docUniverzita Mateja Bela v Banskej Bystrici Centrum krízového
download 
Reklamacja Transkrypt
Univerzita Mateja Bela v Banskej Bystrici Centrum krízového
Univerzita Mateja Bela v Banskej Bystrici Centrum krízového riadenia Univerzity Mateja Bela Akadémia ozbrojených síl gen. M.R.Š. v Liptovskom Mikuláši Západočeská univerzita v Plzni University of Belegrade v Belehrade Academy for Diplomacy and Security v Belehrade Faculty for European Law and Political Studies v Novom Sade Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego - APEIRON v Krakove Policajná akadémie České republiky v Prahe Metropolitná univerzita v Prahe International and Security Studies Institute pod záštitou Prezidenta Slovenskej republiky J. E. Andreja KISKU BEZPEČNOSTNÉ FÓRUM 2015 SECURITY FORUM 2015 II. Zväzok / II. Volume Zborník vedeckých prác / Volume of Scientific Papers Banská Bystrica 2015 Vedecký výbor / Scientific Board: doc. PhDr. Jana Lasicová, PhD. prof. PhDr. Ján Koper, PhD. doc. PhDr. Rastislav Kazanský, PhD. brig. gen. doc. Ing. Boris Ďurkech, CSc. doc. Ing. Dr. Štefan Danics, Ph.D. prof. ndzw. dr hab Antoni Olak doc. Ing. Ladislav Hofreiter, CSc. plk. gšt. v.v. doc. Ing. Pavel Nečas, PhD. doc. PaedDr. Milan Vošta, Ph.D. doc. Ing. Josef Abrhám, Ph.D. Dr. Mitchell A. Belfer prof. PhDr. Peter Terem, PhD. doc. Vasyl M. Zaplatynskyi, PhD. PhDr. Pavel Hlaváček, Ph.D. pplk. Ing. Pavel Otřísal, Ph.D., MBA doc. JUDr. PhDr. Ivo Svoboda, Ph.D. prof. Ing. Vojtech Jurčák, CSc. Dr. Juliusz Piwowarski prof. nadzw. dr hab. Donat Mierzejewski doc. dr Violeta Rašković Talović prof. dr Branko Krga prof. dr Radomir Milašinović prof. Želimir Kešetović, PhD. prof. dr Marijana Pajvančić brig. gen. v.v. prof. Ing. Miroslav Kelemen, PhD. Organizačný výbor / Organizers: Mgr. Jaroslav Ušiak, PhD. Mgr. Dávid Kollár, PhD. PhDr. Dagmar Nováková, PhD. Mgr. Lucia Husenicová, PhD. Mgr. Lenka Štefániková, PhD. Mgr. Michaela Melková PhDr. Peter Lizák Mgr. Anna Kollárová Mgr. Karolína Tichá Editori / Editors: Mgr. Jaroslav Ušiak, PhD. Mgr. Dávid Kollár, PhD. Recenzenti / Reviewers: Prof. PhDr. Oskar Krejčí, CSc. Prof. PhDr. Ján Koper, PhD. Mgr. Katarína Krokosová Mgr. Tomáš Swiatlowski Mgr. Ján Viselka Mgr. Lucia Spišiaková Mgr. Aleš Kollár Mgr. Maroš Chudovský Mgr. Ján Marko Mgr. Lívia Krempaská Mgr. Hana Vermešová Za obsahovú a jazykovú stránku príspevkov sú zodpovední jednotliví autori. © Vydavateľstvo Univerzity Mateja Bela - Belianum, 2015 ISBN 978-80-557-0850-8 OBSAH / CONTENT I. ZVÄZOK / I. VOLUME KYBERNETICKÁ BEZPEČNOSŤ AKO SÚČASNÁ BEZPEČNOSTNÁ HROZBA / CYBER SECURITY AS CURRENT SECURITY THREAT Donat Jerzy Mierzejewski: KYBERNETICKÉ HROZBY V SÚČASNOM SVETE: POKUS O ANALÝZU /CYBERSPACE THREATS IN CONTEMPORARY WORLD: ANALYSIS ATTEMPT ................................. 11 Miroslav Brvnišťan: OCHRANA INFORMÁCIÍ V SPEKTRE AKTUÁLNYCH BEZPEČNOSTNÝCH HROZIEB / INFORMATION PROTECTION IN A SPECTRUM OF CURRENT SECURITY THREATS . 18 Zuzana Duračinská: OPERATION OF NATIONAL CSIRT TEAM BY PRIVATE SECTOR .......................................................................................... 26 Marta Dobrowolska-Wesołowska: CYBERSPACE, “CYBERMARKET”, CYBER DRUGS BUT REAL THREATS – DANGERS OF “DESIGNER DRUGS” AVAILABILITY ON THE INTERNET FOR THE SECURITY OF YOUNG PEOPLE IN POLAND ........................................... 33 Milan Hanko: ADAPTÁCIA OZBROJENÝCH SÍL NA OPERAČNÉ PROSTREDIE S KYBERNETICKOU DOMÉNOU / ADAPTATION OF THE ARMED FORCES ON THE OPERATIONAL ENVIRONMENT WITH CYBER DOMAIN ................................................... 44 Michaela Melková – Tomáš Sokol: KYBERNETICKÝ PRIESTOR AKO NOVÁ DIMENZIA NÁRODNEJ BEZPEČNOSTI / CYBERSPACE AS NEW DIMENSION OF NATIONAL SECURITY .................................... 