Przesyłanie energii elektrycznej
Transkrypt
Przesyłanie energii elektrycznej
2011-07-06 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. Wykłady dla kierunku ENERGETYKA System elektroenergetyczny i jego poszczególne składowe. Budowa sieci napowietrznych i kablowych. Maszyny i aparaty elektryczne. Obliczanie parametrów elementów systemu elektroenergetycznego. Zakłócenia w systemie elektroenergetycznym. Zwarcia w systemie elektroenergetycznym – metody obliczania. Elektroenergetyczna automatyka zabezpieczeniowa. Izolacje powietrzne i bezpowietrzne. Przepięcia wewnętrzne i atmosferyczne. Ochrona przeciwporaŜeniowa i odgromowa. 1 System elektroenergetyczny jest to zespół–urządzeń przeznaczonych do: wytwarzania, przesyłu i rozdziału energii elektrycznej, połączonych ze sobą w celu–realizacji procesu ciągłej–dostawy energii elektrycznej do odbiorców. Z funkcji systemu elektroenergetycznego wynika jego podstawowy podział na dwa podsystemy: – podsystem wytwórczy – wytwarzanie energii–elektrycznej (elektrownie); – podsystem przesyłowo-rozdzielczy – przesył i rozdział energii elektrycznej (sieci przesyłowo-rozdzielcze). 3 2 Cechą charakterystyczną systemu elektroenergetycznego jest warunek zachowania równości mocy wytwarzanych i mocy odbieranych. Energia elektryczna nie moŜe być magazynowana. Wyjątek stanowią: – baterie akumulatorów; – zamiana energii elektrycznej na energię potencjalną wody w elektrowniach szczytowo-pompowych. 4 1 2011-07-06 W KSE obowiązuje następujący podział: – Krajowa Dyspozycja Mocy (KDM) – kieruje pracą sieci podstawowej tj. 750, 400 i 220 kV oraz regionalną, takŜe wybranymi liniami 110kV o znaczeniu systemowym; – Obszarowa Dyspozycja Mocy (ODM) – kieruje pracą sieci regionalnej, nadzoruje sieć lokalną i kieruje operacjami łączeniowymi w sieci podstawowej, – Zakładowa Dyspozycja Mocy (ZDM) – kieruje pracą sieci lokalnej rozumianej jako obszar sieci danego rejonu głównie linie 110 kV oraz 220 kV znajduje się w danym rejonie oraz transformatory w Głównych punktach zasilania zakładu energetycznego, – Rejonowa Dyspozycja Mocy (RDM) – kieruje pracą wydzielonych fragmentów sieci lokalnej linie 110 kV (w porozumieniu z ZDM), linie i trasy kablowe SN oraz linie i trasy kablowe niskiego napięcia na obszarze rejonu naleŜącego do danego zakładu energetycznego. Sieci elektroenergetyczne realizują zadania przesyłu i rozdziału energii elektrycznej i łączą elektrownie z odbiornikami. Przesył odbywa się liniami elektroenergetycznymi: napowietrznymi i kablowymi, rozdział następuje w stacjach elektroenergetycznych za pomocą szyn zbiorczych i łączników a przetwarzanie w transformatorach. W Polsce występują sieci o napięciach znamionowych: – – – – napięcia napięcia napięcia napięcia niskie (nn): 0.4, 0.69, 1 kV; średnie (SN): 3, 6, 10, 15, 20, 30, 40, 60 kV; wysokie (WN): 110 kV; najwyŜsze (NN): 220, 400, 750 kV. 5 Parametry charakteryzujące system elektroenergetyczny: – suma mocy czynnych znamionowych wszystkich generatorów zainstalowanych w elektrowniach, jest to moc zainstalowana; – rodzaje elektrowni i ich moce zainstalowane; – roczna produkcja energii elektrycznej; – największa moc pobierana przez odbiorniki energii elektrycznej w ciągu roku, doby – jest to tzw. moc szczytowa; – napięcie przesyłowe, czyli napięcie znamionowe sieci elektroenergetycznej przesyłowej; – struktura sieci elektroenergetycznej, tj. napięcie znamionowe sieci, konfiguracja sieci, długości linii o poszczególnych napięciach znamionowych; – moce największych elektrowni i bloków. 7 6 Linia otwarta – składa się z jednego punktu zasilającego, pewnej liczby punktów odbiorczych i odcinków linii łączących te punkty szeregowo. Linia rozgałęźna – jest zasilana w jednym punkcie, zawiera ona przynajmniej jeden punkt rozgałęźny, w którym są połączone–trzy odcinki linii oraz pewna liczba punktów odbiorczych. 8 2 2011-07-06 Linia zamknięta – jest zasilana w dwóch punktach. Szczególnym przypadkiem linii zamkniętej jest linia okręŜna. Sieć oczkowa – to taka, w której połączone ze sobą linie tworzą oczka. Sieć ta bywa takŜe nazywana siecią– węzłową, poniewaŜ musi zawierać przynajmniej jeden węzeł, tj. punkt, do którego energia elektryczna moŜe dopłynąć z trzech linii. 9 – przewody robocze – przewody wykonane z aluminium lub jako staloaluminiowe wykorzystywane jako przewodnik do przesyłu energii; – przewody odgromowe – słuŜące do ochrony przed uderzeniem pioruna w przewody robocze; – izolatory – elementy, których zadaniem jest odizolowanie przewodów od konstrukcji słupa. W niektórych rozwiązaniach przewody odgromowe przyłączane są za pomocą izolatorów z iskiernikiem; – osprzęt pozwalający na łączenie przewodów, mocowanie i łączenie izolatorów, instalowanie–przewodów na izolatorach, ochrony izolatorów i innych części przed skutkami wyładowań atmosferycznych oraz zabezpieczające przewody od drgań; – konstrukcje wsporcze – słupy wykonane z betonu lub stali (dawniej z drewna) słuŜące do utrzymywania przewodów na odpowiedniej wysokości nad ziemią oraz zapewniające zachowanie odległości między przewodami. 10 Napięcie znamionowe: 400 kV Liczba torów: 1 Przewody robocze: wiązka 2 × AFL-8 525 mm2 Przewody odgromowe: 2 × AFL-1,7 50 mm2 Przeznaczenie: linie we wszystkich rodzajach terenu. Słup przelotowy Słup przelotowy – leśny Słup odporowonaroŜny Napięcie znamionowe: 110 kV Liczba torów: 1 Przewody robocze: AFL-6 240 mm2 Przewody odgromowe: 1 × AFL-1,7 70 mm2 Przeznaczenie: stosowane powszechnie 11 Słup przelotowy Napięcie znamionowe: 400 kV Liczba torów: 1 Przewody robocze: wiązka 2×AFL-8 525 mm2 Przewody odgromowe: 2×AFL-1,7 50 mm2 Przeznaczenie: linie we wszystkich rodzajach terenu. 12 3 2011-07-06 R X R' = G/2 B/2 G/2 R’ 1000 γ ⋅S B/2 S b L = 4,6 ⋅10 lg 0,7788 ⋅ r ' Schemat zastępczy fazowy typu Π dla linii elektroenergetycznej. – rezystancja jednostkowa linii, Ω 1·km–1; γFe – 4,9÷5,7 m1·Ω –1·mm–2 (konduktywność); γCu – 55 m1·Ω –1·mm–2; γAl – 34 m1·Ω –1·mm–2; −4 – przekrój przewodu mm2. L’ – reaktancja jednostkowa linii dwuprzewodowej, H1·km–1; b – odległość między przewodami, cm; r – promień przewodu, cm. 13 L’ – reaktancja jednostkowa linii trójfazowej, H1·km–1; bśr – średnia geometryczna odległość między przewodami, cm; r – promień przewodu, cm. L' = 4,6 ⋅10 − 4 lg bśr 0,7788 ⋅ r 14 bśr = b bśr1 = b12 ⋅ b13 bśr2 = b21 ⋅ b23 bśr3 = b31 ⋅ b32 bśr = 3 2 ⋅ b bśr = 3 bśr1 ⋅ bśr 2 ⋅ bśr 3 15 16 4 2011-07-06 L' = 4,6 ⋅10 − 4 lg bśr 0,7788 ⋅ rz L’ – reaktancja jednostkowa linii trójfazowej z przewodami wiązkowymi, H1·km–1; bśr – średnia geometryczna odległość między przewodami, cm; rz – promień zastępczy przewodu, cm. rz = m r ⋅ aśrm −1 aśr = m a1 ⋅ a2 ...am m – liczba przewodów w wiązce; r – promień pojedynczego przewodu naleŜącego do wiązki, cm; aśr – średni geometryczny odstęp między przewodami tej samej wiązki, cm. 0,02415 ⋅10−6 C' = lg bśr d C’ – pojemność jednostkowa linii trójprzewodowej, [F·km–1]; bśr – średnia geometryczna odległość między przewodami, [cm]; r – promień przewodu, [cm]. a1, a2, …, am – odległość między kolejnymi przewodami w wiązce (w Polsce wynosi 0,4 m). 