei Flinten,
einen englischen mit Tuch beschlagenen Sattel von citronen Farbe, nebst einer gantz
neue noch nicht gebrauchten mit Silber en dessein chamerirten Schabr[acke]69 von selbiger Farbe, wie auch einen gelben saffianenen Zaum, Vorder- und Hinterzeig70 und
gelber Trense71,
meiner ordinairen berlinischen Sattel und rothe mit goldenen Frenssen gleichfals besetzte Schabracke,
das beste von meinen Arbeitspferden vor einen Reitknecht nebst einem recht gutten,
neuen Sattel und einer lichtblauen mit Borten besetzten Schabraque und Halfter72, Kappen und allem gehörigen Reitzeuge73,
zwei von meinen zwei oder dreijährigen Pfohlen, die er sich selbsten wählen wird, zu
einem Bagagewagen,
eine alte Kariole74, welche er mit seinem eigenen Gelde hat repariere lassen,
einen kleinen Rüstwagen75,
zwei mit Messing beschlagene Pferdgeschirr mit messingenen Schnallen,
Miech kowalski.
Obcęgi kowalskie.
66
Wyprawiona końska skóra.
67
Kordelas, nóż myśliwski.
68
Pendent, pas przez ramię.
69
Szabraki/czapraki – ozdobna kapa umieszczana pod siodłem.
70
Vorderzeug und Hinterzeug.
71
Tręzla, uzda.
72
Uzda.
73
Rząd, ozdobna uprząż.
74
Kariola, powóz.
75
Furgon, wóz wojskowy.
64
65
251
meinen kleinen Jagdschlitten nebst der grauen Decke und einem Sitzküssen,
eine rothe türckische Pferddecke auf das Reutpferd,
vier Stück ordinaire roth-weiss gestreifte, wollene, gute Pferddecken,
zwei gantz neue Livrees76 vor einen Laquais oder Reutknecht und vor einen Kutscher
von gutem braunen und lichtblaune [s. 531] Tuch wie meine jetzige tägliche Livree ist
nebst zwei Mäntel von braunem Tuch wie die Röcke.
An Kleidern:
mein stahlfarbenes Kleid mit silberstoffenen Aufschlägen und Veste77,
mein leberfarbenes mit Silber [s]chamerirtes Kleid neb der licht-blauen droguetteune78
Veste,
mein ganz neues pfirsischfarbenes Kleid nebst der Veste und Beinkleider wie auch der
[s]chamerirten Paille Veste mit Silbet,
mein ganz neues Kanehlfarbenes Kleid mit Veste und Beinkleider,
mein Pelzrock mit englischem Grauwerck gefüttert,
meinen täglichen grünen Pelz mit Fuchswammen gefüttert,
mein saphirblaue droguettene mit Kreuzfuchs gefütterte Kirej,
meinen kamelotteune79, stahlfarben mit Fuchs gefütterten Pelzmantel,
alle meine Hütte, Schlafröcke, mein sämtliches Weisszeug oder Wäsche, alle meine
seidene, zwirnene und Baumwollene Strümpfe, seidene und weise Schnupftücher,
Schlafmitzen, Haarbeutel, Stiefflen, Schu, Schnallen und alles was zu meinem Anzüge
gehöhret, ausser dem Pompadourenen Kleide, der reichen drap[ierte] d’or Veste und
Beinkleidern, davon mir die fernere Disposition noch vorbehalte.
An Baarengelde, welches für Ihn seit vielen Jahren gesammlet zweitausend Reichsthaler80 oder sechs tausent preusische Gulden81 in guter Münze, wie selbige anjetzo, da ich dieses schreibe, in der hiesigen Provinz Ermland gangbar ist, welche er auf Zinsen austun soll,
bis Er sich damit was eigenes kaufen und anschaffen können wird. An seinem eigenen Baarengelde, welches Er sich von seiner Jugend an gesamlet hat, sind in meiner Verwahrung
acht und zwanzig Dukaten an Golde, sechszig Reichsthaler oder hundert achtzig preusische
Gulden an silber Gelde wie auch hundert Reichsthaler oder drei hundert Gulden, welche er
den 11. Junii von dem Domherrn meinem ältesten Herrn Bruder zum Geschenke bekomen
hat. Alles dieses benennete und specificirte sowohl an Sachen als Baaremgelde verschreibe,
vermache und schencke noch bei meinem Leben dem obgemelten [s. 532] meinem Zügling
und Diener Rudolph Anton von Lauterbach, dabei bitte, verpflichte und beschwöre meine
Liebwerteste Frau Gemahlin, mein liebes samtliches Geschwister und sowohl meine natürliche Erben, Erbnemere und andere Testaments Erben, dass sie demselben von dem specificirten Gelde, Mobilien und andern Sachen nicht das aller mindeste enziehen, vorbehalten
und auf keinerlei Weise strittig machen, ohne die allergeringste Verweigerung, Einwendung,
Schwierigkeit und Exception, sie mag auch Namen haben wie sie immer wolle, getreulich
Liberia.
Weste – kamizela.
78
Drogiet – materia półwełniana półjedwabna.
79
Kamlot – wełniana tkanina.
80
1 Reichstalar = 90 gr.
81
1 Gulden/Floren = 30 gr.
76
77
252
Danuta Bogdan
extradiren und herausgeben, damit derselbe nicht Ursach habe bei der Verweigerung seine
Zuflucht, zu der hohen Landesobrigkeit zu nemen und bei hoch deroselben Recht und Gerechtigkeit zu suchen. Zu mehreren Glauben, Sicherheit und Festhaltung dessen, habe diese
meine Verschreibung oder Donation in vivis, mit eigener Hand aufgesetzet, mit dem mir
angebohrnen Wappen besieglet und zu mehrerer Kräfte denen Schriften des Fürstbischöflichen Amts Seeburg einverleiben lassen. So geschehen in meinem Hofe Potritten, den 16 ten
Tag des April Monaths, im Jahr des Herrn Jesu Christi unsers Seeligmachers, ein tausent
sieben hundert fünf und sechszig
[Locus Sigilli] Anton Chrisostom von Helden-Gąsiorowski, Königlicher Preussischer
Hauptmann, Ritter des Ordens de la Generosité, Erbherr auf Potritten.
Post scriptum. Sol[l]te ich bei meinem Leben obbemeldetem meinem Zügling und Diener Rudoph Anton die Summe von zweitausent Reichsthaler selbst perschönlich bei meinem Leben geben können, nach meinem Ableben aber nicht so viel an Baaremgelde in der
Kasse vorhanden sein. Soll demselben so viel als daran fehlen möchte auf mein Erbgut und
Eigentum Potritten und in Specie auf die Einküfte von der Mühle angewiesen und so lange
mit vier vom hundert verzinset werden, bis Ihme die gantze Summe wird völlig ausgezahlet
sein worden. Datum ut supra
[Locus Sigilli] Anton [s. 533] Chrisostom von Helden-Gąsiorowski,
[Locus Sigilli] Catharina Gąsioro[w]ska gebohrne von Hatten
Cum suo originali concordare testor
Joseph Rogalli consul, judex Seeburgensis
ad hunc actum specialiter requisites
Artykuły
recenzyjne
Czasy Nowożytne
TOM 27
ROK 2014
Kazimierz Maliszewski
Toruń
Kilka myśli i uwag wokół problematyki obyczajów
w kulturze staropolskiego sarmatyzmu
Wciąż otwartym problemem do dyskusji wśród badaczy różnych dziedzin polskiej humanistyki pozostaje zagadnienie sarmatyzmu1. Ocena jego roli w historii
kultury polskiej nie należy do spraw łatwych. Trzeba jej dokonać w sposób historyczny, uwzględniając kontekst ogólnoeuropejski i wewnętrzne przemiany, aby uniknąć z jednej strony przesadnych apologii, z drugiej zaś – potępień. Samo już pojęcie
„sarmatyzm” ma charakter szeroki i dyskusyjny. Oprócz bowiem zewnętrznych cech
(swoisty sposób bycia, rubaszność, ciemnota i konserwatyzm staroszlachecki) sarmatyzm obejmował różnorodne zjawiska, występujące w religijności, literaturze, sztuce,
świadomości społecznej i politycznej oraz obyczajowości społeczeństwa szlacheckiego w okresie od XVI do XVIII w. W istocie rzeczy, na podstawie zarówno starszej,
jak i najnowszej literatury przedmiotu, możemy mówić o różnorodnych obliczach
i kształtach, a nawet paradoksach polskiego sarmatyzmu i baroku. W dalszym ciągu
jednak nie ma zgody wśród historyków kultury, badaczy historii literatury i sztuki,
socjologów i antropologów kultury co do zakresu samej definicji tego kulturowego fenomenu, jak też jego zakresu czasowego. Można wręcz stwierdzić, że pojęcie
sarmatyzmu jest często stosowane jak swoisty wytrych do charakterystyki różnych
zjawisk ideologicznych i kulturowych. Każdy ze znanych badaczy tego fenomenu,
takich jak Tadeusz Ulewicz, Tadeusz Mańkowski, Stanisław Cynarski, Janusz Pelc,
Janusz Tazbir i Jacek Staszewski, określał też inny czas powstania i trwania sarmatyzmu. Niezwykle cenne okazują się oceny polskiego sarmatyzmu formułowane przez
współczesnych uczonych zagranicznych, a wśród nich Hansa Jürgena Bömelburga2.
Uwagi na marginesie pracy Marii Boguckiej, Między obyczajem a prawem. Kultura sarmatyzmu w Polsce XVI–XVIII wieku, Wydawnictwo Neriton, Warszawa 2013, ss. 302.
2
H. J. Bömelburg, Frühneuzeitliche Nationen in östlichen Europa. Das polnische Geschichtsdenken und die Reichweite einer humanistischen Nationalgeschichte (1500–1700), Wies1
256
Oryginalny, własny obraz kultury sarmackiej w XVI–XVIII w. w europejskim
kontekście kulturowym przedstawiła w swej najnowszej książce wybitna badaczka Maria Bogucka, rozpatrując zagadnienie z punktu widzenia staropolskich obyczajów i panującego prawa. Autorka wpisała się w nurt badań zapoczątkowanych
w okresie międzywojennym przez znakomite studia Jana Stanisława Bystronia, zawarte głównie w jego słynnej dwutomowej syntezie, opublikowanej w latach 1932–
1934, w której ukazał on szeroką i rozbudowaną panoramę życia staropolskiego3.
Faktycznie jednak jego dzieło stanowiło w większym stopniu publikację związaną
z tzw. życiem codziennym niż z wyspecjalizowanym studium obyczaju. Co prawda
autor wykorzystał źródła, głównie literackie, jednak często podawał je bez dat lub
też koncentrował się na pojedynczych barwnych przykładach, ujętych niejako bezczasowo i często zbyt uogólnionych dla całej epoki. W okresie powojennym dziejami obyczajów polskich zajmował się też Zbigniew Kuchowicz, publikując kilka
prac na ten temat, niewolnych jednak od różnego rodzaju mankamentów metodologicznych i źródłowych. Natomiast w 2005 r. ukazała się pierwsza synteza, podejmująca całościowo tę problematykę, opracowana przez historyków krakowskich
pod redakcją Andrzeja Chwalby4. Czasy nowożytne zostały w niej przedstawione
w sposób ciekawy, a zarazem zwięzły i syntetyczny (około 100 stron) przez Marka
Ferenca. Maria Bogucka w omawianej tu książce znacząco rozszerzyła problematykę dziejów powstania i rozkwitu polskiego obyczaju specyficznego dla kultury
polskiej, etapu przewagi kultury szlacheckiej, z jej charakterystycznym apogeum
– sarmatyzmem. Ujęła te zagadnienia w sposób nowoczesny, starając się najpierw
o ścisłe zdefiniowanie terminów „obyczaj” i „prawo”, a następnie opisując je na
podstawie materiałów źródłowych. Nawiązała do współczesnych badań m.in. Williama Grahama Sumnera, Talcotta Parsonsa i Norberta Eliasa, zawierających socjologiczne spojrzenie na obyczaj, nie traktujących go jako relikt przeszłości, lecz
jako ważny element procesu rozwojowego cywilizacji, a zarazem spoiwo i sposób
funkcjonowania grup społecznych i całych społeczeństw5. Podchodząc w ten sposób do tematu, Maria Bogucka zastosowała nowy kwestionariusz pytań, a także nowoczesne metody badawcze, pragnąc nie tylko wymieniać fakty i barwne anegdoty,
lecz także ukazać procesy powstawania i ewolucji obyczaju, jego wpływ na funkcjonowanie określonych struktur społecznych i mentalnych w Rzeczypospolitej od
baden 2006, ss. 559; idem, Polska myśl historyczna a humanistyczna. Historia narodowa
(1500–1700), przeł. Z. Owczarek, wprowadzenia A. Lawaty, Kraków 2011, ss. 855.
3
J. S. Bystroń, Dzieje obyczajów w dawnej Polsce, t. 1–2, wyd. 3, Warszawa 1976.
4
Obyczaje w Polsce. Od średniowiecza do czasów współczesnych, red. A. Chwalba, Warszawa
2005.
5
W. G. Sumner, Folksways, Boston 1907; T. Parsons, Social Structure and Personality, New
York 1955 (wyd. pol.: Struktura społeczna a osobowość, Warszawa 1969); N. Elias, Über den
Prozes der Zivilisation, Soziogenetische und psychogenetische Untersuchungen, Bern 1969
(wyd. pol.: Przemiany obyczajów w cywilizacji Zachodu, Warszawa 1980).
257
XVI do XVIII w. Ponadto podjęła próbę zbadania rozwoju relacji między prawem
a obyczajem, uwydatniając fakt, że w ówczesnej Polsce, w przeciwieństwie do
innych krajów europejskich (gdzie podległość prawu nie była dobrowolna, gdyż
narzucano je odgórnie i wymuszano pod groźbą kary), to raczej obyczaj panował
nad prawem i to on określał sposoby egzystencji oraz zachowania społeczeństwa
staropolskiego.
Jak sama autorka napisała we wstępie, jej praca „została oparta na dotychczasowej literaturze przedmiotu, a także na własnych poszukiwaniach źródłowych,
zwłaszcza w zakresie materiałów słabiej dotąd przy badaniu problematyki obyczajowej wykorzystanej („silva rerum”, inwentarze, testamenty, akta procesów)”
(s. 16).
Konstrukcja książki jest przejrzysta; składa się ona ze wstępu, z dziesięciu rozdziałów i zakończenia (obejmuje łącznie 302 strony). Już tytuły poszczególnych
rozdziałów zapowiadają ciekawą i interesującą lekturę. Dlatego warto je w tym
miejscu wymienić:
1.Czasoprzestrzenne ramy kształtowania się egzystencji mieszkańców Rzeczypospolitej w XVI–XVIII wieku.
2. Anatomia sarmatyzmu. Struktury i więzi społeczne w państwie szlachty.
3. Sarmackie spektakle życia: narodziny – ślub – śmierć i pogrzeb.
4. Podstawy świata staropolskiego: patriarchalizm i rodzina.
5. Gest w kulturze sarmatyzmu.
6. Dom, higiena, odzież w epoce sarmackiej.
7. Sarmata w kuchni, przy stole, w łóżku.
8. Praca i rozrywka.
9. Prawo i przestępstwo.
10.Sarmackie niebo, sarmacka wrażliwość.
Po tych ogólnych uwagach wstępnych, nie chciałbym streszczać wymienionych
rozdziałów, lecz poruszyć kilka wątków i zagadnień wybranych z całej szerokiej
i bogatej w treści pracy, które wydają mi się dyskusyjne.
W trakcie lektury książki rodzi się refleksja nad tym, jak daleka była droga
pomiędzy ideałami, wartościami, wzorcami osobowymi szlachty a ich praktyczną
realizacją w życiu codziennym. Na ile to były ideały albo wartości postulowane
przez elity kierownicze i intelektualne państwa i Kościoła, a na ile realizowane
w rzeczywistości. I tak np. powszechnie głoszony w społeczeństwie szlacheckim
ideał umiaru i poprzestawania na małym nie zawsze był praktycznie stosowany,
choćby przez jego głównego propagatora Mikołaja Reja, który jak wykazał to Wiktor Weintraub, okazał się nie lada groszorobem w życiu i jak się wydaje, zalecanej
przez siebie „poćciwości” nie realizował6. Moim zdaniem, najważniejszy jednak
W. Weintraub, Paradoksy „poćciwości” Reja, w: idem, Od Reja do Boya, Warszawa 1977,
s. 5–29.
6
258
dla kultury staropolskiej i etosu narodowego był fakt, że te pozytywne wartości,
wzorce i ideały w ogóle istniały, że można się było do nich odwoływać. Dobrze też,
że były one wówczas formułowane i szeroko głoszone przez pisarzy, publicystów
i kaznodziejów7.
W tym miejscu dotykamy niezwykle ważnego problemu, jakim był religijny
(głównie katolicki) aspekt kultury staropolskiej. Jak z wielu starszych i nowych
badań wynika, katolicyzm nierozłącznie związał się z polskością od 966 r. To splecenie się polskości z katolicyzmem szczególny wyraz znalazło w kulturze sarmackiej. Jak napisała Maria Bogucka: „dla tysięcy Panów Pasków [...] niewątpliwie
świat pozaziemski był tak samo swojski, jak własny dom i obejście, a zamieszkujące go istoty żywo zainteresowane przygodami i losem każdego człowieka.
Na tym zresztą wspierała się podziwu godna potęga wiary dawnych Polaków,
brak wątpliwości i lęków egzystencjalnych, łatwość spoglądania śmierci w oczy
i przekraczania progu życia” (s. 279). Autorka podkreśliła, że pobożność Polaków
ujawniała się przede wszystkim na zewnątrz, przybierając oryginalne „sarmackie”
cechy w zakresie obrzędowości i praktyk religijnych. W okresie XVI do XVIII w.
dokonała się swoista konsolidacja sarmacko-katolickiego obyczaju oraz opinii
i postaw zbiorowych. Można się zgodzić z Marią Bogucką, że polska religijność
w tej epoce bywała dość płytka. Jednak bywała też – jak to wiadomo m.in. z badań
Karola Górskiego – głęboka. Nie tylko w Hiszpanii i we Francji, lecz także w Polsce w epoce renesansu i baroku powstawały wybitne nieraz dzieła w zakresie duchowości chrześcijańskiej8. W sumie więc wciąż mało wiemy o tej religijności, jej
istocie i „wewnętrzności” oraz roli, jaką odgrywała w mentalności ówczesnych ludzi. Jedno jest pewne, że wiara Sarmatów to była „wiara na serio”. Nie ulega wątpliwości, że polska religijność miała inny charakter niż na zachodzie i wschodzie
Europy. Polegała bowiem nie na rozumowym pogłębianiu prawd wiary, lecz na ich
przyjmowaniu w całości jako podstawy wszelkiego ładu, a zwłaszcza moralnego.
Ogólnie rzecz ujmując, stosunek ówczesnego Polaka do osób boskich i świętych
miał może często utylitarny charakter, jednak opierał się przede wszystkim na podkładzie silnie emocjonalnym. Maria Bogucka podkreśliła ten fakt, stwierdzając, że
typ umysłowości polskiej w XVI do XVIII w. sprzyjał raczej kolorowym, emocjonalnym uniesieniom religijnym niż intelektualnej kontemplacji. W pozaziemskich
postaciach Sarmata widział nie tyle wyrazicieli jakichś określonych idei lub groźnych przedstawicieli sił nadprzyrodzonych, ile zasadniczo bliskich i życzliwych
człowiekowi szafarzy łask i orędowników, których warto było mieć po swej stronie
Por. m.in. zbiorowe opracowanie: Sarmackie Theatrum, t. 1: Wartości i słowa, t. 2: Idee i rzeczywistość. Materiały z konferencji naukowej, Katowice 9–11 grudnia 1998 r., red. R. Ocieczek, przy współudziale B. Mazurkowej, Katowice 2001.
8
Z wielu prac K. Górskiego warto wymienić: Studia i materiały z dziejów duchowości, Warszawa 1980; idem, Zarys dziejów duchowości w Polsce, Kraków 1986.
7
259
we wszelkiej potrzebie. Po krótkiej fascynacji nowinkarstwem reformacji, odstręczony od protestantyzmu oschłym racjonalizmem, przywarł on żarliwie do katolicyzmu w przekonaniu jego nieomylnej doskonałości9.
Banalne jest stwierdzenie, że specyficznie polską cechą religijności był kult
maryjny, natomiast sanktuaria maryjne stanowiły miejsca nie tylko samego kultu,
lecz także, jak to ukazano w książce, były ośrodkami integracji społecznej i kulturalnej. Do sanktuariów tych bowiem pielgrzymowali oprócz katolików również
różnowiercy, widzący w Maryi wspólną królową narodu polskiego. Nasuwa się
tu uwaga, że to właśnie w kulcie maryjnym tkwiło coś zdumiewająco potężnego,
coś instynktownego i głęboko zakorzenionego w bardziej emocjonalnym i wyobrażeniowym aspekcie religii prostych ludzi. Możemy mówić o pewnym specyficznym, swojskim klimacie pobożności maryjnej10. Ponadto trzeba zauważyć, że
bardzo ważnymi ośrodkami religijności i komunikacji społecznej w Rzeczypospolitej przedrozbiorowej okazały się zakony katolickie, z jezuitami na czele, które
wytworzyły w okresie potrydenckim swoistą kulturę klasztorną epoki baroku11.
Ogólnie rzecz biorąc, należy zawsze wyraźnie dostrzegać fakt, że „katolickość”
i „maryjność” nierozerwalnie związały się z kulturą polską, i to głównie w epoce
opisywanej przez Marię Bogucką, czy się tego chce, czy nie chce, czy to się ocenia
pozytywnie, czy negatywnie12. Zjawisko „inkulturacji” danej religii, jej przystosowania się i wniknięcia w różne kultury występuje przecież i w innych krajach.
Przykładem jest anglikanizm (albo odrębny w jego ramach – purytanizm), który
od początku czasów nowożytnych związał się z kulturą brytyjską, a później nawet
z amerykańską.
Ciekawy dla historyka komunikacji społecznej jest rozdział piąty omawianej
pracy, zatytułowany: „Gest w kulturze sarmatyzmu”. Według autorki to właśnie
gest był najwcześniejszym sposobem porozumiewania się ludzi. On też wraz ze
słowem mówionym („audiosferą”) oraz z przekazem wizualnym („ikonosferą”)
odgrywał ważną rolę w kulturze sarmackiej. Mniej uwagi natomiast Maria Bogucka poświęciła zagadnieniu miejsca słowa rękopiśmiennego w komunikacji społecznej Rzeczypospolitej szlacheckiej. Wieki XVII i XVIII to epoka rękopisów. Ludzie
różnych stanów i warstw społecznych, jeśli tylko potrafili pisać, chętnie chwytali za
Por. ciekawe uwagi na temat polskiej religijności M. Gębarowicza, Mecenat Jana III na tle
kultury sarmatyzmu, w: idem, Szkice z historii sztuki XVII w., Toruń 1966, s. 196–197.
10
Ostatnio narosła w Polsce szeroka literatura wokół kultu maryjnego; por.: K. W. Szwarocka,
„Sarmacka Bogini”. Kult maryjny w Polsce doby Baroku, Toruń 2010.
11
Por. podstawowe opracowanie J. Kłoczowskiego, Zakony męskie w Polsce w XVI–XVIII wieku, w: Kościół w Polsce, red. idem, t. 2, Kraków 1969, s. 259–481; oraz M. Borkowska, Życie
codzienne polskich klasztorów żeńskich w XVII–XVIII wieku, Warszawa 1996.
12
K. Maliszewski, Kościół katolicki a kultura polska sarmackiego baroku – w kręgu wzajemnych wpływów i oddziaływań. Próba zarysu problematyki, w: idem, Z dziejów staropolskiej
kultury i cywilizacji, Lublin 2010, s. 87–99.
9
260
pióro, aby utrwalić swój żywot, odnotować na piśmie wydarzenia, w których brali
udział, lub które mieli możliwość obserwować z bliższej lub dalszej perspektywy –
całe to dziejące się na ich oczach theatrum mundi. Efektem tej skłonności był bujny
rozwój pamiętnikarstwa, epistolografii, szlacheckich sylw itd. Jak stwierdził wielki
badacz „wieku rękopisów” Aleksander Brückner: „co żyło pisało, drukowało niewielu, i to najwięcej niedołęgi [...] złożył wiek XVII po rękopisach liczne, cenne
świadectwa talentu literackiego [...]. Nieme w druku stulecie przemawia z rękopisów jak żywe”13. Tak czy inaczej, kwestie rękopiśmiennictwa tej epoki stanowią
fascynujące zjawisko z dziedziny socjologii i ówczesnej literatury. Uczestnicy kultury szlacheckiej rozproszeni na terytorium ogromnego państwa w swych dworach
chętnie posługiwali się słowem pisanym we wzajemnych kontaktach społecznych.
Obieg rękopiśmienny stawał się stopniowo w XVII w. zjawiskiem nie tylko bliskim, bo uprawianym na co dzień, lecz także zwykłym, normalnym, a co więcej
– równorzędnym z przekazem drukowanym. Maria Bogucka w szerokim zakresie oparła swoją książkę na materiale źródłowym, jakim są wysoce oryginalne na
gruncie polskim rękopiśmienne książki w postaci tzw. silva rerum. Te szlacheckie
(ale też mieszczańskie) sylwy stanowią niezwykle cenne – w niewielkim stopniu
dotychczas wykorzystywane – źródło poznania mentalności i obyczajów oraz gustów szerokich kręgów społeczeństwa staropolskiego. Wreszcie zauważyć trzeba,
że dość popularnym i zarazem specyficznym medium informacyjnym dla kultury
staropolskiej były gazety rękopiśmienne. Szkoda, że w tej cennej pracy nie zostały
one uwzględnione. Można by tu wykorzystać – mówiąc trochę nieskromnie – niektóre prace źródłowe i syntetyczne na ten temat autorstwa piszącego te słowa14.
Interesujące są rozważania Marii Boguckiej o sposobie podejścia Sarmatów do
pracy i rozrywki. Przedstawiła ona na podstawie dokumentów epoki cały bogaty
ludyczny nurt ówczesnej kultury (tzn. zespół zabaw i dystrakcji, czyli rozrywek).
Zwróciła uwagę na fakt, że Sarmata oprócz swych zajęć politycznych i gospodarskich był również homo ludens – człowiekiem bawiącym się. Jak wiadomo, łacińskie słowo ludo, ludere ma – i w XVI–XVIII w. miało również – znaczenie
odpowiadające nie tylko dzisiejszemu „bawię się”, lecz także „zajmuję się” czymś
dla rozrywki lub przyjemności. Główną uwagę autorka poświęciła charakterystyce
rozrywek popularnych. Dla dopełnienia obrazu warto byłoby dodać, że szeroko
pojęta twórczość literacka również stanowiła ważne źródło rozrywki i zabawy na
wyższym poziomie. Były to „zabawy” intelektualne, prowadzone często w zaciszu
wiejskim. Poezja i proza (i w ogóle sztuka tworzenia różnych utworów literackich
i piśmienniczych) stanowiła dla szlachty przywilej i zarazem odpoczynek. Była
A. Brückner, Dzieje kultury polskiej, t. 2: Polska u szczytu potęgi, Warszawa 1931, s. 599, 602
i 604.
14
K. Maliszewski, Komunikacja społeczna w kulturze staropolskiej, Toruń 2001; idem, W kręgu staropolskich wyobrażeń o świecie, Lublin 2006.
13
261
kunsztem, którego uprawianie miało charakter zajęcia szlachetnego, niewymagającego brudnej pracy rąk. Szlachcic mógł się poświęcić pisaniu jako właśnie „zabawie” i „niepróżnującemu próżnowaniu”. Chyba żadna inna epoka niż okres od
XVI do XVIII w. nie widziała tylu sprawnych i mniej sprawnych wierszopisów,
niekiedy nawet tworzących swoiste arcydzieła, chociaż przeciętna jakość tej piśmienniczej produkcji była grafomańska. Warto w tym miejscu znowu przywołać
słowa Aleksandra Brücknera, który dostrzegając wpływ mentalności sarmackiej
na literaturę XVII w. stwierdził, że „myśli ona [literatura – K. M.] i przedstawia
wszystko po polsku [...], tchnie cała sarmatyzmem zdrowym i silnym, barwnym
i ruchliwym [...]. Do cech jego należy ów humor niewybredny, rubaszny, dobroduszny; owa jowialność staro-szczero-polska, nieodrodna od optymizmu szczepowego, z niego niby płynąca, niesiląca się na dowcipy bystre czy głębokie [...], ale
z pogodnego umysłu, serca dobrego, obserwacji życiowej wynikająca”15. Dla poety
i literata, tak jak dla każdego szlachcica, najlepszym środowiskiem życia i twórczości była wieś. Niezależność majątkowa, spokój, zadowolenie z siebie, kontakt
z przyrodą sprzyjały aktywności literackiej, twórczości uprawianej nie pod przymusem, nie na magnackie zamówienie, lecz często pod wpływem podniet indywidualnych: lektur, własnych wspomnień, refleksji i obserwacji. Idea czasu wolnego,
niebędącego jednak bezczynnością, lecz wypełnionego zajęciami dającymi intelektualną satysfakcję, poświęconego rozwijaniu prywatnych zainteresowań, często
twórczości literackiej i studiom filozoficznym, przewija się np. w poezji Jana Kochanowskiego i Stanisława Herakliusza Lubomirskiego. Wiejskie ustronie, gdzie
prowadzi się „sokratejskie” rozmowy, to wizja otium negotiosum (miejsca wypoczynku), która składała się na etos ówczesnych intelektualistów, także tych sprawujących najwyższe funkcje państwowe (jak wspomniany tu Lubomirski). Otium
ziemianina poety Daniela Naborowskiego to „wytchnienie” po służbie dworskiej,
to zażywanie „zabawy Muzom poświęconym” w cieniu zielonej dąbrowy. Notabene, apoteoza wiejskiej szczęśliwości nie znalazła uznania m.in. najwybitniejszego
staropolskiego teoretyka poezji i cenionego poety Macieja Kazimierza Sarbiewskiego. Jego zdaniem, prawdziwe szczęście może dać człowiekowi nie wolna przecież od trosk światowych egzystencja ziemiańska na wsi, lecz otium religiosum,
tzn. żarliwa wiara, kontemplacja i medytacja religijna. Nasuwa się tu w ogóle wątpliwość, czy wiejskie bytowanie szlachcica zawsze miało tak sielski charakter, jak
to często podkreślano w dotychczasowej literaturze16. Czy owa wiejska sielanka,
A. Brückner, Cechy literatury szlacheckiej i miejskiej w XVI w., w: Księga pamiątkowa
B. Orzechowicza, t. 1, Lwów 1916; idem, Kultura polska, t. 2, Warszawa 1958, s. 571–589.
16
S. Kot, Urok wsi i życia ziemiańskiego w poezji staropolskiej, Warszawa 1937; A. Witkowska,
Sławianie, my lubim sielanki..., Warszawa 1972; A. Zajączkowski, Szlachta polska. Kultura
i struktura, Warszawa 1993, s. 49–59, a także liczne wypowiedzi Janusza Tazbira na ten temat
w wielu jego pracach, oraz: J. Karpiński, Staropolska poezja ideałów ziemiańskich, Wrocław
1983 (zawiera pełną bibliografię).
15
262
wzorowana na horacjańskiej formule: Beatus ille qui procul negotiis (którą można
przetłumaczyć: „Szczęśliwy, kto z dala od kłopotów [...] uprawia własnymi wołami
ojcowską rolę”), nie była raczej postulowanym ideałem „żywota człowieka poczciwego” w ramach szeroko rozbudowanej szlacheckiej ideologii ziemiańskiej, która
tak głęboko zakorzeniła się w kulturze staropolskiej? Niewątpliwie bliższe tego
ideału było codzienne życie szlachcica w okresie odrodzenia, w czasach Mikołaja
Reja i Jana Kochanowskiego, dwóch wielkich piewców „wsi spokojnej, wsi wesołej” jako upragnionego miejsca ludzkiej szczęśliwości. W ciągu XVII i w pierwszej połowie XVIII w. rzeczywistość życia ziemiańskiego w wyniku różnorakich
zagrożeń (wojen, kataklizmów i klęsk elementarnych, o których szeroko napisała
Maria Bogucka w wielu fragmentach swej pracy) nie była już jednak tak idylliczna.
Wydaje się, że jak słusznie zauważył Tadeusz Chrzanowski: „krajobraz sarmackiego raju – wsi spokojnej, wsi wesołej, zaczęto odtwarzać dopiero wówczas, gdy go
utracono”17.
Wielką zaletą omawianej książki jest fakt, że jej autorka nie ograniczyła się tylko
do przedstawienia życia codziennego (a także świątecznego) i obyczajów szlachty
polskiej, lecz wiele uwagi poświęciła też mieszczaństwu i chłopstwu. Już we wcześniejszych swych studiach zauważyła problem tzw. sarmatyzacji mieszczaństwa,
opierając się głównie na przykładzie Gdańska. Myślę, że zagadnienie to wymaga
dalszych badań. W odniesieniu do Torunia na podstawie własnych studiów mogę
stwierdzić, że na mentalność jego mieszkańców, głównie miejscowego patrycjatu, nie mniej silnie jak protestantyzm oddziaływały barokowo-sarmackie wzorce, wyzwalające radość życia, pęd do luksusu, prezentowanie siebie z najbardziej
okazałej strony. Niewątpliwie wpływy sarmackie ogarniały przede wszystkim te
kręgi mieszczan toruńskich, które posługiwały się językiem polskim i miały bezpośredni związek ze środowiskami katolickimi oraz szlacheckimi. Znakomitym tego
przykładem jest barwna postać Jakuba Kazimierza Rubinkowskiego (1668–1749),
szlachcica i mieszczanina toruńskiego w jednej osobie. Wydaje się, że w osobowości poczmistrza i burgrabiego królewskiego nastąpiło swoiste połączenie cech
charakterystycznych dla mentalności szlacheckiej i mieszczańskiej18.
Wielkim walorem omawianej książki jest to, że Maria Bogucka starała się ukazać realistyczny i żywy portret zbiorowy społeczeństwa staropolskiego w epoce
sarmatyzmu, jego życie codzienne (i niecodzienne – świąteczne) w całej różnorodności i różnobarwności, wydobywając nie tylko jego blaski, lecz także cienie: wady
i zalety. Zwróciła uwagę na fakt, że przedrozbiorowa Rzeczpospolita była krajem
olbrzymich kontrastów i paradoksów. Potrafiła ująć tak wiele problemów w sposób
T. Chrzanowski, Dom – szlachecki wczas i szlacheckie państwo, w: idem, Wędrówki po Sarmacji europejskiej. Eseje o sztuce i kulturze staropolskiej, Kraków 1988, s. 70.
18
K. Maliszewski, Jakub Kazimierz Rubinkowski, szlachcic, mieszczanin toruński, erudyta barokowy, Toruń 1982.
17
263
zwięzły i syntetyczny, a zarazem interesujący. Zastosowała celnie wybrane cytaty
z szerokiego, dotąd mało wykorzystywanego materiału źródłowego, jakim są sylwy
szlacheckie, księgi sądowe miejskie, grodzkie i wiejskie oraz utwory pamiętnikarskie. Wreszcie w zakończeniu pracy postawiła pytanie, na ile naszkicowany przez
nią sarmacki mos polonicum stanowił część kultury obyczajowej Europy, a na ile
był tworem egzotycznym? Próbując na to pytanie odpowiedzieć, stwierdziła: „Jeśli więc sarmatyzm potraktować jako świadome, programowe odchodzenie Polski
od Europy, jako zamykanie się przed nią, to trzeba stwierdzić, że było to odejście
bardzo szczególne, częściowo wyprzedzające rozwój wypadków na Zachodzie.
Orientalizacja Polski, często przesadnie w literaturze podkreślana, sprowadzała się
głównie do sfery kultury materialnej – stroju, broni, sposobów prowadzenia walk,
wyposażenia wnętrz. Mentalność, świat przeżyć religijnych, życie rodzinne i społeczno-polityczne, choć noszące piętno znacznej oryginalności, bliższe wciąż było
kulturze Zachodu niż Wschodu, a nawet zawierało elementy, które później miały
rozkwitnąć jako cechy szczególnie właśnie europejskości” (s. 301–302)19.
Zmierzając do uwag końcowych, chciałbym podkreślić, że najnowsza książka Marii Boguckiej stanowi znakomite podsumowanie długoletnich i wielorakich
badań autorki nad historią kultury polskiej w XVI–XVIII w. Została ona napisana
ładną polszczyzną, z całym jej bogactwem i subtelnością. Dzięki temu ma walory dzieła nie tylko naukowego, lecz także popularnonaukowego. Zainteresuje niewątpliwie czytelników zarówno ze środowisk profesjonalnych i uniwersyteckich,
jak i osoby bliżej zainteresowane staropolską kulturą. Dobrze byłoby, gdyby po
tę książkę sięgnęli studenci, a także młodzież szkół średnich. Można na pewno
stwierdzić, że praca ta otwiera dalsze szerokie perspektywy badań i dyskusji nad
wciąż trudno uchwytnym i do końca nierozpoznanym fenomenem kulturowym,
jakim był staropolski sarmatyzm.
Ciekawe i nowe rezultaty badań na ten temat przyniosły materiały międzynarodowej konferencji: „Samatismus versus Orientalismus in Mitteleuropa”. Sarmatyzm versus Orientalizm
w Europie Środkowej, red. M. Długosz, P. O. Schuz, we współpracy z M. Faberem, Berlin
2013.
19
Czasy Nowożytne
TOM 27
ROK 2014
Andrzej Kamieński
Poznań
Fryderyk I, pierwszy król w Prusach
inny niż wszyscy Hohenzollernowie
Twórca Królestwa Prus, elektor brandenburski Fryderyk III, od 1701 r. król
w Prusach (jako Fryderyk I1), nie cieszył się aż do końca zeszłego stulecia dużym
zainteresowaniem dziejopisarstwa zachodnioeuropejskiego. Uważano go bowiem
za najbardziej mierną postać w całej galerii Hohenzollernów, która – w przeciwieństwie do „Wielkiego Elektora” Fryderyka Wilhelma, „Króla Sierżanta” Fryderyka
Wilhelma I oraz Fryderyka II, zwanego „Wielkim” – zasługiwała jedynie na marginalne traktowanie. Przyczyniły się do tego, jak zauważył słusznie we wstępie autor recenzowanej książki, negatywne opinie wyrażone na temat Fryderyka I przez
jego wnuka, króla Fryderyka II, a utrwalone później przez dziewiętnastowiecznych urzędowych historiografów pruskich (zob. s. 9–10). Szkoda tylko, że autor
nie przytoczył w tym miejscu najdobitniejszej z ocen działalności pierwszego króla pruskiego, zawartej w testamencie politycznym skreślonym przez Fryderyka II
w poczdamskim pałacyku Sanssouci 7 listopada 1768 r. Czytamy w nim m.in.:
Fryderyk I, władca bardziej niż słaby, dał się rządzić swoim ministrom, zwłaszcza hrabiemu Wartenbergowi. Nabył godność [królewską – A. K.] honorową, bez znaczenia
dla słabego, która pochlebiała jego próżności, ale nie wzmocniła jego pozycji. Wyludnił
swój kraj w wymiarze porównywalnym z wojną trzydziestoletnią, oddając swoje wojska i rekrutów cesarzowi na wojny prowadzone przez niego we Włoszech i Flandrii2.
Wobec tego stanu rzeczy trudno się dziwić, że pierwsza naukowa biografia
Fryderyka I powstała nie w Niemczech, lecz w Stanach Zjednoczonych Ameryki
Na marginesie pracy: Frank Göse, Friedrich I. (1657–1713). Ein König in Preuβen, Verlag
Friedrich Pustet, Regensburg 2012, ss. 392.
2
Die politischen Testamente der Hohenzollern, oprac. R. Dietrich, Köln–Wien 1986, s. 612.
1
266
Andrzej Kamieński
Północnej3. Praca Marshy Frey, profesor Kansas State University, i Lindy Frey,
profesor z University of Montana, doczekała się wydania w języku niemieckim
w 1984 r.4 Dopiero kilkanaście lat po niej zaczęły się pojawiać publikacje poświęcone Fryderykowi I napisane przez autorów niemieckich. Impulsem do tego stała
się 300. rocznica koronacji królewieckiej, przypadająca w 2001 r. Ujrzała wówczas
światło dzienne popularnonaukowa biografia pierwszego króla pruskiego pióra
Hansa-Joachima Neumanna5 oraz poczet elektorów Brandenburgii, królów Prus
i cesarzy niemieckich, w którym znalazł się liczący 23 strony biogram interesującego nas władcy sporządzony przez Wolfganga Neugebauera6. Na pierwszą niemiecką biografię Fryderyka I przyszło nam jeszcze czekać 11 lat. Jej autorem jest Frank
Göse, profesor historii wczesnonowożytnej uniwersytetu w Poczdamie, zastępca
przewodniczącego Brandenburskiej Komisji Historycznej, który ma już w swym
dorobku naukowym dwie wartościowe monografie dotyczące dziejów społecznych
i politycznych Brandenburgii w XVII i XVIII w.7
Praca Gösego oparta została na niemieckojęzycznej literaturze przedmiotu (254
książki i artykuły), a także na źródłach drukowanych i rękopiśmiennych. Kwerenda
przeprowadzona przez autora objęła Tajne Archiwum Państwowe w Berlinie-Dahlem (Geheimes Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz), Brandenburskie Główne
Archiwum Krajowe w Poczdamie (Brandenburgisches Landeshauptarchiv Potsdam), Saskie Główne Archiwum Państwowe w Dreźnie (Sächsisches Hauptstaatsarchiv Dresden), Główne Archiwum Krajowe w Schwerinie (Landeshauptarchiv
Schwerin) i Główne Archiwum Państwowe Dolnej Saksonii w Hanowerze (Niedersächsisches Hauptstaatsarchiv Hannover).
Nie objęto poszukiwaniami bardzo ważnych dla tego tematu zbiorów Archiwum
Domu, Dworu i Państwa w Wiedniu (Haus-, Hof- und Staatsarchiv Wien) oraz pominięto całkowicie prace historyków skandynawskich, rosyjskich i polskich. Göse
zatem sam się pozbawił rozległej podstawy wnioskowania i nie mógł zauważyć –
jak się przekonamy – kilku kwestii istotnych dla życia i panowania Fryderyka I. Praca ma konstrukcję chronologiczno-problemową i składa się, nie licząc wprowadzenia i epilogu, z dziesięciu rozdziałów o różnej zresztą objętości, uzupełnionych bibliografią i indeksem nazw osobowych. Struktura wewnętrzna pracy nie
wydaje się do końca spójna i przejrzysta. Niezbyt pojmuję, czemu w rozdziale piątym, traktującym o projekcie koronacyjnym Fryderyka I, znalazł się podrozdział
L. i M. Frey, Frederick I. The Man and His Times, New York 1984.
L. i M. Frey, Friedrich I. Preußens erster König, Graz–Wien–Köln 1984.
H. J. Neumann, Friedrich I. Der erste König der Preußen, Berlin 2001.
W. Neugebauer, Friedrich III./I. (1688–1713), w: Preußens Herrscher. Von den ersten Hohenzollern bis Wilhelm II., red. F. L. Kroll, München 2001, s. 113–133, 324–327.
7
F. Göse, Rittergut–Garnison–Residenz. Studien zur Sozialstruktur und politischen Partizipation des brandenburgischen Adels 1648–1763, Berlin 2005; idem, Der erste brandenburgpreußische Generalfeldmarschall: Otto Christoph von Sparr (1605–1668), Berlin 2006.
5
6
3
4
Fryderyk I
267
omawiający rozbudowę Berlina oraz sztukę i kulturę dworską w państwie brandenbursko-pruskim (s. 242–257). Czy tylko piękne pałace i dekoracje na gmachach
użyteczności publicznej służyły barokowej propagandzie wielkości władcy? Co
spowodowało, że życie naukowe, rozkwit kultury umysłowej, działalność importowanych do Brandenburgii uczonych: Samuela Pufendorfa, Gottfrieda Leibnitza,
Christiana Thomasiusa, Christiana Wolffa, założenie Pruskiej Akademii Nauk oraz
nowego uniwersytetu w Halle zostały oderwane od dokonań kulturalnych i przedstawione kilkadziesiąt stron później w osobnym, zbyt krótkim moim zdaniem, bo
liczącym zaledwie sześć stron ósmym rozdziale? (zob. s. 292–298).
Wątpliwości budzi także prezentacja polityki zagranicznej Fryderyka I. Autor podzielił ją na mniejsze podokresy. Politykę zagraniczną Fryderyka I od jego
wstąpienia na tron brandenburski w 1688 r. aż do pokoju w Rijswijk (1688–1697)
omówił w rozdziale czwartym (s. 170–201). Zabiegom Hohenzollerna o królewską
koronę na dworze wiedeńskim, zakończonym podpisaniem 16 listopada 1700 r. austriacko-brandenburskiego układu sojuszniczego, zwanego „traktatem koronnym”,
poświęcił dwa fragmenty piątego rozdziału (s. 215–235). Z kolei konsekwencje
współpracy z Habsburgami, zaangażowanie Brandenburgii-Prus w hiszpańską
wojnę sukcesyjną i skomplikowane położenie Fryderyka I związane z toczącą się
u wschodnich i północnych granic jego państwa wielką wojną północną ukazał
w rozdziale szóstym (s. 261–282). Przyjęcie takiej konstrukcji miałoby sens przy
pisaniu biografii „Wielkiego Elektora”, Fryderyka Wilhelma, który lawirował
przez całe życie między Wersalem a Wiedniem, starając się wyzyskać dla swego
władztwa i dynastii wieloletni konflikt burbońsko-habsburski. Tymczasem Fryderyk I nie prowadził tak urozmaiconej polityki zagranicznej. Dążąc do uzyskania tytułu królewskiego, a następnie do jego uznania przez wszystkie kraje europejskie,
stał zawsze wiernie po stronie cesarza. Wspierał dwór wiedeński we wszystkich
działaniach zbrojnych przeciw Francji i Turcji. Napisał o tym zresztą sam Göse
w rozdziale siódmym, traktującym o armii habsbursko-pruskiej i jej utrzymaniu.
Zastanawiając się nad odpowiedzią na pytanie: „czy Fryderyk I był niewojowniczym królem?”, podkreślił, że w ciągu trwającego 25 lat panowania tego władcy
państwo brandenbursko-pruskie było zaangażowane w wojny przez łącznie 22 lata
(zob. s. 283). Trudno je rozpatrywać osobno, gdyż stanowiły one wypadkową konsekwentnie prowadzonej prohabsburskiej polityki dworu berlińskiego. Czytelność
wykładu została zagmatwana również za sprawą wyodrębnienia starań Fryderyka I o królewską koronę. Zabiegi te nie rozpoczęły się dopiero w 1698 r. i rzutowały na politykę zagraniczną Hohenzollerna już w latach 1688–1697.
Żadnych uwag krytycznych nie mam natomiast do pierwszego rozdziału pracy, zatytułowanego „Następca tronu brandenburskiego” (s. 14–80). Traktuje on
o narodzinach, dzieciństwie i latach młodzieńczych Fryderyka I. Zwrócono w nim
uwagę na wychowanie odebrane przez przyszłego króla oraz dokonano analizy
jego konfliktu z ojcem. Funkcja następcy tronu brandenburskiego przypadła Fry-
268
Andrzej Kamieński
derykowi dopiero w 17 roku życia, po śmierci jego starszego brata Karola Emila
(7 grudnia 1674). Z biegiem lat Fryderyk, jako najstarszy żyjący syn „Wielkiego
Elektora” i jego pierwszej żony Ludwiki Henrietty Orańskiej, zaczął przysparzać
elektorowi Fryderykowi Wilhelmowi coraz większych kłopotów. „Wielki Elektor”
sporządził podczas swego panowania aż siedem testamentów, dostosowując je do
zmieniającej się liczby prowincji i potomstwa. Fryderyk obawiał się znaczącego
uszczuplenia swojego dziedzictwa i zaczął obarczać winą za wszystko drugą żonę
ojca, Dorotę Hanowerską, która czuwała nad odpowiednim zaopatrzeniem swoich
dzieci. Po nagłej śmierci młodszego brata, margrabiego Ludwika Hohenzollerna
(7 kwietnia 1687), Fryderyk stał się ostatnią przeszkodą dzielącą czterech synów
Doroty od tronu. Podejrzliwość młodego kurprinza, podsycana krążącymi na
dworze pogłoskami o otruciu margrabiego Ludwika, doprowadziła do otwartego
konfliktu w rodzinie elektorskiej. Jego zwieńczenie stanowił podyktowany troską
o własne życie i zdrowie wyjazd następcy tronu i jego żony Zofii Karoliny do Hanoweru (zob. s. 76–77).
Konflikt ojca z synem znalazł odbicie także w polityce zagranicznej Brandenburgii-Prus. Szukający oparcia w Austrii następca tronu brandenburskiego miał
swój udział w intrydze mającej na celu doprowadzenie „Wielkiego Elektora”
do współpracy z cesarzem. Jednym z warunków układu austriacko-brandenburskiego zawartego 22 marca 1686 r. w Berlinie było uregulowanie roszczeń Hohenzollernów do terytoriów śląskich. W myśl postanowień tego traktatu „Wielki
Elektor” wyrzekł się w imieniu Domu Brandenburskiego wszelkich pretensji do
księstwa karniowskiego, władztwa bytomskiego oraz spadku po Piastach legnickich (Legnica, Brzeg, Wołów), otrzymując w zamian od Habsburgów tytułem
rekompensaty należący do księstwa głogowskiego, położony jako enklawa cesarska na terytorium brandenburskim okręg Świebodzina. Ponieważ cesarz nie
chciał się na to zgodzić, wymyślono bez wiedzy starego elektora inne rozwiązanie, w które wtajemniczono brandenburskiego kurprinza. W ramach wypełniania
umów traktatowych oddano Świebodzin Fryderykowi Wilhelmowi, podczas gdy
jego syn podpisał w sekrecie rewers i zobowiązał się do oddania cesarzowi okręgu świebodzińskiego po objęciu rządów. Wziął za to od cesarza Leopolda I kwotę
10 000 dukatów (zob. s. 69).
Na równie wyczerpujące informacje natrafiamy w rozdziale drugim, traktującym o początku panowania Fryderyka. Rozdział ten jest jednak nierówny i zawiera
nawet istotny błąd faktograficzny. Korekty bowiem wymaga data zgonu „Wielkiego Elektora”. Autor przyjął, że wydarzenie to nastąpiło nie 9 maja, lecz 29 kwietnia
1688 r. (zob. s. 81). Dopasowania do kalendarza gregoriańskiego wymagają też