54 Katarína Krokosová – Natália Šubrtová: KONCEPT KYBERNETICKEJ BEZPEČNOSTI NA PRÍKLADE NÁRODNEJ STRATÉGIE VYBRANÉHO ŠTÁTU / AN EXAMPLE OF CYBERSECURITY CONCEPT IN THE NATIONAL STRATEGY OF THE DESIGNATED STATE .......................... 65 Radoslav Ivančík – Rastislav Kazanský: KYBERNETICKÁ BEZPEČNOSŤ / CYBER SECURITY ......................................................................................... 78 Lucia Kurilovská – Stanislav Šišulák: SOCIÁLNE SIETE AKO KYBERNETICKÁ HROZBA / SOCIAL NETWORKS AS CYBERTHREATS ...................................................................................... 86 KRÍZOVÝ MANAŽMENT A SIMULÁCIE KRÍZOVÝCH SITUÁCIÍ / CRISIS MANAGEMENT AND SIMULATIONS OF CRISIS SITUATIONS Peter Beňo – Jozef Ristvej: MOŽNOSTI FINANCOVANIA BEZPEČNOSTNÉHO VÝSKUMU V HORIZONTE 2020 / OPPROTUNITIES OF FUNDING SECURITY RESEARCH IN HORIZON 2020 ........................................................................................... 95 Monika Bartnik: ELECTRONIC MONITORING AND SAFETY IN SOCIETY ................................................................................... 106 Olexand I. Lysenko – Sergii M. Chumachenko – Stanislav V. Valuiskyi: KONCEPT AUTOMATIZOVANÉHO SYSTÉMU PRE PRÍPAD NÚDZE O SLEDOVANIE KRITICKEJ INFRAŠTRUKTÚRY / THE CONCEPT OF AN AUTOMATED SYSTEM FOR EMERGENCIES MONITORING ON CRITICAL INFRASTRUCTURE ................................. 115 Martin Kovanič: BOJ PROTI KRIMINALITE A SLEDOVANIE – PRIEMYSELNÉ KAMERY NA SLOVENSKU / FIGHT AGAINST CRIME AND SURVEILLANCE – CCTV IN SLOVAKIA .......................... 122 Paweł Dziekański: KONDYCJA FINANSOWA POWIATU, JAKO CZYNNIK OCENY BEZPIECZEŃSTWA EKONOMICZNEGO (OCENA SYTETYCZNA) / POVIATS FINANCIAL CONDITIONS, AS A FACTOR OF ECONOMIC SECURITY ASSESSMENT (ASSESSMENT SYNTHETIC). 134 Grzegorz Pietrek: SYSTEM PRZECIWPOWODZIOWY W POLSCE / FLOOD SYSTEM IN POLAND ..................................................................... 144 Ján Buzalka – Jana Müllerová: RM/RA CRAMM – NOVÁ METODIKA PRE KRÍZOVÝ MANAŽMENT / RM/RA CRAMM – NEW METHODS FOR CRISIS MANAGEMENT ...................................................................... 153 Milan Marcinek: LINKA TIESŇOVÉHO VOLANIA E CALL V PODMIENKACH SLOVENSKEJ REPUBLIKY / E CALL EMERGENCY NUMBER IN THE SLOVAK REPUBLIC ........................... 161 Jana Müllerová – Roman Michalovič: MINERAL WOOL FIRE SAFETY SIMULATION ................................................................................................ 166 Jana Müllerová – Juraj Vácval: PREDPOVEĎ VÝVOJA PARAMETROV SLEDOVANÝCH NA KÓNICKOM KALORIMETRI Z MALÉHO SÚBORU ÚDAJOV/ PREDICTION OF DEVELOPMENT OF PARAMETERS FROM A SMALL SET OF DATA MEASURED ON A CONE CALORIMETER .. 172 Ľubica Vráblová – Jana Müllerová: POŽIAR V HISTORICKEJ BUDOVE VILLA NEČAS / BACKDRAFT IN HISTORICAL BUILDING VILLA NEČAS ............................................................................................................ 181 TEORETICKÉ A METODOLOGICKÉ ASPEKTY VÝSKUMU BEZPEČNOSTI / THEORETICAL AND METHODOLOGICAL ASPECTS OF SECURITY RESEARCH Ladislav Hofreiter: KONFLIKTOGÉNNE ČINITELE SÚČASNÉHO SVETA / CONFLICTOGENOUS FACTORS IN THE CONTEMPORARY WORLD ........................................................................ 186 Josef Kříha: VÝZNAM IMPLEMENTACE VYBRANÝCH ALTERNATIVNÍCH VYUČOVACÍCH METOD V RÁMCI PROFESNĚ ORIENTOVANÉHO BEZPEČNOSTNÍHO VZDĚLÁVÁNÍ ORIENTOVANÉ NA PŘÍSLUŠNÍKY BEZPEČNOSTNÍCH A KOMUNÁLNÍCH SBORŮ / THE IMPORTANCE OF IMPLEMENTATION OF SELECTED ALTERNATIVE TEACHING METHODS WITHIN A PROFESSIONALLY-ORIENTED SECURITY EDUCATION ORIENTED ON MEMBERS OF THE SECURITY FORCES AND MUNICIPAL POLICE ...................................... 