17 U kr = 48,9 ⋅ mp ⋅ ma ⋅ δ a ⋅ r ⋅ lg jeśli U f ≤ U f kr to G0 = 0 bśr r r – promień przewodu [cm]; ma – współczynnik zaleŜny od warunków atmosferycznych, ma = 1 dla dobrej pogody, ma = 0,8 dla pogody deszczowej; mp – współczynnik zaleŜny od stanu powierzchni przewodu, 1 – pojedynczy nowy drut; 0,93-0,98 – drut stary; 0,83-0,87 – linka; δa – gęstość powietrza będąca funkcją ciśnienia atmosferycznego pa, [hPa] i temperatury t, [ C]. G' = ∆Pul U f2 δa = 0,302 ⋅ pa 273 + t 18 Ulot, inaczej wyładowania niezupełne jest zjawiskiem niepoŜądanym, gdyŜ: – powoduje straty mocy czynnej w liniach (w liniach 220 i 400 kV rzędu kilkadziesiąt kW/km), – powoduje uszkadzanie powierzchni przewodu (sprzyja powstawaniu związków azotowych, które uszkadzają powierzchnię przewodu), – jest źródłem zakłóceń elektromagnetycznych, które rozchodzą się w postaci fal elektromagnetycznych (zakłóca pracę: odbiorników radiowych, telewizyjnych, linii telekomunikacyjnych, ....). G’ – konduktancja jednostkowa linii trójprzewodowej, [S·km–1]; ∆Pul – straty ulotu, [kW·km–1]; Uf – napięcie fazowe, [kV]. 19 20 5 2011-07-06 Kabel jest to przewód elektroenergetyczny o budowie przystosowanej do układania bezpośrednio w ziemi. Kabel składa się z jednej lub więcej Ŝył izolowanych, zaopatrzonych w powłokę wykonaną z metalu lub niemetalową oraz ewentualnie, w zaleŜności od wymaganych warunków eksploatacji, zaopatrzony w osłonę ochronną i pancerz. Kabel moŜe być równieŜ układany pod wodą i w pomieszczeniach: kanałach i tunelach kablowych lub zawieszany. Sposób ułoŜenia kabla ma zasadniczy wpływ na jego obciąŜalność prądową. Te same kable ułoŜone w ziemi mają o 20÷30% większą obciąŜalność, niŜ gdy są prowadzone w powietrzu. Ze względu na napięcie znamionowe rozróŜnia się kable: – niskiego napięcia — do 1 kV, – średniego napięcia — do 30 kV, – wysokiego napięcia — ponad 30 kV. Mufy słuŜą do łączenia dwóch odcinków kabli elektroenergetycznych. Głowice kablowe słuŜą do zakończenia kabli, wyprowadzenia z nich Ŝył i połączenia z urządzeniami. Głowice kablowe dzieli się na wnętrzowe i napowietrzne. 21 22 Podstawowe wielkości transformatora dwuuzwojeniowego: Moc znamionowa Sn SN/nn 110 kV/SN 400/220 kV 400/110 kV SN/nn SN/660 V Przekładnia Schemat zastępczy fazowy typu Γ dla transformatora dwuuzwojeniowego. 23 [MV·A] lub [kV·A], typowe moce transformatorów: 40 ÷ 630 kV·A 6,3 ÷ 63 MV·A 250, 400, 630 MV·A 250, 400, 630 MV·A 315 ÷ 1 600 kV·A 315 ÷ 3 150 kV·A υ = UnG/UnD [kV] 24 6 2011-07-06 Napięcie zwarcia 4,5 ÷ 6% – 11 ÷ 12% – 15,5% – ∆Uz w % od UnG lub UnD transformator SN/nn transformator 110 kV/SN transformator 400 kV/110 kV – Rezystancja fazowa, [Ω] ∆PCu w MW ∆PCu% w % Un w kV Sn w MV·A UnG, UnG – napięcie znamionowe strony górnej i dolnej transformatora. – Reaktancja fazowa, [Ω] Straty mocy czynnej trójfazowej (obciąŜeniowe): ∆PCu w kW lub w % od Sn. – Konduktancja fazowa, [S] ∆PFe w MW ∆PFe% w % Un w kV Sn w MV·A Straty mocy czynnej w obwodzie magnetycznym (w rdzeniu): ∆PFe w kW lub w % od Sn. Prąd biegu jałowego I0 w % od prądu znamionowego uzwojeń: InG lub InD: transformator duŜych mocy transformator małych mocy InG RG – – XG 0,4 ÷ 1,4%; 1,6 ÷ 3,0%. RS I0 UnG G XS ∆PCuU n2 Sn2 X = Z 2 − R2 G= B= ∆PFe U n2 R= ∆PCu%U n2 100 ⋅ Sn2 X = ∆U z%U n2 100 ⋅ Sn G= ∆PFe% Sn 100 ⋅U n2 I 0% S n 100 ⋅U n2 25 XD 26 Podstawowe wielkości transformatora trójuzwojeniowego: InS RD B – Susceptancja fazowa, [S] R= Moc znamionowa Sn [MV·A] lub [kV·A] Za moc znamionową Sn transformatora trójuzwojeniowego przyjmuje się największą z mocy znamionowych uzwojeń, Sn = sup (SnG, SnS, SnD). Moc przepustowa Sp dla danej pary uzwojeń jest równa mocy mniejszej z dwu mocy znamionowych uzwojeń w parze SpGS = inf (SnG, SnS). Typowe moce transformatorów trójuzwojeniowych 16/10/10, 25/16/16 MV·A UnS InD UnD Przekładnia υ = UnG/UnS/UnD, [kV] Napięcie zwarcia ∆UzGS, ∆UzGD, ∆UzSD, w % od UnG lub UnS lub UnD Schemat zastępczy fazowy transformatora trójuzwojeniowego. 27 28 7 2011-07-06 – Rezystancja par uzwojeń w Ω, ∆PCu w MW, Un w kV, Sn w MV·A Straty mocy czynnej trójfazowej (obciąŜeniowe) ∆PCuGS/∆PCuGD/∆PCuSD w MW od Sn lub Sp RGS = Straty mocy czynnej w obwodzie magnetycznym (w rdzeniu) ∆PFe w kW lub w % od Sn ∆PCuGSU n2 Sn2 29 ∆PCuSDU n2 Sn2 U n2 (∆PCuGS + ∆PCuGD − ∆PCuSD ) 2 ⋅ S n2 2 U RS = n 2 (∆PCuGS + ∆PCuSD − ∆PCuGD ) 2 ⋅ Sn ∆PzSDU n2 100 ⋅ Sn X GD = U n2 (∆PCuGD + ∆PCuSD − ∆PCuGS ) 2 ⋅ S n2 30 – Konduktancja [S], ∆PFe w MW, Un w kV. – Reaktancja par uzwojeń w Ω, ∆PCu w %, Un w kV, Sn w MV·A. X SD = RSD = RG = RD = ∆PzGSU n2 100 ⋅ Sn ∆PCuGDU n2 Sn2 RGS = RG + RS , RGD = RG + RD , RSD = RS + RD Prąd biegu jałowego I0 w % od prądu znamionowego uzwojeń: InG lub InS lub InD. transformator duŜych mocy – 0,4 ÷ 1,4% transformator małych mocy – 1,6 ÷ 3,0% X GS = RGD = ∆PzGDU n2 100 ⋅ Sn G= X GS = X G + X S , X GD = X G + X D , X SD = X S + X D ∆PFe U n2 – Susceptancja [S], Un w kV, Sn w MV·A. U n2 XG = (∆U zGS + ∆U zGD − ∆U zSD ) 200 ⋅ S n XS = U n2 (∆U zGS + ∆U zSD − ∆U zGD ) 200 ⋅ S n XD = U n2 (∆U zGD + ∆U zSD − ∆U zGS ) 200 ⋅ S n B= 31 I 0% S n 100 ⋅U n2 32 8 2011-07-06 Przeliczanie parametrów elektrycznych urządzeń systemu elektroenergetycznego przez przekładnię transformatora. U1 Z1 U2 I1 I2 Y1 Z2 Y2 U Z 2 = Z1 2 U1 U Y2 = Y1 1 U2 2 2 33 W maszynach synchronicznych występuje ścisła zaleŜność między prędkością obrotową wirnika a częstotliwością prądu: f = Autotransformatory słuŜą do sprzęgania sieci 220 i 110 kV, 400 i 220 kV. Moce – 100/100/31,5; 160/160/50; 250/250/12,5(50), 500/500/63(100) MV·A Zalety: – tańsze w budowie, – tańsze w eksploatacji. Autotransformator o tej samej mocy co transformator charakteryzuje się: – mniejszą objętością i cięŜarem materiału przewodowego i magnetycznego; – straty mocy czynnej obciąŜeniowe (∆PCu) i w rdzeniu (∆PFe) są mniejsze niŜ w transformatorze. Wada – mniejsza odporność na dynamiczne działanie prądów zwarciowych. p⋅n 60 f – częstotliwość [Hz]; p – liczba par biegunów; n – prędkość obrotowa [obr/min]. 34 Maszyny z utajonymi biegunami: – najczęściej dwubiegunowe, rzadziej czterobiegunowe; – wirnik maszyny wykonywany z odkuwki; – uzwojenia umieszczone w wyfrezowanych Ŝłobkach; – średnica wirnika nie przekracza zwykle 1.2 m; – napędzane turbinami parowymi o n = 3000 lub 1500 obr/min. Generatory synchroniczne budowane są w dwóch odmianach jako: – maszyny szybkoobrotowe z utajonymi biegunami; – maszyny wolnoobrotowe jawnobiegunowe. 35 36 9 2011-07-06 Maszyny jawnobiegunowe: – większa liczba biegunów; – uzwojenie wzbudzenia wykonane w postaci cewek umieszczonych na biegunach; – napędzane silnikami wysokopręŜnymi lub turbinami wodnymi; – prędkości obrotowe wynoszą od kilkunastu do kilkuset obr/min. Danymi znamionowymi turbogeneratora synchronicznego dla stanów ustalonych (symetrycznych) i w pierwszej chwili stanu nieustalonego są: 1. Moc znamionowa trójfazowa Sn, w MV·A; 2. Napięcie znamionowe trójfazowe Un, w kV; 3. Reaktancja synchroniczna (jest to reaktancja jaką maszyna synchroniczna wirująca z prędkością synchroniczną stanowi dla 3-fazowego układu prądów kolejności zgodnej) Xd% w % od ilorazu U2n/Sn; 4. Reaktancja podprzejściowa (jest to reaktancja jaką maszyna stanowi dla pierwszej harmonicznej prądu twornika w pierwszej chwili po nagłym trójfazowym zwarciu) X’’d% w % od ilorazu U2n/Sn; Xd = 37 X d%U n2 100 ⋅ Sn X d'' = '' X d% U n2 100 ⋅ Sn 38 Przykładowe dane znamionowe turbogeneratorów Pn/Sn [MW/MV·A] Un [kV] Xd% [%] X’’d% [%] 8/10 32/40 50/62,5 120/150 200/235 362/426 500/588 6,3 6,3 10,5 13,8 15,75 22 21 233,7 233,6 184 211 184,5 255 256 16,2 15,9 23,5 18,1 19,2 25 24 Dla hydrogeneratorów reaktancje synchroniczne Xd są mniejsze niŜ dla turbogeneratorów i wynoszą od 50,6 do 157%, a reaktancje podprzejściowe od 14,3 do 24%. 