dalsze daty podane przez Gösego dotyczące odbierania przysięgi wierności od załóg wojskowych stacjonujących w twierdzach w Spandau i Kostrzynie nad Odrą.
Najlepiej wypadła w tym rozdziale charakterystyka poszczególnych terytoriów
wchodzących w skład monarchii Hohenzollernów oraz centralnych organów wła-
Fryderyk I
269
dzy, z Tajną Radą i Generalnym Komisariatem Wojennym na czele (zob. s. 84–98).
Niedosyt budzi natomiast przedstawienie partnerów politycznych Brandenburgii-Prus i zlekceważenie relacji z państwem polsko-litewskim. Znamienne, że Göse
nie zdołał wytłumaczyć czytelnikowi, dlaczego po sprawnym przejęciu władzy
w Marchii Brandenburskiej nowy elektor musiał czekać na hołd stanów Prus Książęcych do 24 maja 1690 r., a więc ponad dwa lata (zob. s. 82–83). Nie wspomniał
nawet słowem o tym, że wkrótce po odnowieniu traktatów welawsko-bydgoskich
(29 lipca 1688) doszło do gwałtownego pogorszenia się stosunków Brandenburgii-Prus z Koroną Polską. Dnia 10 sierpnia 1688 r. rozegrały się w Berlinie pod
bokiem elektora wydarzenia, które przekreśliły plany dynastyczne króla Jana III
Sobieskiego związane z przyszłością jego najstarszego syna, królewicza Jakuba.
Wbrew wcześniejszym uzgodnieniom dziedziczka ogromnych dóbr ziemskich na
Litwie i Podlasiu Ludwika Karolina z Radziwiłłów wyszła za mąż nie za młodego
Sobieskiego, lecz za księcia neuburskiego Karola Filipa. Berliński afront matrymonialny wywołał w Polsce falę nastrojów antybrandenburskich. Przystąpienie
Brandenburgii do koalicji antyfrancuskiej i zaangażowanie w wojnę o Palatynat
zachęcało stany Prus Książęcych do śmielszych wystąpień oraz otwierało dyplomacji francuskiej szerokie pole do zorganizowania w Polsce dywersji pruskiej8.
Po tych uzupełnieniach przechodzimy do rozdziału trzeciego, w którym kompetentnego opracowania doczekała się polityka wewnętrzna Fryderyka. Przedstawienie polityki finansowej i gospodarczej państwa oraz elit sprawujących władzę
w jednej części pracy sprawiło, że wykład jest w tym miejscu przejrzysty i logiczny.
Syn „Wielkiego Elektora” nie był w pełni przygotowany do sprawowania władzy
i zdał się na swego byłego wychowawcę Eberharda von Danckelman. Stał się on
gwarantem i skutecznym realizatorem merkantylnej polityki gospodarczej. Danckelman, faktycznie premier wyniesiony w 1695 r. na urząd nadprezydenta Tajnej
Rady, umiał się przeciwstawić rozrzutności elektora i jego drugiej żony Zofii Karoliny. Popełnił jednak – jak zauważył autor – jeden kardynalny błąd, gdyż sprzeciwił się
marzeniom swego pana o królewskiej koronie (zob. s. 118–119). Po upadku Danckelmana (1697) stanowisko pierwszego ministra uzyskał Johann Kasimir Colbe von
Wartenberg. Jego rządy, trwające niemal do końca panowania Fryderyka I, obrosły
czarną legendą. Göse opisał dokładnie zasady działania tzw. systemu Wartenberga,
ale uczynił to w sposób stonowany, nie rozpisując się zbytnio o korupcyjnej działalności królewskiego faworyta. Przemilczał w tym miejscu wyłudzenia i zdzierstwa,
jakich dopuszczała się awanturnicza żona pierwszego ministra, a zarazem oficjalna
metresa króla hrabina Catharina Colbe von Wartenberg z domu Rickers. Pojawiła
A. Kamieński, Polska a Brandenburgia-Prusy w drugiej połowie XVII wieku. Dzieje polityczne, Poznań 2002, s. 276–330; K. Piwarski, Dzieje polityczne Prus Wschodnich (1621–1772),
Gdynia 1938, s. 96–101; idem, Sprawa pruska za Jana III Sobieskiego (1688–1689), „Kwartalnik Historyczny” R. 43, 1929, nr 1, s. 153–186.
8
270
Andrzej Kamieński
się ona na kartach recenzowanej książki przy zupełnie innej okazji, gdy autor omawiał relacje Fryderyka I z kobietami (zob. s. 335, 337–338).
Cenną częścią trzeciego rozdziału jest fragment przedstawiający inicjatywy
służące do najrychlejszego osiągnięcia możliwie najwyższych dochodów. Takim
przedsięwzięciem była np. reorganizacja centralnych organów administracji domen oraz projekt radcy kameralnego Christiana Friedricha Lubena von Wulffen
zakładający parcelację i dziedziczne wydzierżawienie domen (zob. s. 121–126).
Autor podkreślił również, że Fryderyk I nie wydawał aż tak oszałamiających sum
na utrzymanie dworu jak dotąd powszechnie sądzono. Koszty bowiem z tym związane wzrosły w porównaniu z panowaniem „Wielkiego Elektora” o 23,3% (zob.
s. 134). Zrewidował także pojawiające się często w starych opracowaniach oskarżenia pod adresem Fryderyka I, że zostawił kraj w stanie katastrofalnym. W świetle
liczb przedstawionych przez Gösego polityka finansowa państwa nie była aż tak
zła. Następca pierwszego króla pruskiego nie odziedziczył ani długów, ani pustego
skarbca. Różnica między Fryderykiem I a „Wielkim Elektorem” i królem Fryderykiem Wilhelmem I polegała jedynie na tym, że środki finansowe gromadził i wydawał inaczej niż oni (zob. s. 128–131).
Na pozytywną ocenę zasługuje również czwarty rozdział pracy. Polityka zagraniczna elektora brandenburskiego w latach 1688–1697 nie polegała wyłącznie na
wysługiwaniu się cesarzowi i dostarczaniu mu wojska na wojny toczone z Francuzami nad Renem i z Turkami na Węgrzech i Bałkanach. Mimo tak poważnego
zaangażowania w ludziach i sprzęcie wojskowym, Hohenzollern wspierał w tym
czasie działania, które doprowadziły do wypędzenia przyjaznego Francji króla Jakuba II Stuarta i utwierdzenia na tronie angielskim namiestnika Niderlandów Wilhelma Orańskiego. W 1692 r. przyczynił się do wyniesienia książąt brunszwickich
na Lüneburgu do rangi elektorów, a w 1695 r. zaangażował się w spór o dziedziczenie, jaki rozgorzał u północnych granic Marchii Brandenburskiej po śmierci
księcia meklemburskiego Gustawa Adolfa. Duża aktywność Fryderyka na terenie
Rzeszy zaowocowała uzyskaniem od cesarza w 1695 r. obietnicy na przejęcie przez
Hohenzollernów brandenburskich Fryzji Wschodniej po wymarciu panującej tam
dynastii Cirksenów (zob. s. 178). Osiągnął ten cel w 1744 r. największy krytyk
Fryderyka I, jego wnuk Fryderyk Wielki.
Najsłabszy, odbiegający od reszty podrozdział tej części pracy traktuje o polityce wschodniej Hohenzollerna. Relacje z Polską skwitowano ogólnikowym stwierdzeniem, że były one „podyktowane strategicznym położeniem Księstwa Pruskiego” (zob. s. 197). O wiele więcej miejsca poświęcił tutaj autor stosunkom z Rosją,
choć – jak sam podkreślił – nabrały one charakteru stałego dopiero w 1702 r. Korekty wymagają informacje dotyczące osobistego spotkania elektora brandenburskiego z władcą Rosji, Piotrem I, na jachcie zacumowanym na Pregole pod Królewcem w czerwcu 1697 r. (zob. s. 198–199). Możemy jedynie przypuszczać, że
propozycje złożone wówczas stronie rosyjskiej przez Brandenburczyków wiązały
Fryderyk I
271
się przede wszystkim z obawami przed zagrożeniem ze strony Polski. Osadzenie
bowiem na tronie polskim kandydata francuskiego stwarzało dogodne warunki do
odnowienia sytuacji z lat 1675–1679 i wdrożenia przez dwór polski projektu rewindykacji Prus Książęcych. Jak wynika z nieznanych Gösemu ustaleń Jacka Burdowicza-Nowickiego, nie wiemy jednak – i być może nigdy się nie dowiemy – co
naprawdę obiecali sobie Romanow i Hohenzollern. Sfałszowane przez rosyjską
kancelarię protokoły rokowań ministrów rosyjskich i brandenburskich sugerują, że
rozmowy i porozumienia królewieckie dotyczyły przede wszystkim Szwecji. Faktem pozostaje to, że w następnych latach strona rosyjska powoływała się wielokrotnie na umowę z 1697 r., zobowiązującą rzekomo Hohenzollerna do przystąpienia
do wojny przeciw Szwecji9. Od wypełnienia podjętych przez Hohenzollerna pod
Królewcem zobowiązań antyszwedzkich uzależniali Rosjanie chociażby uznanie
tytułu królewskiego Fryderyka I10.
Niektóre uwagi krytyczne na temat piątego i szóstego rozdziału zostały już poczynione. Dlatego też ograniczę się tutaj tylko do kilku spostrzeżeń. Uroczystości koronacyjne z 1701 r., na które wydano astronomiczną kwotę 6 mln talarów,
były tylko częścią układanki prowadzącej do podniesienia prestiżu Hohenzollernów w całej Europie. Wyniesienie Prus Książęcych do rangi królestwa spotkało się
z przychylną reakcją cesarza i jego sojuszników z Rzeszy, Holandii i Anglii. Pozostałe państwa ociągały się z akceptacją awansu Hohenzollernów. Wystarczy przypomnieć, że dopiero następca Fryderyka I, Fryderyk Wilhelm I, został uznany królem
przez Francję, Hiszpanię, Elektoraty Kolonii i Bawarii11. Podrozdział zatytułowany
„Uznanie korony królewskiej przez stany Rzeszy” z piątej części pracy powinien
zostać zastąpiony opisem zabiegów dyplomatycznych Brandenburgii-Prus na terenie całej Europy (zob. s. 258–260). Alternatywnym rozwiązaniem mogło być rozpatrywanie tego zagadnienia na bieżąco podczas narracji chronologicznej w rozdziale szóstym, poświęconym polityce zagranicznej Fryderyka I z lat 1701–1713.
Göse uczynił tam wyjątek dla Szwecji, informując czytelnika o układzie z 29 lipca
1703 r., w którym Fryderyk I w zamian za neutralność w toczących się na terenie
Rzeczypospolitej działaniach wojennych uzyskał od Karola XII uznanie swej godności królewskiej (zob. s. 275). Znamienne jest kolejne przemilczenie autora związane z relacjami Hohenzollernów z Polską. August II Mocny, tak jak napisał Göse,
poparł królewskie plany elektora brandenburskiego już w 1700 r. (zob. s. 225).
Inne stanowisko w tej kwestii zajęła jednak Rzeczpospolita. Zadecydowało o tym
J. Burdowicz-Nowicki, Piotr I, August II i Rzeczpospolita 1697–1706, Kraków 2010,
s. 67–70.
10
Ibidem, s. 356–357; A. Kamieński, Uznanie królewskiego statusu Prus przez uczestników
pierwszej fazy wojny północnej (1700–1703), „Czasy Nowożytne” 2011, t. 24, s. 174–175.
11
A. Waddington, L’acquisition de la couronne royale de Prusse par les Hohenzollern, Paris
1888, s. 338–340, 362–369.
9
272
Andrzej Kamieński
m.in. niewygasłe jeszcze nad Wisłą wzburzenie wywołane zaborem Elbląga przez
wojska brandenburskie, które zwróciły miasto Polakom dopiero 1 lutego 1700 r.
Z książki Gösego trudno się o tym dowiedzieć, podobnie jak o uznaniu godności
króla Prus przez Rzeczpospolitą dopiero w 1764 r.12
Wspomniany już przeze mnie rozdział siódmy o armii oraz ósmy dotyczący nauki i kultury umysłowej w Brandenburgii-Prusach za panowania Fryderyka I różnią
się objętością od pozostałych, gdyż liczą zaledwie po kilka stron. Zawierają jedynie
podstawowe informacje na temat kadry oficerskiej, subsydiów uzyskiwanych przez
Hohenzollerna od obcych państw, finansowania oddziałów wojskowych oraz powołania do życia nowych instytucji naukowych.
Bardzo dobre wrażenie robi na czytelniku rozdział dziewiąty, poświęcony polityce wyznaniowej Fryderyka I (zob. s. 299–330). Hohenzollern jako gorliwy
wyznawca religii reformowanej obawiał się nadmiernych wpływów katolików
w swych prowincjach nadreńskich, zwłaszcza w Kleve oraz w Prusach Książęcych. Dążył do podporządkowania wszystkich wyznań nadzorowi państwa i zreformowania Kościoła protestanckiego. Ortodoksyjne duchowieństwo luterańskie
przysparzało mu niemałych kłopotów. Dlatego też Fryderyk I odniósł się życzliwie
do ruchu odnowy religijnej w luteranizmie, jakim był pietyzm, i sprowadził do
swej monarchii w 1691 r. jego głównego przedstawiciela – Philippa Jakoba Spenera, któremu powierzono probostwo w kościele św. Mikołaja w Berlinie. Patronował także działalności ucznia Spenera, pastora Augusta Hermanna Franckego,
który po przybyciu w 1692 r. na uniwersytet w Halle założył w tym mieście drugi
ośrodek pietystyczny w monarchii brandenbursko-pruskiej. Działalność pastoralna
pietystów ukierunkowana na rzecz bliźniego i dobra powszechnego kosztem spraw
doktrynalnych oraz głoszenie przez nich idei jedności Kościoła apostolskiego były
na rękę Fryderykowi I, gdyż wzmacniały w praktyce pozycję władcy jako głowy
Kościoła protestanckiego.
Książkę zamyka rozdział dziesiąty o życiu rodzinnym pierwszego króla pruskiego. Omówiono w nim jego relacje z kolejnymi trzema żonami, zatargi z synem, następcą tronu pruskiego Fryderykiem Wilhelmem, oraz kłopoty zdrowotne.
Fryderyk I cierpiał na te same choroby co jego ojciec, „Wielki Elektor”. Nękała go
przez lata podagra. Zmarł 25 lutego 1713 r. na puchlinę wodną (s. 342).
W samym epilogu zabrakło moim zdaniem szerszej refleksji na temat tak krytykowanego przez dawniejszą historiografię udziału władcy Brandenburgii-Prus
w hiszpańskiej wojnie sukcesyjnej. Nie przyniosła ona Fryderykowi I wielkich
zdobyczy terytorialnych, uniemożliwiła mu uczestnictwo w wielkiej wojnie północnej i uzyskanie Szczecina oraz korytarza łączącego brandenburską część Pomorza z Prusami brandenburskimi (Królestwem Pruskim). Zgodzić się trzeba również
12
K. Piwarski, Dzieje polityczne, s. 104–120; S. Salmonowicz, Prusy. Dzieje państwa i społeczeństwa, Poznań 1987, s. 132; A. Waddington, L’acquisition, s. 329–330.
Fryderyk I
273
z tym, że pomoc wojskowa udzielana cesarzowi i jego aliantom odbiła się negatywnie na obronności monarchii Fryderyka I. Pod koniec jego panowania armia pruska
liczyła nawet 40 000 żołnierzy, ale zdecydowana większość z nich walczyła na
dalekim froncie zachodnim i południowym przeciw Francji. Z tego powodu wojska
rosyjskie, polskie i saskie przeciągały przez bezbronną Marchię Brandenburską
i należącą do Hohenzollernów część Pomorza bez przeszkód i brały wszystko, co
im się podobało. Autor, poruszając tę kwestię, zapomniał jednak o jednym fakcie
usprawiedliwiającym taką a nie inną politykę zagraniczną Fryderyka I. Zabiegał on
przede wszystkim o powszechną akceptację tytułu królewskiego. Cel ten – jak się
wówczas wydawało – zależał od końcowego zwycięstwa Habsburgów i ich sojuszników w hiszpańskiej wojnie sukcesyjnej. Raz jeszcze należy żałować, że autor nie
przytoczył we wstępie krytycznych opinii wyrażonych na temat pierwszego króla
pruskiego przez jego wnuka Fryderyka Wielkiego. Mógłby wtedy napisać w zakończeniu pracy, że rozbudowa armii Fryderyka I odbywała się kosztem subwencji
uzyskiwanych od obcych państw, a wyludnienie monarchii Hohenzollernów nastąpiło raczej w wyniku wojen o Śląsk prowadzonych przez Fryderyka Wielkiego,
zwłaszcza wojny siedmioletniej (1756–1763).
Trzeba jednak pochwalić Gösego za ukazanie pierwszego króla pruskiego na tle
innych terytorialnych władców Rzeszy (zob. s. 346–351). Fryderyk I był władcą
typowym dla schyłku barokowej epoki. Droga domu Hohenzollernów do wielkości prowadziła w jego koncepcji przez okazałe budownictwo pałacowe, przepych,
mecenat nad sztuką i nauką. Na końcu tej drogi znajdowała się królewska korona.
W podobny sposób starali się realizować swoje aspiracje inni współcześni mu niemieccy dynaści. Nie wszystkim się to jednak udało. W gronie przegranych umieścił
autor elektora Palatynatu Reńskiego Jana Wilhelma, snującego przez lata marzenia
o królewskiej koronie Armenii, oraz elektora Bawarii Maksymiliana II Emanuela,
zabiegającego bez powodzenia o tron hiszpański. Niewiele brakowało, a ich los
podzieliłby elektor Saksonii, a zarazem król polski August II Mocny, który zabiegał o trwałe związanie Rzeczypospolitej z Saksonią oraz zaprowadzenie nad
Wisłą dziedzicznych i absolutnych rządów dynastii Wettynów. Jego awanturnicze
projekty doprowadziły niemal do katastrofy – przejściowej utraty władzy w Rzeczypospolitej oraz zajęcia Saksonii przez wojska szwedzkie.
Sumując swoje spostrzeżenia, pragnę podkreślić, że praca Franka Gösego stanowi próbę usystematyzowania naszej wiedzy o życiu i dokonaniach pierwszego
króla pruskiego Fryderyka I. Otrzymaliśmy pracę nierówną, zawierającą bardzo
dobre partie i wyczerpujące omówienia ważnych tematów, po których następują
słabsze podrozdziały, a nawet rozdziały. Mimo zasygnalizowanych usterek i niedociągnięć, należy się autorowi pozytywna ocena. Ukazał on bowiem postać Fryderyka I inaczej niż to było w dawniejszych opracowaniach. Göse nie porównywał
pierwszego króla pruskiego z innymi Hohenzollernami, którym przyszło żyć i działać w innych warunkach. Starał się przybliżyć czytelnikowi motywy postępowania
274
Andrzej Kamieński
Fryderyka I na szerokim tle historycznym i obyczajowym schyłku barokowej epoki. Żywię nadzieję, że recenzowana książka trafi do szerokiego kręgu odbiorców
i zmieni nieco obraz panowania Fryderyka I w Niemczech. Niekwestionowaną bowiem zaletą pracy Gösego jest odbrązowienie fałszywej, utartej przez dawniejszą
historiografię pruską i niemiecką legendy otaczającej postać tego Hohenzollerna.
Czasy Nowożytne
TOM 27
ROK 2014
Tomasz Kempa
Toruń
Polska historiografia o unii Polski z Litwą
Autorka, przygotowując klasyczną pracę z historii historiografii1, podjęła się
zadania wyjątkowo trudnego, biorąc pod uwagę fakt, że unia polsko-litewska stanowiła przedmiot badań – często najważniejszy – wielu pokoleń historyków polskich. Badacze polscy, ale też historycy zagraniczni, szczególnie z Litwy, Białorusi
i Ukrainy, nigdy nie mieli wątpliwości co do znaczenia w dziejach Europy Środkowo-Wschodniej – a właściwie w historii całej Europy – unii w Krewie. Dostrzegali
jej dalekosiężne następstwa, w tym kolejne unijne akty i ich praktyczną realizację,
choć często oceniali je w sposób odmienny od polskiego punktu widzenia. Jak
zauważyła Dorota Michaluk, „dla wszystkich narodów, które są odległymi spadkobiercami unii lubelskiej [Polaków, Litwinów, Białorusinów, Ukraińców – T. K.],
stosunek do niej, analizowany na płaszczyźnie kulturalnej, społecznej i politycznej, był ważnym elementem na ich drodze wyłaniania się ze zbiorowości etnicznej
w kierunku nowoczesnego narodu”2. Anna Czerniecka-Haberko, nie opisując zasadniczych różnic, jakie dzieliły i często nadal dzielą dziejopisów reprezentujących
te poszczególne narody w ocenie trwającego kilka stuleci związku Polski z Litwą,
postanowiła skupić się na przeanalizowaniu i ocenie polskiej historiografii dotyczącej tej problematyki.
We Wstępie do swej książki autorka w dość szczególny sposób uzasadniła, co
stanowiło cel jej badań. A była nim – jej zdaniem – „próba »dialogu« z tymi historykami, którzy podjęli w swoich badaniach wymienione zagadnienie. Zanim jednak
ów »dialog« będzie możliwy, należy wyjaśnić struktury motywacyjne poszczególNa marginesie pracy: Anna Czerniecka-Haberko, Unie polsko-litewskie w historiografii polskiej, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2013, ss. 342.
2
D. Michaluk, Unia lubelska w polskiej historiografii XIX i XX wieku, w: Unia lubelska z 1569
roku. Z tradycji unifikacyjnych I Rzeczypospolitej, red. T. Kempa, K. Mikulski, Toruń 2011,
s. 151.
1
276
Tomasz Kempa
nych historyków, ich systemy wartości i nastawienie emocjonalne, a także stosunek
do przeszłości, teraźniejszości i przyszłości” (s. 8). Otóż, na kartach swej książki
autorka bynajmniej nie prowadzi „dialogu”, z uwzględnieniem tak szerokiego kontekstu, o jakim wspomniała. I słusznie! Jej celem bowiem nie było wybranie i uzasadnienie pewnej określonej wizji relacji polsko-litewskich, tylko opisanie pewnej
rzeczywistości, wyszukanie podobieństw i różnic w pracach polskich historyków
w ocenie kilkuwiekowego związku Polski z Litwą, a także – ewentualnie – próba
określenia przyczyn takich a nie innych poglądów dziejopisów na to kluczowe zagadnienie. A zatem zajmowanie się w monografii „nastawieniem emocjonalnym”
albo „stanami emocjonalnymi” (zob. s. 9) autorów opisywanych prac należy uznać
za nieporozumienie. Jest to zadanie bardziej dla psychologa niż dla historyka.
Swą historiograficzną rozprawę autorka zaczęła od analizy twórczości „ojca”
polskiej historiografii – Joachima Lelewela. Za końcową cezurę uznała natomiast
koniec XX w. Przyjęcie takich ram chronologicznych pracy budzi pewne wątpliwości. Mam tu na myśli przede wszystkim końcową datę, która stanowi jedynie odniesienie do kalendarza, nie zaś do istotnych – również z punktu widzenia rozwoju historiografii – zmian politycznych, społecznych i kulturowych. Koniec XX w.
bowiem nie stanowił żadnego przełomu z punktu widzenia problemu badawczego,
jakim zajmuje się autorka. Zresztą badaczka sama zdaje sobie z tego sprawę, gdy
we Wstępie wspomina o kontrowersyjności cezury końcowej książki. Jednocześnie jednak broni jej w sposób kuriozalny, sugerując – w dodatku powołując się tu
na słowa Andrzeja F. Grabskiego – upolitycznienie badań historycznych w Polsce
„w ostatnich latach” (s. 13). Cóż, nawet jeśli mamy do pewnego stopnia do czynienia z tego typu zjawiskiem, na pewno nie dotyczy ono badań prowadzonych przez
zawodowych historyków nad unią polsko-litewską!
Ograniczając końcową cezurę książki, badaczka pozornie tylko ułatwiła sobie
zadanie, wyłączając część publikacji ze spektrum swoich badań. W ten sposób pominęła wiele istotnych, często wręcz fundamentalnych prac, które ukazały się po
2000 r. A przecież dużemu zainteresowaniu tematyką unii polsko-litewskiej sprzyjał rozwój oraz szybkie przemiany historiografii u naszych wschodnich sąsiadów
(zarówno na Litwie, jak i na Ukrainie i Białorusi), to zaś otwierało – i nadal otwiera
– nowe pola dyskusji, także z udziałem polskich historyków. Dodatkową okazję do
ponownego wieloaspektowego spojrzenia na unię Polski z Litwą stanowiła 440.
rocznica unii lubelskiej, którą obchodzono m.in., organizując konferencje naukowe
poświęcone temu wydarzeniu i jego skutkom3. Trudno było więc zupełnie pominąć
wiele ważnych pozycji dotyczących tematyki unijnej, które ukazały się ostatnio na
rynku wydawniczym. Z tego też powodu autorka sama tę zakreśloną przez siebie
Zob.: Unia lubelska. Unia Europejska, red. I. Hofman, Lublin 2010; Unia lubelska z 1569
roku; Liublino unija: idėja ir jos tęstinumas – Unia lubelska: idea i jej kontynuacja, red.
L. Glemža, R. Šmigelskytė-Stukienė,Vilnius 2011.
3
277
końcową chronologiczną granicę pracy niejednokrotnie przekracza, raz po raz odwołując się do publikacji, które ukazały się już w XXI w.
Tak czy inaczej, przyjęcie takiej cezury końcowej nie może stanowić usprawiedliwienia, jeśli chodzi o nieznajomość przez autorkę wielu istotnych publikacji tyczących się zagadnienia unii i stosunków polsko-litewskich, które ukazały
się w ostatnich kilkunastu latach. Nie sposób tu wymienić wszystkich. Zwrócę więc uwagę, oprócz wspomnianych już wydawnictw pokonferencyjnych, na
dwie ważne monografie. Mianowicie, badaczka z Częstochowy nie zna drugiej
części fundamentalnej rozprawy Grzegorza Błaszczyka Dzieje stosunków polsko-litewskich (t. 2, cz. 1, Poznań 2007, ss. 936), w której autor drobiazgowo porównał polską i litewską historiografię dotyczącą wzajemnych stosunków w latach
1385–1492, odnosząc się przy tym do wielu tez dawniejszej historiografii oraz
artykułując nowe wnioski. Należy też wspomnieć o książce autorstwa Henryka Lulewicza, Gniewów o unię ciąg dalszy. Stosunki polsko-litewskie w latach
1569–1588 (Warszawa 2002), która spotkała się z dużym odzewem nie tylko
w Polsce, lecz także w państwach sąsiednich. Należy też wspomnieć o artykule Doroty Michaluk, bezpośrednio odnoszącym się do tematu rozprawy Anny
Czernieckiej-Haberko4, choć w tym wypadku mamy do czynienia ze stosunkowo nową publikacją, której autorka miała prawo – w momencie oddawania swej
książki do druku – jeszcze nie znać.
Moim zdaniem bardzo poważny mankament rozprawy stanowi też fakt, że autorka praktycznie nie zapoznała się – choćby w stopniu podstawowym – z historiografią litewską, białoruską i ukraińską na temat unii polsko-litewskiej. Trudno bowiem analizować prace polskich historyków na ten temat, jeśli nie zna się
najważniejszych publikacji naszych wschodnich sąsiadów dotyczących tego zagadnienia. Historycy polscy nie tworzyli przecież swoich dzieł w oderwaniu od
prac zagranicznych badaczy, częstokroć prowadząc z nimi polemikę. Tymczasem autorka jedynie skonstatowała we Wstępie (s. 10–11), że „zagadnienie unii
polsko-litewskich” jest obecne w publikacjach historyków z Litwy, Białorusi
i Ukrainy. W przypadku historiografii litewskiej, w której sprawę tę – co oczywiste – porusza się niemal ciągle, badając ją na wielu płaszczyznach, autorka zdaje się tylko na informacje zawarte w książce Mečislovasa Jučasa5, a także wspomina o próbach oceny litewskiej historiografii poświęconej kwestii
unijnej dokonanej przez Juratė Kiaupienė6. Z kolei historiografii białoruskiej7
D. Michaluk, Unia lubelska, s. 151–184.
M. Jučas, Unia polsko-litewska, Toruń 2004.
6
J. Kiaupienė, Historiografia litewska o niektórych zagadnieniach stosunków polsko-litewskich między Krewem a Lublinem, w: Profesor Henryk Łowmiański. Życie i dzieło, red. A. Kijas, K. Pietkiewicz, Poznań 1995, s. 116–123.
7
Jeśli chodzi o historiografię białoruską, wiele cennych artykułów, podsumowujących badania
nad dziejami Wielkiego Księstwa Litewskiego, a także unii polsko-litewskiej, znajdziemy
4
5
278
Tomasz Kempa
i ukraińskiej8 w odniesieniu do tego tematu autorka w ogóle nie zna. Stwierdziła
jedynie, że zagadnienie unii zostało podjęte w popularnych syntezach dziejów tych
narodów i państw, co skądinąd jest oczywiste.
Autorka w swej pracy przyjęła układ chronologiczny, co jest w pełni uzasadnione. Książkę podzieliła na pięć rozdziałów, odpowiadających konkretnym „epokom
historiograficznym”, w których została opisana – w odniesieniu do tytułowego zagadnienia – kolejno: polska historiografia przed powstaniem styczniowym; z drugiej połowy XIX w. (po 1863 r.); z lat 1900–1918; następnie historiografia Drugiej
Rzeczypospolitej i wreszcie historiografia polska po II wojnie światowej. Taki podział może być dyskusyjny, choć trzeba przyznać, że autorka nie była tu oryginalna
i szła śladem czołowych badaczy polskiej historiografii (Jerzy Maternicki, Andrzej
F. Grabski, Marian Serejski). Wydaje się jednak, że należało spojrzeć w sposób
nieco odrębny na rozwój historiografii polskiej po 1989 r., dodając oddzielny rozdział poświęcony analizie prac z tego okresu. Ale skoro autorka za końcową cezurę
książki uznała koniec XX w., podkreślmy raz jeszcze: niesłusznie, to kwestia ta
traci nieco na znaczeniu.
Każdy z rozdziałów został podzielony na podrozdziały, w których autorka
przedstawiła bądź poglądy na unię polsko-litewską poszczególnych „szkół” historycznych, bądź konkretnych historyków. Przy tym daje się zauważyć, że autorka
momentami nieco na siłę próbowała szukać różnic, które stanowiłyby potwierdzenie utrwalonych podziałów na poszczególne okresy historiograficzne. Dość drobiazgowa i najczęściej rzetelna analiza twórczości poszczególnych historyków
dokonana przez autorkę, kłóci się – przynajmniej częściowo – z wnioskami, jakie
zostały zamieszczone na końcu rozdziałów i w Zakończeniu książki. Tu – jak można zorientować się po przypisach – autorka wyraźnie podążała za ogólnymi ocenami polskich historyków historiografii, które nie muszą w pełni odpowiadać badaniom nad tytułowym zagadnieniem rozprawy. Moim zdaniem, autorka zbyt mocno
podkreśliła zróżnicowanie w ocenie unii polsko-litewskiej historiografii okresu
romantyzmu (przedstawiona w rozdziale I twórczość Joachima Lelewela, przedstawicieli „szkoły lelewelowskiej”: Jędrzeja Moraczewskiego, Henryka Schmitta,
Adama Mickiewicza, Michała Balińskiego, oraz pozostających pod wpływem pisarstwa Lelewela: Waleriana Koronowicza, Karola Szajnochy, a także reprezentantów „kierunku antylelewelowskiego”: Teodora Morawskiego, Karola Sienkiewicza) i pozytywizmu – w rozprawie omówiono prace historyków związanych
w książce: Вялікае княства літоўскае: гісторыя вывучення ў 1991–2003 гг. Матерыялы
міжнароднага круглага стала (16–18 мая 2003 г., г. Гродна), Мінск 2006.
8
Tymczasem warto zaznaczyć, że – szczególnie w historiografii ukraińskiej – obserwować
można ostatnio spore przewartościowania jeśli chodzi o ocenę jakże istotnej z punktu widzenia
dziejów Ukrainy unii lubelskiej. Szczegółowo na ten temat zob.: Н. О. Білоус, Люблінська
унія 1569 р.: історіографічні погляди та інтерпретації (до 440-річчя Люблінської унії),
„Український історичний журнал” 2010, nr 1, s. 65–83.
279
z ośrodkami w Krakowie: Józefa Szujskiego, Michała Bobrzyńskiego, Stanisława
Smolki, Anatola Lewickiego; we Lwowie: Antoniego Prochaski, Fryderyka Papée,
Antoniego Małeckiego, i w Warszawie: Tadeusza Korzona, Władysława Smoleńskiego (s. 154–155). Zgodzić się należy z autorką, która za Andrzejem Wierzbickim stwierdziła, że „w okresie międzypowstaniowym dominował w historiografii
polskiej ciepły, serdeczny (nierzadko jednak silnie zabarwiony apologetyką) stosunek do przeszłości [...]. Taki też nakreślono obraz unii polsko-litewskich” (s. 79).
Jednak w okresie „pozytywistycznej” historiografii ten pozytywny stosunek do
unii Polski i Litwy nadal przecież wyraźnie dominował! Istotną krytykę unii dostrzec można jedynie w twórczości Józefa Szujskiego oraz Michała Bobrzyńskiego
(zresztą nie była to przecież krytyka totalna i nie dotyczyła samej idei unii). O tym,
że był to w historiografii polskiej przypadek odosobniony, najlepiej świadczy fakt,
z jak ostrą reakcją innych historyków i publicystów spotkały się oceny Bobrzyńskiego w odniesieniu do polsko-litewskiej unii. Zmusiło to krakowskiego badacza
do pewnych przewartościowań i zmian w nowych wydaniach jego Dziejów Polski
w zarysie, o czym przecież autorka wspomniała (s. 102–105). A zatem można co
najwyżej zauważyć pewien „pesymizm” w odniesieniu do oceny unii części przedstawicieli szkoły krakowskiej9.
W rzeczywistości więc zdecydowana większość badaczy dziewiętnastowiecznych, niezależnie czy mówimy tu o historykach tworzących przed powstaniem
styczniowym, czy też po 1863 r., nie tylko wskazywała na pozytywne znaczenie
unii Polski i Litwy w historii obu tych narodów, lecz także akcentowała „cywilizacyjne” zasługi Polaków w dokonaniu przemian społecznych, ekonomicznych
i kulturalnych, jakie nastąpiły na ziemiach Wielkiego Księstwa Litewskiego w XIV–XVIII w. W kontekście przyczyn zawierania kolejnych unii podkreślano również sprawę obrony Litwy przez Polskę przed zagrożeniem niemieckim (Krzyżacy;
w przypadku aktu krewskiego) oraz moskiewskim (w przypadku unii lubelskiej).
W stosunku do tych podstawowych zagadnień nie było więc istotnych różnic między historykami okresu przed- i popowstaniowego. Usilne dążenie „pozytywistów”
do zobiektywizowania narracji historycznej, o czym przypomniała autorka, wcale
nie musiało być – i w praktyce nie było – sprzeczne z głównymi wnioskami, jakie
wysuwali ich poprzednicy w odniesieniu do oceny unii Polski z Litwą.
Z tego też powodu nie ma chyba sensu szczególnie podkreślać, że w przypadku
polskich historyków działających na przełomie XIX i XX stulecia mieliśmy do
czynienia z powrotem „do koncepcji dziejów ojczystych zaprezentowanych przez
romantyków” (s. 203), jak to uczyniła autorka, szukając odrębnych elementów,
które mogłyby uzasadniać przyjęte przez nią w rozprawie podziały na okresy historiograficzne. Również w całym okresie wcześniejszym unia polsko-litewska była
J. Nikodem, Kontrowersje wokół unii lubelskiej, „Białoruskie Zeszyty Historyczne” 2013,
t. 39, s. 24–25.
9
280
Tomasz Kempa
przedstawiana przez historyków „jako jedno z najważniejszych wydarzeń w dziejach Polski” (s. 203).
Bez wątpienia natomiast okres dwóch pierwszych dekad XX w. w historiografii
polskiej jest tak ważny w odniesieniu do badań nad unią Polski z Litwą ze względu
na przełomowe prace Oswalda Balzera, a przede wszystkim Stanisława Kutrzeby.
Autorka chyba zbyt słabo podkreśliła ten fakt w podsumowaniu tego rozdziału
i w Zakończeniu swej monografii (s. 204, 314). Obaj ci badacze, jako historycy
prawa, zupełnie inaczej niż ich poprzednicy spojrzeli na historię unii, w praktyce
inicjując trwającą do dziś dyskusję dotyczącą zmieniającego się – w związku z podpisywanymi kolejnymi unijnymi aktami – prawnoustrojowego charakteru związku
Polski i Litwy. Szczególne zasługi na tym polu poniósł Kutrzeba, którego naukowa
aktywność częściowo przypadła już na okres międzywojenny. Drobiazgowo analizował on dokumenty unii, począwszy od refleksji nad prawnym i praktycznym znaczeniem słynnego applicare w akcie krewskim. Zwrócił też uwagę na dzisiaj już dość
oczywiste dla badaczy sprzeczności zawarte w wielu dokumentach unijnych. Równie
ważny był fakt dokonania przez Stanisława Kutrzebę porównania unii polsko-litewskiej z innymi politycznymi uniami zawieranymi w Europie u schyłku średniowiecza
i w epoce nowożytnej. Poza tym należy przypomnieć, że to właśnie ten badacz po raz
pierwszy określił unię lubelską mianem „realnej”, które to określenie upowszechniło
się później w polskiej nauce. Kutrzeba odnosił się również do kwestii politycznych.
Skutecznie polemizował m.in. z poglądem, mówiącym o tym, że zawarcie unii z Litwą uwikłało Polskę w długie wojny na wschodzie z Moskwą (Rosją), a w dodatku
zaniedbano w ten sposób kwestię umocnienia granic zachodnich. W tym kontekście
autorka rozprawy jak najbardziej słusznie przytoczyła kluczowe, a dziś nieco zapomniane słowa Kutrzeby: „gdyby Litwa nie była się w stanie oprzeć naciskowi Moskwy, tak silnemu od końca XV w., gdyby była uległa, co wydaje się prawdopodobne, czy Polska nie musiałaby bronić swoich granic zamiast nad Dnieprem i Dźwiną
– nad Bugiem i Wisłą?” (s. 188). Jednak Kutrzeba dostrzegał też negatywne skutki
unii, do których zaliczył wzrost znaczenia magnaterii w Rzeczypospolitej, co ostatecznie przyczyniło się do degeneracji ustrojowej państwa.
W rozdziale III odrębne podrozdziały autorka poświęciła jeszcze publikacjom
Feliksa Konecznego, którego oryginalne poglądy na związek Polski z Litwą (podkreślana przez niego w kontekście unii cywilizacyjna rola kultury polskiej i katolicyzmu w Wielkim Księstwie Litewskim) niewątpliwie nadawały się do szczególnego wyeksponowania, a także Władysławowi Semkowiczowi, który – oprócz
Stanisława Kutrzeby – był przecież później wydawcą najważniejszego zbioru dokumentów do dziejów unii10. Słusznie też autorka podkreśliła w rozdziale III rozwój na początku XX w. polskiej literatury historycznej, uwypuklającej znaczenie
roli Kościoła rzymskokatolickiego w rozprzestrzenianiu się wpływów kultury ła10
Akta unji Polski z Litwą (1385–1791), wyd. S. Kutrzeba i W. Semkowicz, Kraków 1932.
281
cińskiej w Wielkim Księstwie Litewskim. Oprócz dzieł Feliksa Konecznego, Anna
Czerniecka-Haberko wymieniła w tym kontekście publikacje Jana Fijałka, Władysława Abrahama i Kazimierza Chodynickiego (s. 203).
Historiografia polska z okresu międzywojennego dotycząca problemu unii
Polski z Litwą została przedstawiona w rozdziale IV omawianej pracy. Został on
podzielony na cztery podrozdziały, przedstawiające zasługi badawcze dotyczące
unijnego zagadnienia czterech historycznych ośrodków naukowych: Warszawy,
Krakowa, Lwowa i Wilna. Wydaje się, że podział ten nie w pełni oddaje znaczenie spuścizny naukowej konkretnych badaczy dziejów unii. Przede wszystkim nie
uwypukla on znaczenia prac w tej materii najwybitniejszego znawcy unii okresu
międzywojennego Oskara Haleckiego (w rozprawie Anny Czernieckiej-Haberko
jego spuścizna – oprócz prac Henryka Paszkiewicza – omówiona została w podrozdziale poświęconym warszawskiemu środowisku historycznemu). Należy przypomnieć, że Halecki jest autorem fundamentalnej obszernej monografii, zatytułowanej Dzieje unii jagiellońskiej (t. 1–2, Kraków 1919–1920; wyd. 2: Warszawa 2013),
która wciąż jest szeroko wykorzystywana przez historyków. Duża aktualność tego
dzieła wynika m.in. z faktu, że autor spojrzał na problem unii Polski z Litwą nie
tylko przez pryzmat analizy samych aktów unijnych, lecz także z założenia zamierzał wykorzystać wszystkie dostępne wówczas źródła, np. niebadaną wcześniej
korespondencję z okresu sejmu lubelskiego (1569). Autorka wymieniła również
wiele innych prac Haleckiego, w których poruszał on problem unii, najwyraźniej
jednak nie zna ważnej monografii dotyczącej przyłączenia Podlasia, Wołynia, ziemi kijowskiej i bracławskiej do Korony w 1569 r.11 Tymczasem to właśnie w tej
monografii, podobnie jak i w Dziejach unii jagiellońskiej (w tomie drugim), Halecki jako pierwszy zasygnalizował ważny problem stosunku do unii ruskiej magnaterii z terenów ukraińskich i jego wpływu na ostateczny wynik sejmu w 1569 r.
Historyk ten niewątpliwie patrzył na unię polsko-litewską w sposób idealistyczny,
wskazując na – chyba jednak złudną w praktyce – równorzędność Polski i Litwy
we wzajemnym związku i oczywiście, tak jak wielu jego polskich poprzedników,
akcentując zasługi Polski w cywilizacyjnym rozwoju ziem litewskich i ruskich. Patrząc z tego punktu widzenia, Halecki uważał też, że dopełnieniem politycznej unii
lubelskiej była religijna unia brzeska (1595/96), którą – rzecz jasna – z tego powodu oceniać musiał bardzo pozytywnie, na co autorka omawianej rozprawy także
zwróciła uwagę (s. 216–217)12.
Drugi z warszawskich badaczy okresu międzywojennego (i tak jak Halecki powojenny emigrant), Henryk Paszkiewicz, skupił się jako mediewista na badaniach
O. Halecki, Przyłączenie Podlasia, Wołynia i Kijowszczyzny do Korony w roku 1569, Kraków
1915.
12
Por.: T. Chynczewska-Hennel, Oskara Haleckiego pochwała dwóch unii, „Warszawskie Zeszyty Ukrainoznawcze” 2005, z. 19–20, s. 74–80.
11
282
Tomasz Kempa
wczesnych dokumentów unii Polski z Litwą, a przede wszystkim aktu krewskiego. Bodaj najdokładniej z wszystkich historyków – co dostrzegła również autorka
– zbadał tło zawarcia unii w Krewie, w tym aspekt niedoszłego sojuszu Jagiełły
z Moskwą, zwracając też uwagę na kluczową rolę wielkiego księcia litewskiego
w doprowadzeniu do tej unii. Wysunął też nowe hipotezy co do umieszczenia w akcie krewskim terminu applicare (s. 223–225).
Jeśli chodzi o historyków związanych w okresie międzywojennym z Krakowem, autorka przedstawiła poglądy dotyczące unii Polski z Litwą Władysława
Konopczyńskiego, Wacława Sobieskiego i Witolda Kamienieckiego (s. 228–243).
Z tej trójki jednak tylko ostatni zajmował się szerzej badaniem niektórych szczegółowych problemów dotyczących związku Królestwa Polskiego z Wielkim Księstwem Litewskim w XV–XVIII w., jednak trudno ocenić jego prace jako wnoszące
coś istotnie nowego do wcześniejszego stanu wiedzy. Rozważania zaś nad publikacjami Konopczyńskiego dotyczącymi relacji Polski z Litwą w okresie średniowiecza i epoki nowożytnej są o tyle interesujące, że w jakimś stopniu ukazują poglądy
na to zagadnienie środowiska badaczy związanych politycznie z endecją. Dodajmy,
że autorka dostrzegła w poglądach tego historyka na kwestię unijną pewne sprzeczności (s. 234–235).
Właściwie nie wiadomo, dlaczego w rozdziale IV znalazł się podrozdział 3, poświęcony ośrodkowi lwowskiemu (s. 243–244), gdyż autorka nie przeprowadziła
analizy poglądów na unię polsko-litewską żadnego z uczonych związanych w okresie międzywojennym ze Lwowem. Ludwik Kolankowski, w latach trzydziestych
XX w. pracujący na Uniwersytecie Jana Kazimierza, został tu bowiem zaliczony
do historyków związanych z Wilnem, których autorka przedstawiła w ostatnim
podrozdziale omawianego rozdziału. Oprócz jego twórczości, w odniesieniu do historyków pracujących w międzywojennym Wilnie, autorka skupiła uwagę jedynie
na publikacjach Jana Adamusa (prace Henryka Łowmiańskiego zostały omówione
w rozdziale ostatnim), choć jednocześnie podkreśliła rolę całego ośrodka wileńskiego w badaniach nad historią Wielkiego Księstwa Litewskiego.
W podsumowaniu tego rozdziału autorka stwierdziła, że „wszyscy historycy
okresu międzywojennego poprzez unie polsko-litewskie próbowali uzasadnić mocarstwowe ambicje ówczesnego państwa polskiego” (s. 257). Bez wątpienia jest
to pogląd mocno dyskusyjny, przede wszystkim dlatego, że sugeruje on, iż wszyscy ówcześni polscy historycy tworzyli swoje dzieła w służbie politycznej idei,
a tym samym nie stawiali na najważniejszym miejscu kwestii dochowania prawdy
i obiektywnego spojrzenia na przeszłość. Osobiście bałbym się wysunąć tak jednoznaczny wniosek w odniesieniu do wszystkich wspomnianych w tym rozdziale
polskich historyków. Co ciekawe, autorka w podsumowaniu rozdziału IV uwypukliła też rzekomy główny problem międzywojennej polskiej historiografii w odniesieniu do kwestii związku Polski z Litwą, mianowicie, czy unie „były [...] inkorporacją państwa litewskiego do Korony, czy – wprost przeciwnie – były federacją?”,
283
wiążąc go z toczącą się wtedy dyskusją na temat praktycznego zastosowania idei
federacyjnej w ówczesnej rzeczywistości. Otóż należy podkreślić, że problem ten
– z jednej strony – był roztrząsany intensywnie w historiografii nie tylko w okresie międzywojennym, z drugiej zaś – wśród zdecydowanej większości historyków,
również tych aktywnych w latach 1918–1939, nie było przecież wątpliwości, że
unia Polski z Litwą w praktyce nigdy (może z wyjątkiem schyłku Pierwszej Rzeczypospolitej) nie miała charakteru inkorporacyjnego, niezależnie od zamierzeń
twórców porozumienia krewskiego.
W ostatnim rozdziale książki omówiona została powojenna (do końca XX w.)
twórczość polskich historyków w odniesieniu do tytułowego zagadnienia. Autorka
– bez wątpienia słusznie – zwróciła uwagę szczególnie na znaczenie ośrodka poznańskiego w badaniach nad historią Wielkiego Księstwa Litewskiego (w tym też
nad zagadnieniem unii), uwypuklając też rolę jego faktycznego twórcy, Henryka
Łowmiańskiego. Jednocześnie zaznaczyła, że badania te były w pierwszych kilkunastu latach po wojnie bardzo utrudnione, rzecz jasna z powodów politycznych.
Z żalem należy skonstatować, że choć autorka wspomniała o stalinizacji polskiej
historiografii pod koniec lat czterdziestych i na początku pięćdziesiątych (s. 261),
to nie przedstawiła w swej monografii stalinowskiej oceny unii Polski z Litwą.
Uczyniła to natomiast – w odniesieniu do unii lubelskiej – Dorota Michaluk, która
w swoim szkicu przypomniała, że w ujęciu ówczesnych historyków (Żanna Kormanowa, Bohdan Baranowski, Stanisław Herbst) unia z 1569 r. została generalnie
potępiona jako przejaw ekspansjonizmu polskiego na Wschodzie, który był na rękę
jedynie magnaterii. Zdaniem tych autorów unia lubelska doprowadziła do umocnienia feudalizmu poprzez powstanie na ziemiach ukraińskich olbrzymich latyfundiów magnackich, co z kolei powodowało wyzysk tamtejszego chłopstwa, a jednocześnie – poprzez awanturniczą politykę magnatów – komplikowało stosunki
Rzeczypospolitej z jej sąsiadami13.
Spośród historyków poznańskich, oprócz Henryka Łowmiańskiego, autorka
scharakteryzowała poglądy w odniesieniu do unii Polski z Litwą: Jerzego Ochmańskiego, Grzegorza Błaszczyka i Krzysztofa Pietkiewicza. Pominęła niestety w ogóle prace Marcelego Kosmana, a także Stanisława Alexandrowicza, który w swoich szczegółowych publikacjach, m.in. dotyczących dziejów miast i miasteczek
Wielkiego Księstwa Litewskiego w XV–XVIII w., zwracał uwagę na ekonomiczne
aspekty związku Polski z Litwą.
Oprócz środowiska poznańskich historyków autorka omówiła jeszcze spuściznę
naukową: Juliusza Bardacha, Jerzego Kłoczowskiego, Stefana Marii Kuczyńskiego oraz Henryka Wisnera. Ten pierwszy, jako wybitny znawca prawa litewskiego,
zwrócił uwagę na nowe możliwości interpretacji aktu krewskiego (s. 286–287).