194 Joanna Ewa Kryza – Wojciech Jan Maliszewski: THE CONFLICT IN THE MESOENVIROMENT AS A SECURITY THREAT. TOWARDS A NEW PARADIGM OF THE SECURITY .............................. 209 Andrea Byrtusová: BEZPEČNOSTNÍ PROSTŘEDÍ A ČINITELÉ, KTERÉ HO OVLIVŇUJÍ / THE SECURITY ENVIRONMENT AND FACTORS INFLUENCING SECURITY ENVIRONMENT ........................................... 218 Sławomir Zalewski: DEVELOPMENT OF SCIENCE SAFETY/ SECURITY IN POLAND ............................................................................... 222 Tomasz Dukiewicz – Kamila Kasperska: WSPÓŁCZESNE SYSTEMY BEZPIECZEŃSTWA W FILOZOFICZNEJ WIZJI EMMANUELA KANTA / MODERN SECURITY SYSTEMS IN IMMANUEL KANT'S PHILOSOPHICAL VISION ........................................................................... 229 Katerina Veljanovska: SOCIETAL SECURITY AS A POSITIVE APPROACH FOR DEFENDING SOCIETAL IDENTITY: CONTEMPORARY ASPECTS AND DILEMMAS ...................................... 239 Erik Pajtinka: VOJENSKÁ DIPLOMACIA A JEJ DEFINÍCIA V SÚČASNEJ TEÓRII / MILITARY DIPLOMACY AND ITS DEFINITION IN THE CURRENT THEORY ................................................ 246 Dalibor Vlček: VÝVOJOVÉ ČRTY DIPLOMACIE: HLAVNÉHO NÁSTROJA MIEROVÉHO RIEŠENIA SPOROV: NIEKTORÉ METODOLOGICKÉ ASPEKTY / DEVELOPMENT FEATURES OF DIPLOMACY AS A FUNDAMENTAL INSTRUMENT FOR THE PEACEFUL RESOLUTION OF CONFLICTS: SOME METHODOLOGICAL ASPECTS ................................................................. 253 Daniela Škutová: IDEOLOGICKÉ ASPEKTY SLOVENSKEJ PRAVICE VO VÝSKUME BEZPEČNOSTI / IDEOLOGICAL ASPECTS OF SLOVAK RIGHT-WING IN SECURITY RESEARCH ................................ 264 Lucia Spišiaková: KVÁZI - ŠTÁT: MEDZINÁRODNE NEUZNANÝ ALEBO VNÚTORNE NESUVERÉNNY ŠTÁT? / QUASI - STATE: THE INTERNATIONALLY UNRECOGNIZED OR INTERNALLY NONSOVEREIGN STATE? ................................................................................... 271 Mária Holubová: DIPLOMATICKÉ AKTIVITY EURÓPSKYCH VEĽMOCÍ NA BALKÁNE V ROKOCH 1878-1914 / DIPLOMATIC ACTIVITY OF THE EUROPEAN POWERS IN THE BALKANS IN THE YEARS 1878-1914 .. 279 Lucia Husenicová: THEORIZING FOREIGN AND SECURITY POLICY: NEO-CLASSICAL REALISM VS. STRATEGIC CULTURE ...................... 288 Dávid Kollár: IDEOLOGICKÉ PRÚDY RUSKEJ ZAHRANIČNEJ A BEZPEČNOSTNEJ POLITIKY A INTERNÉ VPLYVY NA JEJ TVORBU / IDEOLOGICAL DIRECTION OF RUSSIAN FOREIGN AND SECURITY POLICY AND THE INTERNAL EFFECTS ON ITS CREATION ............... 294 BEZPEČNOSŤ A INTEGRÁCIA BALKÁNSKYCH ŠTÁTOV / SECURITY AND INTEGRATION OF THE BALKAN STATES Marta Zorko: TURNING BORDERS OF WAR INTO BORDERS OF PEACE AND BACKWARDS – RE-BORDERING PROCESSESS AND EUROPEANIZATION IN WESTERN BALKANS ....................................... 301 Leonas Tolvaišis: EUROPEAN SECURITY SPACE IN THE CONTEXT OF UKRAINE CRISIS: INTERNAL STATE STABILITY AND IMPLICATIONS FOR WESTERN BALKAN STATES ............................................................ 308 Želimir Kešetović – Višnja Samardžija – Ivana Skazlić: SAVA COMMISSION’S ROLE IN IMPROVING SECURITY IN SOUTH-EASTERN EUROPE ................................................................... 318 Jozef Vystavel: SPOLUPRÁCA MEDZI SRBSKOM A NATO: NEVYHNUTNOSŤ ALEBO PRAGMATIZMUS / COOPERATION BETWEEN SERBIA AND NATO: NECESSITY OR PRAGMATISM ....... 329 Ivan Majchút: BOSNA A HERCEGOVINA PO VOĽBÁCH V OKTÓBRI 2014 / BOSNIA AND HERZEGOVINA AFTER THE OCTOBER 2014 ELECTIONS ................................................................................................... 339 Vesna Stanković Pejnović: SECURITY THROUGH ETNICITY IN MACEDONIAN CASE ................................................................................... 347 Goran Vasilevski – Oliver Andonov: CULTURAL AND ETHNONATIONAL DIFFERENCES: FACTOR OF SECURITY AND INTEGRATION IN THE BALKANS ............................................................ 