39 Stacja elektroenergetyczna – jest to zespół urządzeń słuŜących do rozdzielania lub rozdzielania i przetwarzania energii elektrycznej. Stacja rozdzielcza – występuje tylko rozdział energii elektrycznej o tym samym poziomie napięcia. Stacja transformatorowo-rozdzielcza – słuŜy do przetwarzania i rozdziału energii elektrycznej przy róŜnym poziomie napięcia. Rozdzielnia – jest to wyodrębniona część stacji elektroenergetycznej zawierającej wydzielone pomieszczenie, zespół pomieszczeń lub wydzielony teren, gdzie znajduje się zespół urządzeń rozdzielczych określonego napięcia umoŜliwiający dokonywanie czynności łączeniowych. 40 10 2011-07-06 Rozdzielnica – jest to zespół urządzeń składający się z aparatury rozdzielczej, zabezpieczeniowej, pomiarowej, sterowniczej i sygnalizacyjnej wraz z szynami zbiorczymi i elementami izolacyjnymi, wsporczymi i osłonowymi, które wspólnie tworzą układ zdolny do rozdzielania energii elektrycznej przy jednym napięciu znamionowym. Pole rozdzielcze – stanowi zespół aparatów zabezpieczeniowych, łączeniowych, sterowniczych, pomiarowych oraz innych urządzeń pomocniczych związanych z rozdziałem i przesyłem energii elektrycznej. Pole dopływowe – jest polem, przez które energia dopływa do szyn zbiorczych, tzn. znajduje się ono na końcu linii zasilającej. Pole odpływowe – jest polem, przez które energia odpływa z szyn zbiorczych, tzn. znajduje się ono na początku linii wychodzącej ze stacji. 41 a) SZ b) SZ Odłącznik O Odłącznik szynowy OS Odłącznik liniowy OL Odłącznik transformatorowy OT Wyłącznik W Rozłącznik Ro Uziemnik U Bezpiecznik Bp Zwiernik Z Przekładnik prądowy PI Przekładnik napięciowy PU Odgromnik Og Dławik zwarciowy Dł Transformator T 42 W PI PU OL U Oznaczenie literowe OS W PI Nazwa elementu stacji Szyny zbiorcze SZ OS PU W zaleŜności od przeznaczenia w stacjach elektroenergetycznych występują pola: – liniowe; – transformatorowe; – sprzęgłowe; – pomiarowe; – potrzeb własnych; – odgromnikowe. OL U Pola liniowe SN: a) w układzie z pojedynczym systemem szyn zbiorczych, b) w układzie z podwójnym systemem szyn zbiorczych. 43 Pola transformatorowe SN: a) w rozdzielnicy z pojedynczym systemem szyn zbiorczych, b) dla transformatora trójuzwojeniowego. 44 11 2011-07-06 Pola sprzęgła: a) podłuŜnego z jednym odłącznikiem, b) podłuŜnego z dwoma odłącznikami, c) podłuŜnego z wyłącznikiem, d) poprzecznego, e) podłuŜnego z dławikiem zwarciowym. 45 Pole potrzeb własnych przeznaczone są do zasilania urządzeń i aparatów pomocniczych stacji. Schematy tych pól są zwykle takie same jak dla pól transformatorów o małych mocach. Pola pomiarowe: a) z przekładnikiem napięciowym, b) z przekładnikiem napięciowym i prądowym. 46 Łączniki wysokiego napięcia ze względu na zdolność łączenia i funkcję jaką spełniają w układzie elektroenergetycznym dzieli się na: – wyłączniki, – rozłączniki, – odłączniki, – uziemniki, – zwierniki, – bezpieczniki, Pole odgromnikowe: a) z odłącznikiem, b) z bezpośrednio podłączonym odgromnikiem. 47 48 12 2011-07-06 Wyłącznik jest łącznikiem elektrycznym, słuŜącym do załączania i wyłączania prądów roboczych oraz do wyłączania prądów zwarciowych. Zdolność wyłączania prądów zwarciowych w porównaniu z rozłącznikiem wynika z konstrukcji styków, które są wyposaŜone w specjalistyczny układ gaszenia łuku. Ze względu na konstrukcję wyłącznika dzielimy je na: – małoolejowe; – pneumatyczne; – z sześciofluorkiem siarki, SF6; – próŜniowe; – magnetowydmuchowe. Symbol elektryczny wyłącznika Rozłączniki słuŜą do załączania oraz wyłączania prądów roboczych i ewentualnie do samoczynnego wyłączania prądów przeciąŜeniowych. Prądy wyłączalne rozłączników są stosunkowo niewielkie, mniejsze niŜ prądy zwarcia, dlatego muszą być wyposaŜone w bezpiecznik zwarciowy. Zestaw taki często zastępuje wyłączniki, które są drogie i mają ograniczoną liczbę cyklów załącz-wyłącz. Symbol elektryczny rozłącznika 49 Odłącznik jest łącznikiem, który w obwodzie elektrycznym ma stworzyć widoczną i bezpieczną przerwę izolacyjną pomiędzy jego stykami. Przerwa izolacyjna powinna mieć tak duŜą wytrzymałość elektryczną aby nie mogło wystąpić przebicie pomiędzy stykami odłącznika. Czynności manewrowe – załączanie i wyłączanie – wykonywane są w stanie bezprądowym lub przy prądach o niewielkiej wartości np. załączanie nieobciąŜonych linii lub transformatorów. 50 Uziemniki przeznaczone są do uziemiania i zwierania obwodów elektrycznych odłączonych spod napięcia. Zapewniają bezpieczeństwo obsługi w czasie prac remontowych lub konserwacyjnych. Zwierniki są przeznaczone do inicjowania samoczynnego wyłączenia linii zasilających w wyniku jednofazowego załączania na zwarcie z ziemią. Bezpieczniki są przeznaczone do zabezpieczania od skutków zwarć. Ich działanie jest jednorazowe. Bezpieczniki budowane są na napięcia znamionowe do 30 kV. Zastosowanie bezpieczników wraz z rozłącznikami pozwala na wyeliminowanie wyłączników i uzyskanie znacznych oszczędności finansowych. Symbol elektryczny odłącznika 51 52 13 2011-07-06 Dławiki przeciwzwarciowe słuŜą do ograniczania prądów zwarciowych w sieciach SN (6, 10, 15 i 20 kV). X = ∆U z%U n 100 ⋅ 3 ⋅ I n X – ∆Uz% – Un – In – Qn reaktancja dławika, Ω; napięcie zwarcia, % od Un; napięcie znamionowe, kV; prąd znamionowy, kA. R = (200 ÷ 500) ⋅ X Rezystancja fazowa, [Ω]: Un Qn Dławiki są równieŜ stosowane do kompensacji mocy biernej pojemnościowej linii długich. Reaktancja indukcyjna fazowa dławika: U2 X = n Qn Kondensatory (podłączone równolegle) słuŜą do kompensowania mocy biernej indukcyjnej. U2 X= n Reaktancja pojemnościowa fazowa, [Ω]: Un – napięcie znamionowe międzyfazowe, kV; Qn – moc znamionowa trójfazowa, MV·Ar. – napięcie znamionowe międzyfazowe, kV; – moc znamionowa trójfazowa, MV·Ar; Kondenstatory (podłączone szeregowo) słuŜą do kompensacji reaktancji indukcyjnej linii. Q X = n2 Reaktancja indukcyjna fazowa, [Ω]: 3 ⋅ In In – prąd znamionowy, kA; Qn – moc znamionowa trójfazowa, MV·Ar. 53 Iskierniki – naleŜą do najprostszych środków ochrony przeciwprzepięciowej. Działają w razie wystąpienia przepięć o wartościach większych niŜ wytrzymałość przerwy powietrznej iskiernika, co powoduje zwarcie obwodu z ziemią i spadek napięcia do zera. Odgrominiki – są aparatami słuŜącymi do ochrony przed przepięciami pochodzącymi od wyładowań atmosferycznych. Stosowane są trzy rodzaje odgromników: wydmuchowe, zaworowe oraz beziskiernikowe (warystorowe). Ograniczniki przepięć – stanowią odgromniki beziskiernikowe. Linie elektroenergetyczne 100, 220 i 400 kV są wykorzystywane powszechnie do zapewnienia łączności w sieci energetyki–zawodowej. Łączność powinna być zachowana–niezaleŜnie od stanu pola, dlatego urządzenia TEN (telefonia energetyczna nośna) umieszcza się zawsze 55 najdalej od szyn zbiorczych. 54 Stratą napięcia UAB nazywa się róŜnicę geometryczną wektorów napięcia między dwoma punktami sieci. U AB = U A − U B = 3 ZI Spadkiem napięcia ∆UAB nazywa się róŜnicę modułów (wartości skuteczne) napięć między dwoma punktami sieci. ∆U AB = U A − U B ∆U AB% = ∆U AB 100% Un 56 14 2011-07-06 Odchylenie napięcia ∆U – długotrwałe obniŜenie napięcia u odbiorcy. Wahanie napięcia – szybkie zmiany napięcia występujące np. przy rozruchu silników o duŜej mocy. Straty podłuŜne mocy czynnej powodują nagrzewanie urządzeń sieciowych i zmniejszają sprawność przesyłu, poniewaŜ w elektrowniach trzeba wytworzyć więcej mocy czynnej, niŜ wynika to z zapotrzebowania odbiorców. 