Bardach dostrzegł również znaczenie „Zaręczenia Wzajemnego Obojga Narodów”
D. Michaluk, Unia lubelska, s. 176–177.
13
284
Tomasz Kempa
z 1791 r. (s. 289). Warto też dodać, czego autorka nie zauważyła, że Bardach (odwrotnie niż Halecki) uważał unię brzeską za zaprzeczenie unii lubelskiej, którą ten
warszawski historyk prawa oceniał bardzo pozytywnie, podkreślając, że została
ona zawarta m.in. na fundamencie tolerancji religijnej14. Podobne znaczenie unii lubelskiej nadał Jerzy Kłoczowski, który w swoich publikacjach podkreślał, że sejm
w Lublinie z 1569 r. umocnił wielonarodowy charakter Rzeczypospolitej. Zabrakło
natomiast w książce Anny Czernieckiej-Haberko informacji o tym, że badacz ten
poniósł duże zasługi dla powstania Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej w Lublinie (w latach 2002–2013 był jego dyrektorem), w którym wyrastająca z tradycji
unii jagiellońskiej idea bliskiej współpracy Polski ze wschodnimi sąsiadami jest
w sposób praktyczny realizowana. W przypadku analizy prac Henryka Wisnera
autorka niewątpliwie mylnie odczytała intencje tego historyka, gdy stwierdziła, że
„krytycznie ocenił [on] unię lubelską jako unię, która nie zdołała znieść odrębności państwa litewskiego” (s. 307). Podkreślmy też, że autorka nie dostrzegła może
najważniejszej zasługi tegoż badacza dziejów Wielkiego Księstwa Litewskiego,
mianowicie faktu, iż opisując wzajemną historię stosunków Polski i Litwy, w tym
kwestię unii, starał się poznać, zrozumieć i ukazać również litewski punkt widzenia. W tym elemencie twórczość Wisnera wywarła istotny wpływ na innych współczesnych polskich historyków. Jeśli chodzi o grono lituanistów, którzy pod różnym
kątem analizowali kwestię związku Korony Polskiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego, szczególnie zabrakło w książce analizy wybranych publikacji Andrzeja
B. Zakrzewskiego i Andrzeja Rachuby.
Z drobnych pomyłek zauważonych przeze mnie w tekście należy zwrócić uwagę na błąd w tytule pracy Henryka Łowmiańskiego: nie „Wschody”, lecz Wchody
miast litewskich (s. 265). Poza tym nie istotą unii polsko-litewskich, lecz raczej ich
fundamentem było małżeństwo Jadwigi z Jagiełłą, o czym napisała autorka, odwołując się do poglądów Władysława Smoleńskiego (s. 147).
Podsumowując, można stwierdzić, że książka na temat unii polsko-litewskich
w polskiej historiografii była bardzo potrzebna. Ten badawczy problem jest jednak
skomplikowany – choćby ze względu na to, jakie znaczenie nadawali polscy historycy związkowi Polski z Litwą – i najwyraźniej w jakimś stopniu przerósł autorkę. Wymagał on głębokiej analizy (także porównawczej) setek publikacji, a przy
tym dużej samodzielności myślenia. Tymczasem autorka zbyt łatwo skopiowała
ogólne oceny innych historyków historiografii, dokonując momentami sztucznych
prób uporządkowania poglądów historyków z poszczególnych epok lub ośrodków
historycznych. Operując utartymi schematami myślowymi, nie zawsze potrafiła
dostrzec to, co stanowi główny wyznacznik historiograficznej spuścizny konkretnych historyków w odniesieniu do badań nad unią polsko-litewską. W praktyce
monografia jest nierówna, jeśli chodzi o jej poziom naukowy. Analiza twórczo14
J. Bardach, O Rzeczpospolitą Obojga Narodów, Warszawa 1998, s. 23.
285
ści sporej części badaczy została w niej zrobiona solidnie, innych jednak słabiej,
a spuścizna niektórych historyków w ogóle została w książce pominięta. Autorka
nie przedstawiła też w ogóle istotnego problemu, jak historiografia polska okresu
stalinowskiego oceniała unię polsko-litewską. Nie próbowała poza tym odnieść
się do innej ważnej kwestii, czy przełom polityczny dokonany w Polsce w 1989 r.,
a następnie przemiany, do jakich doszło na Litwie, Ukrainie i Białorusi (co skutkowało rozwojem historiografii w tych państwach), wpłynęły też w jakimś stopniu na
sposób patrzenia przez polskich historyków na związek Polski i Litwy w późnym
średniowieczu i w epoce nowożytnej. Z tego punktu widzenia nie można również
zaakceptować faktu, że autorka praktycznie w ogóle nie zapoznała się z pracami historyków litewskich, białoruskich i ukraińskich na temat unii. Dodajmy poza tym,
że przydałby się w monografii Anny Czernieckiej-Haberko indeks osób.
Recenzje
Czasy Nowożytne
TOM 27
ROK 2014
David Loades, The Tudors. History of a Dynasty, Continuum
International Publishing Group, London–New York 2012, ss. 235
Najwybitniejszy brytyjski badacz szesnastowiecznej Anglii, David Loades, przygotował kompletną historię dynastii Tudorów, jakiej próżno szukać wśród literatury dotyczącej
tego tematu, a uwzględniającej właściwie wszelkie możliwe źródła historyczne. Książka
Loadesa stanowi niewątpliwie dopełnienie jego wcześniej wydanych monografii poświęconych najwybitniejszym postaciom zarówno wywodzącym się z tej dynastii (Henryk VIII,
Edward VI, Maria I, Elżbieta I), jak i rodom oraz osobom służącym na dworach poszczególnych władców z dynastii Tudorów (John Dudley, rodziny Cecilów i Boleynów). Loades
rozpoczął swoją narrację zarysowaniem historii rodu Tudorów. Pominął jednak mityczne
i starożytne legendy niejednokrotnie przywoływane w okresie rządów tej dynastii w Anglii,
skupiając się w szczególności na potomkach Owaina Glyna Dwra i losach jego rodziny,
począwszy od 1400 r. Tudorowie ukazani są nie tylko jako walijscy posesjonaci i panowie,
lecz także jako ród mający znaczenie w Anglii poprzez relacje i koligacje z największymi
i najbardziej wpływowymi rodami ówczesnej monarchii angielskiej. Edmund Tudor, ojciec
przyszłego króla Henryka VII, wziął sobie za żonę Małgorzatę Beaufort, której rodzina
szczyciła się pochodzeniem od króla Edwarda III. Sam Henryk VII – w ramach swojej
polityki dynastycznej, nakierowanej na dążenie do wpisania się w porządek sukcesji do
angielskiego tronu – poślubił Elżbietę York, córkę króla Edwarda IV i Elżbiety Woodville.
Natomiast żoną Owena Tudora, dziadka Henryka VII, była Katarzyna de Valois, córka króla
Francji Karola VI Szalonego, wcześniej żona angielskiego króla Henryka V z Lancasterów
i matka Henryka VI. Takim sposobem Tudorowie związani byli więzami pokrewieństwa
z obu rodami prowadzącymi tzw. wojnę dwóch róż, a w finale wojny domowej odegrali rolę
kluczową i sięgnęli po władzę. Loades przedstawił erę rządów Henryka VII jako czas walki
króla o ugruntowanie swojej władzy w państwie, która zdawała się – czasami skądinąd
słusznie – permanentnie zagrożona.
Kwestie związane z sukcesją i polityką dynastyczną zajmują w monografii Loadesa
trzy pierwsze rozdziały (Rozdział 1: „Getting To Know the Family” – „Zapoznanie się
z dynastią”; Rozdział 2: „The Kings and Their Marriages: Henry VIII’s ‘Great Matter’”
– „Królowie i ich małżeństwa: ‘wielka sprawa’ Henryka VIII”; Rozdział 3: „Two Queens
in Search of an Heir” – „Dwie królowe w poszukiwaniu dziedzica”). W pierwszym zajął
się pierwotnymi dziejami Tudorów, w drugim – skupił się na panowaniu Henryka VIII,
ze szczególnym uwzględnieniem jego małżeństw i determinacji w tzw. wielkiej sprawie,
w trzecim zaś opisał panowanie dzieci Henryka VIII, zwracając uwagę przede wszystkim
na różnice osobowościowe między jego córkami oraz zarysowując polityczne, prawne
i społeczne konsekwencje tychże różnic, a także podnosi kwestię sukcesji z okresu pano-
290
Recenzje
wania Marii i Elżbiety. Małżeństwa obu Henryków (VII i VIII) ukazane są jako przejaw
myślenia dynastycznego i planistycznego – Henryk VII poprzez związek z Elżbietą York
zrealizował postawiony sobie cel, Henrykowi VIII zaś nie udało się zrealizować żadnego ze
swoich dążeń, przez co jego politykę dynastyczną należałoby określić mianem wielkiego fiaska. Unieważnienie małżeństwa z Katarzyną Aragońską okazało się fiaskiem idei związania
z Habsburgami hiszpańskimi i cesarstwem, czyli najpotężniejszą politycznie siłą w Europie.
O fiasku polityki francuskiej świadczy chociażby krótkotrwałe i nie dające żadnych namacalnych korzyści małżeństwo siostry Henryka VIII, Marii, z Ludwikiem XII oraz niedoprowadzenie do zaślubin którejś z córek Henryka z synem Franciszka I, późniejszym Henrykiem II.
Podobnym fiaskiem zakończyły się plany szkockie u kresu żywota Henryka VIII. Tym samym
– zupełnie wbrew królewskim planom i nadziejom – po śmierci Edwarda VI na angielskim
tronie po raz pierwszy zasiadła kobieta, a – jakby tego było mało – nie jedna, lecz kolejno
trzy kobiety: Jane Grey, Maria I i Elżbieta I. Loades ukazał również nieudolne nadzieje Marii
na zajście w ciążę oraz pomysły i rokowania Elżbiety w zakresie znalezienia odpowiedniego
małżonka, jednak ostatecznie żaden z tych planów nie został zwieńczony sukcesem. Autor,
przedstawiwszy najpierw sukces, jakim było zdobycie tronu przez Henryka VII, przedstawił
następnie kolejne porażki potężnych zdawałoby się Tudorów, a – co ciekawe – wszystkie one
ugruntowane były w niepowodzeniach z zakresu polityki sukcesji i dziedzictwa.
Oprócz historii Tudorów i dynastycznych planów realizowanych przez monarchów
z tego rodu, autor The Tudors. History of a Dynasty przedstawił również zarys prowadzonej
przez nich polityki zarówno wewnętrznej, jak i zagranicznej. Jako najważniejsze ogniwa
polityki Tudorów Loades wymienił:
1. Sprawy ustrojowe w zakresie relacji między królem a parlamentem (Rozdział 4: „The
Monarch and the Realm: The Uses of Parliament” – „Monarcha i jego domena: wykorzystywanie parlamentu)”. Za najważniejszą ze zmian w tym zakresie uznał wzrost
roli parlamentu, a w szczególności Izby Gmin w okresie elżbietańskim, kiedy to stała
się ona ciałem wielokrotnie inicjatywnym i wychodzącym z propozycjami autorskimi,
natomiast mniej liczna i bardziej uzależniona od królowej Izba Lordów miała już systematycznie tracić na znaczeniu.
2. Sprawy ustrojowe w zakresie relacji między królem a szlachtą (Rozdział 5: „Noble
Ambitions” – „Szlacheckie ambicje”) – tutaj Loades dostrzegł jedno kontinuum w całej erze tudoriańskiej, polegające na tym, że wszyscy monarchowie traktowali szlachtę
dość instrumentalnie, niejednokrotnie w zgodzie ze starą zasadą divide et impera. Henryk VIII częściej jednak dopuszczał nobilitację niż Maria lub Elżbieta.
3. Sprawy zagraniczne, ze szczególnym uwzględnieniem polityki sąsiedztwa (Rozdział 6:
„The Tudors and Their Neighbours” – „Tudorowie i ich sąsiedzi”). W całym okresie panowanie Tudorów można mówić o polityce zagranicznej wyłącznie względem czterech
krajów: Hiszpanii, Francji, Szkocji i oczywiście Państwa Kościelnego. Loades przedstawił szczegóły dotyczące relacji z poszczególnymi podmiotami.
4. Sprawy z zakresu relacji między państwem a Kościołem oraz natury teologicznej (Rozdział 7: „The Trouble With God” – „Problem z Bogiem”). Największym przełomem
było zerwanie z Rzymem przez Henryka VIII w 1534 r. oraz uchwalenie przez parlament Aktu supremacji (Act of Supremacy), potwierdzeniem zaś tej swoistej rewolucji
religijnej był II Akt supremacji z 1559 r. i przyjęcie przez Elżbietę tytułu Najwyższego
Zwierzchnika Kościoła Anglii.
Recenzje
291
5. Polityka gospodarcza i budżetowa (Rozdział 8: „Merchant Matters” – „Sprawy gospodarcze”). Epoka Tudorów to okres, kiedy Anglia była obecna gospodarczo nie tylko
w Europie (Skandynawia, Rosja), lecz także w północnej Afryce, Persji i Nowym Świecie, likwidacja zaś wielu monopoli państwowych przez Elżbietę I niewątpliwie zwiększyła konkurencję i skłoniła Anglików do chętniejszego angażowania się w handel.
6. Polityka społeczna ze szczególnym uwzględnieniem relacji między monarchą a poddanymi (Rozdział 9: „The Good Lord and His Servants” – „Dobry władca i jego słudzy”).
Za kluczowe wydarzenie w relacjach władca–lud okresu tudoriańskiego Loades uznał
Pielgrzymkę Łaski, która z jednej strony ukazała determinację ludu w walce o tradycje
religijne, z drugiej zaś – stała się demonstracją królewskiego panowania i potęgi.
7. Sprawy wizerunku publicznego monarchy i monarchii (Rozdział 10: „The Selling of
the Monarchy” – „Monarchia na sprzedaż”). Tudorowie dostrzegli ludyczny i zarazem
społeczny sens udziału monarchy w świętach religijnych i państwowych, a także rozbudowali ceremoniał koronacyjny, czyniąc zeń manifestację królewskiej potęgi i element
tego, co dziś nazwalibyśmy propagandą sukcesu.
Zarysowane tu główne problemy Loades podniósł i szczegółowo scharakteryzował
w swojej książce. Jednak szczególną uwagę należy zwrócić na jego rozważania dotyczące
sposobów kreowania wizerunku monarchy jako najważniejszej instytucji państwa, niemalże
jego uosobienia. Ten fragment książki wydaje się najbardziej nowatorski i autorski, a zarazem niezwykle interesujący i intrygujący dla współczesnego czytelnika. Autor przypomniał,
że „Henryk VII nie był jednostką charyzmatyczną, jednak musiał zaprezentować się jako
władca” (s. 169); dlatego właśnie postanowił reaktywować stare zwyczaje koronacyjne,
a przepych uczynić naturalnym przymiotem królewskiego dworu. Taktykę tę kontynuował
Henryk VIII, którego dwór stał się miejscem permanentnych zabaw, tańców i maskarad, a obrzędy koronacyjne Anny Boleyn i Jane Seymour stanowiły wielogodzinne, doskonale wyreżyserowane spektakle, z udziałem setek aktorów, statystów i wielotysięcznej publiczności. Na
sukces marketingowy obliczony był również udział Anglii w sojuszu Świętej Ligi i zwycięski
najazd na Francję, a także odważne wystąpienie w obronie papiestwa i przeciw reformacji,
za co Henryk VIII uhonorowany został przez papieża tytułem Fidei Defensor. Z perspektywy
marketingowo-politologicznej należałoby uznać pierwszych władców z dynastii Tudorów za
mistrzów socjotechniki i public relations. Jako pierwsi monarchowie angielscy, a zapewne
również jako jedni z pierwszych władców w Europie, zdawali sobie sprawę, że monarchia
potrzebuje splendoru i chwały, a król musi troszczyć się o to, jak odbierany jest przez swoich
poddanych. Tradycyjne atrybuty władzy już nie wystarczają – należy zaspokoić społeczne
potrzeby ludyczne i zagwarantować poddanym możliwość zabawy przy okazji ważnych momentów z życia monarchii. Pokazywanie się Henryka VIII wraz ze swoją świtą wśród ludzi,
chociażby w trakcie polowań, również miało być sposobem na zaskarbienie sobie miłości
poddanych – dziś niektórzy określiliby to zjawisko mianem populizmu albo demagogii
(choć takie miano na pewno byłoby pewną przesadą), a na pewno sposobem na prowadzenie tzw. polityki komunikacyjnej. Loades zajął się więc nie tylko chronologicznym odtwarzaniem historii dziejów dynastii Tudorów, lecz także pozwolił spojrzeć na ich panowanie
z perspektywy człowieka współczesnego, dostrzec największe osiągnięcia monarchii ich
czasów, docenić nowatorstwo oraz przeanalizować porażki.
David Loades zakończył historię dynastii Tudorów pytaniem: „Co zawdzięczamy Tudorom?”. Z oczywistych względów jest to pytanie, które stawiać mogą sobie w pierwszej
292
Recenzje
kolejności poddani Korony Brytyjskiej, jednak – jak się okazuje – odpowiedź na nie dotyczy również w pewnym zakresie współczesnych Europejczyków. Z perspektywy politologicznej analiza angielskich rozwiązań ustrojowych z okresu panowania Tudorów stanowi
interesujący przykład kształtującego się parlamentaryzmu, z silną pozycją monarchy, która
jednak nijak się miała do późniejszych rozwiązań absolutystycznych (również w formule
tzw. absolutyzmu oświeconego). Monarcha angielski w XVI w. łączył w sobie funkcję dziedzicznej głowy państwa z szefowaniem egzekutywie, natomiast jego wpływ na parlament
sprawia jednocześnie, że można go uznać niekiedy za nieformalnego zwierzchnika również
legislatywy, który nie ponosi jednak odpowiedzialności przed kimkolwiek innym, jak wyłącznie przed Bogiem. Taka konstrukcja systemu politycznego stanowiła we wczesnonowożytnej Europie swoiste novum i – co ciekawe – systematycznie ewoluowała w kierunku
tego, co dziś nazywamy modelem westminsterskim systemu parlamentarno-gabinetowego.
Warto w tym miejscu przypomnieć, że angielski – czy później brytyjski – model ustrojowy
stał się wzorem do naśladowania we wszystkich właściwie monarchiach konstytucyjnych
na kontynencie europejskim. Okres Tudorów można nazwać kresem panowania królewskiego i przewagi monarchy nad parlamentem, a walczący o swoją dominację Stuartowie
stanowili jedynie dowód na systematyczne kształtowanie się modelu Rex regnat et non
gubernat (dziś bardziej kojarzonego z angielskim: the King reigns but he does not govern).
Dynastyczne marzenia oraz dążenia Henryka VII i Henryka VIII znalazły uzasadnienie
w dziejach Anglii siedemnastowiecznej i osiemnastowiecznej, kiedy to zabiegi sukcesyjne
stawały się elementem rozgrywek między rządzącymi a parlamentem, z których to ostatecznie parlament wychodził obronną ręką. Perspektywa ustrojowo-polityczna – tak przez
Loadesa podkreślana – pozwala postrzegać angielski system polityczny jako zjawisko ciągłe i ewolucyjne, choć przecież tak bardzo różne są od siebie model władzy czasów Henryka
VIII i Elżbiety I oraz model władzy w okresie panowania Elżbiety II.
Intersujące nie tylko dla Brytyjczyka, lecz także dla Europejczyka wydają się wątki –
również przez Loadesa mocno eksponowane – ukazujące, jak w okresie Tudorów rodziła się
angielska mocarstwowość. Autor The Tudors. History of a Dynasty podkreślił, że w Anglii
elżbietańskiej następował systematyczny wzrost znaczenia języka angielskiego, w tym jako
języka literackiego, dotychczas bowiem w tzw. wyższych sferach i kulturze wysokiej dominował język francuski. Nazwiska wybitnych angielskich twórców kultury z tego okresu, jak
chociażby William Shakespeare, Philip Sidney i Edmund Spenser, którzy swoje największe
dzieła stworzyli w języku angielskim, potwierdzają jedynie klimat i ducha epoki Tudorów.
I chociaż nadal angielski nie był językiem międzynarodowej dyplomacji (w czasach Henryka VIII i Elżbiety I wciąż były nimi francuski, hiszpański i łacina), to jednak z wolna stawał
się językiem międzynarodowego handlu i interesów, a Anglicy – dzięki wysiłkom Henryka VIII, których celem było utworzenie prężnej i zdolnej do rywalizacji z Hiszpanami
i Portugalczykami floty – stawali się rozpoznawalni na morzach całego globu, jeszcze nie
jako zdobywcy i imperatorzy, ale już jako przedsiębiorcy i kupcy. Język angielski, będący
dziś swoistą latina nova, właśnie w czasach Tudorów zaczął zyskiwać na znaczeniu. Tak na
to patrząc, można by zaryzykować tezę, że Tudorowie stworzyli podstawy do zbudowania
późniejszej dominacji kultury anglosaskiej w świecie.
Książka Davida Loadesa stanowi zatem nie tylko historię jednej z angielskich rodzin
panujących, lecz także należy ją rozpatrywać jako świadectwo dorobku angielskich Tudorów i jego znaczenia dla całej historii Wielkiej Brytanii, a czasami nawet kontynentu
Recenzje
293
europejskiego. Nie można też zapominać, co podkreślił autor, jak bardzo postaci z dynastii Tudorów zakorzeniły się w świadomości społecznej nie tylko Brytyjczyków i zarazem przeniknęły do współczesnej popkultury. Określenia „rubaszny król Hall” (Bluff King
Hall), „krwawa Mary” (Bloody Mary) oraz „dobra królowa Bess” (Good Queen Bess) stanowią symbole swoistej tudoriańskiej mitologii, rozpoznawalnej na całym świecie. Bardzo
interesująca lektura historii Tudorów Loadesa nie przypomina standardowego opracowania
o charakterze akademickim lub podręcznikowym (choć spełnia oczywiście wszystkie wymogi rzetelnej pracy naukowej), w którym czytelnik tonie w datach, szczegółach i chronologii. W książce dominuje ujęcie problemowe, które pozwala na poszczególne wątki
spojrzeć holistycznie i w perspektywie całego okresu panowania w Anglii Tudorów, co
wyróżnia pracę Loadesa od wielu innych opracowań i monografii, które ostatnio powstawały w Wielkiej Brytanii. Bogactwo zaś wykorzystanych źródeł i archiwaliów sprawia,
że poprzez lekturę The Tudors. History of a Dynasty mamy do czynienia z historią bogatą
i aktualną, historią, która – poprzez najnowsze badania historyczne – ciągle „się pisze”
i odkrywa przed nami nowe wątki.
Sławomir Drelich
Toruń
Kazimierz Bem, Wilki i łagodne jagniątka Chrystusa. Powstanie
i rozwój holenderskiego kościoła reformowanego w XVI i XVII wieku,
Wydawnictwo Naukowe Semper, Warszawa 2013, ss. 186
Dorobek polskiej historiografii reformacyjno-wyznaniowej wzbogacił się ostatnio
o dwie ważne pozycje. Pierwsza z nich, monografia autorstwa Wojciecha Kriegseisena1,
doczekała się obszernego artykułu recenzyjnego pióra Stanisława Salmonowicza w tomie
26 „Czasów Nowożytnych” (2013). Tutaj zauważmy tylko, że pokaźną część swojej pracy
(s. 359–408) Kriegseisen poświęcił Zjednoczonym Prowincjom Niderlandów Północnych,
nie przewidując zapewne, że niedługo stanie się ona swego rodzaju wstępem do interesującego nas tutaj opracowania Kazimierza Bema. Opracowania w historiografii polskiej
oryginalnego, potrzebnego, wydatnie wzbogacającego naszą wiedzę o dziejach europejskiej reformacji. Ciekawość czytelnika monografia ta pobudza tym bardziej, że dotyczy
obszaru, z którym różne nurty polskiego protestantyzmu nawiązywały wielorakie kontakty,
a pomorskie Żuławy stały się w drugiej połowie XVI stulecia ojczyzną dla sporej grupy
mennonitów, prześladowanych u siebie holenderskich uchodźców wyznaniowych.
W. Kriegseisen, Stosunki wyznaniowe w relacjach państwo-kościół między reformacją
a oświeceniem (Rzesza Niemiecka–Niderlandy Północne–Rzeczpospolita polsko-litewska),
Warszawa 2010.
1
294
Recenzje
Dla badacza polskiego podjęcie badań związanych z reformacją holenderską stanowić
musiało duże wyzwanie, choćby ze względów językowych. Istnieje już co prawda sporo
odnoszących się do tej problematyki opracowań angielskojęzycznych, jednak szczegółowe
studia źródłowe, analityczne, jak też same źródła, ukazywały się najczęściej w języku holenderskim. Uznać trzeba, że Kazimierz Bem okazał się badaczem do zrealizowania swoich fascynacji historią kościelną Holandii znakomicie przygotowanym. Zamysł bliższego
zajęcia się niderlandzką reformacją zrodził się u niego na przełomie 1999 i 2000 r., gdy
– będąc studentem prawa Uniwersytetu Łódzkiego – przebywał na stypendium Erasmusa
w Uniwersytecie w Nijmegen. Pogłębić tę problematykę mógł podczas swoich studiów na
Wolnym Uniwersytecie w Amsterdamie, uwieńczonych doktoratem nauk prawnych. Od
2007 r. studiował także na Yale Divinity School, gdzie uzyskał stopnie z zakresu nauk teologicznych. W 2011 r. rozpoczął posługę duszpasterską jako pastor ewangelicko-reformowany w First Church in Marlborought (Congregational) UCC w Stanach Zjednoczonych.
Dowody swoich historycznych zainteresowań i pasji, w tym również dziejami reformacji
w Polsce, prezentował już niejednokrotnie czytelnikowi polskiemu, publikując m.in. na
łamach rocznika „Odrodzenie i Reformacja w Polsce”. Często zabiera też głos na łamach
prasy w bieżących sprawach życia społecznego w Polsce.
Mimo tak dobrego przygotowania, syntetyczne spojrzenie na zachodzące w XVI stuleciu w Kościele niderlandzkim procesy z pewnością nie było dla autora omawianej pracy
zadaniem prostym. Wiąże się to z sytuacją w samych Niderlandach. Był to wówczas kraj
stojący co prawda na wysokim szczeblu rozwoju gospodarczego (choć nie brakowało obszarów bardziej zacofanych, rolniczych), lecz wewnętrznie zdecentralizowany, ze skomplikowanymi strukturami władzy, z silną opozycją przeciw rządzącym tu Habsburgom. Na
stosunkowo niewielkim terytorium zamieszkiwało około 3 mln ludzi, z których 2 mln zaliczało się do germańskich Flamandów, resztę zaś, na południu, stanowili romańscy Walonowie. Gęstość zaludnienia była tu największa w Europie, a najludniejsze miasta, takie jak
Antwerpia, liczyły już wówczas około 100 000 mieszkańców. Kraj podzielony był na 16
prowincji, różniących się nieraz znacząco pod względem struktur ustrojowych i nierzadko prezentujących daleko posunięte dążenia do niezależności. Sytuacja skomplikowała się
dodatkowo, gdy w 1555 r., po abdykacji Karola V, władzę nad Niderlandami przejął Filip
II, który nie znał dobrze realiów społecznych w swoich północnych posiadłościach. Nie
miał przy tym szczęścia w doborze namiestników i zarządców w Niderlandach, co prowadziło do wykształcenia się regularnej opozycji, na czele której stanął Wilhelm książę
Orański. W kolejnych miesiącach i latach nastąpiło nasilanie się konfliktu, który apogeum
osiągnął w latach 1568–1573, gdy przysłanym tu korpusem wojsk hiszpańskich dowodził
książę Alba. Ówczesne jego „rządy terroru” kosztowały ludność Niderlandów ogromną
liczbę ofiar, szacowaną – jak podał w swojej syntezie Zbigniew Wójcik – na około 1700 do
8000 osób ściętych i straconych na stosach2. Kazimierz Bem (s. 54) dla samych tylko lat
1567–1568 liczbę wyroków śmierci oszacował na 1000 osób, około 60 000 osób zmuszonych zostało do udania się na emigrację, 9000 znalazło się w więzieniu.
Ten tragiczny bilans wiązał się z tym, że antyhiszpańskie aspiracje emancypacyjne
mieszkańców Niderlandów zrastały się w swoistej symbiozie z nasilającymi się dążeniami
Por.: Z. Wójcik, Historia powszechna XVI–XVII wieku, Warszawa 1968, s. 218.
2
Recenzje
295
do zasadniczej reformy stosunków kościelnych. Pod wpływem impulsów płynących z Rzeszy, a później z Genewy, działo się to w coraz większym stopniu pod hasłami nawiązującymi
bezpośrednio do reformacji. Kwestiom tym poświęcił Kazimierz Bem dwa pierwsze rozdziały swojej monografii, które z powodzeniem uznać możemy za historię Niderlandów do
1609 r., śledzenie bowiem przeobrażeń religijnych dokonuje się tu na szeroko zakreślonym tle
ówczesnych wypadków politycznych i toczących się działań wojennych. Koncentrując się na
kwestiach wyznaniowych, autor zauważył, że już w 1521 r. Karol V wydał dla Niderlandów
jeden z pierwszych z całej serii edyktów, tzw. plakatów (placcardem), w którym za czytanie
lub sprzedawanie ksiąg luterańskich groził konfiskatą mienia i karą śmierci. W 1522 r. w prowincjach niderlandzkich ustanowiona została inkwizycja, której podlegały wszystkie sądy
i władze świeckie. Choć jej skuteczność w poszczególnych prowincjach była zróżnicowana,
to według przytaczanych (s. 27) przez autora szacunków w latach 1523–1566 na obszarze
całych Niderlandów skazano na śmierć za herezję ponad 1300 osób. Według edyktu cesarskiego z 1550 r. katalog występków zagrożonych karą śmierci został rozszerzony na posiadanie, drukowanie, sprzedawanie, czytanie heretyckich książek, czytanie niekościelnej Biblii, uczestnictwo w tajnych spotkaniach, wreszcie krytykowanie Kościoła i jego dogmatów.
Warto zauważyć, że wśród ofiar ówczesnych prześladowań byli także zwolennicy Menno
Simmonsa, zwani menonitami, którzy w pewnej liczbie znaleźli schronienie na terenie Prus
Królewskich (Żuław). Ich to zapewne miał autor na myśli, gdy (s. 25) wzmiankował o Gdańsku jako jednym z wybieranych kierunków emigracji ofiar prześladowań wyznaniowych.
Trwalsze oblicze konfesyjne reformacja holenderska zawdzięczała prądom płynącym
z Genewy. Wprawdzie misja wysłanego do Niderlandów przez samego Kalwina w 1543 r.
Pierra Brully’ego zakończyła się jego uwięzieniem i straceniem wraz z kilkoma innymi
adherentami nauki genewskiego reformatora, to ogniska kalwinizmu pojawiały się – mimo
prześladowań – w coraz większej liczbie miast. Na początku lat sześćdziesiątych XVI stulecia kalwinizm stanowił już znaczącą siłę, pozyskując wyznawców nie tylko wśród mieszczan, lecz także w gronie szlachty i arystokracji (autor zwrócił w tym kontekście uwagę
na rolę kobiet, s. 39–42). Protestanci pozyskiwali też coraz częściej poparcie lokalnych
władz, „którym obmierzły antykacerskie edykty”. Co więcej, w 1564 r. o skorygowanie polityki religijnej zwróciły się do Filipa II – bezskutecznie – Stany Generalne. Wyrazem siły
zwolenników nowego kościoła stały się wydarzenia z lata 1566 r., zwane ikonoklazmem.
Niewiele katolickich dotąd świątyń, zwłaszcza w miastach, uchroniło się przed dewastacją
i przejęciem ich przez zwolenników reformacji. Postępował też proces organizowania się
kalwinistów, tworzących sieć konsystorzy i rad zajmujących się codziennymi sprawami
parafii. Kontrakcja ze strony władz zahamowała jednak postępy reformacji, a późną wiosną
1567 r. tysiące kalwinistów zmuszonych zostało do szukania miejsc pobytu poza ojczyzną. Powołanie przez przybyłego właśnie księcia Albę osławionej potem Rady Zaburzeń
dopełniło reszty. Wyznawcy kalwinizmu, którzy ocaleli, zręby Holenderskiego Kościoła
Reformowanego zmuszeni byli tworzyć na emigracji, głównie w Niemczech i w Anglii.
Niderlandy weszły w okres walk z Hiszpanami, lecz ponadto chaosu wewnętrznego i zmagań między prowincjami południowymi, tworzącymi tzw. unię z Arras, i północnymi (unia
w Utrechcie, 1579). Komplikacji nie rozwiązało ogłoszenie przez Stany Generalne 26 lipca
1581 r. Aktu Abjuracji, oznaczającego detronizację Filipa II i zerwanie z Hiszpanią. Walki
trwały jeszcze do 1609 r., gdy podpisany został rozejm, sankcjonujący faktycznie podział
Niderlandów i uznanie niepodległości ich północnych prowincji.
296
Recenzje
Wszystkie te wydarzenia Kazimierz Bem w swojej książce szeroko omówił, wieńcząc
tę część bliższą charakterystyką ukształtowanego w ich toku ustroju Republiki Zjednoczonych Prowincji. Tę część pracy zamyka charakterystyka ciążącego potem długo nad całokształtem stosunków, wywołanego na początku XVII w. sporu między dwoma profesorami
Uniwersytetu w Lejdzie – Jakobem Arminiusem i Franciszkiem Gomarusem. Pierwszy był
zwolennikiem liberalizacji doktryny kalwińskiej, złagodzenia radykalnej nauki o predestynacji, liberalniejszego podejścia do niektórych zagadnień liturgicznych i etyczno-obyczajowych w Kościele, supremacji państwa w jego relacjach z Kościołem. Poglądy te spotkały się z gwałtowną reakcją ze strony stojącego na gruncie ortodoksyjnego kalwinizmu
Gomerusa. Kontrowersje te, początkowo o wewnątrzuniwersyteckim charakterze, wkrótce
rozlały się na całą Holandię, a potem na Niderlandy, wstrząsając wręcz podstawami młodej Republiki. Narastający konflikt przeszedł do historii jako spór między remonstrantami a kontrremonstrantami, przekształcając się w coraz większym stopniu z teologicznego
w polityczny. Zwołany w listopadzie 1618 r. do Dordrechtu ogólnokrajowy synod Kościoła
reformowanego przyniósł po paru miesiącach obrad sukces zwolennikom Gomerusa. Remonstranci uznani zostali za „wichrzycieli, heretyków i rozsiewaczy fałszywych doktryn”
(s. 97), ponad 200 nauczających w tym duchu pastorów pozbawionych zostało urzędu,
kilkudziesięciu z nich musiało emigrować. Kościół remonstrancki co prawda ocalał, lecz na
faktyczną tolerancję jego sympatycy musieli jeszcze trochę poczekać.
Proces powstania i rozwoju kalwinizmu Kazimierz Bem utożsamił ze sprawą walki
o niepodległość, datując jego początek na 1572 r. Finalnym rezultatem było ukształtowanie
się Holenderskiego Kościoła Reformowanego, którego strukturom, organizacji i problemom zarówno w samej Holandii, jak i w koloniach holenderskich w Afryce i w Ameryce
poświęcił autor dwa kolejne rozdziały swojej pracy. Okazuje się, że mimo „rewolucyjnego zapału” części przywódców, protestantyzacja Niderlandów, zwłaszcza poza miastami,
postępowała nieraz z wielkim trudem. Pod koniec XVI w. zaledwie w garstce miejscowości liczba wyznawców kalwinizmu przekraczała 20% ogółu mieszkańców (s. 164). Nawet
w Lejdzie, mieście z reformowanym uniwersytetem, stosunek do kalwinizmu ze strony
władz miejskich miał ambiwalentny charakter. Tamtejsi rządzący nie tylko nie wcielali
w życie ustawodawstwa antykatolickiego i tolerowali w mieście mennonitów i luteranów,
lecz także często zmieniali samowolnie decyzje lokalnego konsystorza. Autor zwrócił uwagę
na daleko idącą decentralizację Holenderskiego Kościoła Reformowanego, który – oprócz
wspomnianego już synodu w Dordrechcie – nie zwołał żadnego innego synodu ogólnokrajowego, podlegając radom miejskim i zbierając się jedynie na synodach prowincjonalnych.
Poszczególne prowincje ustanawiały przy tym często własne prawodawstwo kościelne i np.
w Groningen wszystkie dzieci, niezależnie od wyznania rodziców, musiały być chrzczone przed pastorem reformowanym, gdyż inaczej pozbawione były prawa do dziedziczenia
(s. 121). Dosyć szczegółowo w kolejnych podrozdziałach omówił autor rozwój Kościoła
w poszczególnych prowincjach: Holandii, Zelandii, Utrechcie, Fryzji, Overijssel, Geldrii,
Groningen, Drenthe, na ziemiach Generalitetu, kończąc ten przegląd wzmianką o Kościele
walońskim, utworzonym na północy przez uchodźców z południowych Niderlandów, których liczbę oszacował na 100 000 (s. 127).
W 1651 r. Stany Generalne Niderlandów uchwaliły, że „Stany wszystkich prowincji
ogłosiły, iż będą wspierać i podtrzymywać Prawdziwą Chrześcijańską Reformowaną Religię”. Nie oznaczało to jednak – jak zauważył Kazimierz Bem – wyłączności kalwinizmu
Recenzje
297
ani tym bardziej jego pozycji jako kościoła ustanowionego (s. 99), choć zarazem Holenderski Kościół Reformowany był „jedynym publicznym kościołem działającym na terenie
Republiki” (s. 167). Miało to wiele konsekwencji. Oznaczało np., że ceremonie kościelne
(z wyłączeniem Wieczerzy Pańskiej) pozostawały otwarte dla wszystkich zainteresowanych
(w niektórych prowincjach było to nawet obowiązkowe), a pełnienie funkcji publicznych
było uzależnione od bycia członkiem albo przynajmniej sympatykiem Kościoła reformowanego. W przeciwieństwie jednak do krajów skandynawskich, Anglii i niektórych państw
niemieckich, jak napisał autor na s. 168, gdzie wymagano uczestnictwa w nabożeństwach
kościołów państwowych, w Niderlandach tego zabrakło. Nikt nie był zmuszany ani do
uczestnictwa w nabożeństwach, ani tym bardziej do bycia członkiem reformowanego Kościoła. Same władze kościelne rozróżniały członków Kościoła – których u progu XVII w.
było około 10%, a pod koniec około 30% populacji – od tzw. sympatyków lub słuchaczy,
którzy pozostawali na uboczu formalnych struktur kościelnych. Przy tym wszystkim, jak
stwierdził Kazimierz Bem, „innowiercy – zazwyczaj katolicy, ale także luteranie czy menonici – mieli zapewnioną swobodę sumienia i ochronę praw obywatelskich. Jeśli chcieli
zapewnić sobie także pewną niezależność w wykonywaniu praktyk religijnych, wówczas
zależało to od lokalnych warunków – w niektórych miastach czy prowincjach było to faktycznie niemożliwe albo bardzo trudne, w innych miejscach opłacano się władzom za aprobowanie obecności katolickich duchownych i kaplic” (s. 171/172). Wszystko to sprawiało,
że Holenderski Kościół Reformowany był rzeczywiście specyficznym kościołem państwowym na tle jego odpowiedników w innych krajach europejskich.
Monografię Kazimierza Bema uznać należy za ważny wkład autora do dorobku polskiej
historiografii reformacyjnej, uprzystępnia bowiem polskiemu czytelnikowi bogactwo treści, ukazujących, w jak trudnych warunkach przebiegały w niektórych częściach Europy
procesy przeobrażeń religijnych związanych z reformacją. Do interesujących wniosków
można dojść, gdy zestawimy je z lepiej znanym przebiegiem transformacji wyznaniowej na
terenie Rzeczypospolitej. Dodajmy zresztą, że Polacy – o czym jednak autor nie wspomniał
– również wnieśli do całokształtu wydarzeń reformacyjnych na terenie Niderlandów swój
wkład. Myślę tutaj przede wszystkim o Janie Łaskim, którego działalność reformacyjna
w latach czterdziestych XVI w. odnosi się co prawda do Fryzji Wschodniej, lecz pozostawał on w bliskich kontaktach z reformatorami holenderskimi, m.in. z Menno Simmonsem3.
Na uwagę zasługuje też postać cenionego teologa, profesora i rektora Uniwersytetu we
Franecker Jana Makowskiego, skądinąd szwagra samego Rembrandta van Rijna (ożenił się
z Antją van Uylenburg, siostrą żony malarza). Wspomniany na s. 132 „szlachcic ewangelicko-reformowany Krzysztof Arciszewski” w chwili wyjazdu z Polski był arianinem, dopiero
w Niderlandach został kalwinistą4.
Reasumując, stwierdzić trzeba, że otrzymaliśmy książkę potrzebną, erudycyjną, bardzo inteligentnie napisaną, podejmującą problematykę rzadko u nas poruszaną, zarazem
Szerzej o tym etapie działalności Łaskiego pisał w swej rozprawie O. Bartel, Jan Łaski, cz. 1,
Warszawa 1955, s. 133 nn.
4
Pisał o tym sam K. Bem w przyczynku Jeszcze o kalwinizmie Krzysztofa Arciszewskiego
(1592–1656), „Odrodzenie i Reformacja w Polsce” 2006, t. 50, s. 261, datując jego przejście
na kalwinizm między 1623 a 1629 r.; także wzmianka na s. 166, przypis 480 recenzowanej
książki.
3
298
Recenzje
w przystępny sposób przekazującą złożoną i skomplikowaną materię historyczną. W czasach, gdy Bruksela – położona co prawda w południowej części ówczesnych Niderlandów –
staje się w coraz większym stopniu stolicą Europy, poznanie przeobrażeń religijnych, które
wstrząsnęły ówczesnymi Niderlandami, a ich konsekwencje można obserwować w życiu
tamtejszych społeczeństw do dzisiaj, stać się może ważnym przyczynkiem do lepszego
zrozumienia również współczesnej Europy.
Henryk Gmiterek
Lublin
Antonio Possevino SJ (1533–1611). Życie i dzieło na tle epoki,
red. Danuta Quirini-Popławska, Akademia Ignatianum,
Wydawnictwo WAM, Kraków 2012, ss. 602, 2 il.
Książka poświęcona Antonio Possevino, jednemu z bardziej znanych jezuitów pierwszego stulecia działalności tego zakonu, jest zbiorem 25 studiów i artykułów, w tym czterech w języku włoskim. Jest to plon międzynarodowej konferencji naukowej, która odbyła
się w Krakowie od 21 do 23 października 2011 r., zorganizowanej głównie przez krakowską
Akademię Ignatianum dla uczczenia czterechsetnej rocznicy śmierci tego włoskiego zakonnika i dyplomaty. Tom został opracowany i wydany pod naukową redakcją Danuty Quirini-Popławskiej, wieloletniej wykładowczyni w Instytucie Historii Uniwersytetu Jagiellońskiego, od mniej więcej dekady związanej również z krakowską Akademią Ignatianum,
najważniejszym ośrodkiem naukowym Towarzystwa Jezusowego w Polsce. Danuta Quirini-Popławska już od lat uważana jest za specjalistkę historii Włoch epoki późnego średniowiecza i renesansu, dlatego nie powinno dziwić, że w wyniku związania się z krakowskim
Ignatianum zajęła się przygotowaniem i zredagowaniem tomu, który łączy główny nurt jej
zainteresowań naukowych z zawsze fascynującą historią „żołnierzy papieża” – jezuitów.
Z zainteresowań i powiązań ze światem naukowym Italii wynikła też zapewne decyzja
o dopuszczeniu do publikacji tekstów w języku włoskim. Był to zresztą świadomy zabieg
redakcji, skoro jeden z tych artykułów został napisany przez badaczkę nie-Włoszkę. Z całym szacunkiem dla takiego wyboru, należy jednak zauważyć, że język włoski nie należy
obecnie do grona języków powszechnie znanych, tzw. kongresowych, co ogranicza jednak
w pewnym stopniu percepcję tego tomu w polskim środowisku naukowym, do którego,
jak należy rozumieć, książka była głównie adresowana. Każdy z tekstów jest oczywiście
zaopatrzony w streszczenie w języku angielskim, ale są one z natury rzeczy bardzo ogólnikowe, nie zawsze oddające całokształt ustaleń badawczych.
Chociaż nie zastosowano jakiegoś formalnego podziału rzeczowego artykułów, ich
układowi w tomie wyraźnie przyświecał pewien zamysł, nie zawsze jednak konsekwentnie przestrzegany. Najpierw zamieszczono teksty mające charakter wstępny, ogólniejszy,
Recenzje
299
ukazujące ogólnoeuropejski kontekst działalności włoskiego jezuity. Następnie pojawiły
się opracowania szczegółowe, omawiające najważniejsze dokonania Possevina. Na koniec
zamieszczono garść analiz porównawczych, ukazujących znaczenie i recepcję dzieł włoskiego zakonnika wśród jemu współczesnych oraz w późniejszych epokach.
Wprowadzenie do tomu stanowi artykuł w języku włoskim Rogelio Garcia Mateo,
profesora teologii i filozofii na Papieskim Uniwersytecie Gregorianum w Rzymie, zatytułowany Sfide Della Compagnia di Gesù nella secondo metà del XVI secolo: La reforma
protestante e l’islamismo turco (s. 13–46), którego głównym zadaniem było zarysowanie
tła i uwarunkowań dla działalności Towarzystwa Jezusowego w okresie tuż po utworzeniu tego zakonu. Garcia Mateo, specjalizujący się zwłaszcza w koncepcjach teologii i duchowości pierwszego pokolenia jezuitów, przeanalizował pojawienie się wówczas dwóch
głównych nurtów działań jezuickich: pierwotnego zamiaru Ignacego Loyoli nawracania
pogan – niewiernych (w tym muzułmanów pod panowaniem tureckim) oraz, na wyraźne
życzenie papieża, któremu zresztą jezuici ślubowali szczególne posłuszeństwo, podjęcia
walki z protestancką reformacją. Kolejny z tekstów, Problem zagrożenia tureckiego w czasie
wojny polsko-moskiewskiej w latach 1579–1582 (s. 49–70), autorstwa poznańskiego historyka Kazimierza Dopierały, miał być wprowadzeniem do kontekstu środkowo- i wschodnioeuropejskiego działalności włoskiego jezuity, jednak razi, a wręcz nawet szokuje nonszalancja
przygotowania tekstu. Zwłaszcza w obszernej i chaotycznej części pierwszej swego wywodu
autor popełnił wiele rażących błędów i za daleko idących uogólnień, w rodzaju takich np.
stwierdzeń, że Indie leżą nad Oceanem Spokojnym (s. 52), „w Polsce panowała demokracja,
a w Europie i ówczesnym świecie jedynowładztwo” (s. 52). Kreując cokolwiek enigmatyczny dla pierwszej połowy XVI w. termin „Imperium Habsburgów” (s. 53), nie zauważył, że
Karol V zachował dla siebie tytuł cesarza, będąc jednak przede wszystkim królem Hiszpanii
i powiązanych z nią terytoriów, gdy tymczasem w Europie Środkowej ważniejszą rolę odgrywał jego brat Ferdynand I, od 1526 r. król Czech i Węgier oraz od 1531 r. król Niemiec,
i to właśnie on podpisał Pokój Augsburski w 1555 r., a nie Karol V (jak się tego dowiadujemy z tekstu na s. 54), który tego aktu nigdy nie zaakceptował – i dlatego abdykował. Trudno
też zrozumieć, co autor miał na myśli, stwierdzając pompatycznie, że w drugiej połowie
XVI w. „cała Zachodnia Europa stanęła w ogniu walk, których tamę stanowiła w zdecydowanej większości katolicka Rzeczpospolita” (s. 54). Zdaniem autora np. jeden z kandydatów
do tronu polskiego w 1573 r., wojewoda sandomierski Jan Kostka, pochodził z rodu Piastów
(s. 56), gdy tymczasem był co najwyżej ich powinowatym poprzez drugą żonę, Zofię Odrowążównę, córkę księżnej mazowieckiej Anny, którą poślubił zresztą dopiero w 1575 r. Jeśli
dodamy do tego pewną niestaranność i niefrasobliwość językową, którą można było wykluczyć na etapie redagowania książki, tekst ten z pewnością szkodzi ocenie całości tomu.
Pozytywnie natomiast należy ocenić – choć z pewnymi zastrzeżeniami – tekst badacza
związanego z Akademią Ignatianum, Stanisława Cieślaka SJ. Część pierwsza bowiem tytułu tego artykułu, Stosunki wyznaniowe w Rzeczypospolitej oraz życie religijne króla Stefana
Batorego (s. 73–109), zapowiada nieco wnikliwsze studium na temat sytuacji w Polsce i na
Litwie w tym okresie, oparte na szerszej bazie opracowań ogólnych i szczegółowych, a nie
tylko na skromnej reprezentacji prac Janusza Tazbira1. Jednak autor przedstawił też oparNależy zauważyć, że autor zacytował – oprócz kilku prac własnych – tylko jedną (!) z wielu przecież prac Janusza Tazbira, Reformacja–Kontrreformacja–tolerancja, Wrocław 1996.