356 II. ZVÄZOK / II. VOLUME BEZPEČNOSTNÉ PROSTREDIE EURÓPY V KONTEXTE KRÍZY NA UKRAJINE / EUROPEAN SECURITY SPACE IN THE CONTEXT OF UKRAINE CRISIS Vasyl Zaplatynskyi: BEZPEČNOSŤ V EURÓPE A HYBRIDNÁ VOJNA NA UKRAJINE / SECURITY OF EUROPE AND THE HYBRID WAR IN UKRAINE ........................................................................................ 375 Leszek Fryderyk Korzeniowski: EURÓPA V PERSPEKTÍVE OHROZENÍ POĽSKA A UKRAJINY / EUROPA IN THE PERSPECTIVE THREATS POLISH AND UKRAINIAN .......................................................................... 386 Inga V. Uriadnikova – Sergey N. Chumachenko – Vladimir G. Lebedev: PROTECTION OF CRITICAL INFRASTRUCTURES IN UKRAINE UNDER CONDITIONS OF HYBRID WARFARE ....................................... 393 Eugeniusz Janula: ANEKSJA KRYMU PRZEZ FEDERACJĘ ROSYJSKĄ 2014. OPERACJA MILITARNA CZY LOGISTYCZNA? / ANNEXATION OF THE CRIMEA BY RUSSIAN FEDERATION IN 2014. MILITARY OR LOGISTIC OPERATION? .................................................. 401 Ľubomír Čech: URAJINSKÁ KRÍZA A ZAHRANIČNOPOLITICKÉ SMEROVANIE POSTSOVIETSKEJ STREDNEJ ÁZIE / UKRAINIAN CRISIS AND FOREIGN POLICY ROUTING OF POST-SOVIET CENTRAL ASIA ............................................................................................ 423 Fabian Baxa: JAKÉ JSOU EVROPSKÉ ZÁJMY NA UKRAJINĚ A KDO JE PROSAZUJE / WHAT ARE EUROPEAN INTERESTS IN UKRAINE AND WHO PROMOTES THEM ................................................ 435 Martin Horemuž: OZBROJENÝ KONFLIKT NA UKRAJINE A JEHO DOPAD NA ZAHRANIČNÚ A BEZPEČNOSTNÚ POLITIKU RUSKEJ FEDERÁCIE / ARMED CONFLICT IN UKRAINE AND ITS IMPACT ON THE FOREIGN AND SECURITY POLICY OF THE RUSSIAN FEDERATION ................................................................................................ 444 Tomasz Dukiewicz – Kamila Kasperska: EKSPANSJA MILITARNA ROSJI W REGIONIE ZAGROŻENIEM DLA GRUPY PAŃSTW NADBAŁTYCKICH ̶ LITWY, ŁOTWY I ESTONII / RUSSIA'S MILITARY EXPANSION IN THE REGION OF A THREAT TO THE BALTIC STATES OF LITHUANIA, LATVIA AND ESTONIA ................. 454 Malina Kaszuba: IMPLIKACJE KRYZYSU UKRAIŃSKIEGO DLA SOJUSZU PÓŁNOCNOATLANTYCKIEGO / NATO IMPLICATIONS FOR UKRAINIAN CRISIS ............................................................................ 466 Andrzej Limański – Ireneusz Drabik: KRYZYS NA UKRAINIE I JEGO WPŁYW NA BEZPIECZEŃSTWO W EUROPIE / CRISIS IN UKRAINE AND ITS IMPACT ON SECURITY IN EUROPE ........................................ 474 Łukasz Makowski – Sylwia W. Żechowska: ROSYJSKA POLITYKA ENERGETYCZNA WE WSCHODNIEJ EUROPIE: KONFLIKT UKRAIŃSKI / RUSSIA'S ENERGY POLICY IN EASTERN EUROPE: THE CONFLICT WITH UKRAINE .............................................................. 484 Dagmar Nováková: ÚLOHA EÚ PRI RIEŠENÍ KONFLIKTU NA UKRAJINE/ THE EU ROLE IN CONFLICT IN UKRAINE ........................ 493 Štěpán Strnad: RUSKÉ ČEKÁNÍ NA EVROPSKOU „NEOKONZERVATIVNÍ REVOLUCI“ - VZÁJEMNÁ POTŘEBA POLITICKÉ PODPORY EVROPSKÉ KRAJNÍ PRAVICE A RUSKA / RUSSIAN WAITING FOR EUROPEAN “NEOCONSERVATIVE REVOLUTION“ - MUTUAL NEED OF POLITICAL SUPPORT OF EUROPEAN FAR-RIGHT AND RUSSIA ..................................................... 500 SÚČASNÉ BEZPEČNOSTNÉ VÝZVY / CONTEMPORARY SECURITY CHALLENGES Zbigniew Grzywna: ŹRÓDŁA ZAGROŻEŃ BEZPIECZEŃSTWA WSPÓŁCZESNYCH MIAST / THE SOURCES OF SAFETY THREATS IN CONTEMPORARY CITIES ..................................................................... 512 Jozef Kubica: AFGANISTAN – ROLA POLSKIEGO KONTYNGENTU W OPERACJI PAKTU PÓŁNOCNOATLANTYCKIEGO / AFGHANISTAN – THE ROLE OF POLISH CONFINGENT IN THE NATO OPERATIONS .. 