2 ∆P = 3RI , MW Procentowe odchylenie napięcia ∆U = Straty podłuŜne mocy biernej powodują pogorszenie współczynnika mocy w sieci oraz pośrednio wzrost strat przesyłowych mocy czynnej. Powodują równieŜ powiększenie spadków napięcia. U −U n 100% Un ∆Q = 3 XI 2 , MVAr U – napięcie u odbiorcy występujące długotrwale. ∆S = 3U AB I = 3Z I 2 = 3RI 2 + j 3 XI 2 = ∆P + j∆Q * 57 Straty poprzeczne mocy czynnej w liniach są to straty upływnościowe i ulotowe, są one pomijalnie małe w przypadku linii średnich napięć. Straty poprzeczne w transformatorach powodują nagrzewanie się rdzenia transformatorowego i są stosunkowo duŜe. I* – prąd sprzęŜony 58 Zwarcie, to przypadkowe lub celowe połączenie przez względnie małą rezystancję lub impedancję, pomiędzy dwoma lub więcej punktami obwodu, które w normalnych warunkach mają róŜne potencjały. ∆Pp = GpU 2 , MW Straty poprzeczne mocy biernej w liniach są stratami pojemnościowymi, co oznacza dopływ mocy biernej do linii. Linia wysokiego napięcia jest więc generatorem mocy biernej. Straty poprzecznej mocy biernej w transformatorach są związane z prądem stanu jałowego i mają charakter indukcyjny. * ∆S p = 3U I = * p 3U Y p U 3 I*, Y*, U* – wielkości sprzęŜone ∆Qp = − BpU 2 , MVAr * Skutki występowania prądu zwarciowego moŜna pogrupować w następujący sposób: cieplne – zaleŜne od ilości ciepła wydzielonego w elementach układu podczas przepływu prądu zwarciowego, dynamiczne – związane z siłami dynamicznymi, oddziałującymi pomiędzy sąsiednimi przewodami. = Y U = GpU − jBpU 2 = ∆Pp + j∆Qp * p 2 2 59 60 15 2011-07-06 Przyczyny występowania zwarć: Charakter zwarć zaleŜy od róŜnych czynników, min. od ilości miejsc oraz ilości faz, które zostały zwarte między sobą lub z ziemią. a) elektryczne: – przepięcia atmosferyczne i łączeniowe, – pomyłki łączeniowe, – długotrwałe przeciąŜenia elementów systemu, b) nieelektryczne: – starzenie się izolacji, – zanieczyszczenie izolatorów, – wady urządzeń, – uszkodzenia mechaniczne, – wpływ warunków atmosferycznych oraz zwierząt. Podział zwarć: a) pojedyncze – zakłócenie, w którym występuję tylko jedno zwarcie; wielokrotne – co najmniej dwa zwarcia zlokalizowane w róŜnych miejscach, b) symetryczne – zakłócenie, w którym wektory napięć i prądów tworzą układ symetryczny; niesymetryczne – pozostałe przypadki, do których naleŜą zwarcia jednofazowe, dwufazowe, dwufazowe z ziemią, c) jednoczesne – zakłócenie, w którym zwarcia zachodzą w tym samym momencie; niejednoczesne – zwarcia nie zachodzące w tym samym momencie. 61 62 Procentowy udział poszczególnych rodzajów zwarć Rodzaj zwarcia Udział Jednofazowe Podwójne z ziemią i dwufazowe z ziemią Dwufazowe Trójfazowe 65% 20% 10% 5% 63 Rodzaje zwarć: a) trójfazowe symetryczne; b) i c) trójfazowe symetryczne doziemne; d) dwufazowe; e) dwufazowe doziemne; f) jednofazowe doziemne o sieci z uziemionym punktem zerowym; g) jednofazowe doziemne w sieci z 64 izolowanym punktem zerowym. 16 2011-07-06 u(t) = Umsin(ωt+ψu) Po zamknięciu wyłącznika W Ri + L(di/dt) = Umsin(ωt+ψu) Do najwaŜniejszych wielkości charakteryzujących nieustalony przebieg zwarciowy naleŜą: – prąd zwarciowy początkowy Ik'‘ – wartość skuteczna składowej okresowej prądu zwarciowego wyznaczona dla chwili t = 0+; Prąd (zwarcia) w obwodzie jest równy: i (t ) = iAC + iDC U U − Rt i(t ) = m sin (ωt + Ψ u − ϕ ) − m e L sin (Ψ u − ϕ ) Z Z Um sin (ωt + Ψ u − ϕ ) Z U −Rt iDC (0) = − m e L sin (Ψ u − ϕ ) = iAC (0) Z iAC (0) = 65 – prąd zwarciowy ustalony Ik – wartość skuteczna prądu zwarciowego występującego po wygaśnięciu zjawisk przejściowych; – prąd zwarciowy cieplny Ith – wartość skuteczna prądu powodującego takie same skutki cieplne, jak prąd zwarciowy podczas zwarcia trwającego Tk sekund; – prąd zwarciowy udarowy ip – maksymalna wartość chwilowa obliczeniowego prądu zwarciowego; – prąd zwarciowy wyłączeniowy symetryczny Ib – wartość skuteczna jednego pełnego okresu składowej okresowej obliczeniowego prądu zwarciowego w chwili rozdzielenia styków bieguna łącznika otwierającego się na skutek zwarcia; 66 Metoda składowych symetrycznych opiera się na idei liniowego przekształcenia układu współrzędnych fazowych A, B, C w układ współrzędnych składowych symetrycznych 0, 1, 2 (0 – składowa zerowa, 1 – zgodna, 2 – przeciwna). Zaletą metody jest symetryzacja rozpatrywanych wielkości np. wektorów napięć i prądów, co pozwala na dalszą łatwiejszą analizę zjawisk. Transformacja polega na sprowadzeniu wielkości fazowych określonych w układzie osi fazowych nieruchomych do trzech układów osi fazowych. – prąd zwarciowy nieokresowy iDC – wartość średnia między obwiednią górną i dolną prądu zwarciowego, malejąca od wartości początkowej do zera; – prąd zwarciowy wyłączeniowy niesymetryczny ib asym – prąd wyłączeniowy symetryczny Ib uzupełniony o składową nieokresową iDC. 67 68 17 2011-07-06 Napięcia i prądy fazowe U ABC ABC oraz składowych symetrycznych 012. I A U 0 I 0 U A = U B , I ABC = I B , U 012 = U 1 , I 012 = I 1 I C U C U 2 I 2 I ABC = SI 012 I 012 = S −1 I ABC U ABC = SU 012 U 012 = S −1U ABC 1 (U A + U B + U C ) 3 1 U 1 = U A + aU B + a 2 U C 3 1 U 2 = U A + a 2 U B + aU C 3 1 (I A + I B + I C ) 3 1 I 1 = I A + a I B + a2 I C 3 1 I 2 = I A + a2 I B + aI C 3 U0 = 1 1 S = 1 a 2 1 a 1 a , a 2 S, S–1 a=e 2 j π 3 1 3 =− + j 2 2 1 1 1 S −1 = 1 a 3 1 a 2 1 a 2 a I0 = ( ) ( ) ( ) ( ) Składowe symetryczne – macierze przekształceń 69 A B C IA IB IC UA UB UC ZZ ZZ ZZ w miejscu zwarcia wielkości fazowe spełniają warunki: prądy IA, IB, IC są symetryczne 70 Schemat zastępczy obwodu zwarciowego dla zwarcia trójfazowego. I A = I , I B = a2 I , I C = a I , I 0 1 1 I = 1 1 a 1 3 I 2 1 a 2 1 I 0 a 2 a 2 I = I a a I 0 I0 = I2 = 0 E – wartość zastępczej siły elektromotorycznej, która jest równa napięciu fazowemu w rozpatrywanym węźle w chwili poprzedzającej zwarcie. E Z1 + Z Z U0 =U 2 = 0 I A = I1 I1 = I B = a2 I 1 I C = aI 1 71 I k 3 = I A = I B = IC = '' E Z1 + Z Z 72 18 2011-07-06 w miejscu zwarcia wielkości fazowe spełniają warunki: Schemat zastępczy obwodu zwarciowego dla zwarcia dwufazowego. A IA =0 IB + IC = 0 B C IA IB IC I k2 = IB = '' U B −U C = Z Z I B 3E Z1 + Z 2 + Z Z UA UB UC ZZ 1 (1 − 1)I B = 0 3 1 1 I 1 = a − a2 I B = j IB 3 3 1 I 2 = a2 − a I B = −I 1 3 I0 = ( ( I A = 0; I B = − I C = − j 3 I 1 = − j ) ) UA =E A C IA IB IC UB = E a2 Z Z − Z 2 Z1 + Z 2 + Z Z UC = E aZ Z + Z 2 Z1 + Z 2 + Z Z 73 w miejscu zwarcia wielkości fazowe spełniają warunki: B 2Z 2 + Z Z Z1 + Z 2 + Z Z 3E Z1 + Z 2 + Z Z 74 Schemat zastępczy obwodu zwarciowego dla zwarcia dwufazowego z ziemią. IA =0 IZ = IB + IC U B =UC = ZZ IZ UA UB UC I A = I0 + I1 + I 2 , ZZ I 1 + I 2 = −I 0 I B = I 0 + a2 I 1 + a I 2 I k'' 2 E = 3I 0 = I C = I 0 + a I 1 + a2 I 2 I Z = 2 I 0 − (I 1 + I 2 ) = 3 I 0 75 1 U 0 = (U A − U B ) + 3I 0 Z Z 3 1 1 U 1 = (U A − U B ) U 2 = (U A − U B ) 3 3 3E Z Z 1 + 1 + 1 (Z 0 + 3Z Z ) Z2 U 1 = U 2 = U 0 − 3I 0 Z Z 76 19 2011-07-06 w miejscu zwarcia wielkości fazowe spełniają warunki: Schemat zastępczy obwodu zwarciowego dla zwarcia jednofazowego. U A = ZZ IA IB = IC = 0 I 0 1 1 I = 1 1 a 1 3 2 I 2 1 a 1 I A 1 3 I A a 2 0 = 1 3 I A a 0 1 3 I A E Z 0 + Z 1 + Z 2 + 3Z Z I k''1 = I A = U A = U 0 +U 1 +U 2 = I A Z Z I 0 = I1 = I 2 77 Wzory na obliczenie prądu zwarciowego początkowego Rodzaj zwarcia Wzór Rodzaj zwarcia Trójfazowe I k'' 3 = cU n 3Z 1 Dwufazowe z ziemią Dwufazowe I k'' 2 = cU n Z1 + Z 2 Jednofazowe Podczas transformacji składowych symetrycznych zmianie ulega zarówno ich moduł, jak równieŜ faza. Zmiana modułu zaleŜy od przekładni transformatora, o zmianie fazy decyduje sposób połączenia uzwojeń transformatora. Wzór I k'' 2 E = I k''1 = 78 3cU n Z 1 + 2Z 0 ϑ= 3cU n Z 0 + Z1 + Z 2 Współczynnik napięciowy: c = 1.1 wówczas, gdy oblicza się maksymalne wartości Ik”, natomiast c = 0.95, gdy oblicza się minimalną wartość tego prądu w danej sieci wysokiego napięcia. 