1
300
Recenzje
te na bardzo szerokiej podstawie źródłowej studium na temat osobistej religijności króla
Stefana Batorego i ta zwłaszcza część artykułu odnosi się także bezpośrednio do wpływu
działalności Antonia Possevina na politykę zagraniczną Rzeczypospolitej. W pełni udanym
wprowadzeniem w zasady polityki Stefana Batorego jako władcy Rzeczypospolitej i Siedmiogrodu jest natomiast artykuł Ewy Dubas-Urwanowicz z Uniwersytetu w Białymstoku,
Senatorowie duchowni wobec koncepcji politycznych Stefana Batorego (s. 111–136), ważny dla problematyki poruszanej w tomie chociażby z tego względu, że Antonio Possevino
w realizacji zamiarów Stolicy Apostolskiej względem Szwecji, Turcji i Moskwy musiał
szukać oparcia w lokalnych dygnitarzach kościelnych. Istotną konstatacją przeprowadzonej
przez autorkę artykułu analizy jest spostrzeżenie, że pokolenie wybitnych hierarchów Kościoła z okresu pierwszych wolnych elekcji w sprawach polityki świeckiej reprezentowało
przede wszystkim interes Rzeczypospolitej, starając się nie dopuścić do jej konfrontacji
z całą potęgą Porty Otomańskiej. Na marginesie tych jakże cennych uwag należy skorygować mały błąd rzeczowy, jednak dość istotny, który najpewniej wdarł się do omawianego
artykułu podczas obróbki redakcyjnej. Na stronie 126 bowiem napisano: „Zgodnie z opinią stanów, zwłaszcza szlachty, [Batory] początkowo opowiadał się za odrębnością pruską
w tej kwestii, wyrażającą się we wskazaniu na generałów pruskich, jako gremium upoważnione do uchwalania podatków”. W zdaniu tym z pewnością musiało być pierwotnie
stwierdzenie „na generały pruskie” – chodzi tu bowiem o Sejmiki Generalne tej prowincji,
a nie o osoby jakowyś urzędników, których pod taką nazwą nigdy w Prusach Królewskich
nie notowano.
Część tekstów z części „wprowadzającej” nosi charakter wybitnie przyczynkarski.
Do nich należy zaliczyć studium z pogranicza historii literatury, prasoznawstwa i historii
politycznej, zatytułowane Historia, publicystyka, poezja. Dwa portrety Iwana Groźnego
(s. 139–153), autorstwa Beaty Stuchlik-Surowiak z Akademii Ignatianum. Wydaje się również, że niezbyt fortunnie umieszczono już po tekście przedstawiającym całość życiorysu
jezuity [Łukasza Burkiewicza z Akademii Ignatianum Sylwetka o. Antonia Possevina SJ
(1533–1611), s. 155–181] – zatem otwierającym część drugą, informującą o życiu i dokonaniach tego zakonnika – artykuł o charakterze źródłoznawczym, a więc wciąż jeszcze
wstępnym, skądinąd bardzo ważny i rzetelnie opracowany przez Henryka Fokcińskiego,
Pomijam oczywiście zacytowane w artykule biografie monarchów i osobistości, takich jak
Jan Zamojski i ksiądz Piotr Skarga, są to bowiem pozycje o charakterze uniwersalnym, ogólnym. Brak tu np. wykorzystania bardzo wnikliwego dla tego okresu studium dotyczącego
ściśle zakresu stosunków wyznaniowych autorstwa Wojciecha Sławińskiego, Toruński Synod
Generalny 1595. Z dziejów polskiego protestantyzmu w drugiej połowie XVI wieku, Warszawa 2002. Całościowo traktuje o tych kwestiach, i to z różnych punktów widzenia, książka
Jerzego Kłoczowskiego, Dzieje chrześcijaństwa polskiego, Warszawa 2000. Można było też
wykorzystać, wymieniając tylko z nazwisk najważniejszych badaczy i to tylko z ostatnich
dekad, prace Stanisława Salmonowicza w odniesieniu do Korony i Prus Królewskich, Marcelego Kosmana i Tomasza Kempy dla Wielkiego Księstwa Litewskiego, Jolanty Dworzaczkowej dla Wielkopolski, Henryka Gmiterka dla Małopolski itp. Nawet do dziejów chociażby
samych tylko jezuitów w tym okresie można było wykorzystać dużo szersze spektrum monograficznych opracowań szczegółowych, a nie – znowuż tylko jedną, acz niewątpliwie ważną
– pracę Stanisława Obirka, Jezuici w Rzeczypospolitej Obojga Narodów w latach 1564–1668,
Kraków 1996.
Recenzje
301
badacza z rzymskiego Gregorianum. Tekst jego autorstwa nosi tytuł Polonica Posseviniana (s. 185–197) i omawia materiały dotyczące tego jezuity, zdeponowane nie tylko w Archiwum Watykańskim. Wspomniany już obszerny tekst Łukasza Burkiewicza to z kolei
wnikliwa i oparta na bogatym materiale historiograficznym kompilacja wiedzy na temat
biografii Antonia Possevina. Jest to zatem swoisty „spis treści” do opracowań bardziej
szczegółowych, omawiających na dalszych stronach książki wybrane aspekty zakonnej
aktywności tego jezuity. I tak, Alberto Castaldini antropolog, historyk i publicysta włoski, związany obecnie z rumuńskim uniwersytetem „Babes-Bolyai” w Cluj-Napoca (dawny
węgierski Kolozsvar), przedstawił w swoim tekście L’ambiente natalee gli anni giovanili
di Antonio Possevino SJ (s. 199–214) dzieciństwo i młodość zakonnika. Następnie okoliczności towarzyszące misji Possevina na rzecz przywrócenia katolicyzmu w Szwecji ukazał
bardzo rzetelnie, z wykorzystaniem literatury skandynawskich badaczy, Wojciech Krawczuk z Uniwersytetu Jagiellońskiego w opracowaniu zatytułowanym Szwecja wobec prób
rekatolizacji w drugiej połowie XVI wieku w świetle nowszych badań (s. 217–225). Można
się oczywiście zastanawiać, czy tekst ukazujący raczej kontekst działalności jezuity, a nie
jego osobistą akcję dyplomatyczną, nie powinien był znaleźć się nieco wcześniej, w części
wstępnej tomu. Z kolei efekty działalności Possevina w Krakowie przedstawiono, wykorzystując fragment publikacji niedawno zmarłego badacza jezuickiego z kręgu Akademii
Ignatianum i Biblioteki Domu Pisarzy oo. Jezuitów w Krakowie, Jerzego Paszendy, dla
potrzeb tomu zatytułowany O. Antonio Possevino w Krakowie (s. 227–235)2. Natomiast
Danuta Quirini-Popławska przedstawiła meandry negocjacji pomiędzy Stolicą Apostolską, Rzeczpospolitą i Moskwą, które Possevino prowadził w latach 1581–1583 (artykuł
nosi tytuł O. Antonio Possevino w podróży w latach 1581–1583; pomiędzy Italią, Polską
a Moskwą, s. 237–266), wzbogacając naszą wiedzę o dodatkowe szczegóły dotyczące ich
przebiegu. Dwa kolejne artykuły to szczegółowa analiza dwóch źródeł dotyczących pobytu Possevina w Moskwie. Pierwszy z nich – autorstwa Artura Kijasa z Uniwersytetu im.
Adama Mickiewicza w Poznaniu (O. Antonio Possevino SJ o Rosji Iwana IV Groźnego,
s. 269–285) – to analiza relacji pozostawionej przez papieskiego dyplomatę w dziele Moscovia, przetłumaczonym na polski i wydanym przed ćwierćwieczem drukiem, jednak z zaniedbaniem niezbędnego opracowania warsztatowego, a zwłaszcza – wstępu3. Artur Kijas
wskazał poprzedników i informatorów jezuity, zrelacjonował zawarte w dziele oceny cara
i jego państwa, a wreszcie ukazał wpływ, jaki relacja Possevina wywarła na historiografię,
zwłaszcza rosyjską. Z kolei ksiądz Jan Kopiec (biskup opolski, reprezentujący jednocześnie
Uniwersytet Opolski) przedstawił mało znany historykom, również jednak wydany drukiem – po łacinie i po niemiecku – tekst relacji innego jezuity, Giovanni Paolo Campany,
towarzysza wyprawy Possevina do Moskwy, w artykule zatytułowanym Perspektywy unii
Moskwy z Rzymem w opinii o. Jana Pawła Campaniego (1540–1592) (s. 287–297). W korelacji z tym ostatnim tekstem jako kolejny umieszczono artykuł Aušry Baniulyte, badaczki
z Uniwersytetu Witolda Wielkiego w Kownie, przedstawiający litewski punkt widzenia
na działalność Antonio Possevino w Rzeczypospolitej (La Lituania negli affari politici
Zamieszczony w tomie tekst O. Antonio Possevino w Krakowie to fragment opublikowanej
w 1985 książki Jerzego Paszendy w Bibliotece Krakowskiej: Kościół św. Barbary w Krakowie, Kraków 1985.
3
Antonio Possevino, Moscovia, tłum. ks. Albert Warkotsch, Warszawa 1988.
2
302
Recenzje
e religio si del legato pontificio Antonio Possevino SJ nella secondo metà del Cinquecento,
s. 299–344). Dyplomatyczna bowiem misja papieskiego wysłannika dotykała najżywotniejszych interesów tego właśnie członu Rzeczypospolitej Obojga Narodów, bezpośrednio
zagrożonego przez ekspansywną politykę Iwana IV Groźnego i zamieszkałego w większości przez ludność prawosławną, której dotyczyłyby decyzje odnośnie do zawarcia unii
między wschodnim a zachodnim odłamem chrześcijaństwa. Z konieczności też to właśnie
Litwa była bazą dyplomatycznych działań Possevina w obszarze Rosji i dlatego też włoski
jezuita wszedł w kontakt z miejscowymi dygnitarzami i magnatami, również z protestantami i prawosławnymi z familii Radziwiłłów i Ostrogskich. Obszerny i bogaty w treść tekst
Aušry Baniulyte porusza też wiele innych wątków z zakresu wzajemnych relacji litewsko-moskiewsko-polskich i wielka szkoda, że również i on został napisany po włosku.
Wykonując zadania o różnym charakterze w wielu krajach ówczesnej Europy, zarówno na jej wschodzie, jak i na zachodzie, Antonio Possevino był wielkim orędownikiem
propagowania doktryny katolickiej w językach narodowych, z wykorzystaniem prostych
i poręcznych katechizmów. Popierał zatem druk katechizmów w języku estońskim, łotewskim, litewskim i ruskim. Problem ten zawiera kolejny artykuł w tomie, autorstwa nestora
polskiej historiografii poświęconej jezuitom i Towarzystwu Jezusowemu Ludwika Grzebienia SJ, zatytułowany Antonio Possevino a sprawa katechizmów w językach narodowych
(s. 349–370). Osobistą zasługą włoskiego jezuity było m.in. utworzenie specjalnego Seminarium Tłumaczy przy kolegium tego zakonu w Dorpacie, przygotowującego książki (katechizmy) w używanych na obszarze Inflant i Wielkiego Księstwa Litewskiego językach.
Choć było to więc działanie o charakterze ściśle religijnym, wywarło wielki wpływ na
ukształtowanie się języków literackich i – pośrednio – kultury tych narodów.
Czwarty, ostatni tekst w języku włoskim, autorstwa Gaetano Platania z Uniwersytetu
w Viterbo, zatytułowany Santa Sede e Polonia nelle azioni diplomatico-religiose di due
esponenti Della Compagnia di Gesù: Antonio Possevino e padre Carlo Maurizio Vota
(s. 373–392), otwiera serię studiów porównawczych dotyczących osoby i działalności Antonio Possevino. Ten pierwszy artykuł zestawia starania Possevina na rzecz powołania antytureckiej ligi z misją innego jezuity, Carlo Maurizio Voty, który podjął się podobnego
zadania dokładnie 100 lat później, w okresie odsieczy wiedeńskiej. Stolica Apostolska patronowała wówczas utworzeniu szeroko rozumianej koalicji państw chrześcijańskich przeciw Imperium Osmańskiemu. Obie misje, Possevina i Voty, przyniosły zdaniem Platanii
ograniczone doraźne sukcesy, a w skali globalnej – wykreowania wspólnego frontu różniących się wyznaniowo państw Europy wobec islamskiej Turcji – stanowiły fiasko.
Za cokolwiek wydumany należy uznać następny zarys porównawczy, w którym zestawiono poglądy na ideę rycerza chrześcijańskiego w wydaniu Antonio Possevino (w jego
dziele z 1569 r. Il soldato christiano) z poezją religijną Mikołaja Sępa Szarzyńskiego, pisaną przed 1581 r., wydaną zaś w zbiorze Rytmy albo wiersze polskie (1601). Autorowi tej
analizy, Andrzejowi Dróżdżowi z Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie (tekst Ojciec
Antonio Possevino SJ i Mikołaj Sęp Szarzyński wokół projekcji rycerza chrześcijańskiego,
s. 395–413), zestawienie tych postaci posłużyło jedynie jako pretekst do snucia bardzo szerokich, „alegorycznych” refleksji, w których chyba większe znaczenie przypisał on szeroko
omówionym poglądom Erazma z Rotterdamu niż tytułowego Sępa-Szarzyńskiego.
Za zupełnie kuriozalny natomiast należy uznać tekst Stefana Bielańskiego (również
z Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie) zatytułowany Opinie o Rzeczypospolitej Pol-
Recenzje
303
sko-Litewskiej i Wielkim Księstwie Moskiewskim w pismach o. Antonia Possevina SJ i Giovanniego Botera. Analiza porównawcza (s. 415–441). Po pierwsze, składa się on w 80%
(!) z cytatów cudzego autorstwa, zaczerpniętych bynajmniej nie tylko z obu wspomnianych
w tytule autorów, lecz także z prac badaczy i historyków z różnych epok i szkół. Po drugie,
w niewłaściwy sposób została dobrana tu baza źródłowa i metoda badawcza. Jak bowiem
można porównywać opinie, z których jedna pochodzi od autora, który rzeczywiście był
w Rzeczypospolitej i Moskwie (mowa o Possevino), a drugi oparł się na relacjach cudzych
(w tym także na Moscovii Possevina!), nigdy tych krajów nie odwiedzając. Można zatem
w tym wypadku porównywać (tylko po co ?), co zaczerpnął Botero z Possevina, a które
fragmenty „przerżnął” od drugiego swojego głównego informatora, czyli z dzieła Marcina
Kromera. Nawet w zakończeniu Bielański nie zdobył się na bezpośrednie podsumowanie,
zastępując je obszernym cytatem, wziętym tym razem ze swojej, dawniej napisanej pracy
o Botero. Zapomniał przy tym o określonym tytułem celu swojego artykułu, podsumowując
wyłącznie całokształt (!) twórczości Botera – a miały być przecież omówione jego i Possevina opinie o Rzeczypospolitej i Moskwie. Zamieszczenie tekstu w tak kuriozalnej postaci
wynikało zapewne z faktu, że Stefan Bielański wziął udział we wspomnianym sympozjum,
jednak należało chyba albo zmusić go do wywiązania się z założonego tytułem tematu, albo
– stanowczo odrzucić ten tekst podczas redagowania tomu.
Nie można mieć natomiast zastrzeżeń do kolejnych umieszczonych w tej części pracy zbiorowej przyczynków, których zadaniem było uzupełnienie wiedzy szczegółowej na
temat życia i dokonań Antonia Possevina. I tak Luca Bernardini z Uniwersytetu w Mediolanie w swoim artykule (nie wiedzieć czemu – skoro to włoski badacz – tym razem napisanym jednak po polsku) zatytułowanym Barezzo Barezzi czy Antonio Possevino? Uwagi
dotyczące „Relatione Della segnalata e come miracolosa conquista del Paterno Imperio
conseguita dal Serenissimo Giovine Demetrio Gran Duca di Moscovia” (Venezia 1605),
(s. 443–463) przytoczył wiele dowodów na to, że wspomniana w tytule opracowania relacja
jest autorstwa Possevina, zatem stanowi jeszcze jedno dzieło tego jezuity i zarazem jeszcze
jedno pokłosie – czasowo stosunkowo już odległe – jego dyplomatycznych zainteresowań
Moskwą i sprawami Europy Wschodniej. Następnie Ambrozja Jadwiga Kalinowska OSB
z Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie (tekst pod tytułem: Antonio Possevino SJ w twórczości literackiej pisarzy w kręgu Kardynała Stanisława Hozjusza, s. 465–482)
dorzuciła kilka interesujących opinii na temat osobowości papieskiego dyplomaty, powstałych w kręgu biskupa warmińskiego, kardynała Hozjusza. Okazuje się, że pomiędzy Possevino a Hozjuszem powstawały pewne animozje, a jezuita bywał w kontaktach z innymi hierarchami kościelnymi wyniosły i apodyktyczny, co nie przysparzało mu sympatii. Z kolei
Mirosław Lenart przedstawił Antonia Possevina jako „bibliografa katolickiej kontrreformacji” („Il soldato christiano” w kontekście działalności Antonia Possevina jako bibliografa
katolickiego, s. 485–500), przeprowadzając analizę piątego wydania Il soldato christiano
z 1604 r., do którego jezuita dołączył bibliograficzną kompilację zatytułowaną Bibliotheca
selecta (pierwszy raz wydaną w 1593 r. i stosunkowo mało znaną historykom w Polsce).
Osobne studium poświęcone zostało także traktatowi Possevina o Siedmiogrodzie (Justyna
Łukaszewska-Haberkowa, Akademia Ignatianum, Siedmiogród widziany oczami Antonia
Possevina – Commentario di Transilvania, s. 503–522), stanowiącego raport o tym rządzonym przez Batorych państwie dla papieża Grzegorza XIII. Possevino napisał dzieje Siedmiogrodu, popisując się swoją erudycją na temat starożytności tych ziem, niewiele jednak
304
Recenzje
wiedząc o bliższych sobie czasach, gdy Turcja rozbiła Węgry i opanowała większość terytorium tego państwa. Interesował się jednak przede wszystkim sytuacją siedmiogrodzkich
katolików i czynił liczne uwagi w stosunku do innych, obecnych na tym terenie wyznań.
Omówiony już tekst Aušry Baniulyte zyskał uzupełnienie w postaci artykułu Marty Kwaśnickiej (Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie), zatytułowanego Piotr Skarga,
Antonio Possevino, Iwan Gagarin. Jezuickie projekty pojednania Kościoła prawosławnego
z rzymskim (s. 525–545). Autorka zestawiła w nim i porównała modele unii wyznaniowej
pomiędzy obu wyznaniami, preferowane w pismach trzech jezuickich działaczy i pisarzy,
przy czym o ile Skarga i Possevino działali w tym samym czasie, o tyle Iwan Gagarin był
rosyjskim konwertytą na katolicyzm i następnie jezuitą działającym w XIX w., w odnowionym po kasacie Towarzystwie Jezusowym. Wśród tez tego opracowania pojawiła się
również sugestia, że Gagarin korzystał z pomysłów i znał projekty obu swoich szesnastowiecznych poprzedników.
Artykuł Kazimierza Dopierały również ma swoje alter ego w opracowaniu Janusza
Smołuchy (Uniwersytet Jagielloński, Akademia Ignatianum), zatytułowanym Uwagi na
temat kwestii tureckiej w działalności dyplomatycznej i naukowej ojca Antonia Possevina
(s. 549–565). Dodajmy, że jest to zdecydowanie o wiele bardziej dojrzała i kompletna próba
zarysowania problematyki zagrożenia tureckiego w XVI w. i koncepcji dyplomatycznych
realizowanych w związku z tym przez włoskiego jezuitę w służbie papieskiej dyplomacji.
Ostatnim z 25 artykułów jest natomiast bardzo interesujące opracowanie Pawła F. Nowakowskiego (Akademia Ignatianum), godne uwagi nie tylko dlatego, że autor doszukał się
w twórczości Possevina zainteresowania Japonią i misją jezuicką tamże (Wątek japoński
w „Bibliotheca selecta” Antonia Possevina SJ i jego związek z sytuacją misji jezuickich,
s. 567–583). Jest to również najpełniejsze i najbardziej rzetelne przedstawienie jednego
z mniej – jak już wspomniano – znanych, a chyba najcenniejszych dzieł tego jezuity, Bibliotheca selecta (z wielu wydań tej książki wykorzystano w tym tekście drugą edycję, wenecką, ale z 1603 r., a zatem bez połączenia z Il soldato christiano). Z opisu tego źródła w artykule wynika, że było to dzieło rzeczywiście monumentalne, możliwe do wykorzystania nie
tylko w religijno-kontrreformacyjnym, lecz także w krajo- i religioznawczym sensie.
Całość pracy zbiorowej wieńczy opracowane przez Danutę Quirini-Popławską i Łukasza Burkiewicza w formie chronologicznego schematu Itinerarium ojca Antonia Possevina
SJ (1533–1611) (s. 585–596), przedstawiające raz jeszcze w skrócie jego życiorys, w tym
przede wszystkim podróże i misje, dzieła i dokonania. Na końcu zamieszczono ramową bibliografię, przedstawiającą najważniejsze źródła i opracowania dotyczące Possevina. Brak
natomiast spisu ilustracji (w tomie zamieszczono dwie ryciny, które „gubią się” w obszernym tekście).
Jak podsumować całość omawianej tu publikacji? Z pewnością jest to dzieło ważne, po
raz pierwszy w Polsce tak szeroko i wieloaspektowo opisujące i komentujące osobowość,
genezę oraz efekty działalności religijnej i politycznej człowieka, którego zwykliśmy obarczać winą za połowiczność rezultatów polityki wschodniej Stefana Batorego. Jest to jednak
obraz dość jednostronny, omawiający postać Possevina niemal wyłącznie z pozycji katolickich, a zatem brak tu (z niewielkimi wyjątkami) opinii „drugiej strony” wyznaniowych
konfliktów. Zyskaliśmy dwadzieścia kilka w większości cennych studiów, porządkujących
naszą wiedzę na temat życia jezuity i epoki, w której działał (mam na myśli przede wszystkim historiografię polską, nie sądzę bowiem, ażeby włoscy badacze skorzystali – mimo
Recenzje
305
translatorskiego ukłonu w ich stronę – z recenzowanego tomu). Omówione zostały szczegółowo jednak tylko niektóre etapy tego przebogatego w doświadczenia i zadania życiorysu.
Brak zwłaszcza studiów nad działalnością Possevina we włoskich kolegiach na przełomie
XVI i XVII w. Należy wyrazić ubolewanie, że dwa wskazane tu teksty zdecydowanie psują
dobre wrażenie ogólne i sformułować – nie po raz pierwszy zresztą odnośnie do tego typu
publikacji – postulat zwiększonej czujności i woli odrzucenia tekstów źle przygotowanych,
już podczas wstępnej obróbki redakcyjnej.
Sławomir Kościelak
Gdańsk
Radosław Skrycki, Prace kartograficzne w dolinach Odry, Warty
i Noteci w okresie fryderycjańskim. Goswien Othmar Schultke i jego
wkład w rozwój kartografii pruskiej, Wydawnictwo Naukowe
Wydziału Humanistycznego US „Minerwa”; Zespół Historii Kartografii
przy Instytucie Historii PAN, Szczecin 2013, ss. 200
Nie ulega wątpliwości, że z inicjatywy i za życia króla Fryderyka II, panującego w latach 1740–1786, a nie jak czytamy na s. 8 recenzowanej książki, w latach 1740–1784,
rozwinęła się w Prusach „nowoczesna kartografia” (s. 7), przy czym przez „nowoczesną”
autor rozumie mapy głównie „niepublikowane, wielkoskalowe, sporządzone w dużej liczbie” (s. 7), „oparte na instrukcjach i zorganizowane” (s. 13). Problemem o fundamentalnym
znaczeniu jest kwestia, czy – jak pisał Karol Buczek – „Króla obchodziły mapy o tyle, o ile
mogły mu być pomocne do celów wojskowych, względnie politycznych, mało natomiast
interesowała go ich strona naukowa”1, czy dlatego, że w okresie panowania tego władcy
„polityka osadnicza przybrała nowe formy, stając się oficjalną doktryną państwa” (s. 51)
i zrodziła nowoczesną kartografię pruską. Już współcześni Fryderykowi II pisali, że wojny
śląskie stały się impulsem do zainteresowania się przez niego mapami najpierw Śląska,
później zaś również innych prowincji i służyły one przede wszystkim celom naukowym2.
Pogląd ten potwierdza w całej rozciągłości literatura dotycząca kartografii śląskiej.
We Wstępie do pracy Radosława Skryckiego czytamy, że: „Mapa w państwie Fryderyka II miała się stać narzędziem sprawowania rządów. Bez dokładnych kart geograficznych
własnego kraju nie było możliwości prowadzenia skuteczniej polityki fiskalnej, planowaK. Buczek, Prace kartografów pruskich w Polsce za czasów króla Stanisława Augusta na
tle współczesnej kartografii pruskiej, „Prace Komisji Atlasu Historycznego Polski” Kraków
1935, z. 3, s. 122.
2
[A. B. König], Versuch einer historischen Schilderung der Hauptveränderungen der Religion, Sitten, Gewohnheiten, Künste, Wissenschafften etc. der Residenzstadt Berlin seit den
ältesten Zeiten bis zum Jahre 1786, cz. 5, t. 2, Berlin 1799, s. 118.
1
306
Recenzje
nia inwestycji czy określania priorytetów w odbudowie kraju” (s. 7). Z tym też trudno się
zgodzić, bo polityka finansowo-podatkowa i inwestycyjna Fryderyka Wilhelma I po wojnie
północnej (1700–1721), rządzącego bez map, była skuteczniejsza niż rzekomo obłożonego
nowoczesnymi mapami Fryderyka II po wojnie siedmioletniej (1756–1763).
Jak to określił sam autor: „Przedmiotem pracy są początki nowoczesnej kartografii pruskiej i wkład w nią Goswiena Othmara Schultzego, które osadzić można umownie w drugiej
połowie XVIII stulecia” (s. 8). Uzasadnieniem podjęcia tego problemu badawczego jest
m.in. fakt, że: „Z zaprezentowanego wyżej zestawienia piśmiennictwa wynika jasno, że literatura polska, a w pewnym stopniu także niemiecka, dotycząca narodzin nowoczesnej [...]
kartografii pruskiej praktycznie nie istnieje. Z tego powodu niniejsza publikacja wypełnia
znaczącą lukę” (s. 13). Nie jest szczególną osobliwością w polskiej i obcej historiografii pomniejszanie dotychczasowej znajomości podejmowanego problemu badawczego i dorobku
poprzedników, lecz przytoczony tu cytat jest nieobiektywny w tym zakresie w stopniu rodzącym odrazę. Skrycki w ten sposób nie tylko chce wyolbrzymić, lecz wręcz spotęgować
swój wkład w poznanie i wyjaśnienie problemu badawczego. Nie chodzi tu o przedstawienie nowej charakterystyki stanu badań, bo dokonano jej we Wstępie, a przegląd stanu badań
stanowią faktycznie dwa pierwsze z czterorozdziałowych Prac kartograficznych. Uważam,
że kartografia pruska XVIII w. – oprócz szeroko pojętych problemów politycznych, militarnych i finansowych – należy do najlepiej zbadanych zagadnień monarchii Hohenzollernów
z okresu absolutyzmu. Dowodem tego jest około 10 opracowań syntetycznych obejmujących całe państwo pruskie, jego centralną prowincję – Brandenburgię, prowincje wschodnie: Nową Marchię i Pomorze, oraz traktowany na specjalnych zasadach zagrabiony Austrii
Śląsk. Opracowanie kartografii dolin dolnej Odry, Warty i Noteci znakomicie ułatwiało
bardzo bogate piśmiennictwo związane z melioracją i kolonizacją tych obszarów.
Zawartość omawianej książki stanowią wstęp, cztery rozdziały, zakończenie, niemieckojęzyczne streszczenie, sześć przetłumaczonych na język polski aktów prawnych, wcześniej już publikowanych, spisy map majątkowych i leśnych wykonanych przez Goswiena
O. Schultzego lub powstałych w jego kręgu, wykaz rękopiśmiennych map Schultzego, bibliografia, wykaz skrótów, tabel, rycin i tablic oraz indeks osobowy. Książkę zamykają „tablice”, czyli bardzo starannie i estetycznie wykonane reprodukcje najważniejszych map
Schultzego, Franza L. Güssefelda i Daniela F. Sotzmanna ze zbiorów berlińskich Geheimes
Staatsarchiv i Staatsbibliothek oraz autora.
Przedmiot pracy stanowią dwa pola badawcze, z pozoru bliskie sobie, faktycznie zaś
dość dalekie z uwagi na odmienność metod badawczych; pierwsze: „Prace kartograficzne
w dolinach Odry, Warty i Noteci w okresie fryderycjańskim”, drugie natomiast: „Goswien
Othmar Schultze i jego wkład w rozwój kartografii pruskiej”. Jest zrozumiałe, że przedmiot
badań rzutował na konstrukcję i metody pracy. W tej sprawie czytamy: „w niniejszej pracy można wyodrębnić dwie zasadnicze części: każda z nich zbudowana została z dwóch
rozdziałów i w każdej posłużono się odmienną metodą. Taki podział wydał się zasadny
z dwóch podstawowych powodów. Po pierwsze, w dotychczasowej literaturze polskiej nie
ma kompleksowego opracowania kartografii brandenbursko-pruskiej dla obszarów historycznie i współcześnie polskich... Drugi powód to konieczność odtworzenia procesu, który
doprowadził do powstania nowoczesnej kartografii w okresie panowania Fryderyka II [...].
Pierwsza część [...] ma charakter syntetycznego wprowadzenia. Przedstawiono tam dotychczasowy (a więc do około połowy XVIII wieku) stan kartografii we wschodnich prowin-
Recenzje
307
cjach Królestwa Pruskiego i w krajach ościennych, które w okresie panowania Fryderyka II
weszły w skład jego państwa [...]. Druga część [...] oparta jest na układzie rzeczowym. Poddano tu analizie poszczególne rodzaje map autorstwa Schultzego [...]. Założeniem rozprawy było też wykazanie, że wielcy i uznani kartografowie pruscy końca XVIII i początków
XIX wieku korzystali z dorobku Schulzego” (s. 14).
Przydługi ten cytat przytoczyłem, aby wykazać, że autor rzeczonej pracy stwierdził, iż
z jej tytułem nie korespondują ani ramy terytorialne, ani chronologiczne oraz przedmiot
badań części pierwszej, będącej w ocenie niżej podpisanego prostą charakterystyką stanu
badań nad kartografią wschodnich prowincji państwa brandenbursko-pruskiego do połowy
XVIII w. Rzecz w tym, że cała ta część ma charakter „wprowadzenia”, stanowiącego aż
37% objętości tekstu właściwego, w którym nie dostrzegłem nowych ustaleń.
Wydaje się, że druga część Prac kartograficznych ma mniej wspólnego z jej pierwszą
częścią niż z Dziejami kartografii Nowej Marchii3. W czasie pracy nad tą książką autor doszedł do wniosku, że dotychczasowi badacze nie w pełni uwzględnili cały dorobek jednego
z najważniejszych kartografów Nowej Marchii i przyległych terenów doby fryderycjańskiej – Goswiena O. Schultzego. W Dziejach kartografii Radosław Skrycki nie pogłębił
badań nad mapami tego kartografa, śladem poprzedników je pominął, ograniczył się do
zarysowania stanu badań nad Schultzem, wzbogaconego o drobne uwagi o mapie Nowej
Marchii z 1770 r.4 Postanowił jednak powrócić do prac Schultzego.
W tej sprawie tak napisał: „Powodem podjęcia problemu badawczego określonego
w tytule tej pracy jest fakt, że rola Schultzego, którą odegrał w narodzinach nowoczesnej
kartografii pruskiej, była do tej pory niedostrzegana lub wyraźnie marginalizowana. Co
więcej, tacy kartografowie [...] jak wspomniany Güssefeld, Carl Ludwig Oesfeld czy Daniel
Friedrich Sotzmann, pełnymi garściami czerpali z dokonań Schultzego [...]. Jawi się więc
Goswien Othmar Schulze jako nauczyciel koryfeuszy pruskiej kartografii drugiej połowy
XVIII wieku, ale i twórca najważniejszych map wschodnich prowincji Brandenburgii [...]”
(s. 8). Pełna ewidencja i analiza całego dorobku Schultzego oraz ukazanie jego wpływu na
prace innych kartografów pruskich pozwoliły autorowi na obiektywniejszą jego ocenę niż
dotychczasowa literatura, jednak nie ulega wątpliwości, że w cytacie tym jest bardzo wiele
przesady, by nie powiedzieć – nieprawdy. W całej książce nawet nie próbowano wykazać,
że Schultze był „nauczycielem koryfeuszy pruskiej kartografii”, wskazano imiennie tylko
dwóch kopistów jego map, a już czytamy o „szkole Schultzego?” (s. 111). Rażący nieobiektywizm w wywodach o tym kartografie przebija z każdej strony książki.
Część pierwszą – jak wspomniałem – stanowią dwa rozdziały. W pierwszym terytorialno-chronologicznie przedstawiono „Kartografię urzędową w państwie brandenbursko-pruskim” (s. 17–35), w drugim natomiast „Rozwój pruskiej kartografii w czasach Fryderyka II”
(s. 37–54). Oba rozdziały są przedstawieniem stanu badań. Rola autora ograniczała się do
rozłożenia akcentów. Można dyskutować, czy niezbyt wiele miejsca poświęcono instrukcjom dla mierniczych-kartografów Fryderyka I, skoro stanowią one załączniki (1–3) oraz
Generalnemu Dyrektorium, za mało natomiast Korpusowi Inżynierów Wojskowych, powołanemu przez króla Fryderyka Wilhelma I w 1729 r., którego z przesadą „uznano w pewnym sensie twórcą [w rozumieniu projektanta] szczecińskiej twierdzy” (s. 30).
R. Skrycki, Dzieje kartografii Nowej Marchii do końca XVIII wieku, Warszawa 2008.
Ibidem, s. 121–124.
3
4
308
Recenzje
W rozdziale drugim uwagę zwraca dopiero ostatni podrozdział: „Mapa jako odbicie
polityki gospodarczej i demograficznej monarchii pruskiej” (s. 48–54), przede wszystkim
z uwagi na niezgodność tytułu z jego treścią, gdyż o polityce gospodarczej i demograficznej w zasadzie w ogóle nie ma mowy, mapom zaś poświęcono dosłownie cztery zdania.
Ponadto prezentacja procesu melioracyjnego i osadniczego doliny Noteci i Warty jest dość
przypadkowa.
O ile cała część pierwsza stwarza wrażenie tekstu pospiesznie dopisanego do części
drugiej, i tylko w niewielkim zakresie koresponduje z problematyką badawczą wyrażoną
w tytule książki, o tyle część druga charakteryzuje się rzetelnością badawczą i znajomością
badanej materii, chociaż autorowi nie udało się ustrzec przed pewnymi mankamentami.
O wartości całej pracy przesądza rozdział trzeci: „Goswien Othmar Schultze i jego dzieło”
(s. 55–109), który niemetodycznie otwierają „Dokonania kartograficzne” (s. 54–55), będące podsumowaniem całego kartograficznego dzieła Schultzego. Najobszerniejszy jest podrozdział 2: „Mapy rzek: Drawy (1765), Warty i Noteci (1770) oraz Odry (1781)” (s. 56–69),
który przekracza objętość rozdziału pierwszego. Nie wiem dlaczego w jego tytule stwierdza
się, że Schultze mapę rzeki Noteci wykonał w 1770 r., skoro uczynił to cztery lata później.
W podrozdziale przedstawiono genezę, treść i najbardziej charakterystyczne cechy map
autorstwa Schultzego.
Najważniejszym dziełem Schultzego była niewątpliwie pierwsza dokładna mapa Nowej
Marchii (1771), oparta na terenowych pomiarach, której charakterystykę stanowi podrozdział 3: „Mapa Nowej Marchii” (s. 69–74). Dokonano jej dokładnego opisu, w niejednym
korygując lub uzupełniając wcześniejsze ustalenia badaczy. Przez następne lata (1773–
1780) Schultze pracował nad mapami 11 powiatów nowomarchijskich, charakteryzującymi
się podobnymi jak mapa prowincjonalna walorami.
Z punktu widzenia badań nad stosunkami prusko-polskimi najbardziej interesujący wydaje się podrozdział o lakonicznym tytule: „Mapy większych obszarów”. Chodzi tu o mapę
przez Schultzego nazwaną „Małe Prusy”. W rzeczywistości chodzi o mapę kształtowania
się przyszłego Okręgu Nadnoteckiego oraz – co jeszcze ważniejsze – pruskich uzurpacji
terytorialnych po I rozbiorze Polski, z których dokładnym określeniem Jerzy Topolski miał
niemałe trudności5. Jeszcze wcześniejsza, jak się zdaje, była „Mapa pogranicza polsko-brandenburskiego” (s. 105–106) z 1771 r., przedstawiająca zasięg terytorialny tzw. kordonu sanitarnego na pograniczu polsko-nowomarchijskim, który pozostaje wciąż niewyjaśniony do końca. Dodam tylko, że kordon rozciągał się od granic Śląska i w Geheimes
Staatsarchiv Berlin-Dahlem znajdują się do niego bardzo bogate materiały. Szkoda, że nie
wykorzystano ich w recenzowanej pracy i nie skonfrontowano z nimi omawianej mapy.
Miałoby to kolosalne znaczenie dla bliższego określenia wiarygodności map Schulzego
jako źródła historycznego. Rozdział kończą uwagi o 34 mapach folwarków (załącznik 7)
oraz 21 mapach leśnych trzech powiatów (załącznik 8).
Bardzo interesujący jest również – dziesięciokrotnie krótszy od trzeciego – rozdział
czwarty o barokowym tytule: „Wkład Goswiena Othmara Schultzego w rozwój kartografii
Królestwa Pruskiego w drugiej połowie XVIII wieku i jego »spadkobiercy«: Franz Ludwig
J. Topolski, Pruskie uzurpacje graniczne w dobie pierwszego rozbioru Polski (1772–1777),
„Zeszyty Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Historia” 1968, z. 8,
s. 58 n.
5
Recenzje
309
Güssefeld i Daniel Friedrich Sotzmann. Wartość map Schultzego jako źródeł historycznych” (s. 111–116). W koncepcji autora pracy celem rozdziału było wyniesienie Schultzego
z kartografa „prowincjonalnego” – nowomarchijskiego, do rangi ogólnopruskiego – krajowego. Dodajmy od razu – całkowicie nieudane, bo faktycznie rozdział jest przekonującym dowodem, że skala, rola i znaczenie wyłącznie rękopiśmiennych map Schultzego były
nieporównanie mniejsze niż map nie tylko Güssefelda i Sotzmanna, lecz także Friedricha
W. C. Schmettaua i Isaaka J. v. Petriego. To nie znaczy, że mapy Schultzego były mniej
dokładne i przydatne dla bieżących potrzeb. W pełni zgadzam się też z przytoczoną przez
Radosława Skryckiego argumentacją, że dwaj pierwsi korzystali z dorobku Schultzego,
którego cała spuścizna, z wyjątkiem bodajże dwóch map, ma zdaniem autora recenzowanej
pracy „około stu” (s. 55) – chociaż w załączniku 8 (s. 145–149) wykazał tylko 80 – dotyczyła Nowej Marchii. Z pracy wynika wyraźnie, że stwierdzenie, iż wykorzystywali mapy
Schutzego „pełnymi rękami”, jest grubą przesadą. Schultze był i pozostanie kartografem
prowincji Nowa Marchia, bo całe życie wykonywał mapy tej prowincji. To nie oznacza, że
był kartografem gorszym albo o niższych umiejętnościach zawodowych. Można widzieć
w nim kartografa „Królestwa Pruskiego” jedynie z tego względu, że Nowa Marchia była
integralną częścią tego królestwa. Za moją oceną przemawiają nie tylko sporządzone przez
niego mapy, lecz także droga życiowa: miejsce zamieszkania i kariera (awanse) zawodowe;
zaczął ją od inżyniera nomomarchijskiej Kamery Wojenno-Skarbowej, zakończył zaś jako
nowomarchijski prowincjonalny mistrz budowlany. Jego dorobek jest na tyle ważny, że
zapewnił sobie trwałe miejsce w historii kartografii nowomarchijskiej i nie ma potrzeby
zaliczenia go do „koryfeuszy osiemnastowiecznej kartografii pruskiej” (s. 118) tylko z tego
powodu, że Güssefeld i Sotzmann – ówczesnym zwyczajem – samowolnie wykorzystali
w swych pracach jego mapy. W pracy nie wykazano, aby Schultze wywarł na nich jakichś
bezpośredni wpływ. Owszem, to Schultze korzystał z pruskich regulaminów kartograficznych, opracowanych przez Ludwiga F. Hahna, Petriego i innych. Wystarczy zapoznać się
z Katalogiem planów miast i wsi Pomorza Zachodniego z XVII–XIX w.6 wydanym przez
Mieczysława Stelmacha, aby przekonać się, że zamiast twierdzić, iż „Schultze wytyczył
(lub przynajmniej brał czynny i pierwszorzędny udział w tym procesie) nowe kierunki rozwoju kartografii pruskiej: kartowania lasów, majątków, powiatów i składania z nich map
przeglądowych całej prowincji” (s. 111), obiektywniej byłoby napisać, że brał on czynny
udział i wniósł istotny wkład w rozwój nowoczesnej kartografii pruskiej Nowej Marchii
w epoce fryderycjańskiej.
Zygmunt Szultka
Słupsk
M. Stelmach, Katalog planów miast i wsi Pomorza Zachodniego z XVII–XIX w. w zbiorach
Wojewódzkiego Archiwum Państwowego w Szczecinie, Szczecin 1980, s. 39, 66, 68, 84–85,
96, 98 n.
6
310
Recenzje
Dziennik podróży Butlera do Włoch i Niemiec w latach 1779–1780,
sudarė Arvydas Pacevičius, parengė Waldemar Chorążyczewski,
Arvydas Pacevičius, Agnieszka Rosa, Vilniaus universiteto
leidykla, Vilnius 2013, ss. 577, il. 24, tab. 1
Tradycje wydawania drukiem relacji z podróży sięgają w Polsce początku XVI w.
Początkowo były to głównie zapisy przebiegu pielgrzymek oraz misji dyplomatycznych
(Anzelma Polaka do Ziemi Świętej, austriackiego posła Zygmunta Herbersteina do Polski
i Moskwy oraz Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła „Sierotki” również do Ziemi Świętej)1.
Dopiero na początku XVIII w. ukazała się drukiem pierwsza relacja z podróży edukacyjnej Stanisława Bonifacego Krasińskiego z końca XVII w.2 Warto zaznaczyć, że druk ten
pojawił się już kilka lat po powrocie podróżnika do kraju. Nie był to wprawdzie jeszcze
klasyczny dziennik podróży, gdyż miał wierszowaną formę, a treść i forma wskazują, że
zamysłem autora było podkreślenie walorów literackich nawet w większym stopniu niż
wyeksponowanie samego przebiegu tej peregrynacji europejskiej. Wartość literacką poezji
Krasińskiego oceniano dość nisko3. Diariusz ten zawiera jednak ciekawe informacje na
temat samej podróży, skądinąd nieznane ze względu na zniszczenie w czasie II wojny światowej rodowego archiwum Krasińskich.
Idea krytycznego wydawania drukiem dzienników podróży stała się szczególnie żywa
na początku drugiej połowy XIX w. Ukazywały się wówczas dzienniki podróży stanowiące integralną część autobiograficznych pamiętników życia ich autorów. Między innymi wydano wtedy opis pielgrzymki wojewody mińskiego Krzysztofa Zawiszy do Włoch
z lat 1700–17014 oraz tekst relacji z o kilkanaście lat późniejszej podróży edukacyjnej
Felicjana Piaskowskiego (1717–1720)5. Wówczas pojawiły się już także pierwsze edycje
samodzielnych diariuszy, notujących wyłącznie koleje podróży. Jednymi z pierwszych
przedsięwzięć tego typu było wydanie dużych partii dziennika podróży braci Ossoliń-
E. Maliszewski, Bibliografja pamiętników polskich i Polski dotyczących (druki i rękopisy),
Warszawa 1928, s. 19–20, 26–27.
2
S. Krasiński, Compendium dyaryuszu niemieckiey, francuskiey, angielskiey, olenderskiey peregrynacyi krótkim opisaniem na kartę wylane i wydane Jaśnie Wielmożnemu Ojcu i Dobrodziejowi, Warszawa 1705.
3
A. Sajkowski, Opowieści misjonarzy, konkwistadorów, pielgrzymów i innych świata ciekawych, Poznań 1991, s. 274.
4
W pamiętniku Krzysztofa Zawiszy wyszczególniono trzy fragmenty opisu podróży o układzie
diariuszowym, „Trakt do Rzymu z osobliwą konnotacyą”, „Osobliwości i rzadkości w Wenecyi te piękne są”, „Osobliwości i rzadkości w Rzymie i miejsca święte”. Zob.: Pamiętniki
Krzysztofa Zawiszy (1666–1721), wyd. J. Bartoszewicz, Warszawa 1862, s. 76–100.
5
W autobiografii Felicjana Piaskowskiego wyszczególniony jest opis podróży śródtekstowym
nagłówkiem: „Początek peregrynacyi po obcych krajach”; Pamiętnik Felicjana Junoszy Piaskowskiego podstolego podlaskiego, majora J. K. Mości, począwszy od roku 1690, Lwów
1865, s. 24.
1
Recenzje
311
skich po Europie6 oraz wybranych partii z rękopiśmiennego dziennika Stanisława Oświęcima z Kunowy, obejmującego jego podróże w pierwszej połowie XVII w.7 Aktywność
edytorska w tym zakresie rozwijała się stale w XX w., przynosząc kolejne wydania dzienników podróży. Ich coraz większej dokładności i naukowej rzetelności sprzyjało opracowanie instrukcji wydawniczej, z której korzystają kolejne generacje wydawców źródeł
o układzie diariuszowym8.
Rok 2013, w którym ukazała się omawiana tutaj edycja źródłowa, był wyjątkowo udany
pod względem prac wydawniczych w interesującym nas temacie. Opublikowano wówczas
w wyborze relacje podróżne z różnych lat autorstwa Michała Kazimierza Radziwiłła „Rybeńki”, pochodzące z jego monumentalnego pamiętnika, do tej pory pozostającego w całości w rękopisie9. W kooperacji polsko-litewskiej do wydania został również przygotowany
dziennik podróży Józefa Jerzego Hylzena, spisany na kanwie podróży odbytej w połowie
XVIII w.10 Intensywne prace badawczo-wydawnicze polskich dzienników podróży prowadzone są również na bieżąco we wrocławskim ośrodku naukowym i obejmują głównie
osiemnastowieczne dzienniki podróży duchowieństwa polskiego. Recenzowany tutaj tom
z zapisem relacji z podróży Butlera w latach 1779–1780 stanowi kolejną ważną pozycję
w szeroko zakrojonych pracach edytorskich nad osiemnastowiecznymi polskimi dziennikami podróży. Tekst wydawnictwa jest dwujęzyczny, co zapewne przyczyni się do jego popularyzacji. W języku litewskim zredagowana została przedmowa (s. 7–14) pióra Arvydasa
Pacevičiusa. Właściwy, obszerny tekst dziennika podróżnego (s. 59–518) opublikowano
w polskim języku oryginału. Całość zamyka tłumaczenie wybranych części tekstu relacji
podróżnej na język litewski (s. 521–540) – „Fragmenty »Dziennika podróży Butlera do
Włoch i Niemiec w latach 1779–1780« w języku litewskim”.
Istotnym elementem analizy tekstu dzienników podróży, jako ważnych źródeł historycznych, jest przeprowadzenie ich wielowymiarowej interpretacji zarówno w warstwie
literackiej, jak i kulturowo-wyobrażeniowej11. Postulat ten został podjęty przez wydawców diariusza Butlera z dużą pieczołowitością. Drukowana edycja dziennika podróży Butlera została poprzedzona obszernym wstępem autorstwa Waldemara Chorążyczewskiego i Agnieszki Rosy, w którym wydawcy wyjątkowo obszernie scharakteryzowali różne
aspekty podróży. „Wprowadzenie do »Dziennika podróży Butlera do Włoch i Niemiec
Mimo wyraźnych deklaracji o wyeliminowaniu „nic nie znaczących miejsc”, wydawca pominął też kilka mniejszych fragmentów zawierających spostrzeżenia autora; L. Tatomir, Dziennik podróży po cudzych krajach odbytej w latach 1660–1663, „Biblioteka Ossolińskich. Poczet Nowy” 1864, t. 5, s. 312.
7
K. Kantecki, Z podróży Oświęcima. Turcja, Francja, Niemcy, Włochy, Lwów 1875.
8
K. Lepszy, Instrukcja wydawnicza dla źródeł historycznych od XVI w. do połowy XIX w.,
Warszawa 1953.
9
Podróże litewskiego magnata do Gdańska, Człuchowa, a nawet i dalej... Fragmenty „Diariusza” Michała Kazimierza Radziwiłła „Rybeńki” z lat 1721, 1737 i 1752, wyd. J. Dygdała,
Warszawa 2013.
10
Dziennik podróży Józefa Jerzego Hylzena z lat 1752–1754, oprac. S. Roszak, A. Pacevičius,
J. Orzeł, Wilno 2013.
11
B. Rok, Staropolskie opisy podróży jako źródła historyczne, w: Causa creandi. O pragmatyce
źródła historycznego, red. S. Rosik, P. Wiszewski, Wrocław 2005, s. 523.
6
312
Recenzje
w latach 1779–1780«” (s. 17–56) porusza wiele fundamentalnych dla tego wydawnictwa
kwestii technicznych i merytorycznych. Wśród nich uwagę zwraca fragment „Świat wartości podróżników” (s. 43–50), zawierający obszerną analizę treści dziennika pod kątem
najistotniejszych elementów obrazu świata uchwytnego w tej relacji.
Znalazł się tam również dokładny zapis przebiegu podróży w formie tabeli zawierającej