528 Vojtech Jurčák – Radoslav Ivančík: ZÁKLADNÉ PRINCÍPY USKUTOČŇOVANIA MIEROVÝCH OPERÁCIÍ OSN / BASIC PRINCIPLES OF IMPLEMENTATION OF THE UN PEACEKEEPING OPERATIONS ................................................................. 535 Dariusz Majchrzak: MILITARY THREATS FOR NATIONAL SECURITY OF POLAND .............................................................................. 543 Jozef Sabol – Bedřich Šesták: MEZINÁRODNÍ SESKUPENÍ A ORGANIZACE V BOJI PROTI CBRN TERORISMU / INTERNATIONAL BLOCS IN THE FIGHT OF CBRN TERRORISM ...... 553 Štefan Danics: POPULISMUS – EXTREMISMUS A ANTIESTABLISMENTOVÁ OPOZICE / POPULISM- EXTREMISM AND ANTI-ESTABLISHMENT OPPOSITION ........................................... 566 Bogusław Ślusarczyk: BARIERY I SZANSE WYKORZYSTANIA ŹRÓDEŁ ENERGII ODNAWIALNEJ W POLSCE / OPPORTUNITIES AND BARRIERS TO THE USE OF RENEWABLE ENERGY IN POLAND ...... 572 Rajmund Morawski: METODYKA PREWENCJI DZIAŁANIA STRESU WŚRÓD ŻOŁNIERZY WOJSK SPECJALNYCH. NA PRZYKŁADZIE ŻOŁNIERZY JEDNOSTKI SPECJALNEJ GROM / STRESS PREVENTION METHODS OF SPECIAL FORCES SOLDIERS. EXAMPLE OF THE GROM SOLDIERS ...................................................... 581 Milan Labuzík – Ján Jurčák: AKO ĎALEJ V BOJI PROTI RADIKALIZÁCII A NÁBORU TERORISTOV / HOW TO CONTINUE FIGHTING RADICALIZATION AND RECRUITMENT) OF TERRORISTS ........................................................................................... 598 Alena Budveselová: IMPLIKÁCIE ZASTAVENIA VÝSTAVBY PLYNOVODU SOUTH STREAM PRE EURÓPSKU ENERGETICKÚ BEZPEČNOSŤ / IMPLICATIONS OF THE SOUTH STREAM PIPELINE DEMISE FOR THEEUROPEAN ENERGY SECURITY .............................. 606 Małgorzata Lipińska-Rzeszutek: ATTITUDES OF POLES TOWARDS FOREIGNERS AS AN ELEMENT OF CULTURAL SECURITY OF THE REPUBLIC OF POLAND / POSTOJ POLIAKOV K CUDZINCOMAKO ELEMENT KULTÚRNEJ BEZPEČNOSTI POĽSKEJ REPUBLIKY .......... 612 Ladislav Čeri – Monika Čeriová: VPLYV GLOBALIZÁCIE NA MEDZINÁRODNÉ VZŤAHY A ICH NESTÁLOSŤ V TRANSATLANTICKOM BEZPEČNOSTNOM PRIESTORE / IMPACT OF GLOBALISATION ON INTERNATIONAL RELATIONS AND ITS VOLATILITY IN TRANSATLANTIC SECURITY SPACE ........................ 620 Bożena Sowa: PODATEK DOCHODOWY W DZIAŁALNOŚCI GOSPODARCZEJ PRZEDSIĘBIORSTW / INCOME TAX IN THE ECONOMIC ACTIVITY OF ENTERPRISES ............................................... 628 Radomír Kaňa – Monika Mynarzová: COOPERATION OF THE EUROPEAN UNION AND ITS PARTNERS IN THE FIELD OF GLOBAL SECURITY .............................................................................. 641 Wojciech Lis: THE PLACE AND ROLE OF THE POLICE IN THE SYSTEM OF PUBLIC SAFETY AND ORDER OF THE REPUBLIC OF POLAND .. 650 Pavel Otřísal – Stanislav Florus: POJETÍ BEZPEČNOSTNÍCH HROZEB NA STRATEGICKÉ A OPERAČNÍ ÚROVNI A JEJICH VZTAH K OCHRANĚ SPECIALISTŮ CHEMICKÉHO VOJSKA ARMÁDY ČESKÉ REPUBLIKY/ PERCEPTION OF SECURITY THREATS ON THE STRATEGICAL AND OPERATIONAL LEVEL AND THEIR RELATIONSHIP TO THE CZECH ARMED FORCES CHEMICAL CORPS SPECIALISTS´ PROTECTION .. 659 Pavel Otřísal – Zdeněk Melichařík: BEZPEČNOSTNÍ HROZBY A JEJICH DOPAD NA NĚKTERÉ TRENDY ROZVOJE DEKONTAMINACE S NÁVAZNOSTÍ NA OCHRANU SPECIALISTŮ CHEMICKÉHO VOJSKA AČR / SECURITY THREATS AND THEIR IMPACT ON SOME TRENDS OF DECONTAMINATION DEVELOPMENT WITH RELATIONSHIP ON THE CZECH ARMED FORCES CHEMICAL CORPS SPECIALISTS´ PROTECTION ................................................................................................ 669 Břetislav Štěpánek: VYBRANÉ VÝZNAMNÉ PRÍSTUPY K UTLÁČANIU CBRN TERORIZMU / SOME SIGNIFICANT APPROACHES TO REPRESSION AGAINST CBRN TERRORISM ........................................... 677 Dana Benčiková: CULTURAL INTELLIGENCE AND HOW MUCH DIFFERENCE IT MAKES IN TIMES OF CONFLICT ................................ 