79 ' ' o U n U n j30o N = '' e = ϑe j30 N '' U n Un Un’ – wektor napięcia znamionowego górnego; Un’’ – wektor napięcia znamionowego dolnego; N – liczba oznaczająca grupę połączeń transformatora. 80 20 2011-07-06 KaŜdą wielkość A moŜna wyrazić w jednostkach względnych Ajw A Ajw = Ab – składowa symetryczna zgodna ' U = '' 1 ϑ* ' U1 = ϑ U1 ϑ e ∗ I =ϑ I =ϑI e '' 1 -j30 o N ' -j30 o N 1 ' 1 Ab – jednostka podstawowa. – przekładnia sprzęŜona Wielkości bazowe: – składowa symetryczna przeciwna U2 = '' U ϑ ' 2 ∗ = U ' 2 ϑ e j30 o N S jw = I =ϑI =ϑI e '' 2 ' j30o N 2 ' 2 ' '' U0 ϑ U jw = U Ub wielkości zaleŜne od mocy i napięcia: – składowa symetryczna zerowa (tylko gdy istnieje przeniesienia tej składowej do obwodu wtórnego) U0 = S Sb ' = U0 ϑ e -j30 o N ∗ I 0 = ϑ I 0 = ϑ I 0 e -j30 '' ' ' o moŜliwość Ib = N I jw = 81 Podział urządzeń elektroenergetycznej automatyki zabezpieczeniowej: a) EAZP (prewencyjna) – samoczynne zapobieganie zagroŜeniom i zakłóceniom w normalnej pracy elementów systemu elektroenergetycznego. Zadania EAZP - likwidacja lub sygnalizacja zakłóceń takich jak: – przeciąŜenia prądowe (cieplne, dynamiczne); – przeciąŜenia mocą czynną i kołysania mocą; – nadmierne odchyłki napięcia i częstotliwości; – zjawiska ferrorezonansu. b) EAZE (eliminacyjna) eliminacja z pracy w systemie elektroenergetycznym elementów dotkniętych zakłóceniami. c) EAZR (restytucyjna) samoczynna zmiana konfiguracji systemu elektroenergetycznego w celu doprowadzenia go do normalnej pracy po eliminacji zakłócenia. 83 Sb Ub I U =I b Ib Sb Zb = U b U b2 = Ib Sb Z jw = S Z = Z b2 Zb Ub 82 Wymagania jakie są stawiane zabezpieczeniom: • Szybkość działania a) zwiększenie bezpieczeństwa pracy personelu obsługującego urządzenia elektroenergetyczne oraz ludzi postronnych; b) ograniczenie do minimum szkód; c) uniknięcie przekształcania się zwarć doziemnych w zwarcia międzyprzewodowe. • Wybiorczość Zabezpieczenia powinny spowodować odcięcie od źródeł zasilających jedynie elementu uszkodzonego, natomiast nie powinny wyłączać z pracy elementów nieuszkodzonych. 84 21 2011-07-06 Przekładniki słuŜą do transformacji, pierwotnych wartości napięć i prądów na wartości znormalizowane umoŜliwiające ich zdalny i bezpieczny pomiar za pomocą przyrządów o niewielkich zakresach pomiarowych oraz zasilanie przekaźników–automatyki sterowniczej i zabezpieczeniowej. • Czułość Zdolność do reagowania na najmniejsze nawet zakłócenie. • Niezawodność Zabezpieczenie powinno działać niezawodnie i jedynie w przypadku zakłóceń, do których wykrywania są przeznaczone. • Pobór mocy Zabezpieczenia powinny się charakteryzować moŜliwie małym poborem mocy gdyŜ koszt przekładników prądowych i napięciowych zaleŜy od mocy którą powinny dostarczać. • Ekonomiczność 85 Przekładnik prądowy jest to transformator małej mocy pracujący w stanie zbliŜonym do zwarcia. SłuŜy do zasilania przekaźników zabezpieczeń oraz układów pomiarowych. Rodzaje przekładników prądowych: – pomiarowe, przeznaczone do zasilania mierników, liczników (klasa dokładności: 0,1; 0,2; 0,5); – zabezpieczeniowe, przeznaczone do zasilania przekaźników obwodów zabezpieczeniowych (symbol 5P; 10P); – sumujące, stosowane do zabezpieczeń ziemnozwarciowych; – inne, specjalnego zastosowania. a) przekładnik prądowy, b) przekładniki napięciowe w układzie V do pomiaru napięć międzyfazowych, c) przekładniki napięciowe do pomiaru napięć fazowych i międzyfazowych. 86 Przekładnik napięciowy podobnie jak przekładnik prądowy słuŜy do zasilania cewek zabezpieczeń oraz do zasilania przyrządów pomiarowych. Ze względu na budowę przekładnika rozróŜnia się ich dwa rodzaje : – przekładniki napięciowe indukcyjne (do 110 kV); – przekładniki napięciowe pojemnościowe (220 kV i wyŜsze). Przekładniki prądowe powinny być instalowane za wyłącznikiem patrząc od strony zasilania. Taka lokalizacja ogranicza wpływ zwarć pochodzących od przekładnika na szyny zbiorcze. 87 88 22 2011-07-06 Istotne róŜnice występujące pomiędzy przekładnikami: – przekładnik napięciowy podłącza się do sieci międzyfazowo lub fazowo a przekładnik prądowy tylko do jednej z faz (szeregowo); – przekładnik napięciowy pracuje w stanie zbliŜonym do stanu jałowego a przekładnik prądowy w stanie zbliŜonym do stanu zwarcia; – obwód wtórny przekładnika napięciowego moŜna przerywać zaś przekładnika prądowego zwierać w przypadku odwrotnym moŜe to doprowadzić do uszkodzenia przekładnika; – przekładnik napięciowy w szerokim zakresie zmian napięcia zasilającego proporcjonalnie transformuje napięcie wtórne, a przekładnik prądowy w szerokim zakresie zmian prądu pierwotnego proporcjonalnie transformuje prąd wtórny. 89 Najczęściej stosowanymi w zabezpieczeniach przekaźnikami są: – – – – przekaźniki przekaźniki przekaźniki przekaźniki Filtry kolejności zerowej realizowane są głównie przez sumowanie prądów lub napięć fazowych. a) I’A IA I’B IB I’ C IC 3I0 Zp U0 = UA + UB + UC = 3U0 Filtr składowej zerowej: a) prądu – układ Holmgreena, b) napięcia – otwarty 90 trójkąt. Przekaźniki cieplne słuŜą do zabezpieczeń od przeciąŜeń róŜnych obiektów elektroenergetycznych głównie silników. Ich charakterystyka cieplna powinna odwzorowywać charakterystykę cieplną chronionego obiektu pod wpływem przepływającego prądu. prądowe; napięciowe; cieplne; częstotliwościowe. Zabezpieczenia mogą występować w wykonaniu o działaniu zwłocznym lub bezzwłocznym. Przekaźniki nadmiarowe (prądowe i napięciowe) są to przekaźniki reagujące na wzrost wielkości mierzonej ponad wartość nastawioną (przekaźniki nadprądowe, nadnapięciowe) a przekaźniki niedomiarowe są to przekaźniki, reagujące na wartość mierzoną mniejszą od nastawionej (przekaźniki podprądowe, podnapięciowe). 91 Przekaźniki częstotliwościowe są przeznaczone do kontroli częstotliwości w systemie elektroenergetycznym. Budowane są jako niedomiarowe lub nadmiarowe. Szersze zastosowanie mają przekaźniki niedomiarowe wykorzystywane w zabezpieczeniach do samoczynnego odciąŜania systemu elektroenergetycznego przy spadku częstotliwości wynikającej ze zwiększonego obciąŜenia systemu (deficyt mocy). 