miejsca pobytu w kolejności chronologicznej, z określeniem ich przynależności państwowej oraz podaniem daty przebywania w danej miejscowości. Zapis itinerarium (s. 35–42)
obejmuje cały okres podróży od momentu wyruszenia z Królewca (1 września 1779) do
przybycia w okolice Fromborka w drodze powrotnej (19 października 1780). Warto w tym
miejscu podkreślić duże znaczenie itinerariów dla badań biograficznych, pamiętając, że podróż stanowiła ważny etap w życiu każdego człowieka zarówno w przeszłości, jak i obecnie12. Co więcej, jest to wyjątkowo pomocne narzędzie dla innych badaczy, wobec czego
postuluje się zamieszczanie ich we wszystkich krytycznych edycjach13. Należy też zwrócić
uwagę na fragment otwierający wstęp, traktujący o specyfice gatunku literackiego, jakim
są dzienniki podróży. Można tu znaleźć szersze rozważania na temat dzienników podróży
jako egodokumentów (s. 17–23), a wśród nich pytania o źródła informacji zawartych w opisach oraz ich roli społecznej. Kolejna część wstępu poświęcona została fundamentalnemu
problemowi identyfikacji podróżników (s. 23–28). Skąpość autobiograficznych wzmianek
autora pozwoliła tylko hipotetycznie, choć z dużym prawdopodobieństwem, ustalić personalia głównego podróżnika, którym był zapewne starosta witagolski i preński Michał
Butler (1715–1782), oraz skład jego orszaku podróżnego. Nieznana pozostała natomiast liczebność orszaku. Braku całkowitej pewności co do osoby peregrynanta nie sposób jednak
traktować jako zarzutu. Identyfikacja autora bowiem wielokrotnie sprawiała wydawcom
problemy nie do pokonania ze względu na zbyt małą precyzję zapisów autorów diariuszy
podróżnych. Szczególnie w przypadku „rodzinnych” podróży, w które częstokroć wspólnie
wyruszali bracia, pozostawiano tę kwestię nierozstrzygniętą, chociaż istniała spora liczba przekonujących przesłanek do rozwiązania tego problemu14. Popełniano zresztą w tym
względzie nawet istotne pomyłki15. Być może fakt anonimowości dziennika podróży Butlera oraz innych tego typu dokumentów należy odczytywać jako konsekwencję przeznaczenia relacji podróżnej do wykorzystania jedynie w rodzinnym kręgu odbiorców. W kulturze staropolskiej bowiem z zasady dokumentów tego rodzaju nie przeznaczano do druku,
P. Węcowski, Polskie itineraria średniowieczne i nowożytne. Przegląd badań i propozycje
badawcze, „Studia Źródłoznawcze” 2000, t. 37, s. 13–39.
13
B. Rok, Uwagi nad problemem edytorstwa relacji podróżniczych czasów wczesnonowożytnych, w: Teoria i praktyka edycji nowożytnych źródeł w Polsce (XVI–XVIII w.), red. A. Perłakowski, Kraków 2011, s. 162.
14
Wydawca dziennika podróży braci Wojciecha i Andrzeja Radolińskich rozstrzygnął kwestię
autorstwa na korzyść pierwszego, traktując to jednak tylko jak bardzo wiarygodną hipotezę.
Mimo tego dziennik został wydany jako anonimowy; Pamiętnik podróży odbytej r. 1661–
1663 po Austrii, Włoszech i Francyi, wyd. Z. Celichowski, Toruń 1874, s. 8.
15
Można tu przytoczyć fakt mylnej atrybucji autorstwa opisu podróży królewicza Fryderyka
Augusta po Europie Janowi Jerzemu Przebendowskiemu, podczas gdy jego faktycznym autorem był preceptor przyszłego Augusta III Sasa, wojewoda inflancki Józef Kos; Podróże
królewicza polskiego późniejszego króla Augusta III (Niemcy–Francja–Włochy) 1711–1717,
wyd. A. Kraushar, cz. 1, Lwów 1906, s. 1–4.
12
Recenzje
313
zupełnie odwrotnie niż w zachodniej Europie, gdzie dzienniki najczęściej były wydawane
drukiem tuż po powrocie z podróży16. Tymczasem w Rzeczypospolitej zazwyczaj pozostawiano je jako fragmenty rodzinnych archiwów przechowywanych w dworach szlacheckich
i przeznaczano do wykorzystania przez przyszłe pokolenia podróżników. Być może autor
dziennika podróży Butlera traktował go bardziej jako sprawozdanie z podróży niż dzieło
literackie. Wszyscy krewni, a zapewne i większość sąsiadów, nie miałaby bowiem problemów z identyfikacją osób wymienionych jedynie pod przysługującymi im tytułami lub
pełnionymi funkcjami.
Anonimowość rękopisu utrudnia, a w zasadzie uniemożliwia dokładne określenie charakteru i głównego celu podróży. Mimo gorliwej katolickiej pobożności peregrynatorów,
którą podkreślono we wstępie (s. 48), nie była to zapewne pielgrzymka, gdyż w takim przypadku udano by się dalej do Rzymu. Należy również wykluczyć podróż edukacyjną, biorąc
pod uwagę dojrzały wiek kierownika podróży oraz obecność jego żony i brak wzmianek
o podjęciu nauk, choćby prywatnych. Najbliższa prawdy wydaje się konstatacja, że była
to podróż w celach kuracji. Potwierdzają to anonsowane we wstępie przez wydawców trzy
fakty: najdalszy zasięg podróży, kończącej się we włoskim uzdrowisku Abano Terme pod
Padwą, oraz fakt brania tam kąpieli w wodach mineralnych i przyjmowania lekarstw (s. 35),
a także wielokrotnie podkreślany zły stan zdrowia głównego bohatera relacji podróżnej
(s. 26). Kuracyjny charakter podróży potwierdzałby również fakt, że to Michał Butler był jej
pomysłodawcą i główną postacią. Istotny jest również walor poznawczy tej podróży, którego
wieloaspektowość opisano we wstępie. Można zatem określić tę podróż jako wyjazd kuracyjny, połączony ze zwiedzaniem rozmaitych atrakcji, w tym głównie architektonicznych i artystycznych, leżących na trasie przejazdu. Z końca pierwszej połowy XVIII w. znamy przykład
takiej podróży podjętej przez biskupa wileńskiego Józefa Stanisława Sapiehę w 1740 r.17 Czy
jednak cele lecznicze i przy okazji poznawcze były jedynymi, które przyświecały podróżnym? Dziennik podróży nie daje w tym względzie jednoznacznej odpowiedzi, gdyż bogactwo opisów odwiedzanych obiektów nie idzie w parze z precyzją nakreślenia osobistych celów i motywów podróżników. Być może jakąś wskazówką w tym zakresie jest, podkreślony
we wstępie (s. 35), fakt kilkutygodniowego pobytu w Norymberdze.
Wobec ubóstwa informacji dotyczących uczestników podróży, a zawartych w jej dzienniku, dokładnych danych nie mógł przynieść również materiał przedstawiony w części wstępu zatytułowanej „Organizacja podróży” (s. 27–34). Dyskrecja autora dziennika podróży
w kwestiach personalnych pozwoliła wydawcom jedynie określić liczebność i rodzaj zabranej w podróż służby oraz personalia niektórych z nich, np. sekretarza. Ważnym elementem wstępu, szczególnie dla czytelników słabiej zorientowanych w osiemnastowiecznych
realiach numizmatycznych, jest „Problem walut podczas podróży” (s. 42–43), zawierający
pożyteczne informacje na temat pieniądza używanego w różnych krajach, przez których
tereny podróż przebiegała, oraz przelicznik ich wartości. Jest to tym bardziej istotne, że
wydany tekst stanowi połączenie dziennika podróży z rejestrem wydatków poniesionych
w czasie jej trwania.
H. Dziechcińska, O staropolskich dziennikach podróży, Warszawa 1991, s. 12.
Zob.: A. Kucharski, Sarmaci u wód. Podróż biskupa Józefa Sapiehy oraz Ignacego i Jana
Łopacińskich do cieplic akwizgrańskich w 1740 r., „Klio” 2013, t. 24, nr 1, s. 17–46.
16
17
314
Recenzje
Wyjątkowo skrupulatnie edytorzy potraktowali charakterystykę opracowanego przez
siebie manuskryptu, opisując obszernie jego własności fizyczne. W ustępie zatytułowanym
„Rękopis opisu podróży” (s. 50–51) dokonano pełnej krytyki zewnętrznej (erudycyjnej) źródła, obejmującej opis kodeksu, oprawy, luk w tekście, analizę pisma wraz z identyfikacją
znaków wodnych charakterystycznych dla wykorzystanego do zapisu dziennika papieru oraz
kolorami użytego atramentu. Wydawcy zastosowali się w tym względzie w pełni do zaleceń
edytorskich charakterystycznych dla archiwalnych badań rękopisów18. Analiza tekstu wykazała istnienie źródła pierwotnego, którego nie udało się jednak odnaleźć, w postaci brudnopisu relacji z podróży Butlera spisywanego na bieżąco w trakcie wyjazdu. Dopiero po powrocie do kraju notatki zostały przepisane, jednak bez zakończenia, z opisem ostatniego etapu
podróży. Uwagi wydawnicze (s. 52–56) obejmują wiele wskazań co do charakteru wprowadzonych zmian, rozwiązywania skrótów, źródeł informacji topograficznych, transkrypcji
liczebników oraz tłumaczenia słów i zwrotów łacińskich itd. W tekście zmodernizowano
interpunkcję oraz pisownię. Wydaje się to ze wszech miar zasadne, gdyż uwspółcześnienie
wielu, aczkolwiek nie wszystkich form zapisu staropolskiego i pozostawienie gramatycznych oboczności jest już obecnie powszechnie stosowaną normą praktyczną w krytycznych
wydaniach nowożytnych dzienników podróży19. Zachowano natomiast oryginalną składnię
zdań oraz niekonsekwencje w postaci naprzemiennego zapisu czasowników w pierwszej
i trzeciej osobie. Ingerencja w formę i układ tekstu (modernizacja i podział ciągłego tekstu
rękopisu na zdania i akapity) wydaje się ze wszech miar właściwa. Zapewnia bowiem z jednej strony przejrzystość relacji, z drugiej zaś realizuje ważny edytorski postulat zachowania
historycznej szaty językowej wydawanego tekstu w jego warstwie literackiej20.
Należy podkreślić wyjątkowo erudycyjny charakter zastosowanego aparatu naukowego, a w szczególności przypisów, zawierających identyfikację odwiedzanych miejscowości,
wymienionych w tekście osób oraz oglądanych obiektów architektonicznych. Być może
bardziej czytelne byłoby wprowadzenie ciągłej numeracji przypisów u dołu strony, co
z pewnością uwidoczniłoby jeszcze bardziej ogromny nakład pracy wydawców włożony
w zgromadzenie informacji merytorycznych umieszczonych w przynajmniej kilkuset notkach. Sprawa numeracji jest jednak drugorzędną kwestią techniczną i wypływa z przyjętych wcześniej założeń edytorskich.
Wydawnictwo zostało opatrzone streszczeniem w języku angielskim. W tekście umieszczono również ponad 20 ilustracji, spośród których połowę stanowią zdjęcia różnych partii
rękopisu dziennika podróży, uzmysławiające czytelnikowi wygląd manuskryptu i w pewnym sensie zapewniające mu pośredni kontakt z tym ciekawym źródłem historycznym.
Orientację w obszernym tekście diariusza zapewniają umieszczone na końcu indeksy: osobowy i geograficzny.
Cel wydawania drukiem relacji podróżnych jest dość oczywisty. Polega on przede
wszystkim na przybliżeniu szerszemu gronu czytelników, najczęściej mało znanych, a nie M. Freidberg, Wydawanie drukiem źródeł archiwalnych, Warszawa 1963, s. 54–55.
Zob.: M. Kunicki-Goldfinger, Wstęp, [do:] T. Billewicz, Diariusz podróży po Europie w latach 1677–1678, z rękopisu odczytał, wstępem i komentarzem opatrzył M. Kunicki-Goldfinger, Warszawa 2004, s. 101–107.
20
T. Chachulski, O wydawaniu utworów powstałych w XVIII i na początku XIX wieku, w:
O edytorstwie źródeł osiemnastowiecznych, „Wiek Oświecenia” 2011, t. 27, s. 80.
18
19
Recenzje
315
zwykle istotnych źródeł typu narracyjnego, których znaczenie dla kultury swego czasu
długo nie było należycie doceniane w historiografii polskiej. Aczkolwiek zwracano uwagę
na ten problem już na początku ubiegłego stulecia, szczególnie w kontekście kultury renesansu. Podkreślano wówczas imagologiczną wartość staropolskich relacji podróżnych,
oddających w warstwie opisowej bogactwo dziedzictwa kulturowego epoki odrodzenia21.
Analogicznie bardzo obszerny, analizowany tutaj dziennik podróży Butlera stanowi
przykład oświeceniowego już obrazu świata. Chronologicznie należy on do tej epoki, lecz
w warstwie opisowej wykazuje wiele cech charakterystycznych dla poprzedniego okresu
dziejów kultury polsko-litewskiej. Tym samym staje się kolejnym ciekawym przykładem
długiego trwania mentalności barokowej wśród prowincjonalnej szlachty Pierwszej Rzeczypospolitej. W sumie otrzymujemy wydawnictwo źródłowe ukazujące zabytek osiemnastowiecznego staropolskiego i litewskiego zarazem piśmiennictwa podróżnego, wydany
bardzo starannie pod względem edytorskim i merytorycznym, z zachowaniem wszystkich
wymogów instrukcji wydawniczych dla tego typu źródeł. Relacja podróżna, mimo relatywnej krótkotrwałości (obejmuje zaledwie rok), zawiera jednak ogromną partię materiału
spostrzeżeniowego, który po kompetentnym i krytycznym opracowaniu edytorskim z pewnością stanowi ważny dokument osiemnastowiecznej wrażliwości estetycznej oraz specyficznego oglądu świata szlachty polskiej zamieszkującej na pograniczu Korony i Litwy.
Adam Kucharski
Toruń
Witold Filipczak, Życie sejmikowe prowincji wielkopolskiej w latach
1780–1786, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2012, ss. 674
Dotychczasowe zainteresowania badawcze Witolda Filipczaka wyraźnie koncentrują się
na problematyce historii politycznej i ustrojowej Rzeczypospolitej w okresie rządów Rady
Nieustającej (1775–1788), widzianej z perspektywy ówczesnych sejmów (jest on autorem
monografii Sejm 1778 roku, Warszawa 2000) i kampanii sejmikowych. Był to okres wzbudzający, do niedawna, stosunkowo niewielkie zainteresowanie historyków. Wskazywali oni
na fakt bardzo skromnego dorobku ustawodawczego tych sejmów, w praktyce kontrolowanych przez wszechwładnego ambasadora rosyjskiego Ottona Magnusa Stackelberga. Bez
akceptacji rosyjskiej dyplomacji król Stanisław August nie mógł wówczas podejmować
żadnych dalej idących działań reformatorskich, które wymagałyby zgody sejmu. Zresztą
także opozycja antydworska, aż do 1788 r., musiała się liczyć z postawą Rosji, która umiejętnie utrzymywała stan równowagi między królem a jego politycznymi przeciwnikami.
K. Hartleb, Polskie dzienniki podróży w XVI w. jako źródła do współczesnej kultury. Uwagi
i przyczynki, Lwów 1920, s. 4.
21
316
Recenzje
Jednak działalność Rady Nieustającej, w zasadzie pierwszego stałego rządu dawnej Rzeczypospolitej, jest na ogół bardzo pozytywnie oceniana przez historyków (począwszy od
pierwszego jej monografisty Władysława Konopczyńskiego1), i to niezależnie od faktu, że
współcześni zarzucali jej zbytnie uzależnienie od ambasadora rosyjskiego.
Wielkopolska w drugiej połowie XVIII w. zaliczała się do terenów stosunkowo dobrze
zagospodarowanych, o przewadze średniozamożnej szlachty, mającej spore tradycje rozwiniętego samorządu sejmikowego. Dotychczasowe badania nad życiem sejmikowym tej prowincji zaowocowały bardzo dobrą znajomością organizacji i funkcjonowania sejmików, ale
dla okresu wcześniejszego (do 1733) – wystarczy tu wskazać na edycje źródłowe Włodzimierza Dworzaczka i Michała Zwierzykowskiego2 oraz na prace monograficzne Stanisława
Płazy, Anny Filipczak-Kocur i Anny Burkietowicz, a także Jerzego Włodarczyka3.
O wartości recenzowanej pracy decyduje przede wszystkim niezwykle szeroka kwerenda źródłowa i bardzo dobra znajomość dotychczasowej literatury. Autor nie ograniczył
się do wykorzystania laudów i instrukcji sejmikowych, lecz sięgnął do bardzo bogatej korespondencji lokalnych działaczy, urzędników dworu królewskiego i władz administracyjnych oraz samego Stanisława Augusta, a także przywódców antykrólewskiej opozycji. Pozwoliło mu to uchwycić praktycznie całość zabiegów o dojście sejmików wielkopolskich,
o wybór odpowiednich posłów i wstawienie do instrukcji punktów odpowiadających dworowi (lub opozycji). Szczególnie ważna jest tu korespondencja króla Stanisława Augusta
i jego Gabinetu. Trzeba jednak pamiętać, że część archiwum Stanisława Augusta, którą
przejęła francuska linia Poniatowskich, zaginęła, przypuszczalnie w czasie Komuny Paryskiej. Nasuwa się pytanie, czy znajdowały się tam listy od Wielkopolan? Pisząc biogram
marszałka nadwornego Kazimierza Raczyńskiego dla Polskiego Słownika Biograficznego,
szukałem jego korespondencji z królem, która powinna być niezwykle obfita, uwzględniając rolę, jaką odgrywał on jako czołowy regalista w Wielkopolsce. Okazało się jednak, że
zachowały się tylko pojedyncze listy. Dotarł zresztą do nich także Witold Filipczak. Może
jednak kontakty marszałka nadwornego z królem polegały nie tyle na wzajemnej wymianie
listów, ile na ustnych uzgodnieniach?
Konstrukcja pracy pozornie jest przejrzysta. Po Wstępie umieszczono bardzo obszerny
rozdział I, przedstawiający sytuację wewnętrzną Rzeczypospolitej w latach 1778–1786,
oparty nie tylko na literaturze, lecz także na badaniach własnych autora. Rozdział ten ma
niejako stanowić tło dla kolejnych pięciu rozdziałów, analizujących życie sejmikowe Wielkopolski właściwej (czyli województw poznańskiego i kaliskiego – można to było zaznaczyć w tytule rozdziału), województwa sieradzkiego i ziemi wieluńskiej, województwa
łęczyckiego oraz (ujętych łącznie) Kujaw i ziemi dobrzyńskiej. Rozprawę zamyka stosun W. Konopczyński, Geneza i ustanowienie Rady Nieustającej, Kraków 1917.
Akta sejmikowe województw poznańskiego i kaliskiego, t. 1: (1572–1616), wyd. W. Dworzaczek, Poznań 1957; Akta sejmikowe województw poznańskiego i kaliskiego. Lata 1696–1732,
wyd. M. Zwierzykowski, Poznań 2008.
3
S. Płaza, Sejmiki i zjazdy szlacheckie województw poznańskiego i kaliskiego. Ustrój i funkcjonowanie (1572–1632), Warszawa 1984; idem, Sejmiki i zjazdy szlacheckie województwa
sieradzkiego. Ustrój i funkcjonowanie (1572–1632), Warszawa–Kraków 1987; A. Filipczak-Kocur, Sejmik sieradzki za Wazów (1587–1668), Opole 1989; A. Burkietowicz, Sejmik sieradzki w latach 1669–1717, Sieradz 2009; J. Włodarczyk, Sejmiki łęczyckie, Łódź 1973.
1
2
Recenzje
317
kowo zwięzłe Zakończenie. W praktyce, przy tak ujętej konstrukcji wewnętrznej, mamy
w istocie do czynienia z sześcioma odrębnymi, skądinąd bardzo cennymi pod względem
materiałowym, rozprawami. Autor zresztą zdawał sobie sprawę z możliwości innego ujęcia,
tj. „przyjęcia układu chronologicznego przy wspólnym omawianiu wszystkich obszarów”
(s. 22) całej prowincji wielkopolskiej. Wydaje mi się, że to rozwiązanie byłoby dużo lepsze
i pozwoliłoby nakreślić politykę dworu wobec prowincji wielkopolskiej i jej efekty. Osią
narracji powinny być wtedy zabiegi stronnictwa królewskiego o uzyskanie przewagi na
sejmikach wielkopolskich, wybór odpowiednich posłów i umieszczenie w instrukcjach sejmikowych punktów korzystnych dla dworu. Tymczasem autor zdecydował się na „odrębne
omówienie każdego z okręgów sejmikowych”, argumentując, „że istnieje szereg specyficznych cech życia sejmikowego poszczególnych województw i ziem, których uchwycenie
przy innym ujęciu byłoby bardzo utrudnione” (s. 23). Jest rzeczą oczywistą, że takie cechy
specyficzne faktycznie istniały, problem w tym, że nawet jeśli w pracy znajdują się o tym
wzmianki, to są one porozrzucane po poszczególnych rozdziałach i praktycznie nieuchwytne dla czytelnika. Tymczasem, przy ujęciu chronologicznym, wystarczyło zamieścić w rozprawie końcowy rozdział podsumowujący, w którym ukazano by podobieństwa i różnice
działalności poszczególnych sejmików na obszarze całej prowincji wielkopolskiej.
We Wstępie autor poruszył ważną kwestię definicji sejmiku, wyrażając – moim zdaniem słusznie – zastrzeżenia wobec powszechnie przyjętej już w historiografii tezy Adama
Lityńskiego o sejmiku jako jednolitej instytucji prawnej. Wskazał, że na różnego rodzajach
sejmikach „nie zawsze zbierała się szlachta z tego samego obszaru”. Warto może dodać, że
koncepcja Lityńskiego całkowicie pomija takie zgromadzenia jak zjazdy (kongresy), które
w opinii szlacheckiej stanowiły odpowiednik sejmików.
Rozdział I, zatytułowany „Sytuacja wewnętrzna Rzeczypospolitej w latach 1778–1786”,
ma stanowić wprowadzenie do właściwego tematu rozprawy. Dzieli się on na cztery podrozdziały, w których są omawiane wydarzenia polityczne w Rzeczypospolitej w okresach
między sejmami z lat 1778, 1780, 1782, 1784 i 1786, a także przebieg samych sejmów.
Rozdział ten, bardzo szczegółowy, stanowi w istocie kompendium historii politycznej Rzeczypospolitej z lat 1778–1786. Wypada się w pełni zgodzić z większością zawartych tam
stwierdzeń autora m.in. o znaczeniu sejmików deputackich, o umiejętnym wciąganiu do
obozu regalistycznego lokalnych elit sejmikowych (i to bez względu na wcześniejsze ich
postawy), o stopniowej korekcie systemu rządów po sejmie 1782 r., wreszcie o konsolidacji opozycji wiosną 1785 r. nie tyle ze względu na aferę Dogrumowej, ile na kampanię
przed sejmikami deputackimi. Pisząc o powołaniu w 1781 r. Komisji Ekonomicznej Skarbu
JKM (s. 71), należało zaznaczyć, że po prostu wznowiła ona swoje prace, była to bowiem
instytucja powołana jeszcze przez Augusta II i aktywnie działała na początku panowania
Stanisława Augusta.
Nasuwa się jednak w tym miejscu zasadnicze pytanie. Czy rozdział ten w obecnej postaci jest potrzebny w tej rozprawie? Jego związek z podstawowymi rozdziałami poświęconymi prowincji wielkopolskiej jest dość luźny, a narracja zbyt szczegółowa, aby mogła
stanowić tło dla dalszych rozważań. Autor nie zachował tu odpowiednich proporcji między
sprawami naprawdę ważnymi, a drugo- i trzeciorzędnymi. Zdecydowana większość kwestii
poruszanych w tym rozdziale nie wiąże się z sytuacją w prowincji wielkopolskiej. Zresztą
na s. 215 autor wyraźnie stwierdził, że nawet tak sensacyjna sprawa, jak afera Dogrumowej,
nie miała większego wpływu na postawę Wielkopolan. Osobiście wolałbym tu, zamiast
318
Recenzje
tego rozdziału, krótkie, syntetyczne wprowadzenie, zarysowujące główne zasady polityki wewnętrznej dworu, a jeszcze lepiej rozdział dający ogólną charakterystykę prowincji
wielkopolskiej na tle pozostałych ziem Rzeczypospolitej, ze szczególnym uwzględnieniem
liczebności i struktury wewnętrznej stanu szlacheckiego, a także jego położenia materialnego. Warto też byłoby tu umieścić choćby krótkie informacje o specyfice życia sejmikowego
województw wielkopolskich w okresie wcześniejszym; czy te doświadczenia miały jakiś
wpływ na późniejszą praktykę sejmikową? A co pozostało z tradycji konfederacji barskiej,
tak silnej przecież na tych terenach, czy oddziaływała ona na postawy polityczne szlachty
wielkopolskiej po I rozbiorze?
Rozdział II, „Sejmiki Wielkopolski właściwej w latach 1780–1786”, dotyczy sejmików
średzkich, na które zjeżdżała szlachta województw kaliskiego i poznańskiego. Szkoda, że
rozdział ten, podobnie jak i pozostałe, nie został podzielony na podrozdziały ujęte chronologicznie. Struktura tego rozdziału (także i następnych) jest wyraźna: zaczyna się od
skrótowych informacji o podziałach administracyjnych i miejscach odbywania sejmików,
następnie jest przedstawiony układ sił politycznych na danym obszarze, a także kolejne
kampanie przygotowujące sejmiki przedsejmowe, deputackie i gospodarskie, sejmiki elekcyjne i obsadzanie urzędów szczebla wojewódzkiego oraz powiatowego (wiele miejsca poświęcono przy tym królewskiej polityce nominacyjnej), wreszcie w części końcowej znalazła się bardzo ważna analiza danych statystycznych dotyczących częstotliwości odbywania
sejmików, ich marszałków i asesorów, posłów wysyłanych na sejmy (z uwzględnieniem ich
postaw politycznych), treści instrukcji poselskich, jak również aktywności tych posłów na
sejmach. Trzeba zaznaczyć, że w praktyce to właśnie te końcowe części tych rozdziałów
dotyczą życia sejmikowego. Większość treści zasadniczych rozdziałów poświęcona jest
życiu politycznemu szlachty województw wielkopolskich. Wydaje się w związku z tym, że
może byłoby jednak lepiej zatytułować całą rozprawę Życie polityczne prowincji wielkopolskiej w latach 1780–1786. Autor rozważał zresztą taką możliwość (s. 21–22) i szkoda, że
się nie zdecydował na takie rozwiązanie.
Istotnym osiągnięciem Witolda Filipczaka jest ustalenie grupy regalistów, którzy oddziaływali na szlachtę wielkopolską i zabiegali o jej przychylność dla dworu. Szczególną
rolę odgrywał tu początkowo kanclerz wielki koronny, biskup poznański Andrzej Młodziejowski, później starosta generalny wielkopolski i marszałek nadworny koronny Kazimierz
Raczyński, a także wojewoda kaliski Józef Mielżyński i kasztelan kaliski, a potem wojewoda gnieźnieński Franciszek Ksawery Kęszycki. Te trzy osoby słusznie określił autor jako
rozdający w prowincji karty „triumwirat” (s. 230). Dopiero podczas długiej zagranicznej
podróży Raczyńskiego kluczową postacią stał się Kęszycki (s. 257). Z badań Witolda Filipczaka jasno wynika, że w całej prowincji wielkopolskiej dominowały postawy regalistyczne. Jednak wypada się chyba zgodzić z jego przypuszczeniem, że ten regalizm często „był
powierzchowny lub koniunkturalny” (s. 280), a także docenić konstatację autora, iż szlachta wielkopolska bardzo niechętnie pełniła funkcje deputatów trybunalskich, gdyż koszty
związane z pełnieniem tej funkcji były wysokie, a nie pobierano za to wynagrodzenia (choć
na sejmikach domagano się tego). Natomiast zdziwienie budzi sformułowanie, że postulat
sejmiku średzkiego z 1778 i 1780 r. przywrócenia zakonu jezuitów „brzmiał złowrogo” –
wystarczy wskazać, że działalność edukacyjną jezuitów (po przeprowadzonej przez nich
reformie nauczania) wysoko oceniał Stanisław August i wcale nie był zachwycony rozwiązaniem tego zakonu.
Recenzje
319
Przedstawiając działalność posłów z województwa poznańskiego i kaliskiego na forum sejmowym, autor zwrócił uwagę na fakt stosunkowo elastycznej interpretacji przez
nich zasady jednomyślności w materiach stanu. Gotowi oni byli akceptować wycofywanie
poszczególnych projektów ustaw, mogących wzbudzić sprzeciw, byleby tylko nie dopuścić do zrywania obrad. Na uwagę zasługuje również stwierdzenie (s. 327–328), że efekty
zabiegów posłów wielkopolskich w sprawach własnej prowincji były nieadekwatne do ich
liczebności i aktywności w izbie sejmowej. Autor wiązał to z długotrwałą nieobecnością
w Polsce lidera Wielkopolan, Kazimierza Raczyńskiego. Niejako zastępujący go Franciszek Ksawery Kęszycki dobrze wywiązywał się z rozgrywania poszczególnych batalii sejmikowych, nie miał jednak wystarczającego doświadczenia i autorytetu, aby skutecznie
działać w skali całego państwa.
Rozdział III, „Sejmiki województwa sieradzkiego i ziemi wieluńskiej 1780–1786”,
składa się z trzech części. Osobno omówiono przebieg sejmików przedsejmowych w Szadku, gdzie zbierała się szlachta powiatów sieradzkiego, szadkowskiego, piotrkowskiego i radomszczańskiego, odrębnie zajęto się sejmikami ziemi wieluńskiej w Wieluniu. Struktura
wewnętrzna obu części tego rozdziału bardzo przypomina rozdział poprzedni. Również
w województwie sieradzkim znaczące wpływy mieli stronnicy dworu. Dominowali wśród
nich Małachowscy i Kossowscy, a także biskup kujawski Józef Rybiński, który miał swoją
rezydencję w Wolborzu w powiecie piotrkowskim. Trzecia część tego rozdziału dotyczy
sejmików deputackich i gospodarczych, które od 1776 r. odbywały się, dla całego województwa, w Piotrkowie. Wyodrębnienie tego podrozdziału budzi moje poważne wątpliwości. Wydaje mi się, że dużo lepszym rozwiązaniem byłoby jednolite omówienie ujętego
chronologicznie wątku kampanii sejmikowych (zarówno przedsejmowych, jak i deputackich) dla wszystkich powiatów województwa sieradzkiego.
W rozdziale IV Witold Filipczak przedstawił sejmiki województwa łęczyckiego w latach 1780–1786. Podkreślił, że w przeciwieństwie do pozostałych województw wielkopolskich, początkowo na obszarze Łęczyckiego silne były wpływy antydworskiej opozycji.
Już jednak od 1778 r. obóz regalistyczny odnosił na sejmikach łęczyckich wyraźne sukcesy
dzięki aktywności m.in. wojewody Szymona Dzierzbickiego oraz szambelana Antoniego
Walewskiego. Rozdział ten stanowi wyraźne pogłębienie i uszczegółowienie pracy Jerzego
Włodarczyka4.
Rozdział V poświęcony jest sejmikom Kujaw i ziemi dobrzyńskiej w latach 1780–1786
i dzieli się na dwie części. Pierwsza dotyczy sejmiku radziejowskiego (na którym zjawiała się szlachta z województwa brzeskiego kujawskiego i pozostałej przy Polsce niewielkiej
części województwa inowrocławskiego), druga – obradujących w Lipnie sejmików dobrzyńskich. Zaliczenie ziemi dobrzyńskiej do prowincji wielkopolskiej może nasuwać pewne
wątpliwości, gdyż pod względem struktury społecznej szlachty i jej związków rodzinnych
zbliżona była bardziej do Mazowsza. Autor ustalił, że na obszarze Kujaw praktycznie przez
cały czas dominowali stronnicy Stanisława Augusta, kierowani przez kasztelana kowalskiego
Piotra Sumińskiego. Swego rodzaju „opiekę” nad sejmikami kujawskimi sprawowali biskup kujawski Józef Rybiński oraz biskup płocki Michał Poniatowski, choć znaczącymi
wpływami dysponował tu również marszałek nadworny koronny Kazimierz Raczyński. Po Zob.: J. Włodarczyk, Sejmiki łęczyckie, passim.
4
320
Recenzje
dobnie w ziemi dobrzyńskiej sejmiki kontrolowane były przez regalistów, głównie Piotra
Sumińskiego (czynnego także na Kujawach), a także przez pomniejszych urzędników dobrzyńskich: stolnika Jana Ośniałowskiego, chorążego Józefa Nałęcza i sędziego ziemskiego Damazego Mioduskiego. Posłowie kujawscy i dobrzyńscy podczas obrad sejmowych
zajmowali wyraźnie prokrólewskie stanowisko. Dziwić natomiast może, że reprezentanci
ziemi dobrzyńskiej byli na sejmach dużo aktywniejsi niż posłowie kujawscy.
Zakończenie książki jest stanowczo zbyt skrótowe, ale wynika to chyba z ogólnej koncepcji całej rozprawy. Słusznie autor zwrócił tu uwagę na fakt niepoddawania pod obrady
sejmów postulatów sejmikowych dotyczących spraw lokalnych, gdyż po prostu nie było na
to czasu, a sejmy koncentrowały się na czynnościach kontrolnych wobec władz administracyjnych (wykonawczych) i na wyborach kandydatów do tych instytucji. Interesujące jest też
dostrzeżenie związku między wcześniejszymi koncepcjami przedłużenia czasu obrad sejmowych a prolongatą obrad Sejmu Czteroletniego na czas nieokreślony (s. 621). Na podstawie
bardzo licznych konkretnych przykładów autor uwiarygodnił tezę postawioną już przez Jerzego Michalskiego o bezprogramowości stronnictwa regalistycznego. Warto byłoby jednak
w tym Zakończeniu wyraźniej podkreślić prokrólewską postawę szlachty prowincji wielkopolskiej i spróbować wyjaśnić głębsze przyczyny tego zjawiska. Można byłoby tu też wskazać na liczne pochwały, jakimi sejmiki wielkopolskie z jednej strony obdarzały jednego z najbliższych współpracowników króla, generała Jana Komarzewskiego (m.in. s. 481, 491, 553,
590, 615), tak ostro atakowanego nieco później na początku Sejmu Czteroletniego. Z drugiej
strony szlachta wielkopolska z niechęcią odnosiła się do opracowywanych przez tegoż Komarzewskiego planów modernizacji wojska, preferując tradycyjną kawalerię narodową. Jest
zresztą sprawą charakterystyczną, że mimo katastrofy I rozbioru, szlachta wielkopolska (lecz
także innych ziem), akceptując potrzebę zwiększenia liczebności sił zbrojnych, zdecydowanie protestowała przeciw próbom obciążenia jej nowymi podatkami na ten cel. Odczuwam tu
również brak porównania funkcjonowania poszczególnych sejmików prowincji wielkopolskiej oraz postaw szlachty w poszczególnych powiatach i województwach.
Uważam, że największym osiągnięciem badawczym Witolda Filipczaka jest ukazanie
na niezliczonych, konkretnych przykładach istoty wewnętrznej „personalnej polityki” króla
Stanisława Augusta, jego znajomości układu sił na szczeblu poszczególnych województw
i powiatów, skutecznych zabiegów o pozyskiwanie stronników wśród średniej szlachty
(bez pośrednictwa magnatów), a także umiejętności docierania do tej warstwy szlacheckiej,
mimo antykrólewskiej propagandy szerzonej przez obóz republikancko-hetmański, wspierany z czasem przez tzw. nową familię. Tezę tę, bardziej może na podstawie intuicji (lub
rodzinnych tradycji) niż szczegółowych badań, postawił niegdyś Emanuel Rostworowski5.
Autorowi recenzowanej tu rozprawy udało się ją w pełni udokumentować.
Uwzględniając zakres rzeczowy i szczegółowość informacji, książka Witolda Filipczaka zasługuje na najwyższe uznanie. Niestety, nie w pełni przemyślana konstrukcja pracy
i zbyt rzadkie wyciąganie szerszych wniosków z przedstawianego tak obficie materiału
źródłowego osłabiają to dobre wrażenie.
Jerzy Dygdała
Toruń
E. Rostworowski, Ostatni król Rzeczypospolitej, Warszawa 1966, s. 11.
5
Recenzje
321
Arianne Baggerman, Rudolf Dekker, Child of the Enlightenment. Revolutionary Europe Reflected in a Boyhood Diary,
Brill, Leiden 2009, ss. 553
W latach pięćdziesiątych XX w. holenderski badacz memuarystyki, Jacques Presser, ukuł
pojęcie egodokumentu. Dotyczy ono źródeł autobiograficznych: dzienników, pamiętników,
itinerariów, autobiografii, listów, w których autor opisał własne przemyślenia, emocje lub
sprawy go dotyczące. Idea uczonego szybko znalazła uznanie wśród historyków i historyków literatury. Obecnie jej kontynuatorami są holenderscy badacze związani z Center for
the Study of Egodocuments and History – Rudolf Dekker i Arianne Baggerman. Kierujący
pracami ośrodka uczeni z Uniwersytetu Erazma w Rotterdamie w ramach realizacji koncepcji Pressera – analizy egodokumentów w kontekście historycznym – zainicjowali serię
„Egodocuments and History”. Do współpracy w wydawanym przez międzynarodowe wydawnictwo Brill cyklu zaprosili uznanych badaczy pisarstwa autobiograficznego: Jamesa
Amelanga, Petera Burke’a, Claudię Ulbrich i Phillippe’a Lejeune’a. Na serię składają się
prace poświęcone europejskim egodokumentom epoki nowożytnej: korespondencji, księgom rodzinnym, dziennikom, a także praktykom pisarskim i czytelniczym, teorii pisarstwa
autobiograficznego w nowożytności.
Child of Enlightenment jest pierwszą pracą z tej serii, chociaż warto wspomnieć, że
książka (pod tytułem Kind van de toekomst) ukazała się w Holandii w 2005 r. Podstawę
źródłową analizy stanowi dziennik prowadzony przez Ottona Cornelisa van Ecka w latach 1791–1797. Ramy czasowe publikacji zawierają się między 1780 (narodziny chłopca,
mieszkańca Republiki Zjednoczonych Prowincji) a 1798 r. (śmierć wywołana gruźlicą).
Praca miała ukazać mikroświat młodego diarysty na tle historycznym i socjologicznym,
dlatego dziennik analizowany jest w kontekście literatury pedagogicznej, religijnej, popularnej, dziecięcej, publicystyki, naukowej, a więc tego, co dziś określamy jako dokumenty
życia społecznego funkcjonujące w drugiej połowie XVIII w., a ponadto – oświeceniowych
koncepcji społecznych, programów politycznych oraz architektury z tamtego okresu.
Publikacja składa się ze wstępu, 12 rozdziałów, zakończenia-epilogu, spisu ilustracji
oraz indeksu, i ma układ problemowy. Opisując polityczne zaangażowanie i przymusową
emigrację do Francji „umiarkowanego” rewolucjonisty, Lamberta van Ecka, ojca diarysty, autorzy wprowadzili czytelnika w burzliwe wydarzenia wojny domowej, walk między
„patriotami” a oranżystami, rewolucji poprzedzającej ustanowienie Republiki Batawskiej
– zmieniającej się Holandii oraz Europy.
Oprócz poglądów ojca, wpływ na wychowanie chłopca miały oświeceniowe teorie pedagogiczne. Do najoryginalniejszych należała idea powrotu do „stanu natury”, jaką Jean-Jacques Rousseau zawarł w dziele Emil, czyli o wychowaniu. Posługując się przykładem
Emila, badacze chcieli ukazać pokolenie wychowywane przez rodziców, którzy stosowali
nowe, innowacyjne koncepcje pedagogiczne, oczywiście nie tak radykalne i tak gorliwie
wdrażane jak u Rousseau. Te znajdujemy w niemieckiej pedagogice, w traktatach Willema
De Perponchera i Johanna Basedowa. Oprócz systemu kar i nagród zawierają one metody
obserwacji i samoobserwacji, które przeradzają się w imperatyw prowadzenia dziennika.
322
Recenzje
Dziennik-panoptikon prowadzony przez van Ecka umożliwia wgląd w myśli chłopca oraz
obserwację, kontrolę i kształtowanie go (rozdział drugi).
W ramach oświeceniowej edukacji oprócz przelewania myśli i uczuć na papier dzieci
zobowiązane były do rekomendowanej przez pedagogów lektury: Pisma Świętego, rozpraw religijnych, a także dzieł kształtujących dobre nawyki. Autorzy omówili podsuwane
Ottonowi przez rodziców książki i udział van Ecków w czytelnictwie. Kolejne czytane „dla
przyjemności” książki kształtowały sumienie i moralność dorastającego w oświeceniowym
duchu młodzieńca, a ponadto były wzorem postępowania. W wielu protagonista również
spisywał dziennik, co miało utwierdzać w swoim postępowaniu odbiorcę i dawać schemat pisania. Otto zatem nie pisał dziennika w sposób spontaniczny, dodatkowo naśladował
popularne w owym czasie w Holandii dzienniki i autobiografie. Tym sposobem autorzy
pracy podkreślili związek między pisaniem a czytaniem dzienników. Trudno się z nimi nie
zgodzić, gdyż także inni badacze zauważyli, że są to procesy, które wzajemnie się uzupełniają1. Mimo odpowiedniego doboru lektur, nie dało się w pełni kontrolować myśli chłopca.
Czytane treści często doprowadzały do niezamierzonych efektów – Otto podczas lektury
zwracał uwagę na to, co go bezpośrednio dotyczyło (choroba książkowego bohatera zbiegająca się z jego niedomaganiem), a nie na moralny wymiar dzieła. Te fragmenty, w których
autorzy zestawili dziennik z piśmiennictwem epoki, ukazują konkretne prace przefiltrowane przez mentalność piszącego i należą do najlepszych części pracy.
Dalsze rozważania holenderscy badacze skoncentrowali wokół zmieniającej się rzeczywistości. W rozdziale czwartym opisali popularność rustykalnego życia na łonie natury
oraz ogrodów. Ogród wspomaga wychowanie chłopca, jest rodzajem projektu pedagogicznego, w którym nad swobodę i spontaniczność przedkładana jest organizacja i harmonia.
Wyjazdy na wieś, obserwacja natury, zmienność pór roku wywoływały w diaryście zmienne uczucia: od tęsknoty i smutku do radości i euforii, którym dawał upust na kartach dziennika. W nim także pojawiła się refleksja nad upływającym czasem, a także zmieniające się
do niego podejście, spowodowane coraz prężniej rozwijającą się gospodarką i techniką.
Pierwsza wymagała respektowania umów i zobowiązań w czasie, druga przynosiła środek
zaradczy – coraz powszechniejsze zegarki. Czas stanowił również narzędzie kontroli. Upływające godziny wyznaczały rytm dnia młodego diarysty (czas na naukę, zabawę, modlitwę)
i musiał się im podporządkować. Godziny, dni i tygodnie są ramą kompozycyjną dziennika. Rozważania te są istotne z punktu widzenia genezy i rozwoju dziennika jako gatunku
piśmiennictwa. Philipe Lejeune zauważył, że oprócz papieru, to właśnie zegar miał wpływ
na narodziny dziennika2.
Autorzy oprócz klimatu pedagogicznego i świata rzeczy ukazali otoczenie społeczne van
Ecka. Otto przede wszystkim funkcjonował w otoczeniu rodzinnym. Album amicorum Lamberta pomaga zidentyfikować wielu z nich. Opis przodków obrazuje awans, jaki był udziałem rodziny van Ecków przez stulecia – od kupców do wyższych urzędników i arystokrację.
Oprócz rodziny pojawiają się nauczyciele, koledzy, służba, a więc ludzie, wokół których
Otto stale funkcjonował. Wąski krąg społeczny ograniczony do rodziny wraz z dorastaniem
chłopca rozszerzał się i dziennik wypełniony został coraz większą grupą osób.
Chociażby: A. Cieński, Pamiętniki i autobiografie światowe, Wrocław 1992, s. 73.
P. Lejeune, „Drogi zeszycie...”, „drogi ekranie...”. O dziennikach osobistych, tłum. A. Karpowicz, M. i P. Rodakowie, Warszawa 2010, s. 62.
1
2
Recenzje
323
Dorastając, Otto stopniowo poznawał świat, w którym funkcjonował. Proces ten przyspieszyły podróże po Geldrii, wyprawy do innych regionów, obserwacja przestrzeni geograficznej i politycznej. Rozdział dziewiąty zawiera rozważania co do orientacji chłopca
w zachodzących zmianach. Dziennik jest również echem losów przywódców rewolucji
w Holandii, zawiera opisy prac Zgromadzenia Narodowego, w których istotną rolę odgrywał Lambert van Eck. Autorzy w rozdziale tym przedstawili zaczerpnięte z gazet i pism
politycznych idee przefiltrowane przez umysł Ottona van Ecka. Oczywiście chłopiec nie
był świadomy skomplikowanej sytuacji politycznej i społecznej Holandii; jego dziennik
dowodzi, że obserwował ją w typowych dla dziecka uproszczeniach (rozdział dziesiąty),
a wnioski podawał mu ojciec. Dzięki zachowanym mowom parlamentarnym i pracom
Lamberta van Ecka wiemy, że chłopiec był wychowywany zgodnie ze światopoglądem
„patriotów”, z poszanowaniem wolności i egalitaryzmu. W tamtym czasie idee równości,
spojrzenie w przeszłość z pozycji warstw niższych, negatywny stosunek do rządów dynastii
orańskiej chętnie przyswajano dzieciom elit. Tu należy zauważyć, że autorzy niepotrzebnie
rozbudowali kontekst historyczny. O ile przedstawienie poglądów Lamberta van Ecka i idei
pozostałych „patriotów” jest potrzebne, gdyż miały one bezpośredni wpływ na dziennik, to
jednak wprowadzenie obszernego rysu historycznego, na który złożyły się prace konstytucyjne Zgromadzenia Narodowego młodej republiki, stanowi odejście od tematyki pracy.
Aż do ostatniego rozdziału recenzowanej pracy można obserwować stabilny i niczym
niezagrożony świat Ottona van Ecka. W końcowej partii pracy autorzy przeanalizowali
te fragmenty dziennika, w których zarówno życie prywatne, jak i publiczne podlega licznym niebezpieczeństwom i ograniczeniom. Śmierć jest stale obecna na kartach dziennika
(młodo zmarły siostry, ciotki, wujowie van Ecka). Młody diarysta był w pełni świadomy
upływającego cennego czasu. Jednym z czynników odbierających czas i życie w rozumieniu chłopca są choroby. Gorączki, przeziębienia – groźne i typowe dla epoki nowożytnej
choroby zakaźne – były przypadłościami, na które często zapadał Otto. One również zajmują pokaźne miejsce w dzienniku van Ecka. W ich kontekście autorzy ukazali zmieniającą się mentalność chorującego – według chłopca choroba nie pochodzi od Boga (próba,
kara), lecz jest faktem wynikającym z natury ludzkiej. Przez ciągłe przeziębienia chłopiec
pisał rzadziej. Dnia 20 listopada 1797 r. dokonał ostatniego wpisu, a kilka miesięcy później
umarł na gruźlicę. W czasie, gdy Otto tracił zdrowie i życie, rozsypały się idee polityczne
Lamberta, który wraz z pozostałymi „patriotami” został uwięziony.
Świat Ottona van Ecka warunkuje perspektywę badawczą pracy, sprawy dotyczące
chłopca zawarte w dzienniku znalazły się w centrum zainteresowania Dekkera i Baggerman3. Dlatego obserwowana rzeczywistość nie ma charakteru obiektywnego, widzimy
świat oczami dziecka, przestrzeń często ograniczoną do rozmiarów domu, w którym chłopiec się wychowywał, rodziców, służby, lokalnych osobistości oraz krótkich wycieczek do
miasta i na wieś. Klimat oświecenia wyłaniający się z dziennika jest wersją oświecenia van
Ecków. Taka mikroperpsektywa z jednej strony gwarantuje skupienie na obserwowanym
podmiocie, z drugiej jednak powoduje, że otrzymany obraz ma charakter statyczny, pocięty i poukładany przez badacza. A przecież wiemy, że był to świat silnie zdynamizowany,
wzbogacony o rewolucyjny klimat Republiki Batawskiej. Ponadto niewiele z książki do Autorzy napisali: „let the diary pose the questions raised by its own world”, s. 1.
3
324
Recenzje
wiadujemy się o Charlotte van Eck, matce diarysty. A ta z pewnością odegrała istotną rolę
w oświeceniowej edukacji syna.
Jeśli chodzi o zagadnienia gatunkowe, to w przypadku diariusza pisanego przez van
Ecka zagadnienie stylizacji staje się istotnym problemem. Autorzy zauważyli (s. 99), że
Otto pisał pod czujnym okiem rodziców. Należy zgodzić się z Dekkerem i Baggerman
co do faktu, że dziennik, mimo szerokiego spectrum spraw dotyczących diarysty, nie ma
charakteru intymnego – jest jego przeciwieństwem (s. 106). Jest elementem wychowania,