683 Barbora Hradňanská: ČÍNSKO-LATINSKOAMERICKÉ VZŤAHY V KONTEXTE POĽNOHOSPODÁRSKYCH ZÁUJMOV ČĽR / SINO-LATIN AMERICAN RELATIONS IN THE CONTEXT OF AGRICULTURAL INTERESTS OF THE PRC ............................................ 692 Ján Marko: REGIONÁLNA BEZPEČNOSTNÁ DYNAMIKA V SUBSAHARSKEJ AFRIKE – TEORETICKÉ RÁMCE / REGIONAL SECURITY DYNAMICS IN SUB-SAHARAN AFRICA THEORETICAL FRAMEWORKS ................................................................ 701 Zuzana Husárová – Lívia Krempaská: POSTAVENIE A POTENCIÁL ČĽR V KONTEXTE STABILITY SÚČASNÉHO SVETOVÉHO USPORIADANIA / STATUS AND THE POTENTIAL OF PEOPLE´S REPUBLIC OF CHINA IN TERMS OF STABILITY OF CURRENT POLITICAL SYSTEM ........... 712 Martina Šinkovičová – Tomáš Swiatlowski: KLIMATICKÉ ZMENY A ĽUDSKÁ BEZPEČNOSŤ: SEKURITIZÁCIA ENVIRONMENTÁLNYCH UTEČENCOV / CLIMATE-CHANGE RELATED THREATS AND HUMAN SECURITY: PROCESS OF SECURITIZING ENVIRONMENTAL REFUGEES ..................................................................................................... 720 Antoni Olak: WPŁYW GLOBALIZACJI NA BEZPIECZEŃSTWO WEWNĘTRZNE POLSKI – ZARYS PROBLEMATYKI / THE IMPACT OF GLOBALIZATION ON THE INTERNAL SECURITY OF POLAND OUTLINE OF ISSUES ................................................................................... 729 Anna Kollárová – Aleš Kollár: KOMPLEX DEMOGRAFICKÝCH FAKTOROV REGIÓNU JUŽNÉHO KAUKAZU / COMPLEX OF DEMOGRAPHIC ASPECTS OF THE SOUTH CAUCASUS REGION ...... 740 Maroš Chudovský – Karolina Tichá: BEZPEČNOSTNÁ DILEMA V ČÍNSKO-INDICKÝCH VZŤAHOCH / SECURITY DILEMMA IN CHINAINDIA RELATIONS ....................................................................................... 746 Jaroslav Ušiak – Radoslav Ivančík: PRÍČINY A PODSTATA TERORIZMU/ CAUSES AND NATURE OF TERRORISM ................................................. 758 BEZPEČNOSŤ V EURÓPE A HYBRIDNÁ VOJNA NA UKRAJINE SECURITY OF EUROPE AND THE HYBRID WAR IN UKRAINE Vasyl Zaplatynskyi1 ABSTRACT The article deals with the threats to European security in connection with a hybrid war in Ukraine. The conflict in the East of Ukraine is considered as a new kind of war, which was called "hybrid war". Every war has elements typical for a hybrid war, but the conflict in Ukraine acquired specific features allowed to call it a hybrid war or insidious war. To effectively counter the deployment of hybrid war on their territories, the majority of States are not capable. European countries are virtually protected from such wars. According to analysts, in the near future, hybrid war may erupt in the Baltic States or other parts of Europe. Key words: hybrid war, security, Europe, non-military activities Úvod Vojenský konflikt na východe Ukrajiny pravdepodobne ovplyvní osud celej Európy. Mnoho vedcov i analytikov porovnáva tento konflikt s inými podobnými, ktoré sa odohrali alebo odohrávajú v rôznych častiach sveta. Treba však zdôrazniť, že konflikt na východe Ukrajiny má niektoré osobitné črty a jeho priebeh má dopad na mnohé európske štáty. Na jeho riešení sa podieľajú štáty nielen v Európe, ale aj vo svetovom meradle. Hoci tento konflikt veľmi rýchlo demonštroval ukazovatele platné pre každú inú vojnu, názov hybridná vojna ho charakterizuje najpresnejšie. Konflikt má i ďalšiu dimenziu – medzinárodnú. Politici, biznismeni, armáda, riadiace a inštitucionálne zložky spoločnosti v mnohých krajinách budú musieť riešiť otázku pripravenosti štátu na takýto typ konfliktu. Konflikt ako taký sa začal dávno predtým, ako nadobudol charakter hybridnej vojny. V podstate je jeho prvotnou príčinou rozpad Sovietskeho zväzu a získanie nezávislosti Ukrajiny. Konflikt však existoval najmä v ekonomickej sfére, a len zriedkakedy sa objavoval aj v širších politických, sociálnych 1 Zaplatynskyi Vasyl, candidate of sciences (PhD), docent, honoured professor, President of Academy of Safety and Bases of Health; associate professor (docent) of National University of Physical Education and Sport of Ukraine. The member of Scientific and Methodological Commission of Сivil Safety of the Methodological Board of the Ministry of Education and Science of Ukraine. Adresa: st. Milyutenko 17, fl. 67, Kiev, 02156, Ukraine, [email protected]. 