92 23 2011-07-06 Przekaźniki wielowejściowe działają na zasadzie komparacji amplitudy lub fazy wielkości wejściowych. Ze względu na komparatorów: rodzaj komparacji rozróŜnia się trzy rodzaje – komparatory amplitudy, – komparatory fazy, – komparatory amplitudowo-fazowe. Ogólna postać komparatora: S1, S2 – porównywane wejściowe sygnały 93 pomiarowe, W – dwustanowy sygnał wyjściowy. Zakres mocy znamionowych transformatora SrT [MVA] Zakłócenie <1 PrzetęŜenia wywołane zwarciami zewnętrznymi bezpieczniki Zwarcie wewnętrzne i na wyprowadzeniach bezpieczniki 1–2 2–5 nadprądowe zwłoczne 2-fazowe lub 3-fazowe 5–7.5 7.5–10 10–100 >100 nadprądowe zwłoczne 3-fazowe z blokadą napięciową odległościowe Zabezpieczenia kierunkowe słuŜą do–identyfikacji kierunku przepływu mocy zwarciowej. Identyfikacja ta polega na pomiarze kąta przesunięcia fazowego między prądem i napięciem na zaciskach zabezpieczenia. Typowym przedstawicielem zabezpieczeń kierunkowych jest zabezpieczenie kierunkowe elektromechaniczne oparte na systemie mocowym, podobnym do zasady działania– watomierzy lub liczników energii elektrycznej. Stosuje się je w układach dwustronnie zasilanych. 94 Zabezpieczenia odległościowe słuŜą do zabezpieczania linii elektroenergetycznych. Działają one na zasadzie pomiaru pętli zwarciowej od miejsca zainstalowania zabezpieczenia do miejsca zwarcia. Impedancja zwarciowa jest proporcjonalna do odległości miejsca zwarcia stąd nazwa „zabezpieczenie odległościowe” nadprądowe bezzwłoczne róŜnicowe wzdłuŜne – lub róŜnicowe wzdłuŜne Zwarcia doziemne zerowoprądowe lub zerowonapięciowe zwłoczne – ObniŜenie poziomu oleju i uszkodzenia wewnątrz kadzi – PrzeciąŜenia ruchowe – Nadmierny wzrost temperatury – gazowo-przepływowe (Buchholz) 1” 2” 3” nadprądowe zwłoczne jednofazowe termometr ze wskaźnikiem maksymalnej temperatury Zabezpieczenie termometryczne ze zdalną sygnalizacją temperatury Zabezpieczenia odległościowe budowane są jako: – jednosystemowe – posiada jeden człon pomiarowy, do którego w trakcie zwarcia doprowadzane są odpowiednie wielkości napięcia i prądu pętli zwarciowej w zaleŜności od rodzaju zwarcia; – wielosystemowe – zabezpieczenie budowane w wykonaniu sześciosystemowym, gdzie kaŜdy system rozpoznaje inny rodzaj zwarcia; międzyfazowe: A–B, A–C, B–C oraz fazowe: A–0, B–0 i C–0. Model cieplny 95 96 24 2011-07-06 Zakłócenia elektryczne i nienormalne stany pracy generatora wykrywane przez zabezpieczenia generatora to: W zaleŜności od stopnia zagroŜenia dla generatora zabezpieczenia mogą realizować następujące zadania: – – – – – – – – – – – powodować otwarcie wyłącznika głównego transformatora odczepowego; – powodować zamknięcie zaworu odcinającego dopływ pary do turbiny; – powodować samoczynne odwzbudzenie generatora (samoczynne gaszenie pola SGP); – sygnalizować ostrzegawczo nienormalny stan pracy generatora (np. przeciąŜenie). zwarcia międzyfazowe uzwojeń stojana; zwarcia zwojowe uzwojeń stojana; zwarcia doziemne uzwojeń stojana; wzrost napięcia stojana ponad dopuszczalną; przetęŜenia wywołane zwarciami zewnętrznymi; przeciąŜenia prądowe uzwojeń stojana; asymetria obciąŜenia; zwarcia doziemne i doziemne podwójne w obwodzie wzbudzenia; utrata wzbudzenia; utrata synchronizmu. 97 Korzyści stosowania zabezpieczenia cyfrowego: 98 Zakłócenie – moŜliwość łatwego komunikowania się między urządzeniami, zmniejszenie ilości połączeń kablowych; – łatwość przechowywania duŜych zasobów informacji; – moŜliwość realizacji złoŜonych algorytmów działania zabezpieczeń; – moŜliwość samotestowania urządzeń; – zredukowanie kosztu zabezpieczeń; Silnik indukcyjny Silnik synchroniczny Działanie zabezpieczenia Zwarcie w uzwojeniach i przewodach zasilających I>, 3-faz bezpieczniki lub wyzwalacze lub przekaźniki bezzwłoczne wyłączenie Przeciążenie I>, t zależne lub niezależne sygnalizacja lub wyłączenie Obniżenie lub zanik napięcia* U< zwłoczne lub bezzwłoczne Wypadnięcie z synchronizmu – I> lub Q> lub I~ w obw. wzbudzenia wyłączenie odwzbudzenie lub wyłączenie * Zabezpieczenia Schemat blokowy zabezpieczenia cyfrowego 99 od skutków zaniku napięć stosuje się gdy: - samorozruch jest niedopuszczalny ze względu na pracę samego silnika (duŜy prąd rozruchu Ir), na proces technologiczny lub bezpieczeństwo obsługi, - naleŜy zapewnić dobre warunki samorozruchu (po powrocie napięcia) innym silnikom bez 100 zabezpieczeń zanikowych. 25 2011-07-06 Samoczynne ponowne załączanie (SPZ) – zadaniem SPZ jest ponowne załączenie linii po wyłączeniu jej przez automatykę zabezpieczeniową linii. Ponowne, automatyczne załączenie linii następuje po krótkiej przerwie beznapięciowej w linii, potrzebnej na dejonizację przestrzeni połukowej, tzn. przestrzeni, w której podczas zwarcia pośredniego pali się łuk elektryczny (np. między przewodami dwóch faz lub między przewodem fazowym a uziemionym słupem linii). Minimalne czasy dejonizacji przestrzeni połukowej w liniach o napięciu 15÷400 kV wynoszą od 1,1 s do 0,5 s , przy czym dłuŜsze czasy odpowiadają liniom o napięciu 400 kV. Jednofazowe (JSPZ) stosuje się wówczas, gdy wyłącznik składa się z trzech odrębnych jednobiegunowych kolumn wyposaŜonych w indywidualne napędy. Ten rodzaj wyłączników jest wykorzystywany w liniach o napięciu 220 kV i większych. Wielokrotny SPZ – najczęściej dwukrotny – jest stosowany w sieciach SN. W przypadku np. dwukrotnego SPZ cykl łączeń jest następujący: – dla udanego cyklu: wyłączenie – przerwa pierwsza (0,4 1,5 s) – załączenie – wyłączenie – przerwa druga (od kilku sekund do 3 minut) – załączenie, czyli W-Z-W-Z, – dla nieudanego cyklu : W-Z-W-Z-W 101 Zadaniem automatyki samoczynnego załączenia rezerwy (SZR) jest przełączenie zasilania podstawowego na rezerwowe w przypadku zaniku lub nadmiernego obniŜenia się napięcia w torze zasilania podstawowego, przy jednoczesnej pełnej sprawności urządzeń zasilania rezerwowego. Automatyka SZR ma na celu poprawienie niezawodności dostaw energii elektrycznej. WyróŜniamy dwa sposoby pobudzania automatyki SZR: o pełnym i przyspieszonym cyklu działania. Rezerwa jawna – tor zasilania rezerwowego w normalnym układzie pracy nie przenosi Ŝadnego obciąŜenia, jednak moŜe zostać załączony w celu przejęcia całkowitego obciąŜenia. Rezerwa ukryta – źródła zasilania nie są w pełni obciąŜone w normalnym stanie pracy i mogą być czasowo przeciąŜone w wyniku 103 przełączenia całego obciąŜenia na zasilanie z jednego źródła. 102 Wśród wszystkich-dielektryków najlepszymi izolatorami są gazy. Czynnikiem-przesądzającym o wszechstronnym-zastosowaniu izolacji gazowej jest powszechna dostępność, w postaci- powietrza atmosferycznego. Największym ograniczeniem w wykorzystaniu powietrza jako materiału izolacyjnego jest brak moŜliwości konstruowania ich jako układów o polu jednorodnym (w kaŜdym punkcie natęŜenie pola elektrycznego jest takie samo). W warunkach rzeczywistych w układzie elektrodowym wytrzymałość powietrza zaleŜy od: – – – – – geometrii elektrod; właściwości fizycznych powietrza (gęstość i wilgotność); biegunowości elektrod przegród wprowadzonych w przestrzeń międzyelektrodową; przebiegu czasowego przyłoŜonego napięcia. 104 26 2011-07-06 Podstawowym celem stosowania izolacji bezpowietrznej ze względu na właściwości elektryczne jest moŜliwość uzyskania moŜliwie małych gabarytów izolacji. Bardzo istotne jest równieŜ zapewnienie dodatkowych właściwości, np. mechanicznych, cieplnych wynikających z przewidywanych warunków pracy izolacji. Izolację bezpowietrzną moŜna podzielić na następujące rodzaje: – dielektryk stały – izolacja maszyn i kabli średnich napięć; – dielektryk ciekły współpracujący z dielektrykiem stałym w układzie równoległym – izolacja transformatorów średnich napięć; – dielektryk gazowy pracujący zwykle przy nadciśnieniu, współpracujący z dielektrykami stałymi w układzie równoległym – izolacja kabli gazowych i rozdzielni oparta na SF6; – izolacja warstwowa – dielektryk stały współpracuje z dielektrykiem ciekłym lub gazowym – izolacja kabli, kondensatorów. 