rygoru i chęci sprawowania pełnej kontroli. Historycy postawili nawet hipotezę, zakładającą, że Otto wolałby wychowywać się bez książek (s. 164). Można zatem stwierdzić, że
dziennik odzwierciedla mentalność rodziny van Ecków, rodziców chłopca. Indywidualność
piszącego oczywiście też się w nim pojawia, jednak ma ona charakter incydentalny.
Niewątpliwą zaletą pracy jest ogrom tekstów z drugiej połowy XVIII w. przytaczanych
przez badaczy. Na każdy wpis z dziennika chłopca badacze odnaleźli tekst, pod wpływem
którego powstał. Dlatego dziennik funkcjonuje i odnosi się do konkretnej kultury literackiej, jej publiczności, zjawiska czytelnictwa, funkcjonowania w określonej kulturze oralno-piśmiennej. Ponadto książka zawiera masę materiałów ilustracyjnych (164) z drugiej
połowy XVIII w., ukazujących codzienne aktywności nie tylko dzieci. Odpowiednio umiejscowione ilustracje umiejętnie wspomagają narrację.
Książka Dekkera i Baggerman, przyjęta z uznaniem w Holandii, dzięki dobremu tłumaczeniu Diane Webb trafia do szerszego odbiorcy, nieznającego języka niderlandzkiego.
Child of the Enlightenment. Revolutionary Europe Reflected in a Boyhood Diary należy do
prac, którym nie sposób odmówić waloru poznawczego. Autorzy, wybierając jeden z najlepszych pisarsko dzienników holenderskiego oświecenia, dali przykład, jak w odmienny
sposób można badać źródła autobiograficzne.
Łukasz Wróbel
Toruń
Zbigniew Markwart, Polityka realna. Zarys działalności i programu
stronnictwa petersburskich realistów (1859–1906), Ośrodek Myśli
Politycznej, Kraków 2012, ss. 302
Kim byli tytułowi „petersburscy realiści”? Wyjaśnił to autor recenzowanej pracy na
s. 14, stwierdzając, że: „Przez określenie to należy rozumieć krąg polityków, publicystów
oraz działaczy gospodarczych i społecznych pozostających pod wpływami politycznymi
Włodzimierza Spasowicza i Erazma Piltza, niezależnie od tego, czy stałym miejscem ich
pobytu był Petersburg, czy też tereny zaboru rosyjskiego”. W dalszym ciągu Zbigniew Markwart wyjaśnił przekonująco, że chociaż nie stanowili grupy do końca spójnej pod względem ideowym, a tym bardziej organizacyjnym, byli jednak wyraźnie wyodrębnioną częścią
tzw. obozu ugody z Rosją. Nie mamy tu zatem do czynienia z chęcią redukcji znaczenia
Recenzje
325
pojęcia „ugodowość” jako najistotniejszego wyróżnika programu i aktywności politycznej
omawianej grupy, lecz z podkreśleniem, że jej odmienność, przede wszystkim w zakresie
ideowej aksjologii – w której dopatrzeć się można wielu pierwiastków liberalnych – uzasadnia nazwę zawartą w tytule i stosowaną w książce (choć nie do końca konsekwentnie).
Nie uważam, aby rzeczą zasadną było otwieranie jałowego sporu terminologicznego,
zwłaszcza że decyzja autora ma swoje uzasadnienia. Warto skądinąd zauważyć, że chociaż
w dawniejszej literaturze przedmiotu i w opracowaniach o charakterze syntetycznym przyjęło się pisać o Spasowiczu i Piltzu jako „ugodowcach”, zawsze chyba podkreślano ich odrębność w ramach nieformalnego i przez długi czas niezbyt wyraźnie zarysowanego obozu
ugody. Nową propozycją jest zastosowanie do nich nazwy „realiści” nawet w odniesieniu
do lat bardzo odległych od daty powstania Stronnictwa Polityki Realnej (listopad 1906)
i ówczesnego upowszechnienia się tego terminu. To prawda, że zainteresowani publicyści
i działacze próbowali używać jej i wcześniej, dystansując się od pejoratywnego zabarwienia słowa „ugoda”, które skutecznie nadali mu ich przeciwnicy polityczni. W 1904 r. Włodzimierz Spasowicz pisał np.: „Nie powinien być poczytany za ugodowca, kto nie wchodzi w kompromisy z sumieniem, kto nie robi ustępstw ze swojej godności, a tylko dobija
się prawa”1. Również i Piltz skarżył się, że z dość powszechnie używaną nazwą łączą się
automatycznie oskarżenia o odstępstwo narodowe i zdradę. Dlatego też bez powodzenia
próbowano lansować ogólnikową nazwę „stronnictwo umiarkowane” lub właśnie „realne” . Jednak po upływie ponad 100 lat emocje wyraźnie wygasły, a nacechowana niegdyś
nimi terminologia przyjęta została w opracowaniach naukowych. Budzi zatem zastrzeżenia
stosowanie nazwy „realiści” do prehistorii tego obozu, którą nakreślił autor na 18 stronach
w rozdziale I („U źródeł petersburskiego realizmu politycznego”). Znajdujemy tu przede
wszystkim charakterystykę poglądów Włodzimierza Spasowicza, od początku konsekwentnie dystansującego się od programu powstańczego. Natomiast o narodzinach ugrupowania,
nieformalnego rzecz jasna w samowładnie rządzonej Rosji, można mówić dopiero od czasu
powstania tygodnika „Kraj”, czyli od 1881 r. W gruncie rzeczy autor zgadza się z takim
postawieniem sprawy i nie wydaje się szczególnie przywiązany do tezy, że już petersburskie „Słowo”, wydawane w latach 1859–1862 przez Jozafata Ohryzkę, głosiło program nie
tylko prekursorski, lecz także istotnie powiązany z późniejszymi o 20 i więcej lat wystąpieniami Spasowicza i Piltza (drugi z nich urodził się, jak wiadomo, w 1851 r., a karierę
publicystyczną rozpoczął u schyłku lat siedemdziesiątych XIX w.).
Naukowa literatura na temat poglądów i postaw ugodowych, a także samych ugodowców i realistów, jest już całkiem obszerna; przed 1989 r. pisali o nich m.in. Zenon Kmiecik
i Zbigniew Stankiewicz, po zniesieniu cenzuralnych ograniczeń – Maciej Jankowski, Andrzej Jaszczuk, Agnieszka Kidzińska, Dariusz Szpoper i niżej podpisany. Autor recenzowanej książki w pełni zapanował nad dotychczasową historiografią i potrafi ją umiejętnie
i krytycznie wykorzystać. Niektóre pozycje uszły jednak jego uwagi i choć nie wydaje się,
aby ich uwzględnienie zmieniło podstawowe tezy omawianej pracy, to z pewnością mogłoby ją wzbogacić2. Podobne refleksje dotyczą również bazy źródłowej. Składają się na nią
W. Spasowicz, Etyka egoizmu, w: idem, Liberalizm i narodowość. Wybór pism, oprac.
D. Szpoper, Kraków 2010, s. 271.
2
Wymieńmy przede wszystkim książkę Andrzeja Jaszczuka Liberalizm contra nacjonalizm.
Problem europejski przełomu wieków, Lublin 1999 (choć nie sygnalizuje tego tytuł, jest to
1
326
Recenzje
archiwalia i rękopisy biblioteczne z pięciu krajowych kolekcji, z których najważniejszy jest
chyba zespół spuścizny redakcyjnej „Kraju”, czyli Archiwum Erazma Piltza przechowywane w Bibliotece Narodowej. Nie sposób czynić autorowi zarzutu z zaniechania kwerendy
w zbiorach moskiewskich i petersburskich, chociaż rozszerzenie refleksji na temat stosunku
polityków rosyjskich do polskich ugodowców byłoby rzeczą pożądaną. Dotychczasowe
niezbyt zresztą gorliwe próby odnalezienia istotnych materiałów odnoszących się do tego
tematu zakończyły się skromnymi rezultatami. To i owo wiadomo przede wszystkim na
temat relacji między generałami-gubernatorami warszawskimi a miejscowymi przedstawicielami obozu ugody. Trudno przesądzić, czy istnieją i czy zostaną kiedyś ujawnione
policyjne i administracyjne raporty o działalności Spasowicza i Piltza pisane z perspektywy
Petersburga, a poszukiwane nadaremnie przez badaczy.
Podstawowy zrąb źródeł stanowi oczywiście publicystyka polityczna, znana już wcześniejszym historykom. Została ona jednak odczytana w sposób systematyczny i w dużym
stopniu zinterpretowana na nowo, co przesądziło o dużej wartości omawianej książki.
Przede wszystkim Zbigniew Markwart bardzo uważnie przeanalizował artykuły zamieszczane w kolejnych latach na łamach „Kraju” i poczynił na tej podstawie wiele wartościowych spostrzeżeń. Zdystansował się wyraźnie od powstałej w innej epoce, skądinąd cennej
faktograficznie, rozprawy Zenona Kmiecika, w której znaleźć można niemało politycznych
uprzedzeń i apriorycznych tez3. Najważniejsza wydaje się konstatacja, że o ile w wypowiedziach drukowanych na łamach „Kraju”, a powstałych przed 1890 r., odnajdujemy wiele
elementów krytyki konserwatywnych przedstawicieli polskiego ziemiaństwa i arystokracji,
o tyle po tej dacie następuje wyciszenie, a nawet eliminacja podobnych głosów. Powiązał to
przede wszystkim studium poglądów Włodzimierza Spasowicza, klasyfikowanego bez zastrzeżeń jako liberał). Inspirujący i zawierający kilka nowych myśli jest moim zdaniem wstęp
Dariusza Szpopera do wydanego przezeń, a przywołanego już wyboru publicystyki przywódcy petersburskich realistów; wynikałoby z niego, że „integralnym” liberałem Spasowicz
chyba jednak nie był. Opolski historyk Andrzej Szczepaniak, który przygotowuje biografię
Erazma Piltza, poświęcił mu już kilka drobnych tekstów, z których przydatne byłyby może:
A. Szczepaniak, Włodzimierz Bariatinski i Konstanty Arabażin przed Sądem Honorowym
Związku Wzajemnej Pomocy Pisarzy Rosyjskich. Konflikt między Erazmem Piltzem a redaktorami „Siewiernogo Kuriera” w Petersburgu w świetle materiałów redakcyjnych, w: Trudne
sąsiedztwo. Studia z dziejów stosunków polsko-rosyjsko-ukraińskich w XVI–XX wieku, red.
A. Szczepaniak, Toruń 2007, s. 181–224, oraz idem, Erazm Piltz i Roman Dmowski. Przyczynek do biografii Erazma Piltza, w: Polacy i Rosjanie na przestrzeni wieków (XVII–XX), red.
J. Rzońca, Opole 2000, s. 107–134. Okazjonalna wzmianka o atakach na liberalnych ugodowców ze strony skrajnych konserwatystów i katolickich fundamentalistów, których reprezentował hrabia Jerzy Moszyński (s. 168), mogła i powinna zostać rozwinięta po uwzględnieniu
fragmentów pracy P. Bilińskiego, Moszyńscy. Studium z dziejów łoniowskiej linii rodu w XIX
wieku, Kraków 2006. Jest rzeczą zrozumiałą, że Zbigniew Markwart nie miał już możliwości
wykorzystania najnowszej monografii o Zygmuncie Wielopolskim, która ukazała się po wydaniu jego książki i przyniosła garść szczegółów na temat relacji syna i następcy margrabiego
Aleksandra z „petersburskimi Polakami”; M. Nowak, Aktywność polityczna Zygmunta Wielopolskiego. Z dziejów myśli ugodowej w Królestwie Polskim w drugiej połowie XIX wieku,
Kielce 2013.
3
Por.: Z. Kmiecik, „Kraj” za czasów redaktorstwa Erazma Piltza, Warszawa 1969.
Recenzje
327
autor, i słusznie, z powstaniem konsorcjum finansującego w dużym zakresie to czasopismo,
w którego skład weszli m.in. Władysław Branicki, Józef Potocki i inni wielcy właściciele
ziemscy, głównie z Ziem Zabranych, oprócz fabrykantów i finansistów (por. s. 60–61). Nie
oznacza to oczywiście, że Spasowicz i Piltz utracili wpływ na linię polityczną tygodnika,
musieli się jednak liczyć ze sponsorami, a równocześnie coraz bardziej zależało im na budowie w miarę zwartego, choć nie jednorodnego obozu ugody. Stawia to w nowym świetle
opinie wcześniejszych badaczy, szczególnie tych, którzy próbowali cały dorobek myśli politycznej ośrodka petersburskiego zakwalifikować jednoznacznie i umieścić w szufladach
z napisem „konserwatyzm” albo „liberalizm”.
Na bazę źródłową składa się także kilkanaście innych czasopism, przede wszystkim
warszawskie „Słowo” i krakowski „Czas”, które poświęcały sporo uwagi ugodowym koncepcjom i inicjatywom. W bibliografii wymieniono też broszury polityczne i drukowane
pamiętniki. Warto podkreślić, że nie został pominięty chyba żaden wartościowy przekaz.
Zaletą pracy Zbigniewa Markwarta jest jej przejrzysta konstrukcja i konsekwentnie zrealizowany plan. Książka składa się z dwóch części o zbliżonej objętości; pierwsza nosi tytuł
„Działalność petersburskich realistów”, druga przedstawia ich myśl polityczną. Stosownie do specyfiki poruszanych w nich zagadnień pierwsza ma układ chronologiczny. W jej
czterech rozdziałach autor omówił kolejno genezę omawianego stronnictwa, następnie poczynania osób skupionych wokół redakcji „Kraju” od jej powstania do 1894 r., czyli do
wstąpienia na tron Mikołaja II, dalej okres do 1904 r., a więc czas względnej popularności
ugodowych doktryn i sukcesów ich wyznawców, zakończony serią porażek wobec zawiedzionych nadziei na porozumienie z kołami rządzącymi Rosją, wreszcie próby znalezienia
miejsca na przeobrażającej się gwałtownie arenie politycznej podczas wojny rosyjsko-japońskiej i rewolucji 1905 r. Opisano tu relacje między poszczególnymi odłamami obozu
ugody, formy prasowej agitacji, manifestacje na rzecz polsko-rosyjskiego zbliżenia (takie
jak wystąpienia podczas wizyty Mikołaja II w Warszawie w 1897 r. oraz organizowane
w Petersburgu i na ziemiach polskich obchody z okazji setnych rocznic urodzin Adama
Mickiewicza i Aleksandra Puszkina). Zwrócono uwagę na zakulisowe kontakty z przedstawicielami elit carskiej Rosji, z czego w sumie niemal nic nie wynikało, oprócz załatwiania
indywidualnych interesów. Przedstawiono też ataki prasowe na ugodowców i ich koncepcje
polityczne, dokonywane przez dominujących po stronie rosyjskiej zwolenników imperializmu i nacjonalizmu oraz przedstawicieli rosnących w siłę po stronie polskiej ugrupowań
narodowców i socjalistów. Wszystko to sprawiło, że obóz ugody stopniowo słabł, a w jego
ramach jeszcze szybciej topniały wpływy grupy petersburskiej. W okresie rewolucyjnego
wrzenia i otwarcia się nowych możliwości jawnego działania politycznego ich program
ostatecznie stracił resztki swej atrakcyjności, nawet dla naturalnej klienteli ugodowych liberałów, którą stanowiła część inteligencji i finansjery, potrafiąca i pragnąca nadal prosperować we względnej harmonii z rosyjskim zaborcą. Nic dziwnego, że na jesieni 1906 r.
w słabym i skazanym w przyszłości na szukanie porozumienia z endecją Stronnictwie Polityki Realnej górę wzięli ziemiańscy konserwatyści.
Drugą część książki również tworzą cztery rozdziały, tym razem w układzie rzeczowym,
opatrzone dosyć ogólnikowymi tytułami („Polityka realna”; „Orientacja prorosyjska”;
„Program obrony bytu narodu”; „Społeczeństwo i państwo w myśli politycznej realistów”).
Zawierają egzegezę „polityki realnej”, określanej przez jej twórców jako „polityka interesów”, odmienna od „polityki uczuć”, co nasuwa porównania z koncepcjami pozytywistów,
328
Recenzje
którzy również szermowali podobną frazeologią. Autor dostrzegł i przeanalizował te podobieństwa, także w zakresie fundamentalnych poglądów filozoficznych. Scjentystyczna
wizja świata, umiarkowany optymizm poznawczy, faktyczny religijny agnostycyzm bez
manifestowania go na zewnątrz – to niewątpliwie cechy wspólne. Szczególnie Erazm Piltz
jawi się jako nieodrodny syn pozytywizmu warszawskiego, chociaż z jego czołowym
przedstawicielem Aleksandrem Świętochowskim pozostawał w ostrym sporze o podłożu
bardziej może personalnym niż ideowym lub politycznym.
W dalszym ciągu pracy autor omówił relacje między koncepcjami i programem petersburskich realistów a poglądami konserwatystów krakowskich, wskazując na zbieżności
w zakresie negatywnych ocen wszelkich „robót” niepodległościowych, różnice światopoglądowe i nieco odmienny stosunek do Austrii, a przede wszystkim do Rosji. Opinie
na temat drugiego z tych mocarstw są przedmiotem kluczowego ustępu tej części pracy.
Jak stwierdził autor, Spasowicz i Piltz zafascynowani byli potęgą caratu i bagatelizowali
wychodzące przy różnych okazjach na jaw przejawy słabości Rosji. Równocześnie obaj,
a przede wszystkim pierwszy z nich, choć szczycił się pragmatyzmem i realizmem, wyrażał niekiedy graniczące z pobożnym życzeniem przekonanie, że Rosja wkroczy kiedyś na
drogę wiodącą do liberalizacji i uwzględni narodowe aspiracje Polaków oraz innych grup
etnicznych, nad którymi sprawuje bezwzględną władzę. Rachuby te okazały się, jak wiadomo, naiwne, co należy uznać za najważniejszą przyczynę kryzysu i, jak dawniej mawiano,
bankructwa ugodowej myśli i praktyki politycznej. Oto „pragmatycy” okazali się skrajnie
nieskuteczni.
Nieco zbyt skrótowo zostały zarysowane koncepcje Spasowicza i Piltza odnoszące się
do idei narodu i tzw. kwestii narodowej. Należy je określić jako wstrzemięźliwe i umiarkowane, pod koniec XIX w. budowane w opozycji do nacierających nacjonalistów. Dalekie
były one od absolutyzowania więzi narodowej, lecz również od kosmopolityzmu, który im
zarzucano. Szkoda, że w odnośnym rozdziale autor nie wykorzystał obszernej recenzji Spasowicza z książki Stanisława Herburta-Heybowicza Zarys pojęć o narodzie (Lwów 1901),
gdzie sprawy te zostały dosyć dokładnie rozwinięte. W tym właśnie kontekście – teorii narodu i polemiki z nacjonalizmem – należało moim zdaniem sięgnąć do wskazanej wcześniej
pracy Jaszczuka i eseju Szpopera. Rzecz inna, że wzmocniłoby to tylko i wzbogaciło wnioski płynące z analizy innych wypowiedzi petersburskiego adwokata. Dobrze podsumowano
jego refleksje na ten temat, pisząc, że „egoizm narodowy” był dlań „siłą niszczącą”, która
„wywyższając się” ponad inne narody „dąży do ich wynarodowienia, przez co odbiera im
możliwość przyczynienia się do rozwoju ogólnoludzkiej cywilizacji” (s. 223). Jest sprawą
istotną, że tak właśnie oceniali Spasowicz i Piltz każdy nacjonalizm – zarówno rosyjski, jak
i polski. Należy żałować, że w kontekście rozważań o polityce narodowościowej pominięto
kwestię Ukraińców w Galicji Wschodniej, których duża część prasy rosyjskiej przedstawiała jako ofiary prześladowane przez Polaków. Dla redakcji „Kraju” była to oczywiście
bardzo niewygodna płaszczyzna dyskusji.
Najmniej chyba kłopotu miał autor z ukazaniem programu społecznego analizowanego
przez siebie odłamu obozu ugody. Zaakcentował, co oczywiste, że zasadniczym jego elementem był solidaryzm i organiczna teoria społeczeństwa, w wersji prawie nieodbiegającej
od pozytywistycznego wzorca. Główna różnica polegała chyba tylko na tym, że petersburscy realiści uznawali, iż praca organiczna z prawdziwego zdarzenia będzie możliwa dopiero wówczas, gdy rosyjscy zaborcy na to zezwolą. Motywowali jej potrzebę względami
Recenzje
329
humanitaryzmu i bardzo ogólnikowo ujętej sprawiedliwości społecznej. Zgodnie ze swoją
doktryną stali na stanowisku bezwzględnego legalizmu. Tymczasem w okresie intensywnej rusyfikacji okazało się, że można rozwijać niejawne formy organizacji społeczeństwa,
szerzyć na niemałą skalę tajne nauczanie, tworzyć stowarzyszenia złożone z uczniów, rzemieślników i chłopów, pozyskując do tej aktywności niższe duchowieństwo, i czynić to
wszystko pod narodowymi i katolickimi sztandarami. Właśnie ta działalność prowadzona
pod auspicjami Ligi Narodowej była – co należało chyba silniej podkreślić – jedną z istotnych przyczyn przewagi „wszechpolaków” nad realistami, rysującej się wyraźnie jeszcze
przed 1905 r.
Charakterystyka poglądów przedstawicieli „stronnictwa umiarkowanego” (jak mianowali się czasami petersburscy ugodowcy) w układzie rzeczowym utrudnia niekiedy ukazanie ich ewolucji. W tym kontekście wskażmy m.in. na wykorzystanie pochodzącej z 1909 r.
broszury Piltza, Polityka rosyjska w Polsce. List otwarty do kierowników polityki rosyjskiej,
do rekonstrukcji jego wcześniejszych poglądów. Wydaje się, że w przypadku „rzutowania
w przeszłość” tekstu powstałego po rewolucyjnych i postrewolucyjnych rozczarowaniach
należało do wniosków dodać kilka zastrzeżeń.
Recenzencki obowiązek nakazuje sprostowanie kilku drobnych błędów i wskazanie
usterek. Na s. 72 powołał się autor na pamiętniki uczestnika powstania 1863 r., a następnie
zesłańca i wreszcie warszawskiego antykwariusza Jakuba Gieysztora (1827–1897). Tymczasem chodzi o wypowiedź przedstawiciela następnego pokolenia tej kresowej rodziny,
Józefa Gieysztora (1865–1958), ekonomisty, przez pewien czas pracownika Biura Informacyjnego „Kraju”, a po I wojnie światowej profesora Wyższej Szkoły Handlowej i Politechniki Warszawskiej. Miałbym spore wątpliwości, czy Spasowicza słusznie zaliczono do
osób „posiadających wpływy na dworze”, jak czytamy na s. 63. Autorem przywołanego na
s. 278 artykułu, opatrzonego pseudonimem Andrzej Zagozda, jest Adam Michnik. Niekonsekwentnie zapisano imiona wzmiankowanych w książce Rosjan – niekiedy je spolszczano,
innym razem pozostawiano w oryginalnym brzmieniu (jest więc np. Konstanty Kawelin
i Konstantin Pobiedonoscew). Zdarzają się literówki w nazwiskach (np. na s. 35 prawidłowo Dielanow, w indeksie Dienalow; Pogodin zmienia się w indeksie w Pogodni). Pojawiający się na s. 71 oraz w indeksie „I. Wrotnowski” to naturalnie Lucjan Wrotnowski, w innych miejscach wspomniany z podaniem prawidłowego inicjału swego imienia. Jego ojciec
Antoni nie należał do osób „wywodzących się spośród burżuazji wielkoprzemysłowej” (jak
napisano na s. 27), lecz był zamożnym warszawskim adwokatem, przed 1862 r. bliskim
współpracownikiem Andrzeja Zamoyskiego; w latach osiemdziesiątych XIX w. przeniósł
się do Lwowa, gdzie został dyrektorem (ale jednak nie właścicielem!) Banku Krajowego
i piastował mandat posła na sejm galicyjski.
Podniesione tu drobne zastrzeżenia w niczym nie umniejszają mojej bardzo pozytywnej oceny tej naprawdę dobrej książki. Zbigniewowi Markwartowi udało się przedstawić
dylematy petersburskich realistów w sposób syntetyczny, zwięzły i przejrzysty. Z obfitego materiału faktograficznego wybrał sprawy najważniejsze. W bardzo wielu miejscach
zweryfikował lub uzupełnił dotychczasowe ustalenia. Jego praca zawiera przekonujące
i przystępnie ujęte wyjaśnienia kilku spornych kwestii i precyzuje terminologię, stosowaną
uprzednio raczej dowolnie. Znajdziemy w niej starannie wyważone, przekonujące oceny
zarówno ludzi, jak i programów politycznych. Jest efektem udanego połączenia kompetencji warsztatowych historyka rekonstruującego rzeczywistość i badacza myśli politycznej.
330
Recenzje
Warto polecić ją zwłaszcza studentom kierunków humanistycznych i wszystkim, którzy
pragną lepiej zrozumieć polski XIX w. Nie powinni jej też jednak pominąć wytrawni znawcy problematyki poruszanej przez autora, ponieważ pozwala uporządkować wiedzę oraz
stanowi ważny głos w dyskusji nad pograniczem liberalizmu i konserwatyzmu.
Andrzej Szwarc
Warszawa
Leszek C. Belzyt, Pruska statystyka językowa (1825–1911) a Polacy
zaboru pruskiego, Mazur i Śląska, Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu
Zielonogórskiego, Zielona Góra 2013, ss. 359
Jednym z głównych kryteriów określających (choć nie zawsze) poczucie przynależności
do danego narodu, niezwiązanym z obywatelstwem, jest posługiwanie się wspólnym językiem, takim np. według ówczesnych norm klasyfikacyjnych, w którym się myśli lub modli,
ewentualnie na co dzień komunikuje1, by odwołać się tutaj do pruskich instrukcji spisowych
z lat 1890–1910. Jak wielkie znaczenie integrujące posiada(ł) on dla Polaków, szczególnie
w czasie utraty państwowości i podziałów zaborowych, nie trzeba specjalnie rozprawiać;
wystarczy tylko wskazać na funkcjonujące nad Wisłą określenie: „mowa ojczysta”, bliskie
„ojczyźnie”. I choć „ojczyzna” w języku niemieckim jest podobnie określana: „Vaterland”,
to jednak w wypadku mowy naszego zachodniego sąsiada, o wiele bardziej zróżnicowanej
od polskiej pod względem dialektycznym, w określeniu języka związanego ze wspólnotą
narodową właściwie brakuje odwołania do ojczyzny („Muttersprache” – dosłownie: język
matki; opisowo: język, w którym zaczyna mówić dziecko). Wieloaspektowe rozpatrzenie
pruskiej statystyki językowej w czasie rodzącego się i postępującego nacjonalizmu, szczególnie pod znakiem bismarckowskiego Kulturkampfu, wreszcie w przededniu wybuchu
I wojny światowej, pod koniec której sformułowano zasadę samostanowienia narodów,
a po jej zakończeniu (wybiórczo) ją stosowano, zmieniając radykalnie granice państwowe,
jawi się jako zadanie istotnej wagi, które wymaga także – by nie kroczyć już dawno utartymi ścieżkami – odpowiedniego spojrzenia metodologicznego i warsztatu, czemu z kolei
sprzyja szybki rozwój technologii informatycznych. Otrzymujemy zatem do ręki książkę,
która zajmuje się ważnym tematem, wymagającym nie tylko umiejętności krytycznego
spojrzenia na źródła, lecz także ich wszechstronnego rozpatrzenia; innymi słowy, „osadzenia” w szerokim kontekście wydarzeń, które miały wpływ na przenoszone przez nie treści,
wykorzystywane – jak zauważył autor – w walce politycznej oraz narodowościowej.
Recenzowana publikacja liczy 356 stron, a na nich widnieje 239 tabel ujętych w spisie
treści i 103 quasi-tabel, nieujętych w nim (procentowe udziały uczniów posługujących się
Zob. np.: K. Keller, Die Fremdsprachige Bevölkerung im Freistaate Preussen, „Zeitschrift
des Preussischen Statistischen Landesamtes” 1926, t. 66, s. 148–150 i in.
1
Recenzje
331
mową polską), co łącznie daje 342 zestawień, czyli 1,02 na stronę tekstu, nie licząc kilkustronicowej bibliografii itp. Już sama wartość tego wskaźnika pozwala pracy przejść do
historii historiografii. Oryginalnym rozwiązaniem odznacza się również struktura rozprawy; nie zawiera ona właściwie podziału rzeczowo-problemowego, oprócz pierwszego rozdziału, zatytułowanego „Pruska statystyka językowa 1817–1911”, bardziej syntetycznego
niż ten zamieszczony w książce autora z 1998 r.: Pruska statystyka językowa 1817–1911
jako źródło do badań struktury narodowościowej państwa pruskiego (w tłumaczeniu Witolda Molika2), co nie powinno dziwić, gdyż z reguły rozwój naukowy w czasie wiedzie
od analizy do syntezy. Co zatem widnieje w tytułach rozdziałów i podrozdziałów recenzowanej pracy? Otóż oprócz słowa Polacy (i raz Kaszubi) pojawiają się nazwy prowincji
(wschodniopruskiej, zachodniopruskiej, poznańskiej i śląskiej), następnie już tylko (same)
rejencji i wreszcie powiatów, dzięki czemu otrzymujemy aż około 100 jednostek tematycznych, wskazujących na ogrom wykonanej pracy, choć może jest to stwierdzenie na
wyrost, zważywszy, że autor w cytowanym wydawnictwie źródłowym zamieścił, ba, ponad
480 tabel, których źródła pojawiają się również w recenzowanej pracy (przede wszystkim
Statystyka Prus, niepublikowane archiwalia zdeponowane w Pruskim Tajnym Archiwum
Państwowym w Berlinie-Dahlem oraz polskich Archiwach Państwowych (w większości
akta wytworzone przez landratury). Całość poprzedzoną „Wstępem” wieńczy jak należy:
„Zakończenie i wnioski”, „Bibliografia”, „Spis tabel” i streszczenie niemieckojęzyczne.
Z opisu poruszanych przez autora zagadnień czuję się zwolniony. Wystarczy bowiem zajrzeć do recenzji Witolda Molika z 1999 r., aby mieć wgląd w istotę problemu3.
Uwagi krytyczne warto rozpocząć od rozważenia zasadności tytułu pracy. Moim zdaniem, człon przed spójnikiem „a” nie może odnosić się do „statystyki”. Dlaczego? Otóż
dlatego, że statystyka nie jest świadomym podmiotem sprawczym zaistniałej sytuacji; stanowi tylko wytwór splotu różnych okoliczności i działań, mających także charakter masowy i losowy. Abstrahując od podmiotu sprawczego, lepiej byłoby nazwać książkę: Liczba
Polaków w zaborze pruskim, na Mazurach i Śląsku w świetle pruskiej statystyki językowej
(1825–1911), ponieważ tego rodzaju zapis odpowiadałby w większym stopniu poruszanym
w pracy zagadnieniom. Autor przecież rozprawia o Polakach albo Kaszubach i Mazurach
przede wszystkim w kontekście ilościowym, wskazując przy tym na mankamenty urzędowej statystyki i (przypuszczalne) manipulacje. Przyjęty tytuł określa wąskie postrzeganie
problemu, co czyni pracę, mimo zapowiedzi, niestety dość jednowymiarową; rozpatrywane są właściwie tylko globalne liczby odnoszące się do osób posługujących się językiem
polskim (brak podziału na płeć, nie wspominając już o innych cechach). Wprawdzie autor
zaznaczył, że dane pruskiej statystyki językowej są bardzo ubogie pod względem przekazywanych treści, ale tym samym zasugerował czytelnikowi, jakoby nie istniały bogatsze
informacje. Tych też właściwie próżno szukać w pracy, a przecież kategorię językową wykorzystywano w statystyce niemieckiej i pruskiej do przedstawiania zjawisk społeczno [Recenzja] W. Molik: L. Belzyt, Sprachliche Minderheiten im preußischen Staat 1815–1914.
Die preußische Sprachenstatistik in Bearbeitung und Kommentar [Mniejszości językowe
w państwie pruskim w latach 1815–1914. Pruska statystyka językowa. ��
Opracowanie i komentarz], Quellen zur Geschichte und Landeskunde Ostmitteleuropas 3, Verlag Herder-Institut,
Marburg 1998, ss. 508, „Roczniki Historyczne” R. 65, 1999, s. 268–269.
3
Ibidem.
2
332
Recenzje
-demograficznych, szczególnie na przełomie XIX i XX w. (poruszana mimochodem dzietność kobiet polskich i niemieckich, kombinowana statystyka wyznaniowa, spisy zawodowe
i inne). Dane te mogłyby ukazać ludność polską versus niemiecką nie tylko w kontekście
globalnych liczb, lecz także – co ważne – struktur, i to w czasach, gdy kwestie narodowościowe nabrały szczególnego znaczenia. Uczynił to np. Stefan Kowal4 w rozprawie poświęconej społeczeństwu Pomorza Gdańskiego i Wielkopolski w latach 1871–1914. Autor
pominął tę pracę w bibliografii. Wydaje się to dość osobliwe, zważywszy na punkty styczne
zainteresowań obu badaczy.
W tytule pracy autor określił zasięg przestrzenny badań, ograniczając go do ziem polskich pod berłem pruskim, Mazur i Śląska. W wypadku Śląska i Mazur przekroczył jednak
granice zaborowe i odniósł się także do wybranych powiatów zamieszkanych przez ludność
polską, które przed 1772 r. leżały w granicach Prus. Nieograniczenie się wyłącznie do ziem
zabranych jest dobrym rozwiązaniem badawczym, gdyż nie dzieli ethni sztucznie byłymi
granicami państw. Owa ciągłość przestrzenna zasięgu mowy polskiej lub kaszubskiej jest
jednak przerwana w wypadku wschodnich kresów Pomorza Zachodniego, które nie są brane pod uwagę – szczególnie mowa tu o powiatach lęborskim i bytowskim (dawne lenno
polskie). Co ciekawe, ze wstępu nie dowiadujemy się, dlaczego są one pominięte, gdy
tymczasem – na przykład – przedmiotem zainteresowania stały się powiaty, które administracyjnie przynależały do rejencji wrocławskiej, a której obszary nie wchodziły w skład
dawnej Rzeczypospolitej. To wykluczenie z rozważań wschodnich terenów rejencji koszalińskiej jest tym bardziej zastanawiające, że sam autor zauważył, iż w rejencji koszalińskiej
stosunkowo wcześnie, bo już od 1827 r., lokalne władze, przy okazji spisów ludności, zaczęły zbierać dane o języku mieszkańców (powołał się nawet na badania Kazimierza Ślaskiego, ale nie wspomniał o pracach Zygmunta Szultki). Dlaczego autor nie chciał dodać
Pomorza Zachodniego do tytułu swej pracy i tym samym rozszerzyć zasięg swoich badań,
aby uczynić je kompletnymi w odniesieniu do ziem mających styczność z macierzą językową? Pytanie to pozostawiam bez odpowiedzi.
Nie ulega wątpliwości, że głównym źródłem, z którego korzystał autor, jest publikowana i niepublikowana statystyka językowa: ogólna i szkolna. Jej wyniki dla poszczególnych powiatów objętych badaniem są prezentowane w tabelach w formie nieprzetworzonej
– źródłowej (po dwa zestawienia dla każdego powiatu: „rezultaty spisów urzędowych...”
i „rezultaty spisów szkolnych...”) i przetworzonej – przeliczeniowej (quasi-tabele, obrazujące „odsetek uczniów polskojęzycznych” – brak tytułu). Nie licząc wstępu, wypełniają
one około połowy pracy. Już tylko z tego stwierdzenia wynika, że w rozprawie stanowią
one ważną formę komunikacji z czytelnikiem i główny nośnik, a właściwie jedyny, prezentowania danych ilościowych. Powinny zatem być starannie przygotowane. Mimo że
w swej formie są one jednolite, to jednak pod względem przyjętych w statystyce konwencji
pozostawiają wiele do życzenia. I tak, autor posłużył się symbolem kreski (–) na oznaczenie brakujących danych, podczas gdy znak ten oznacza, że zjawisko nie wystąpiło. Innymi słowy, konwencja literalnie wskazuje, że w wielu latach spisowych nie było w ogóle
osób dwujęzycznych (sic!). A przecież ich brak jest tylko wynikiem określonej klasyfikacji
lub niekiedy stanu zachowania źródeł archiwalnych, dlatego autor powinien wstawić znak
S. Kowal, Społeczeństwo Wielkopolski i Pomorza Nadwiślańskiego w latach 1871–1914, Poznań 1971.
4
Recenzje
333
kropki (·) dla lat spisowych, dla których nie zbierano danych o osobach dwujęzycznych lub
nie podawano ich w zestawieniach źródłowych. Gdzie zatem należało użyć rzeczony znak
kreski? Otóż tam, gdzie rzeczywiście nie odnotowano żadnych osób w danej kategorii.
Ale z kolei dla tej kategorii osób autor zarezerwował symbol zera (0), który w statystyce wcale nie oznacza, że określone zjawisko nie wystąpiło; znaczy tylko, że miało
znikome rozmiary w stosunku do przyjętych jednostek. Dodajmy, że konwencje te nie
są wymysłem współczesności; były z powodzeniem stosowane w pruskiej statystyce.
Należy zwrócić uwagę na jeszcze jedną osobliwość związaną z prezentowaniem danych,
mianowicie na kuriozalne zastosowanie separatora dla liczb sześciocyfrowych, utrudniające odczytanie rzędu wielkości. Odwołajmy się tu do informacji przedstawionych dla
miasta Poznania. W 1890 r. spisano tam „69 627”, a w 1900 r. – „11 7033”. Aby ukazać
prawidłowo ów wzrost ludności, wynikły przede wszystkim z inkorporacji przedmieść,
należałoby przedstawić drugą liczbę w formie: „117 033”. Dla wszystkich liczb sześciocyfrowych zastosowano ten niezrozumiały format. Takie rażące drobiazgi, obrazujące
brak wiedzy o konwencjach autora lub redaktora pracy, widać także na przykładzie komentarzy dodawanych do tabel, które powinny być sygnalizowane indeksami górnymi, z reguły, z kolejnymi literami alfabetu.
Jak już wspomniałem, zdecydowana większość tabel ukazuje poziomy absolutne występowania osób o określonych kategoriach językowych. Zestawienia te zawierają zazwyczaj
pięć kolumn (rok, wielkość ogółem, mówiący językiem niemieckim, mówiący językiem
polskim, dwujęzyczni). Uwaga ta wiąże się z pojemnością informacyjną tabel, która mogłaby, z pożytkiem dla czytelnika i zapewne wyprowadzonych przez autora wniosków, zostać
rozszerzona o dodatkowe dane, niezbędne do lepszego przedstawienia zagadnień. Elementarne bowiem zasady statystyki nakazują przeprowadzić porównania w czasie lub w przestrzeni za pomocą określonego zestawu relacji (wskaźniki, liczby strukturalne, współczynniki itp.). Innymi słowy, w „rozrzedzonych” tabelach autora, w liczbie około 200, obok
liczb absolutnych powinny się znaleźć liczby relatywne. Jakie? Na przykład proste indeksy
jednopodstawowe i łańcuchowe, średnie tempo zmian lub tzw. wskaźniki udziału, prezentujące pospołu w układzie pionowym i poziomym dynamikę i strukturę rozpatrywanego
zjawiska. Uwaga ta nie jest na wyrost, zważywszy, że autor bazował na materiale statystycznym, który wymaga, oprócz krytyki, także odpowiedniego opracowania ilościowego
(czy to w arkuszu kalkulacyjnym, czy w innym programie), a nie tylko przeniesienia danych ze źródeł do zbiorczych tabel. Wprawdzie część z tych liczb względnych pojawia się
w narracji, lecz nie funkcjonuje w kontekście pozostałych. Ta swoista „władza” autorska do
ukazywania zjawisk poprzez wybrane wielkości relatywne nie wydaje się dobrym rozwiązaniem, podobnie zresztą jak brak analizy przestrzennej zjawisk, którą przy dynamicznym
rozwoju oprogramowania GIS-owego można łatwo przeprowadzić (na marginesie, należy
wyrazić uznanie dla twórców map tematycznych publikowanych już licznie w trzeciej tercji
XIX w. w Statystyce Rzeszy i Statystyce Prus). Dla przypomnienia, Leszek A. Belzyt zajął
się szczegółowym omówieniem prawie 80 powiatów, dla każdego dał opis położenia geograficznego względem innych jednostek administracyjnych, a przecież wystarczyłaby tylko
jedna mapa podziałów administracyjnych5, aby zwolnić autora z „obowiązku” opowiadania
Na przykład opracowana na podstawie: D. Stüttgen, W. Hubatsch, Grundriß zur deutschen
Verwaltungsgeschichte 1815–1914, Reihe A: Preußen, t. 1–2, Marburg 1975, 4.
5
334
Recenzje
o usytuowaniu danego powiatu, dzięki czemu recenzowana publikacja zaoszczędziłaby na
objętości kilkanaście stron. Każda praca zyskuje na znaczeniu, gdy dostarcza syntetycznej
wiedzy lub pozwala ją sobie wyrobić. Rezultaty statystyki językowej w powiatach aż się
proszą, aby je zaprezentować pospołu w przestrzeni, bo bez użycia narzędzi kartograficznych
i innych trzeba mieć wybitny umysł, aby owe 80 „szczególikowych” fragmentów samemu
poskładać w sensowną całość, poszukując określonych prawidłowości, tendencji, współzależności i anomalii w rozległej przestrzeni i rozległym czasie. Wprawdzie autor dokonał pewnych podsumowań cząstkowych, lecz bez zastosowania odpowiednich metod i narzędzi, nie
wspominając już o szerszej palecie źródeł, mają one ograniczoną moc; mało tego, nie są one
nawet wydzielone jako odrębne fragmenty pracy – podrozdziały, tylko „przyłatane” do treści
odnoszących się do ostatniego w kolejności alfabetycznej powiatu w danej rejencji, co również budzi zdziwienie i jest trudne do zaakceptowania pod względem redakcyjnym.
Recenzowana praca, jak już zasygnalizowałem, ma dość jednowymiarowy charakter
pod względem wykorzystanej podstawy źródłowej, i nie chodzi tu o liczbę przeanalizowanych dokumentów, bo ta jest niemała, lecz o ich treść. Według autora, każdy powiat
tętnił „własnym życiem statystycznym”, co miało stanowić – jakkolwiek to brzmi – przesłankę do przeprowadzenia szczegółowej analizy na poziomie małych jednostek administracyjnych. Przyjmując taki punkt widzenia do rozpatrywania zagadnień związanych
z tematem pracy i poszukując czynników zmian w liczbie ludności polskiej versus niemieckiej, siłą rzeczy powinno się rozszerzyć paletę źródeł, gdyż nie można analizować
i wyjaśniać danego zjawiska albo procesu tylko w jego własnym kontekście. Oczywiście,
autor dostrzegł potrzebę sięgnięcia po dane obrazujące stosunki wyznaniowe i sytuację
ekonomiczną (a co z demograficzną?), lecz ma to bardziej deklaratywny lub akcydentalny charakter niż realny wymiar, dobrze skorelowany z opisywanym rozwojem stosunków
językowych. Nie wystarczy bowiem tylko powiedzieć, zasygnalizować, trzeba jeszcze
ukazać, udowodnić, że dany czynnik miał wpływ na określone zjawisko lub pozostawał
z nim w pewnym związku, w przeciwnym razie mamy do czynienia z własnymi wyobrażeniami, quasi-hipotezami. Aby nie pozostać gołosłownym, autor kilkakrotnie wskazał, że
wahania liczby osób posługujących się językiem polskim versus niemieckim mogły być
skutkiem nie tyle postępującego procesu polonizacyjnego albo germanizacyjnego, ile wyjazdów „za chlebem” za Ocean, a przede wszystkim do Zagłębia Ruhry, w czym – dodajmy – celowali Mazurzy. Pomijam tu fakt, że interpretacja ta jest wygodna, gdyż pozwala
wyjaśniać rozwój analizowanego zjawiska na zasadzie: „na dwoje babka wróżyła”, wskazuję natomiast na potrzebę przedstawienia źródeł, na podstawie których „wyciągane” są
określone wnioski. Jest wiele prac różnych autorów, nie tylko Kazimierza Wajdy, pierwszego recenzenta pracy6, które mogłyby pośrednio rzucić światło na wpływ procesów migracyjnych na rozwój stosunków językowych (ich autorami są m.in.: Broesike7, Keller8,
K. Wajda, Migracje ludności wiejskiej Pomorza Wschodniego w latach 1850–1914, Wrocław
1969.
7
M. Broesike, Die Binnenwanderungen im preussischen Staate, „Zeitschrift des Königliches
Preussischen Statistischen Landesamts” R. 47, 1907.
8
K. Keller, Umfang und Richtung der Wanderungen zwischen den preußischen Provinzen in
den Jahren 1871 bis 1925, „Zeitschrift des Preussischen Statistischen Landesamtes” R. 70,
1931.
6
Recenzje
335
Rogmann9, Szaflarski10, Kowal11), gdyby zostały wykorzystane przez autora pod odpowiednim kątem, choćby w formie prostych zestawień bilansów migracyjnych z bilansami
statystyki językowej, szczególnie dla drugiej połowy XIX i początku XX w. Oczywiście
zdaję sobie sprawę z tego, że najlepsze efekty dałoby się osiągnąć, wykorzystując samemu
stosowne źródła (statystyka ruchu naturalnego i stanów ludności, Entlassungsurkunde), ale
to już wymagałoby od autora większego nakładu pracy i zastosowania określonych metod.
Jednak m.in. dzięki temu można by dochodzić, czy dane różnice były wynikiem „zafałszowań”, czy też skutkiem wzmożonych ruchów ludności, nie wykluczywszy i jednego,
i drugiego czynnika. Nie inaczej ma się sprawa ze statystyką wyznaniową. Pojawia się ona
w pracy – w moim odczuciu – jako pewien ozdobnik, z którego niewiele wynika. A przecież
wystarczyłoby sięgnąć po dostępne dane spisowe i zestawić je w formie postulowanych już
bilansów, co pozwoliłoby śledzić zależności, nawet jeśli bez użycia narzędzi do pomiaru
korelacji, to w formie grafik.
W centrum zainteresowań autora znalazło się śledzenie „zafałszowań” rezultatów
statystyki językowej, dokonywanych przez administrację pruską. Sygnalizowane są one
w kontekście rozwoju ilościowego zjawiska podobnie brzmiącymi wyrażeniami. Warto zacytować kilka z nich: „dziwny statystycznie skok”, „niezrozumiałe statystycznie rezultaty”,
„niezrozumiałe skoki”, „nieusprawiedliwiony statystycznie”, „nie trzeba wspominać, że demograficznie jest to sytuacja niewytłumaczalna” itp. Przytoczone tu nieporadności językowe,
bo tak trzeba je nazwać, jakkolwiek nie przekreślają wysnutych wniosków, to jednak obniżają
ich wartość; są puste znaczeniowo. Co to znaczy np., że wynik jest „nieusprawiedliwiony
statystycznie” albo że „demograficznie jest to sytuacja niewytłumaczalna”? – próżno szukać
odpowiedzi. Otóż, gdyby autor określił w pracy jakieś racjonalne zasady, progi lub testy, na
podstawie których mógłby wskazywać konsekwentnie na anormalny rozwój poziomu zjawiska, wówczas można by było przymknąć oko na tego rodzaju potknięcia; w tym wypadku jednak wskazują one na subiektywizm i bezradność metodologiczną. Również za owymi
„niewytłumaczalnościami” ukrywają się po prostu pewne niedostatki wiedzy demograficzno-statystycznej. Weźmy przykładowo następujące stwierdzenie: „Można dostrzec interesującą
tendencję, spotykaną także w innych powiatach prowincji zachodniopruskiej i poznańskiej,
spadku odsetka ludności niemieckojęzycznej w latach 1901–1911, pomimo coraz intensywniejszych starań personelu spisowego (tutaj głównie nauczycieli), aby ten nurt odwrócić.
Wiązało się to ze wzrostem świadomości narodowej wśród Kaszubów i Polaków na skutek
z jednej strony represyjnej polityki pruskiej, a z drugiej – działalności polskich organizacji
narodowych”. Są to tylko pozory prawdy lub tylko jej składniki, mające – mówiąc w przenośni – mniejszą wagę. Ponieważ chodzi tu o statystykę uczniów uczęszczających do szkół elementarnych, to należy przede wszystkim wziąć pod uwagę postępujący od początku XX w.
w szybkim tempie regres urodzeń. Dotyczył on w większym stopniu ludności niemieckiej
niż polskiej. Stosunkowo mniejsza liczba dzieci mówiących po niemiecku była zatem mechanicznym skutkiem owego procesu, wpisującego się w ramy społecznej modernizacji.
H. Rogmann, Die Bevölkerungsentwicklung im preussischen Osten in den letzten hundert
Jahren, Berlin 1937.
10
J. Szaflarski, Ruchy ludnościowe na pograniczu polsko-niemieckim w ciągu ostatniego wieku,
Gdańsk–Bydgoszcz–Szczecin 1947.
11
S. Kowal, Społeczeństwo.
9
336
Recenzje
Należy też zaznaczyć, że przedstawiając liczbę ludności polskiej versus niemieckiej
w małych pod względem populacyjnym powiatach, trzeba się liczyć z jej większymi wahaniami w czasie, zależnymi istotnie od kształtowania się ruchu naturalnego i migracyjnego;
ich amplituda bowiem maleje wraz ze wzrostem liczby ludności. Oczywiście daleki jestem
od negowania procederu fałszowania wyników spisowych – rzecz trudna po wprowadzeniu