375 súvislostiach ako príklad možno použiť konflikt medzi Ukrajinou a Ruskom kvôli plynu. 1 Trhovo – ekonomické konflikty medzi Ruskom a Ukrajinou do roku 2014 Prvým rusko-ukrajinským „plynovým konfliktom“ boli udalosti z 20.februára 1993, keď sa vedenie spoločnosti GAZPROMu rozhodlo znížiť dodávku plynu na Ukrajinu, kvôli zadlženosti a platobnej neschopnosti Ukrajiny. Po finančnom vyrovnaní sa konflikt transformoval z politickej sféry do sféry ekonomickej. V roku 2008 konflikt znova prešiel do politickej sféry. Od 1. januára 2009 boli znova znížené dodávky pre Ukrajiny. Od 5. januára 2009 sa znížili dodávky aj pre európskych odberateľov. (Putin, 2009) Od 7. januára 2009 bol tranzit ruského plynu cez ukrajinského územie prerušený úplne. Po negociáciách, ktoré ustálili ceny, bol konflikt zažehnaný. Po revolúcii v roku 2014 sa plynový konflikt na Ukrajine obnovil, až 30. októbra 2014 sa v Bruseli podarilo dosiahnuť dohodu a konflikt urovnať. Ukrajinsko-ruský plynový konflikt sa v tejto dobe stal vážnym problémom pre mnohé európske štáty. Ukázalo sa, že jeden z najdôležitejších prvkov energetickej kritickej infraštruktúry európskych štátov závisí od postoja Ruska, ale aj od postoja Ukrajiny z toho dôvodu, že práve cez jej územie vedú tranzitné trasy. Dôsledkom toho bolo vypracovanie plánov na diverzifikáciu zdrojov i tranzitu energetických surovín do Európy, čo samozrejme predpokladalo výstavbu nových terminálov i plynovodov, ktoré by prepojili európske štáty na nórske zdroje (Результатом российско-украинского газового спора станет газопорт в Польше, 2014), na zdroje v Severnej Afrike (Как Европа будет спасаться от России, 2014), a tiež zo Strednej Ázie, pričom by všetky obchádzali Rusko. (Газовые конфликты между Россией и Украиной, 2014) Ukrajinsko-ruský plynový konflikt sa v poslednom čase transformoval na trhovú vojnu. Trhová vojna (ang. trade war, rus. targovaja vojna) - je trhové súperenie štátov, ktoré vzniká a pretrváva kvôli získaniu a ovládnutiu zahraničných trhov (obranná alebo útočná trhová vojna). Obranná trhová vojna) vzniká ako opatrenia voči „okupácii“ národnej ekonomiky. Trhové vojny sú v podstate stálou súčasťou širšej ekonomickej vojny a prebiehajú v mnohých štátoch sveta. Ukrajina a Rusko viedli niekoľko takýchto vojen, napr. „bonbónovú vojnu“ (Билоусова, 2013). Ako vážny konflikt sa javila aj situácia v súvislosti so stavbou hrádze z ostrova Tuzla na Tamanský polostrov. Tamanský polostrov patrí Ruskej federácii, od Krymského polostrova (v roku 2003 patri Ukrajine) ho oddeľuje Kerčský prieliv. Hranica medzi Ruskou federáciou a Ukrajinou prechádza zo severu na juh práve Kerčským prielivom, kde sa nachádza aj ostrov Tuzla. V roku 2003 sa uvedený konflikt začal sporom o to, komu vlastne ostrov patrí. Stavbou hrádze Ruská federácia potvrdila, že ostrov považuje za 376 svoje územie. Pretože Kerčský prieliv spája Čierne more a Azovské more, mala stavba hrádze vplyv na možnú zmenu statusu Kerčského prielivu, ale aj bazénu Azovského mora. (МИД Украины, 2005) Zmysel tohto konfliktu bol v ekonomických výhodách týkajúcich sa aj kontroly Kerčského prielivu a vplyvu na bazén Azovského mora. Problémy spojené s teritoriálnymi nárokmi, ktoré môže Rusko uplatňovať sa však netýkajú len Azovského a Čierneho mora, môžu nastať rovnako v Barentsovom, Baltickom, Ochotskom a Japonskom mori. Od roku 1991 sa vo vzťahoch