105 Przepięcia Przepięcie jest to nagły wzrost napięcia w układzie elektrycznym, ponad normalnie panującą w nim wartość. Wartość przepięcia określa się jako krotność napięcia normalnej pracy układu w stosunku do ziemi. kp = Um 2 ⋅U f Um – wartość szczytowa (w stosunku do ziemi) nagłego wzrostu napięcia, Uf – napięcie fazowe normalnej pracy układu, wartość skuteczna przy 50 Hz. Podział przepięć: – przepięcia zewnętrzne, do których zalicza się przepięcia atmosferyczne bezpośrednie i pośrednie – indukowane oraz przerzuty napięcia (zwarcia obwodów wysokiego napięcia z obwodami o niŜszym napięciu), – przepięcia wewnętrzne, których źródłem jest sam obwód oraz czynności 106 i zjawiska w nim zachodzące. Przepięcia zewnętrzne (atmosferyczne): Przepięcia wewnętrzne dzielimy na: – bezpośrednie, występują podczas bezpośredniego uderzenia piorunu w przewód lub przewody fazowe urządzeń elektroenergetycznych. – pośrednie, występują one wówczas gdy prąd piorunu płynie w przewodach odgromowych linii, a w przewodach fazowych tejŜe linii indukują się fale napięciowe lub gdy piorun uderzył w jeden przewód fazowy, w przewodach zaś pozostałych faz indukują się przepięcia wskutek przepływu prądu w fazie trafionej. – łączeniowe, zachodzące w razie wszelkich zmian w obwodach spowodowanych ich normalną eksploatacją (załączanie i wyłączanie elementów obwodów elektroenergetycznych), są to przepięcia spowodowane zmianami parametrów elektrycznych obwodów R, L, C; – dynamiczne, zachodzące w razie nagłych zmian obciąŜeń obwodów; są to typowe przepięcia długotrwałe; – zakłóceniowe, wynikające z róŜnych awaryjnych zmian w obwodach (zwarcia międzyfazowe i doziemienia). 107 108 27 2011-07-06 Ze względu na sposób pracy punktu neutralnego transformatorów i generatorów rozróŜnia się sieci: W zaleŜności od sposobu uziemienia instalacje dzieli się na róŜnego rodzaju układy sieciowe. – z izolowanym punktem neutralnym; – z punktem neutralnym bezpośrednio uziemionym; – z punktem neutralnym uziemionym przez reaktancję indukcyjną (cewkę Petersena) lub przez rezystancję; – z punktem neutralnym izolowanym w czasie normalnej pracy sieci, a uziemionym przez iskiernik przy doziemieniu sieci. T – bezpośrednie połączenie jednego punktu układu (najczęściej przewodu neutralnego) z ziemią; I – wszystkie części mogące znaleźć się pod napięciem w warunkach normalnej pracy (części czynne) są odizolowane od ziemi albo jeden punkt jest połączony z ziemią przez impedancję lub bezpiecznik iskiernikowy. 109 Druga litera (N lub T) określa związek między dostępnymi częściami przewodzącymi a ziemią. Dotyczy to elementów przewodzących instalacji elektrycznej, które mogą być dotknięte i które w normalnych warunkach pracy nie znajdują się pod napięciem. N – metaliczne połączenie podlegających ochronie dostępnych części przewodzących z uziemionym punktem układu sieciowego (neutralnym); T – metaliczne połączenie z ziemią (uziemienie) podlegających ochronie dostępnych części przewodzących, niezaleŜnie od uziemienia punktu neutralnego. 111 110 Następne litery określają związek między przewodem neutralnym N a przewodem ochronnym PE: C – wspólny przewód ochronno-neutralny PEN; S – osobne przewody, z których jeden spełnia funkcję przewodu neutralnego, a drugi przewodu ochronnego PE; C-S – w pierwszej części instalacji (licząc od strony zasilania) wspólny przewód PEN, a w drugiej osobny przewód neutralny N i ochronny PE. 112 28 2011-07-06 T N I C S – terra – neutrum – isolate – common – separate TN-S – ziemia – neutralny – izolowane – wspólny – rozłączny Zerowanie – środek ochrony przeciwporaŜeniowej dodatkowej, polega na połączeniu części przewodzących dostępnych z uziemionym przewodem ochronnym PE lub przewodem ochronno-neutralnym PEN i powoduje w warunkach zakłóceniowych samoczynne odłączanie zasilania. Zerowanie Samoczynne wyłączenie zasilania 113 TN-C Zerowanie Samoczynne wyłączenie zasilania 114 TN-C-S 115 Zerowanie Samoczynne wyłączenie zasilania 116 29 2011-07-06 TT Uziemienie ochronne Samoczynne wyłączenie zasilania IT 117 Z punktu widzenia ochrony przeciwporaŜeniowej rozróŜnia się następujące rodzaje napięć elektrycznych: 1) robocze Uo 2) dotykowe Ud 3) krokowe Ukk 4) raŜeniowe Ur 5) bezpieczne UL 119 Uziemienie ochronna Samoczynne wyłączenie zasilania 118 Ad 1) Napięcie robocze Uo jest to napięcie panujące między częściami przewodzącymi obwodu-elektrycznego a ziemią lub między częściami przewodzącymi naleŜącymi do róŜnych biegunów obwodu elektrycznego. Napięcie to moŜe utrzymywać się stale lub dorywczo i jest zbliŜone swą wartością do napięcia znamionowego. Jeśli na skutek uszkodzenia izolacji przez uziemione urządzenie (połączenie z ziemią metalowych części urządzenia elektrycznego, nie będących w normalnych-warunkach pod napięciem) popłynie prąd zwarciowy do ziemi, to na powierzchni ziemi wokół urządzenia pojawi się napięcie, którego wartość zmniejsza się w miarę zwiększania się odległości. W związku z tym mogą wystąpić niebezpieczne–wartości napięć dotykowych i krokowych. 120 30 2011-07-06 Ad 2) Napięcie dotykowe Ud występuje między dwoma punktami przedmiotów lub ich części nie naleŜących do obwodu elektrycznego, których moŜna jednocześnie dotknąć dwiema częściami ciała, np. dwiema rękami lub ręką i stopą. Wartość napięcia dotykowego zaleŜy od wartości napięcia roboczego oraz rezystancji pomiędzy obudową urządzenia a ziemią. Jest ona na ogół tym mniejsza od wartości napięcia roboczego, im mniejsza jest wartość rezystancji uziemienia obudowy uszkodzonego urządzenia. Jeśli urządzenie, w którym nastąpiło uszkodzenie izolacji roboczej, jest odizolowane od ziemi, to napięcie dotykowe moŜe osiągnąć wartość równą napięciu roboczemu. Napięcie dotykowe moŜna wyrazić wzorem: Ud = (Rcd + 0,5 Rp) Ird gdzie: Rcd – rezystancja ciała człowieka na drodze ręka-nogi; Rp – rezystancja przejścia; Ird – raŜeniowy prąd dotykowy. Napięcie bezpieczene UL [V] Warunki środowiskowe W1 W2 Prąd przemienny o częstotliwości 15 50 Hz 50 25 Prąd stały 120 60 Uk = (Rck + 2 Rp) Irk gdzie: Rck – rezystancja ciała człowieka na drodze noga-noga; Irk – raŜeniowy prąd krokowy. Ad 4) Napięcie raŜeniowe Ur jest to spadek napięcia wzdłuŜ drogi przepływu prądu przez ciało człowieka. W większości przypadków napięcia raŜeniowe są mniejsze od napięć dotykowych i krokowych ze względu na moŜliwość wystąpienia dodatkowych rezystancji w obwodzie prądu raŜenia. 121 Ad 5) Napięcie bezpieczne UL jest to największa bezpieczna wartość napięcia roboczego lub dotykowego utrzymująca się długotrwale w określonych warunkach oddziaływania otoczenia. Rodzaj prądu Ad 3) Napięcie krokowe Uk występuje pomiędzy dwoma punktami na powierzchni gruntu lub stanowiskami odległymi od siebie o krok, czyli o około 1 m; wyraŜa się wzorem: W1 – warunki, w których rezystancja ciała człowieka w stosunku do ziemi wynosi co najmniej 1000 Ω; W2 – warunki w których rezystancja ciała człowieka w stosunku do ziemi wynosi mniej niŜ 1000 Ω. 123 122 Ochrona przeciwporaŜeniowa w instalacjach i urządzeniach elektrycznych ma na celu niedopuszczenie do przepływu przez ciało człowieka prądu raŜeniowego lub ograniczenie czasu przepływu prądu przez szybkie wyłączenie zasilania, aby zapobiec powstaniu groźnych dla zdrowia i Ŝycia skutków. Ochronę przeciwporaŜeniową zapewnia się, stosując: 1) bardzo niskie napięcie; 2) ochronę przed dotykiem bezpośrednim; 3) ochronę przed dotykiem pośrednim. 