spisów imiennych, a następnie zasady samospisywania się – lub manipulowania nimi, przypuszczam jednak, że mimo wszystko większy wpływ na uzyskane rezultaty miała krystalizująca się metoda klasyfikacji językowej, jakże niejednorodna w czasie i przestrzeni aż do
spisu z 1861 r., a i niewolna od rozbieżności interpretacyjnych w udoskonalonych spisach
powszechnych z lat 1890–1910, wreszcie tracąca na znaczeniu pod względem „stabilności”
wraz z bojkotowaniem kategorii „dwujęzycznych” przez uświadomionych narodowościowo Polaków. Jest sprawą niezmiernie ciekawą, dlaczego pruskie i niemieckie władze statystyczne tak bardzo obstawały za stosowaniem „obiektywnego” kryterium językowego,
aby badać stosunki narodowościowe i postęp germanizacji lub polonizacji, a raczej trwania polskości, odżegnywały się zaś od możliwości subiektywnego określenia przynależności do danej nacji albo ethni. Czyżby kryterium językowe, choćby ze względu na osoby
dwujęzyczne, dawało większą zdolność wykazania się sukcesami w dziedzinie asymilacji
i akulturacji? Pozostaje żałować, że autor recenzowanej pracy nie podjął tego zagadnienia
we wstępie, ucinając też dyskusję o istocie poczucia przynależności do narodu. Tak czy
inaczej, wielokrotnie zaakcentował polityczną rolę ogólnej statystyki językowej, „korygując” jej wyniki rezultatami statystyki szkolnej, o której wypowiedział się, że miała bardziej
obiektywny charakter, gdyż nie służyła jako oręż w walce z polskością z racji jej mniejszej
reprezentatywności (swoją drogą, dlaczego nauczyciele nie chcieli się wykazać kreatywnością w „papierowej” germanizacji, stanowiąc jej główne ogniwo?). Ale w tej mniejszej
reprezentatywności ukrywa się też i jej pewien mankament: dzieci, stając się dorosłymi,
mogły porzucić posługiwanie się mową polską albo stać się dwujęzyczne, lub też opuścić
rodzinne strony. Innymi słowy, przenoszenie tych wyników na całą populację nie jest uzasadnione statystycznie ze względu na różną rozpiętość generacyjną. Sensowne natomiast
byłoby porównanie natężenia występowania dzieci posługujących się mową polską, tj. tych
ujętych w spisach szkolnych z tymi ujętymi w spisach powszechnych, ale w tym ostatnim
wypadku autor musiałby dysponować danymi w podziale na odpowiednie grupy wiekowe
dla ludności posługującej się językiem polskim.
We wstępie pracy Leszek C. Belzyt zaznaczył, że statystyki językowej nie badał jeszcze żaden inny autor w taki sposób jak on i że w związku z tym jego rozprawa może być
narażona – „miejmy nadzieję [–] na konstruktywną krytykę”. Trudno się z tym nie zgodzić.
Po pierwsze, we wstępie autor powiedział właściwie prawie wszystko, co później non stop
przewija się w różnych konfiguracjach i odmianach stylistycznych przy omawianiu poszczególnych powiatów, i jest to nie lada wyczyn lingwistyczny, by mówić w większości
o tym samym, zmieniając tylko scenerię geograficzną. Po drugie, rzeczywiście dokonał
on wyczynu, gdyż żadnemu współczesnemu naukowcowi nie przyszło jeszcze do głowy
opisywać tak żmudnie spadki i wzrosty wartości przedstawionych w tabelach dla prawie 80
powiatów, i to z osobna. W końcu autor, mając za sobą wydanie źródłowej pracy, przypomnijmy tytuł w polskim tłumaczeniu: Mniejszości językowe w państwie pruskim w latach
1815–1914. Pruska statystyka językowa. Opracowanie i komentarz, mógł się zdobyć na
tego rodzaju przedsięwzięcie, które dla wielu pokoleń lokalnych badaczy będzie stanowić
Recenzje
337
skarbnicę wiedzy o polskości i z pewnością jeszcze zachęci naukowców do podjęcia uczciwych, sensownych i rzetelnych, a przede wszystkim ciekawych problemowo studiów nad
zasygnalizowanym tematem.
Dariusz K. Chojecki
Szczecin
„Niemiecki Wschód”. Wyobrażenia–misja–dziedzictwo, wybór, wstęp,
opracowanie Christoph Klessmann, przekład Izabela
Drozdowska-Broering, Jerzy Kałążny, Wydawnictwo
Nauka i Innowacje, Poznań 2014, ss. 418
Kolejna publikacja Poznańskiej Biblioteki Niemieckiej, wydawanej pod patronatem
Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, to wybór tekstów naukowych i publicystycznych związanych w piśmiennictwie niemieckim z problematyką niemieckiego
spojrzenia na „niemiecki Wschód” w związku z ekspansją (polityczną lub kolonizacyjno-demograficzną) elementu niemieckiego w kierunku wschodnim w średniowieczu i później1, a następnie – ze swego rodzaju odwrotem ze wschodu etapami w latach 1918–1921
i ostatecznie od 1945 r. To spojrzenie na różne formy ekspansji żywiołu niemieckiego i wyobrażeń na ten temat, jak też problemu dziedzictwa (mitu) tej kwestii obecnie, określił autor
wyboru Christoph Klessmann, znawca problematyki polsko-niemieckiej, pisząc: „Chociaż
niemiecki Wschód stał się polskim Zachodem dopiero po 1945 roku, to obszar, który go dotyczył, w gruncie rzeczy zawsze budził spory. Rewersem szczególnego stosunku Niemców
wobec Wschodu było obarczone negatywnymi konotacjami pojęcie »parcia na Wschód«
(Drang nach Osten). Jako utrwalony stereotyp charakteryzowało ono polską percepcję ekspansywności niemieckiego sąsiada” (s. 7). W Niemczech, w toku XIX w., „zaczęto dzieje
średniowieczne – szczególnie historię zakonu krzyżackiego, oraz lokacje polskich miast na
prawie niemieckim, które były zabiegiem głównie technicznym – reinterpretować w kategoriach narodowych i nacjonalistycznych” (s. 10). Z takich praktyk narodził się wielki
kierunek badań w historiografii niemieckiej, który określono (Herman Aubin) jako badania
niemieckiego ruchu na wschód. Omawiając dobór tekstów, Christoph Klessmann ukazał te
tendencje dziewiętnastowieczne oraz okresu Weimaru i III Rzeszy, co w okresie II wojny
światowej prowadziło do konkretnych konsekwencji. Natomiast liczne teksty z epoki po
1945 r. ukazują dobitnie (aż po pierwsze lata XXI w.) różnorodność postaw zajmowanych
w Republice Federalnej Niemiec (RFN) co do spojrzenia na historię i współczesność niemieckiego Wschodu, tym razem utraconego, coraz częściej z czasem widzianego jako mit
Całość książki jest skoncentrowana na sprawach interesujących z punktu widzenia polsko-niemieckiego. Można sobie wyobrazić szersze ujęcie kwestii „niemieckiego Wschodu”, które ogarniałoby oczywiście co najmniej Czechy, Słowację, kraje bałtyckie itd.
1
338
Recenzje
lub jako element dziedzictwa historycznego. Trudno tu nie dodać, choć ekspansja polskiego
elementu narodowego na tereny północno-wschodnie w niejednym różniła się od sytuacji
„niemieckiego Wschodu”, to dziś, także w niejednym, spojrzenie na „polskie kresy” coraz
częściej jest tylko postrzeganiem mitu kresów; podobnie dzieje się w przypadku dyskusji
na temat historycznego dziedzictwa Rzeczypospolitej polsko-litewskiej i dziejów polskiego
żywiołu na tych terenach.
Właściwy wybór tekstów poprzedza w omawianej publikacji wprowadzenie wybitnego
niemieckiego mediewisty i znawcy spraw Zakonu Niemieckiego, Hartmuta Boockmanna,
otwierające katalog wystawy w Niemieckim Muzeum Historycznym w Berlinie w 1994 r.
na temat „niemieckiego Wschodu”, szeroko tu rozumianego. Tekst wart lektury, podobnie
jak poprzedzająca go książka tego autora Deutsche Geschichte im Osten Europas. Ostpreussen und Westpreussen (Berlin 1992), która spotkała się zresztą z pewnymi nieuniknionymi
zastrzeżeniami polskich historyków2.
Wybór tekstów dla epoki przed Weimarem składa się z kilku tylko wypowiedzi z szeroko rozumianego XIX w. po epokę I wojny światowej. Rozpoczyna go godny przypomnienia
fragment przemówienia Wilhelma Jordana w Parlamencie Frankfurckim oraz trzy teksty
może odmiennej wymowy: Franza Wagnera, Maxa Webera3 oraz głośny tekst Friedricha
Naumanna4. Zabrakło jakiejś wypowiedzi z czasów kanclerza Bismarcka, być może któregoś z jego tekstów w sprawie polskiej?
Nie ulega jednak wątpliwości, że ciężar gatunkowy omawianego wyboru to okres po
1945 r. Dla epoki Weimaru i III Rzeszy upomniałbym się może o szerszy wybór tekstów,
które przygotowywały politykę już nie historyczną, lecz wojenną III Rzeszy, choć nie da
się zaprzeczyć, że mało znany tekst wykładu nie kogo innego jak Arthura Greisera, wygłoszony w Kilonii, a wydrukowany w 1942 r., ma charakter szczególny. Ideolodzy-historycy
III Rzeszy mogliby jednak być lepiej w tomie reprezentowani5.
Dla okresu po 1945 r. w recenzowanym tomie Christoph Klessmann wybrał źródła
ilustrujące różnorodność postaw, odmienność akcentowania wątków tego samego tematu
Por. dyskusja nad książką Boockmanna w „Zapiskach Historycznych” 1995, t. 60, nr 4,
s. 73–98.
3
Wystąpienie Maxa Webera z 1917 r. było elementem koniecznej polityki niemieckiej w sprawie polskiej, która ponownie stanęła na porządku dziennym podczas I wojny światowej.
Trzeba sobie zdawać sprawę z tego, że niemieccy liberałowie tej epoki dalecy byli od przyjmowania możliwości zadowolenia polskich aspiracji narodowych.
4
Koncepcje „uprządkowania” Europy Środkowej w poglądach Naumanna są szeroko znane.
W tekście ogłoszonym w 1916 r. był on nadal sceptyczny wobec możliwości powstania suwerennego państwa polskiego „między Rosją a Europą” (s. 114).
5
Siłę historycznego rewizjonizmu niemieckiego w okresie Weimaru przedstawił w swej książce Henryk Olszewski. Ukazał w niej istnienie niewątpliwego w tym względzie kontinuum
z epoką III Rzeszy. Omawiany wybór zawiera reprezentacyjne pozycje Hermanna Aubina
i Ericha Maschkego oraz Karla Meyera. Wypowiedzi równie reprezentacyjnych można by
szukać u Franza Lüdtkego, Ericha Kaysera, a wśród ideologów III Rzeszy – u Alfreda Rosenberga. Por. ogólnie: H. Olszewski, Nauka historii w upadku. Studium o historiografii
i ideologii historycznej w imperialistycznych Niemczech, Warszawa–Poznań 1982. Pewne
stylistyczne cechy „epoki” nie zmieniają faktu, że jest to studium solidne faktograficznie; por.
moje uwagi, Historycy i historia III Rzeszy, „Historyka” 1983, t. 13, s. 141–154.
2
339
Recenzje
i wreszcie istotną ewolucję, powolną, w spojrzeniu na te sprawy: szczególne znaczenie wystąpień Klausa Zernacka6, i wreszcie najnowszy okres, ukazujący odmienne nieraz spojrzenie
na tę problematykę: „niemiecki Wschód” przechodzi do dziedzictwa historycznego i przeobraża się czasem w przestrzeń mitologiczną, już bez nawiązań do dawniejszych realiów.
Wybór powojenny otwiera fragment artykułu Eugena Kogona z 1947 r., rekapitulujący
sytuację „niemieckiego Wschodu” po decyzjach z 1945 r. Był to tekst odważny i istotny z punktu widzenia perspektyw na przyszłość. Wybrane teksty dla lat powojennych są
świadectwami etapów myśli i historiografii niemieckiej (w RFN) w zakresie tej tematyki. Na szczególną uwagę zasługują teksty czołowych dziś historyków niemieckich z lat
po zjednoczeniu Niemiec: Hansa Mommsena, Karla Schlöhela, Gregora Thuma i Jürgena
Kocki. Charakter studiów omawiających poglądy minionych epok stanowią dwa teksty:
Michaela Schwartza, Der historische deutsche Osten in der Erinnerunskultur der DDR
(tekst z 2004 r.) oraz Manfreda Kittela, Vertreibung aus der Erinnerung? Der alte deutsche
Osten und die „neue Ostpolitik“ in den 1960er und 1970er Jahren.
Dla swego rodzaju rekapitulacji całej problematyki w historiografii niemieckiej omawiany wybór tekstów, choć niekiedy może zbyt wąski, w sumie jednak jest pożyteczny,
ukazując zwłaszcza skomplikowaną drogę ewolucji od wystąpień epoki wilhelmińskiej aż
po ostatnie przemyślenia i próby oceny problemu dla historii Niemiec w tekstach powstałych już po zjednoczeniu tego państwa i otwarciu nowej epoki w dziejach jednoczącej się
Europy.
Stanisław Salmonowicz
Toruń
Jerzy Holzer, Historyk w trybach historii. Wspomnienia,
Wydawnictwo Znak, Kraków 2013, s. 320, 32 il.
Ukazanie się autobiografii historyka należącego do tego samego pokolenia (młodszy
ode mnie tylko o rok) musiało wzbudzić moje zainteresowanie. To tak, jakby otrzymać
lustro własnych przeżyć, lustro skrzywione i ukazujące inne perspektywy, niemniej pełne
zaskakujących punktów stycznych. Oboje żyliśmy w tych samych „ciekawych czasach”,
tylko inne oznaczało to dla nas konsekwencje.
Początek lektury przyniósł sporo satysfakcji. Rozdziały pierwszy i drugi, „Rodzinne korzenie” i „Rodzice” (s. 11–44), w interesujący sposób przedstawiają proces asymilacji Żydów w Galicji w XIX i na początku XX w. Rozdział trzeci, „Przed wojną” (s. 45–55), specjalnie mnie poruszył, bo odkryłam wspólnotę egzystencji dzieci z różnych środowisk (on
W omawianym tomie uwagi K. Zernacka, Pojęcie historyczne „Niemcy Wschodnie” a niemiecka Landesgeschichte, s. 65–86; tekst z 1993 r. ogłoszony w „Przeglądzie Zachodnim”.
Notabene lekturę poszczególnych tekstów i ocenę ich znaczenia wykreślają niekiedy daty ich
publikacji, które należałoby może przy każdej pozycji z góry podawać.
6
340
Recenzje
– synek zasymilowanego prawnika, ja – córeczka majora Wojska Polskiego) w Warszawie
lat trzydziestych XX w. W obu domach były duże biblioteki i pełno gazet, ja również sama
nauczyłam się czytać w wieku trzech lat, pytając rodziców i starszego brata o poszczególne
literki w gazetach, a potem składałam je w słowa i pełne zdania. W warszawskim kinie
„Palladium” oboje oglądaliśmy „Królewnę Śnieżkę” Walta Disneya, oboje wzruszaliśmy
się na widok ciągnącego ulicami Warszawy konduktu żałobnego Marszałka Piłsudskiego.
Nawet wakacje w Urlach stanowiły wspólne doświadczenie.
Wojna otworzyła nowy etap – już całkowicie niepodobny – egzystencji. Rozdział
czwarty, „Normalność na niby” (s. 56–75), i rozdział piąty – „Pogoń za życiem” (s. 77–95),
ukazują przerażającą wegetację rodziny żydowskiej, która decyduje się nie iść do getta
i żyje w samym centrum Warszawy, klucząc i zacierając ślady, narażona na szantaże szmalcowników, ale korzystająca z pomocy wielu Polaków. Taka egzystencja zresztą była może
dość częstym zjawiskiem. W niedawnej „Polityce” (nr 51/52 z 12–26 grudnia 2013) ukazał
się wywiad z aktorem Krzysztofem Kowalewskim. Jako dziecko też żył wraz z matką Żydówką w samym centrum Warszawy, nie przenieśli się do getta i nie zostali zadenuncjowani
przez sąsiadów Polaków. Wspomnienia okupacyjne Holzera są przerażająco dokładne. Ma
on świetną pamięć i potrafi ze szczegółami odtworzyć np. rozkład i umeblowanie każdego
z zajmowanych kilkadziesiąt lat wcześniej mieszkań. Jednocześnie opisy wydarzeń, nawet
tych najbardziej niebezpiecznych, zaskakują chłodem. W związku z tym niezbyt dziwi zupełna obojętność wobec powstania warszawskiego (nie był już dzieckiem, miał 14 lat!),
które przeżył w Warszawie całkowicie biernie i wspomina w zaledwie w kilkudziesięciu
zdaniach (rozdział szósty, „Powstanie i wygnanie”, s. 96–105).
Koniec wojny i pierwsze lata powojenne w dużym stopniu poświęcone są ocalonym
krewnym (rozdział ósmy, s. 114–119) rozrzuconym po całym świecie, od Europy i Izraela,
do USA, Nowej Zelandii, Kanady i Australii. W tym wypadku Holzer jest uczuciowy, śledzi
zawierane w tym gronie małżeństwa, notuje, kto kogo urodził, ile w którym małżeństwie
było dzieci, ile i jakie wnuki. To tematyka, która go porusza do głębi, tak że staje się sentymentalny. Szybko zresztą powraca do tonów rzeczowych. Rozdział dziewiąty, „Szkoła
i polityka” (s. 120–131), przedstawia warunki życia na Pradze, przy ul. Czynszowej, gdzie
po zakończeniu wojny Holzerowie mieszkali jakiś czas. Mimo przyjęcia w czasie wojny
chrztu, operacji usuwającej rezultaty obrzezania i ukrywania się jakiś czas u księży marianów na Bielanach, Holzer nie nawiązał kontaktów ze znajdującym się o parę kroków
od ul. Czynszowej – przy ul. Wileńskiej 69 – domem księży marianów. Nie poczynił też
wzmianek na temat kolegów ze szkoły. Przy lekturze ma się nieodparte wrażenie, że nie był
to – nawet we wczesnej młodości – osobnik uczuciowy, a może po prostu sentymentalny
bardzo wybiórczo, jedynie w odniesieniu do własnej, szeroko pojętej rodziny.
Praga i ul. Czynszowa to tylko krótki epizod, wkrótce Holzerowie przenieśli się w Aleje
Jerozolimskie. Zaczął się nowy etap w życiu Jerzego Holzera, przedstawiony w rozdziałach
„Studia” (rozdział dziesiąty, s. 132–145) oraz „Magisterium i doktorat” (rozdział jedenasty,
s. 146–159). Jak z nich wynika, nie interesowała go nauka, lecz kariera aparatczyka, dająca
władzę. „Chciałem być ważny” – wyznał (s. 127). Okazało się to ideą przewodnią całego
jego życia, w której nie widział (i nie widzi do dziś) niczego złego. Trudno o bardziej otwarte przyznanie się do karierowiczostwa jako naczelnej zasady egzystencji. Realizował ją,
obejmując w czasach stalinowskich wysokie stanowiska w organizacjach młodzieżowych
i partyjnych (od 1948 r. w PZPR). Jego wyborami na studiach kierowały nie zainteresowa-
Recenzje
341
nia i chęć odkrywania prawdy, lecz kalkulacja, aby zapewnić sobie wpływowych i dobrze
sytuowanych politycznie promotorów. Dlatego związał się z osławioną stalinówką Żanną
Kormanową, dlatego niepokoił się, czy przez jakieś sformułowanie w pracy o PPS nie narazi się potężnemu Henrykowi Jabłońskiemu.
W ten sposób motywowany, przeniósł się po ukończeniu studiów w Instytucie Historii
Uniwersytetu Warszawskiego (IH UW) do Instytutu Nauk Społecznych (INS) przy Komitecie Centralnym (KC) PZPR. Holzer wspomina swój pobyt w INS z satysfakcją jako okres
korzystania z dobrodziejstw przyznawanych tzw. nomenklaturze (spore wynagrodzenie,
dostęp do sklepów „za żółtymi firankami” ważny w okresie dramatycznego braku towarów
na rynku) bez ocen moralnych. Rozstał się z INS w 1957 r., w okresie październikowej odwilży, gdyż nie podobał mu się... rewizjonizm jego pracowników, którzy przyłączyli się do
krytyków stalinizmu. Powrócił więc do IH UW, gdzie – jak stwierdził – panowały nastroje
bardziej ugodowe, lansowane zwłaszcza przez Antoniego Mączaka i Henryka Samsonowicza, wyznawców ideologii „ratowania substancji” (s. 153). Sformułowanie „ratowania
substancji”, eufemizm oznaczający ugodowość wobec władzy, wielokrotnie powraca na
karty biografii jako tłumaczenie kolejnych karierowiczowskich posunięć Holzera. Całe „zamieszanie październikowe” rozpatruje zresztą dziś Holzer głównie od strony sytuacji osób
pochodzenia żydowskiego. Przyznaje, że był zauroczony stalinizmem. „Poddałem się indoktrynacji, wykazałem brak dojrzałości intelektualnej, a w pewnym sensie [! M. B.] również moralnej” – napisał na s. 150, ale tłumaczy swą postawę rozczarowaniem do Zachodu,
wciągnięciem się w etos odbudowy, wdzięcznością wobec Armii Radzieckiej za uratowanie
życia wielu Żydom.
Charakter intryganta popychał Holzera do wielu działań, które nie przynosiły mu bezpośrednich korzyści, lecz dawały poczucie władzy. Nie o wszystkich napisał w swej autobiografii. W latach sześćdziesiątych ubiegłego wieku byłam jedynym w PRL bezpartyjnym
redaktorem naczelnym – kierowałam redakcją miesięcznika „Mówią Wieki”. To była trudna praca, pismo starało się mówić prawdę o przeszłości, toteż popadało stale w konflikty
z cenzurą, Wydziałem Nauki i Propagandy KC PZPR, a także z wydawcą – Państwowymi
Zakładami Wydawnictw Szkolnych (PZWS) i ich dyrektorem, drażliwym i konfliktowym
Tadeuszem Parnowskim. Holzer znał sytuację, zwłaszcza że jedna z jego przyjaciółek miała
ochotę na zajęcie mojego stanowiska. Dnia 28 lipca 1963 r. na s. 3 poczytnego tygodnika „Kultura” Holzer opublikował obszerny „List otwarty do dyrektora PZWS”, w którym
atakował mnie ostro za, krytyczną zresztą, notkę o wydanej właśnie książce Stanisława
Arnolda i Mariana Żychowskiego Zarys historii Polski. Ja miałam odpowiadać za braki
w książce, której nie byłam ani autorem, ani wydawcą, ani nawet autorką notki napisanej
przez Bożenę Krzywobłocką, która w „Mówią Wieki” prowadziła dział recenzji. Holzer
rozpętał na łamach prasy burzliwą wrogą dyskusję na mój temat, otrzymywałam listy z wymysłami i pogróżkami. Niemniej stanowiska nie straciłam; nastąpiło to nieco później. Tego
typu intrygi musiały zapewne zaspokajać żądzę władzy Holzera, a także sprawiały, że ludzie obawiali mu się narazić.
Rozdział dwunasty, „Uniwersytet i Moguncja” (s. 160–174), przedstawia wyjazd Holzera do Niemiec na roczne stypendium mogunckiego Instytutu Historii Europy (Institut
für Europäische Geschichte). To bardzo ważny moment w jego karierze. Spotkał się z nim
wówczas funkcjonariusz Służby Bezpieczeństwa i Holzer podpisał zobowiązanie inwigilacji niemieckich badaczy zajmujących się historią Polski. Sam o tym napisał na s. 164:
342
Recenzje
„W tym zakresie zahamowań nie miałem. Współpracę z władzami w sprawach niemieckich
uważałem za obywatelski obowiązek”. A potem bardzo ciepło opisuje, jak się zaprzyjaźniał
ze spotkanymi w Moguncji historykami, których inwigilował (s. 165–168). Powinności
donosiciela wypełnił przy tym, jak sądzi, skrupulatnie. „Z zobowiązań wobec wywiadu
wywiązałem się zgodnie z moimi przekonaniami... Przekazałem opinie o znanych mi badaczach zajmujących się polskimi problemami, w większości pozytywne” (s. 169). Jak
wyglądały te, które pozytywne nie były?
Po latach swoje amoralne postępowanie tłumaczy naiwnością i kwalifikuje jako pomyłkę intelektualną (s. 264). Oświadcza także: „Nie uważałem i nie uważam do dzisiaj, żebym
popełnił w roku 1965 coś złego”. Komentarz jest zbędny.
W latach sześćdziesiątych XX w. Holzer, jak zwykle aktywista partyjny, był członkiem
egzekutywy Komitetu Uczelnianego PZPR na UW (pierwszy sekretarz – Henryk Samsonowicz). Jako gorliwy zwolennik oportunistycznego hasła „ratowania substancji” starał się
unikać zbyt zdecydowanych postaw w sytuacjach konfliktowych, których nie brakowało
(sprawa Kuronia i Modzelewskiego, wystąpienia Kołakowskiego i Pomiana). Ważnym momentem w życiu Holzera, jak wielu komunistów żydowskiego pochodzenia, był 1968 r.,
o którym wspomina w rozdziale trzynastym: „Walka z syjonizmem i 1968 r.” (s. 175–184).
Nie wystąpił jednak z partii; uczynił to dopiero w 1979 r. Dlaczego tak późno? Jak sam
przyznaje, przez oportunizm: „Obawiałem się, że rzucenie partyjnej legitymacji spowoduje
usunięcie z uniwersytetu” (s. 206–207). Niemniej, jak notuje z goryczą, mimo tego „zgniłego kompromisu” wypadł z instytutowego establishmentu (rozdział czternasty, „Wieczna
docentura i życie prywatne”, s. 184–189).
Nie mogąc pogodzić się z utratą wpływów, Holzer zbliżył się do opozycji, został działaczem Solidarności, internowanym w stanie wojennym (rozdział szesnasty, „Opozycyjne kontakty”, s. 198–208; rozdział siedemnasty, „Karnawał Solidarności i po karnawale”,
s. 209–218; rozdział osiemnasty, „Jaworze”, s. 219–227). W „internacie” przebywał jednak
bardzo krótko; cały czas funkcjonariusz SB prowadził z nim rozmowy. Został zwolniony
już 29 kwietnia 1982 r. i zaraz zaczął wyjeżdżać za granicę. Napisał o tym w rozdziale
dziewiętnastym, „Esbecka gra i książka o Solidarności” (s. 228–234), dowodząc, że udzielanie mu paszportu miało skompromitować go w kręgach Solidarności. Aby zaufanie odbudować, Holzer skomponował zręczną biografię ruchu „Solidarność 1980–1981. Geneza
i historia”. Pierwsze wydanie, przygotowane przez podziemne wydawnictwo Krąg, ukazało
się w końcu 1983 r. w nakładzie 10 000 egzemplarzy, potem były kolejne wydania w latach
1984–1985 we Francji, w Niemczech i w Austrii. Holzer stał się sławny, zyskał uznanie
tysięcy zwolenników Solidarności, w tym tak wybitnych jak Władysław Bartoszewski.
Od książki o Solidarności zaczął się nowy etap w życiu Holzera. Otrzymał niezwykle
korzystne stypendium berlińskiego Wissenschafts Kolleg i wyjechał na cały rok do RFN
wraz z rodziną, dziwiąc się, że esbecja tym razem nie powierza mu żadnych zadań (rozdział dwudziesty, „W zachodnim Berlinie”, s. 234–245). Ale sława i tłuste stypendia nie
wystarczyły Holzerowi, dla niego najważniejsza była władza. Tymczasem „Schyłek PRL”
(rozdział dwudziesty pierwszy, s. 246–253) to okres, kiedy czuł się wykluczony z grona
„ważnych” osób. Do powstałej w maju 1987 r. grupy intelektualistów, z której w przyszłości miał powstać Komitet Obywatelski przy Lechu Wałęsie, nie został dopuszczony.
Nachalnie więc usiłował wysforować się do grona decydentów. Dnia 13 grudnia 1987 r.
napisał list otwarty do Wojciecha Jaruzelskiego i Lecha Wałęsy, wzywający do podjęcia
Recenzje
343
rozmów i porozumienia, aby uchronić Polskę od katastrofy. List pozostał bez echa (s. 252).
W Okrągłym Stole nie uczestniczył.
Ale w trakcie obrad Okrągłego Stołu otrzymał odwlekaną (20 lat po habilitacji) nominację na profesora nadzwyczajnego, a po kilku miesiącach na profesora zwyczajnego. Holzer
uważa odwlekanie profesury za nadzwyczajną szykanę, ale to się zdarzało, ja np. także
czekałam 20 lat po habilitacji na profesurę zwyczajną.
Po Okrągłym Stole Holzer usiłował zbudować sobie nową tożsamość, wykorzystując
pochlebne opinie o książce Solidarność i krótkie internowanie. Rozdział dwudziesty drugi,
„Początki III Rzeczypospolitej i pobyt w Wiedniu” (s. 254–270), przedstawia ponowny rozkwit kariery Holzera. Bronisław Geremek, piastujący ważne stanowisko przewodniczącego
Obywatelskiego Klubu Parlamentarnego i Sejmowej Komisji Spraw Zagranicznych, wziął
go na doradcę do spraw międzynarodowych. Jesienią 1989 r. został współprzewodniczącym Forum Polsko-Niemieckiego, wszedł także do Prezydium Polsko-Niemieckiej Komisji Podręcznikowej. Jak to się stało, że w kwietniu 1990 r. wziął udział w powołanej przez
Henryka Samsonowicza (wówczas Ministra Edukacji Narodowej) osławionej komisji do
spraw archiwalnych zbiorów Ministerstwa Spraw Wewnętrznych? Członkowie tej komisji
buszowali bezkarnie wśród teczek i akt, niszczyli te, które były niewygodne dla dawnych
esbeków i donosicieli, podrzucali „fałszywki”. Holzer dziś twierdzi, że to czarna legenda
(s. 262). Na swoją obronę przypomina, że swej teczki nie zniszczył. Istotnie nie zniszczył,
bo do dziś uważa, że w inwigilacji niemieckich historyków nie było niczego złego.
O specyficznym poczuciu moralności cechującej Holzera nawet w drobiazgach świadczy kilka opisów załatwiania spraw prywatnych. Był przekonany, że osoby zajmujące ważne stanowiska mają specjalne prawa. Był rozżalony, gdy w 1991 r. nie udało mu się załatwić
zakupu lokatorskiego mieszkania przy ul. Lipińskiej. Prosił o interwencję Jacka Kuronia
i Wiesława Chrzanowskiego, którzy odmówili (s. 265–266). Kiedy córka oblała egzamin
na germanistykę, Holzer żałował, że nie użył protekcji i z goryczą stwierdził, iż pewno nie
zauważono, że to córka profesora uniwersytetu, jego córka!
Ostatnie rozdziały: dwudziesty trzeci: „Znów w Warszawie. III Rzeczpospolita się rozwija” (s. 271–279); dwudziesty czwarty: „Konferencyjny maraton” (s. 280–293) i dwudziesty piąty: „Ostatnie lata” (s. 294–304), przedstawiają końcowe etapy kariery Holzera.
Zapewne idąca za nim opinia agenta SB sprawiła, że wysunięta przez Geremka w 1990 r.
jego kandydatura na ambasadora w Niemczech nie została zaaprobowana. Sam Holzer wiąże to niepowodzenie z faktem, że inwigilował niemieckich historyków w latach sześćdziesiątych XX w.
Na innych odcinkach odnosił zresztą sukcesy, m.in. w połowie 1991 r. wyjechał na
rok do Wiednia jako gość Instytutu Nauk o Człowieku. W latach 1994–1996 był jednym
z ekspertów Sejmowej Komisji Odpowiedzialności Konstytucyjnej za wprowadzenie stanu
wojennego. W swojej ekspertyzie ocenił Jaruzelskiego bardzo krytycznie jako człowieka
zawsze gotowego do współpracy z władzą. Gdy to pisał, może myślał o sobie?
Wielka klęska Holzera nastąpiła wreszcie w 2005 r. Kiedy jego nazwisko znalazło się
na liście Wildsteina, zaczął na niego polować Antoni Macierewicz i media. Demaskatorski
wywiad z Holzerem ukazał się w programie telewizyjnym „Misja specjalna”, a „Rzeczpospolita” opublikowała poświęcony mu artykuł i zdjęcie na pierwszej stronie. Zdemaskowanie jednak nie pociągnęło za sobą większych konsekwencji. Holzer nie stracił możliwości
pracy, choć ostatnio ograniczyły go problemy zdrowotne (utrata słuchu).
344
Recenzje
Zdumiewa zręczność, z którą, niby kameleon, przybrał nową, bardziej przydatną postać. Od 1997 r. wykłada w Collegium Civitas i bierze udział w dziesiątkach konferencji
międzynarodowych, prezentując się jako... historyk daleki od politycznych uwarunkowań.
„Stałem się modny – wyznaje – jako historyk i politolog o niezależnych poglądach, sprawnie mówiący po angielsku i niemiecku, nieskompromitowany uprzednim komunistycznym
doktrynerstwem” (s. 280). To wyznanie zakrawać może na żart, ale powtarzane z przekonaniem na różnych międzynarodowych i krajowych forach, przenika do świadomości
społecznej historyków i politologów. „Nowy” Holzer jest zadowolony ze swego życia
i nie czuje najmniejszych wyrzutów sumienia. „Pracowałem w zawodzie, który odpowiadał moim zainteresowaniom i ambicjom pracownika naukowego i dydaktycznego” – pisze
w „Postscriptum” (s. 306). Cieszy go też udane życie rodzinne, dochowanie się licznego
potomstwa. W podsumowaniu życia, jakiego dokonuje w autobiografii, próżno by szukać
wyrzutów sumienia, wątpliwości, refleksji nad tym, co się samemu przecież kilkadziesiąt
stron wcześniej pisało.
Recenzentowi trudno o komentarz. Nie często lektura książki wywołuje tak mieszane
uczucie – smutku i niesmaku zarazem.
Maria Bogucka
Warszawa
W odpowiedzi na recenzję autorstwa Jacka Wijaczki poświęconą
pracy Karola Żojdzia pt. Jan Mierzeński. Klient i rezydent Bogusława
Radziwiłła w latach 1656-1665”, Wydawnictwo Napoleon V,
Oświęcim 2012, ss. 1381
Na początek, pomimo krytyki z jaką się zetknąłem muszę wyrazić wdzięczność redakcji
„Czasów Nowożytnych” oraz Recenzentowi za odniesienie się do mojej książki – jakiekolwiek by ono nie było, dla autora zawsze ma znaczenia. Pan Wijaczka, raczył był podsumować swoją opinię bardzo stanowczo: „Po raz kolejny okazało się, że praca, która spełnia
– nawet z naddatkiem – wymogi stawiane pracom magisterskim, nie nadaje się do druku
jako książka przeznaczona dla szerszego kręgu czytelników”. Jeśli potraktować powyższe
zdanie jaką tzw. general truth, a nie odniesienie się do konkretnego przypadku, to muszę
przyznać, że w pełni się z nim zgadzam. Posunąłbym się nawet do stwierdzenia, że równie
dobrze można by je odnieść do niektórych ogłoszonych drukiem doktoratów i habilitacji.
Od Redakcji: recenzja ukazała się w „Czasach Nowożytnych” 2013, t. 26, s. 221–222. Ze
względu na to, że autor publikowanej tu odpowiedzi na tę recenzję nadesłał ją jedynie w pliku
PDF, podjęliśmy decyzję o odstąpieniu od prac redakcyjnych i publikujemy tekst bez żadnych ingerencji.
1
Recenzje
345
W istocie nie ma znaczenia, czy praca powstała jako magisterium, czy jest efektem bardziej
zaawansowanych badań. O tym czy warto się nią dzielić z innymi decyduje staranność,
poziom i prezentowana wartość merytoryczna. Uważam, że taka sama zasada odnosić się
powinna także do recenzji. Muszę wyraźnie zaznaczyć, że nie zdecydowałem się na odpowiedź ze względu na fakt, iż wyrażona na łamach „Czasów Nowożytnych” opinia była
niepochlebna. Recenzje zazwyczaj dzielą się na te pozytywne, negatywne, czasem zaś dochodzę jeszcze te negatywne z pozytywną konkluzją. Lecz każdy czytelnik tego typu rubryk z pewnością spotkał się z recenzją dobrą lub złą, wnikliwą i całkowicie pobieżną, zahaczającą o sprawy merytoryczne i taką która wzbudza wątpliwości, czy recenzent w ogóle
się z pracą zapoznał. Tak jest i w tym przypadku, już wyjaśniam dlaczego.
Zanim jednak to uczynię, w jednym aspekcie muszę mojemu Recenzentowi przyznać
rację i odnotowuję to na samym początku wypowiedzi, aby nie sprawiać wrażenia, że pewne
fakty usiłuję skrzętnie pominąć. W pełni zgadzam się z uwagą dotyczącą drugiego, załączonego do książki aneksu, został wydany niedbale, przez co rozumiem niepodporządkowanie
go wymogom instrukcji K. Lepszego. Jakkolwiek nie jest to dobra instrukcja wydawnicza,
inną dla źródeł z tego okresu niestety nie dysponujemy, wobec czego zapewne słuszniej
postąpiłbym dostosowując się do jej zaleceń, niż wydając tekst in extenso.
Praca posiada jeszcze szereg innych mankamentów, których teraz, zaledwie po roku od
daty wydania jestem coraz bardziej świadom. Naturalnie mam na myśli drobne uchybienia
merytoryczne. Niestety żadnego z nich Recenzent najwyraźniej nie wychwycił (ponieważ
w ogóle nie raczył odnieść się do spraw merytorycznych), zatem i ja nie będę sypał głowy
popiołem ponad miarę i odniosę się jedynie do tego co p. Wijaczka napisał.
Rozpocznę od sprawy kluczowej, tzn. tematyki. Zdaniem Recenzenta lektura rozczarowuje, ponieważ „(...) tytuł zamieszczony na stronie tytułowej nie odpowiada zawartości
książki”. P. Wijaczka najwyraźniej liczył na biografię Mierzeńskiego, sugerując się pierwszym członem tytułu. Jest jednak drugi, w którym położyłem wyraźny nacisk na relację
patron-klient oraz przedział chronologiczny. W dodatku nazwisko Radziwiłła, który w rzeczywistości jest głównym bohaterem pracy również pada w tytule. Moim zamysłem nie
była tradycyjna biografia powiatowego szlachetki w oderwaniu od jego pryncypała. Nie
wiem nawet jaki miałaby ona sens, ani tym bardziej na podstawie jakich źródeł miałbym ją
napisać. Nie było moim zamiarem przybliżanie czytelnikowi losów wywodzącej się z Małopolski rodziny Mierzeńskich, stąd podrozdział, który temu poświęciłem ogranicza się do
podstawowych informacji. Praca dotyczy relacji patrona i sługi, a przez osobę tego ostatniego usiłowałem przybliżyć czytelnikowi samą fakcję i zaprezentować Bogusława Radziwiłła w roli jej lidera. Bardziej niż na szczegółach z życiorysu Mierzeńskiego zależało mi
na głębszym zrozumieniu zjawiska klientelizmu w Wielkim Księstwie Litewskim. O czym
uczciwie napisałem we wstępie.
Odnośnie struktury książki również ciężko mi się zgodzić z lakonicznymi zarzutami
Recenzenta. Zatytułowanie rozdziałów ze względu na poruszaną w nich problematykę nie
było zadaniem prostym, dlatego zdecydowałem się na podział pracy na 3 większe części
(plus wstęp i zakończenie). Zależało mi na konsekwentnym tematycznie podziale większych partii, zaś czytelnik ma możliwość zorientowania się w treści za sprawą zatytułowanych podrozdziałów (proszę za przykładem p. Wijaczki nie mylić z podpunktami!). Zawartość każdego z nich została dokładnie przemyślana, nie było tu miejsca na chaos. Zarzut,
że dopiero w trzecim rozdziale przechodzę do sedna swoich rozważań jest całkowicie chy-
346
Recenzje
biony – ponieważ ta praca, co zostało już podkreślone tradycyjną biografią nie jest, ani być
nigdy nie miała.
Jeden z obszerniejszych akapitów swojej recenzji p. Wijaczka poświęcił osobie Piotra Gnoińskiego, wyjaśniając czytelnikom „Czasów Nowożytnych” kim ten człowiek był
i w jaki sposób B. Radziwiłł się z nim obszedł – ponieważ ja rzekomo tego nie uczyniłem. Skrytykowany i wyrwany z kontekstu fragment mojej pracy pochodzi z zakończenia
(s. 122), tymczasem kilka stron wcześniej (s. 115) sprawa niewoli Gnoińskiego została
objaśniona. Zapewne z tego względu, oraz aby nie burzyć narracji niepotrzebną dygresją 7
stron później nie uznałem za stosowne ponownego przypominania incydentu spod Prostek
i jego reperkusji. Nie chcę wnikać, czy zaważyła tu zła wola Recenzenta, czy nieuważna
lektura. P. Wijaczka, posiłkując się wyłącznie przykładem Gnoińskiego (jak wykazałem
bezpodstawnie) stwierdził, że niektóre fragmenty mojej książki mogą być dla czytelnika
niezrozumiałe, ponieważ jako autor zaniedbałem swego obowiązku i ich nie wyjaśniłem.
Stwierdzenie Recenzenta „Dla przykładu podam (...)” sugeruje, że nie był to wyjątek. Ciekaw jestem, czy inne przykłady są równie trafne. Zresztą, w podobny, przesądzający
o wszystkim sposób p. Wijaczka, przechodzi nad wykorzystaną przeze mnie bibliografią,
dowodząc jej niekompletności na podstawie braku kilkustronicowego przyczynku. Obawiam się, że literatura na temat „potopu” jest tak obszerna, że nie sposób by było uwzględnić wszystkie, nawet względnie bliskie omawianej problematyce teksty, których tak wiele
każdego roku pojawia się w księgach pamiątkowych, studiach pokonferencyjnych i innego
tego typu pracach zbiorowych. Po wnikliwym i uczciwym recenzencie spodziewałbym się
raczej omówienia wykorzystanej i niewykorzystanej bazy źródłowej – ta niestety nie przybywa w takim tempie. Zwrócenia uwagi na stopień wykorzystania literatury obcojęzycznej.
Jako że tematem pracy jak zostało już nadmienione nie jest biografia, lecz klientela, a ta
problematyka na Zachodzie cieszy się zdecydowanie większą popularnością niż na krajowych uniwersytetach – należałoby się spodziewać oceny w jaki sposób wykorzystałem
dorobek zagranicznych historyków.
Na zakończenie pragnę podkreślić jedną rzecz. Nieprzychylna recenzja p. Wijaczki
nie dotknęła mnie dlatego, że była negatywna. Najpewniej odniósłbym się do tak samo
powierzchownie wyrażonej opinii, z tymże przedstawiającej moją pracę w jednoznacznie
pozytywnym świetle. Jedyne co mnie zdziwiło to jakikolwiek brak poruszenia spraw merytorycznych. Ze zdecydowanie większą życzliwością przyjąłbym głos miażdżącej krytyki,
ale posiłkujący się przemyślaną argumentacją w sprawach będących przedmiotem pracy.
W tym wypadku nie miało to niestety miejsca. Recenzent udowodnił za to, że licząc na
biografię powiatowego szlachcica w oderwaniu od jego patrona ma nie tylko dużą wiedzę
z zakresu zjawiska wczesnonowożytnego klientelizmu i z badanej przez siebie epoki, ale
także spory zasób zdrowego rozsądku.
Z poważaniem
Karol Żojdź
Warszawa
Czasy Nowożytne
TOM 27
ROK 2014
N o ta e d y t o r s k a
Autorzy chcący opublikować artykuł lub artykuł recenzyjny powinni na adres redakcji
przesłać lub dostarczyć osobiście jeden egzemplarz wydruku komputerowego oraz zapisu
na płycie CD w programie Word dla Windows. Nie należy tekstów formatować.
Ponadto należy spełnić następujące wymagania edytorskie:
– Objętość artykułu maksymalnie 40 stron, czcionka (Times New Roman) tekstu głów
nego 12 punktów, interlinia 1,5 wiersza.
– Przypisy zamieszczone na dole strony, ze skrótami w języku łacińskim (ibidem, item),
czcionka (Times New Roman) tekstu przypisu 12 punktów, interlinia 1,5 wiersza.
– Przypisy odwołujące się do niepublikowanych źródeł archiwalnych winny zawierać
nazwę archiwum, nazwę zespołu archiwalnego, sygnaturę, stronę, kartę, tytuł doku
mentu (wszystko pisane bez kursywy), np.:
1. Archiwum Państwowe w Bydgoszczy, Urząd Wojewódzki Pomorski w Bydgoszczy,
sygn. 928, k. 33, Konsystorz Polskiego Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego do
Wojewody Pomorskiego w Bydgoszczy.
2. Archiwum Akt Nowych, Ministerstwo Administracji Publicznej, Departament Wy
znaniowy, sygn. 1057, s. 19–20, ks. J. Szeruda, ks. Z. Michelis do MAP.
– Przypisy odwołujące się do książek pojedynczych autorów, jak też o nierozdzielnym
autorstwie, winny zawierać: autora (autorów), tytuł książki (kursywą), miejsce i rok
wydania, stronę, np.:
3. S. Salmonowicz, Od Prus Książęcych do Królestwa Pruskiego. Studia z dziejów prusko-pomorskich, Olsztyn 1992, s. 21–22.
4. Z. Guldon, J. Wijaczka, Procesy o mordy rytualne w Polsce w XVI—XVIII wieku,
Kielce 1995, s. 16.
– Przypisy odwołujące się do prac zbiorowych winny zawierać: autora wewnętrznego
opracowania, tytuł wewnętrznego opracowania (kursywą), tytuł książki, w której zo
stało ono umieszczone, redaktora lub tego, kto ją opracował, miejsce i rok wydania,
stronę, np.:
5. J. Maciuszko, Protestanckie wzorce osobowości — uwagi o środowisku pastorskim,
w: Doskonałość, zbawienie, rodzina. Z badań nad protestantyzmem, red. Z. Pasek,
Kraków 2005, s. 69–78.
– Przypisy odwołujące się do czasopism naukowych winny zawierać: autora, tytuł arty
kułu (kursywą), tytuł czasopisma (w cudzysłowie) ew. rocznik, rok publikacji, kolejny
tom (ew. numer, zeszyt) oraz stronę, np.:
6. S. Salmonowicz, Z problematyki procesów o czary. Uwagi na marginesie najnowszej literatury, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 1961, t. 13, z. 2, s. 209–221.
7. A. Wyrobisz, Mieszczanie w opinii staropolskich literatów, „Przegląd Historyczny”
R. 2, 1991, z. 1, s. 51–57.
348
Nota edytorska
– Przypisy źródłowe z odwołaniem się do wytworów prasowych winny zawierać: autora,
tytuł artykułu (kursywą), tytuł gazety (w cudzysłowie), datę publikacji (dla dzienników
i tygodników rok, numer, dzień i miesiąc, pisany słownie); dla miesięczników i kwar
talników rok i miesiąc, kolejny numer, opcjonalnie stronę, np.:
8. R. Daniłowicz, Ziemia Marszałka, „Rzeczpospolita” 2007, nr 263 (7860) z 10–11
listopada.
9.T. M. Płużański, Gen. August Emil Fieldorf. Miejsce pogrzebania nieznane, mor
dercy nieosądzeni, „Gazeta Polska” 2007, nr 46 (747) z 14 listopada, s. 26–27.
10.J. Zabielski, Żołnierze tragicznej sprawy. Narodowe Siły Zbrojne, „Myśl.pl. Pismo
narodowo-konserwatywne” 2007, nr 6, s. 32–42.
– W przypisach odwołujących się do już podanego źródła należy się posłużyć łacińskimi
skrótami (ibidem, idem, eadem).
– W przypadku odwoływania się np. do wielu prac jednego autora należy stosować następujący schemat: imię i nazwisko autora, skrót tytułu (bez wielokropka) pisany kursywą,
strona; np. odwołanie do pozycji z przykładu 3:
11.S. Salmonowicz, Od Prus Książęcych do Królestwa Pruskiego, s. 21–22.
12.Ibidem, s. 156.
– Przy artykule recenzyjnym należy podać imię i nazwisko autora recenzowanej książki
oraz pełny tytuł danej publikacji, nazwę wydawnictwa, miejsce i rok wydania oraz liczbę stron.
– Fragmenty cytatów wykorzystywanych w tekście należy pisać w cudzysłowie, bez kur
sywy.
– Do artykułu powinno być dołączone streszczenie w języku angielskim lub francuskim
albo niemieckim, ewentualnie – jeśli jest to uzasadnione tematyką tekstu – w języku
rosyjskim (również tytułu artykułu), o objętości nie przekraczającej 1/2 strony, czcionka
tekstu 12 punktów, interlinia 1,5 wiersza.
– Ewentualne (niezbędne) materiały graficzne winny być przygotowane w taki sposób,
aby nadawały się bezpośrednio do reprodukcji.
– Oprócz artykułu prosimy o dostarczenie krótkiego biogramu (według wzoru w Notach
o Autorach).
Recenzenci
prof. dr hab. Hans-Jürgen Bömelburg (Giessen), dr hab. Marian Chachaj, prof. UMCS (Lublin)
prof. dr hab. Andrzej Chwalba (Kraków), prof. dr Iwan Michelangelo D’Aprile (Potsdam)
prof. dr hab. Jerzy Dygdała (Warszawa–Toruń), prof. dr Karin Friedrich (Aberdeen)
dr hab. Stefan Gąsiorowski (Kraków), prof. dr hab. Henryk Gmiterek (Lublin)
dr hab. Andrzej Kamieński, prof. PAN (Poznań), prof. dr hab. Edmund Kizik (Gdańsk)
dr hab. Michał Kopczyński, prof. UW (Warszawa), prof. dr hab. Cezary Kuklo (Białystok)
prof. dr hab. Janusz Małłek (Toruń), prof. dr hab. Włodzimierz Mędrzecki (Warszawa)
prof. dr hab. Krzysztof Mikulski (Toruń), prof. dr hab. Zdzisław Noga (Kraków)
dr hab. Wojciech Saletra, prof. UJK (Kielce), prof. dr hab. Stanisław Salmonowicz (Toruń)
prof. dr hab. Szczepan Wierzchosławski (Toruń), prof. dr hab. Edward Włodarczyk (Szczecin)
Opracowanie redakcyjne
Małgorzata Piątkowska
Korekta
Anna Kurska
Tłumaczenia
Igor Kąkolewski
Projekt okładki
Marek Moćko
Skład i formatowanie komputerowe
Józef Bąkowski
Copyright © by Zarząd Główny Polskiego Towarzystwa Historycznego
Stowarzyszenie „Czasy Nowożytne”
Nakład 200 egzemplarzy
Druk i oprawa: Sowa – druk na życzenie®
www.sowadruk.pl tel. 22 431-81-40

Cały numer w formacie

Transkrypt

Podobne dokumenty

Kultur | Architektur | Natur Kultura | Architektura | Natura

tożsamość na styku kultur

Cały numer w formacie pdf

KOMUNIKATY MAZURSKO-WARMIŃSKIE Kwartalnik nr 2(280) 2013

Untitled - Językoznawstwo

sekularyzm – sekularyzacja - O Wydawnictwie

ject of consumer protection policy in modern Poland

teoretyczne aspekty ekonomii zrównoważonego

zeszyt nr 09/2011 - Zbliżenia Interkulturowe

Wokół szwedzkiego szańca. Echa wojen szwedzkich w ludowych

zeszyt nr 02/2007 - Zbliżenia Interkulturowe

Mobilne rozwiązania dla magazynu meblowego

pobieranie książki „Port Macierzysty Bydgoszcz”

materiały do pobrania - Euroregion Pomerania

Wersja w formacie PDF - Katalog Biblioteki Uniwersyteckiej UMK w

Fragmenty książki (strony 1-14 i 811-838)

Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu

forum 16.p65 - Wydawnictwo UWM

MAYO-2013 Revista electrónica [www.eumed.net/historia] y en

Wysadzana monetami i medalami misa chrzcielna rodu von Magnis

Szkice Humanistyczne - Olsztyńska Szkoła Wyższa im. Józefa

Tadeusz Kantor - Suecia Polonia