124 31 2011-07-06 Ad 1) Najskuteczniejszym środkiem ochrony przeciwporaŜeniowej jest stosowanie urządzeń zasilanych ze źródeł o napięciu roboczym nie przekraczającym napięcia bezpiecznego UL. Zastosowanie bardzo niskiego napięcia stanowi ochronę przed dotykiem bezpośrednim i pośrednim (ochronę podstawową i dodatkową). Rodzaje obwodów zasilanych bardzo niskim napięciem: a) SELF (Safety Extra Low Voltage – bardzo niskie napięcie bezpieczne), b) PELV (Protection Extra Low Voltage – bardzo niskie napięcie ochronne), c) FELV (Functional Extra Low Voltage – bardzo niskie napięcie funkcjonalne). 125 PELV – obwód napięcia bardzo niskiego, z uziemieniem roboczym, zasilany ze źródła bezpiecznego zapewniający niezawodne oddzielenie elektryczne od innych obwodów. Najbardziej istotna róŜnica między obwodami PELV i SELV polega na tym, Ŝe części czynne obwodu PELV, tj. jeden przewód fazowy lub biegun obwodu powinny być uziemione. RównieŜ części przewo127 dzące dostępne urządzeń i obwodów PELV powinny być uziemione. SELV – jest to napięcie występujące w obwodzie bez uziemienia roboczego, zasilanym ze źródła napięcia bezpiecznego. Zapewnia niezawodne oddzielenie od obwodu zasilającego nawet w przypadku awarii urządzenia. 126 FELV – obwód napięcia bardzo niskiego, niezapewniający niezawodnego oddzielenia elektrycznego od innych obwodów, a napięcie niskie stosowane jest ze względów funkcjonalnych, a nie dla celów ochrony przeciwporaŜeniowej (jak w SELV). Źródłem zasilania moŜe być kaŜde 128 urządzenie galwanicznie odseparowane od sieci zasilającej. 32 2011-07-06 Ad. 2) Zadaniem ochrony podstawowej jest niedopuszczenie do dotknięcia przez człowieka przewodzących części obwodu elektrycznego. Ma ona równieŜ zabezpieczyć przed poraŜeniem łukiem elektrycznym oraz nie dopuścić, by w chwili opadnięcia przewodu napięcie przenosiło się na przedmioty metalowe znajdujące się w pobliŜu. 129 Ad. 3) Ochronę przed poraŜeniem prądem elektrycznym w razie uszkodzenia izolacji naleŜy zapewnić przez zastosowanie co najmniej jednego ze środków ochrony dodatkowej: a) samoczynne wyłączanie zasilania, b) separacji elektrycznej, c) izolacji stanowiska, d) nieuziemionych połączeń wyrównawczych, e) odbiorników o II klasie ochronności. 131 Do środków ochrony podstawowej zalicza się: – izolację roboczą metalowych części obwodów elektrycznych urządzeń; – osłony gołych części znajdujących się pod napięciem (np. zaciski maszyn elektrycznych); – umieszczenie gołych części będących pod napięciem w trudno dostępnych miejscach; – zabezpieczenie przewodów ruchomych przed uszkodzeniami mechanicznymi; – stosowanie komór łukowych w aparatach elektrycznych; – osłony gołych przewodów wykonane z siatki lub płyt izolacyjnych; – właściwe odstępy izolacyjne gołych szyn rozdzielni od jej metalowej obudowy; – poręcze lub przegrody wykonane z materiałów nie przewodzących utrudniających niezamierzone dotknięcie gołych szyn lub zacisków w pomieszczeniach ruchu elektrycznego. 130 Ad. a) Ochrona przez samoczynne wyłączenie zasilania polega na szybkim wyłączeniu instalacji spod napięcia, gdy nastąpi zwarcie części będącej pod napięciem fazowym z dostępną częścią przewodzącą. Ad. b) Separacja elektryczna polega na zasilaniu odbiornika lub grupy odbiorników za pomocą transformatora separacyjnego lub przetwornicy. Zarówno w razie uszkodzenia izolacji roboczej, jak i podczas dotknięcia bezpośrednio do części czynnej obwodu separowanego nie popłynie prąd raŜeniowy, poniewaŜ obwód elektryczny nie jest zamknięty. Ad. c) Izolacja stanowiska ma na celu odizolowanie od ziemi urządzeń elektrycznych. W otoczeniu stanowiska pracy nie mogą znajdować się przewodzące dostępne części obce. Muszą być one osłonięte izolacją lub znajdować się poza zasięgiem ręki (min. 1,25 m). 132 33 2011-07-06 Obecnie istnieją cztery klasy ochronności: Ad. d) Nieuziemione połączenia wyrównawcze miejscowe zapobiegają pojawieniu się niebezpiecznych napięć dotykowych. Ochrona polega na łączeniu między sobą wszystkich części przewodzących jednocześnie dostępnych i części przewodzących obcych (ciągi instalacji wodnogazowych, zlewozmywaki, wanny metalowe itp.). Ad. e) Doświadczenia uzyskane podczas badań i eksploatacji urządzeń o napięciach międzyfazowych nie większych niŜ 440 V i napięciach fazowych nie większych niŜ 250 V posłuŜyły do opracowania klasyfikacji urządzeń ze względu na stosowany środek ochrony przeciwporaŜeniowej dodatkowej na wypadek uszkodzenia izolacji (klasa ochronności). 133 Urządzenia do ochrony przed bezpośrednim uderzeniem piorunu składają się z następujących elementów: – urządzenia przechwytujące uderzenie pioruna (zwody); – przewód lub przewody odprowadzające; – uziemienia. Zwody umieszcza się na dachach i ścianach budynków lub na masztach obok chronionych obiektów. Zwody łączy się przewodami odprowadzającymi z pozostałymi elementami instalacji odgromowej. Uziemienie słuŜy do odprowadzenia do ziemi udarowych prądów wyładowań atmosferycznych. Najczęściej składa się z taśmy metalowej lub prętów umieszczonych w ziemi. 135 0 – gdy jest jedynie izolacja podstawowa (brak zacisku ochronnego), I – gdy jest zastosowana izolacja podstawowa oraz jest zainstalowany zacisk ochronny do połączenia dostępnych elementów przewodzących z przewodem ochronnym układu sieciowego, II – gdy jest zastosowana izolacja podwójna lub wzmocniona, III – gdy instalacja zasilana jest napięciem bezpiecznym. W urządzeniach II klasy ochronności zastosowano izolację ochronną o parametrach ograniczających do minimum moŜliwość poraŜenia prądem elektrycznym. Najczęściej stosuje się ochronną osłonę izolacyjną (sprzęt gospodarstwa domowego: odkurzacze, młynki do kawy itp.). Izolacja moŜe być wykonana jako izolacja podwójna lub wzmocniona. 134 Warunki skutecznej ochrony przed bezpośrednim uderzeniem pioruna: – zwody muszą być tak dobrane i zainstalowane, aby uderzenia piorunów trafiały w zwody i nie mogły dosięgnąć obiektu chronionego. Strefa ochronna zwodu jest to obszar, do którego wniknięcie uderzenia pioruna jest bardzo mało prawdopodobne. – uziemienie i przewody odprowadzające muszą w sposób bezpieczny odprowadzić prądy piorunów, bez występowania zjawisk wtórnych. Przeskok od instalacji piorunochronnej do uziemionego elementu wewnątrz obiektu chronionego zaleŜy od wartości spadku napięcia na przewodach odprowadzających i uziemienia oraz od odstępu izolacyjnego między przewodami odprowadzającymi i zwieranym obiektem. – wytrzymałość mechaniczna, cieplna i antykorozyjna wszystkich elementów instalacji piorunochronnej. 136 34 2011-07-06 1. Winker W., Wiszniewski A.: Automatyka zabezpieczeniowa w systemach elektroenergetycznych. WNT Warszawa 2004. 2. Synal B., Rojewski W., DzierŜanowski W.: Elektroenergetyczna Automatyka Zabezpieczeniowa – Podstawy, Oficyna wyd. PWr 2003. 3. Kinsner K., Serwin A., Sobierajski M., Wilczyński A.: Sieci elektroenergetyczne. Wydawnictwo PWr 1993. 4. Juchniewicz J., Lisiecki J.: Wysokonapięciowe układy izolacyjne. Wydawnictwo PWr 1980. 5. Dołęga W.: Stacje elektroenergetyczne. Oficyna wyd. PWr 2007. 6. Bełdowski T., Markiewicz H.: Stacje energetyczne. WNT Warszawa 1995. i urządzenia elektro- Dr inż. Marek Głogowski 7. Markiewicz H.: Aparaty elektryczne. PWN Warszawa 1989. 137 138 35