Ukrajiny a Ruska neustále objavujú prvky ekonomickej vojny, pričom ako agresívna strana oveľa častejšie vystupuje Rusko. Ekonomická vojna podľa názoru A.M. Morozova (1996) je proces, v ktorom jedna strana oslabuje druhú pomocou prisvojovania si materiálnych zdrojov druhej strany. Uskutočňuje sa to pod nátlakom, alebo pod hrozbou vojny, ale tiež za výdatnej pomoci bábkových vlád. Ekonomická vojna môže prebiehať aj pomocou uplatňovania rôznych propagandistických hesiel typu: boj za demokraciu, ekológiu, boj za práva národnostných menšín i mnohých ďalších. (Морозов, 1996) Ak je ekonomická vojna realizovaná takýmto spôsobom, je veľmi úzko spojená s psychologickou vojnou. Ukrajinsko – ruská ekonomická vojna vyvrcholila tým, že začal ozbrojený konflikt na východe Ukrajiny. Ekonomická vojna sa transformovala na hybridnú vojnu. Treba zdôrazniť, že táto transformácia vojny nastala na pozadí vážnej politickej krízy v ukrajinsko-ruských vzťahoch v súvislosti s revolučnou zmenou vlády na Ukrajine. V Rusku tieto udalosti nazvali prevratom, na Ukrajine Revolúciou za dôstojné hodnoty. 2 Anexia Krymu Ruskom Po Revolúcii za dôstojné hodnoty v roku 2014, konflikt s Ruskom nadobudol nové črty. Prvá etapa ruskej intervencie je známa ako obsadenie Krymu. Oficiálne bola táto operácia spustená 23. februára 2014. V tento deň sa na Kryme začali zosilňovať separatistické nálady občanov, nad budovou mestskej rady (zastupiteľstva) mesta Kerč bola odstránená ukrajinská zástava a nahradila ju ruská. Obsadenie Krymu bolo dobre zorganizované a netrvalo ani mesiac. Už 17. marca 2014 sa republika Krym obrátila na Rusko, so žiadosťou o pripojenie. 18. marca bol podpísaný medzištátny Dohovor medzi Ruskom federáciou a Republikou Krym o jej prijatí do Ruskej federácie. 21. marca bol na Kryme ustanovený federálny orgán s centrom v Simferopole. Obsadenie Krymu sa uskutočnilo na pozadí vojensko-politického tlaku Ruska nasmerovanému voči novej ukrajinskej vláde, v prvom rade na silové štruktúry, vlády, obchod, ekonomiku a obyvateľov Krymu ako súčasti Ukrajiny. Tlak sa stupňoval do tej miery, že Rusko avizovalo priamy vojenský útok na teritórium Krymského polostrova. Prezident Ruskej federácie 1. marca 2014 377 predložil Rade federácie návrh o vstupe ruských vojsk na Krym a v ten istý deň obe komory Štátnej dumy tento vstup odhlasovali. Dôsledky tohto tlaku, ako aj ďalšie udalosti majú výlučne politický charakter. Lídri opozície a Viktor Janukovyč 21. februára 2014 podpísali dohodu o riešení krízy na Ukrajine (Oпозиція підписала з Януковичем угоду про подолання кризи, 2014), prešlo 10 dní a Viktor Janukovyč ušiel do Ruska, zatiaľ čo nová ukrajinská vláda nemala ešte usporiadané štruktúry horizontálnej a vertikálnej deľby moci. Dôležité je nestrácať zo zreteľa nasledovné údaje: na Kryme sa nachádza 70% infraštruktúry ruskej Čiernomorskej flotily a v súlade s tým sa postupne zvyšoval kontingent ruskej armády na počet 25 000 vojakov. (Шойгу: действия Минобороны РФ в Крыму были вызваны угрозой жизни мирного населения, 2014) Dohovory medzi Ukrajinou a Ruskom z 31. mája 1997 o statuse a podmienkach dislokácie Čiernomorskej flotily Ruska na ukrajinskom teritóriu, v ukrajinských teritoriálnych vodách i na súši určovali, že mohla tu mohla byť dislokovaná skupina ruských plavidiel a lodí v počte 388, z toho 14 dieselových ponoriek, na prenajatých letiskách v Gvardejskom a v Sevastopole (Kače) mohlo byť distribuovaných 161 lietadiel. Téma rozmiestnenia ruskej armády na Kryme sa neraz stala dôvodom politických konfliktov na Ukrajine, ale rezonovala aj v rusko-ukrajinských vzťahoch. Posledným dokumentom na túto tému boli Charkovské dohovory o predĺžení termínu prenajatia základní Čiernomorskej flotily Ruskej federácie na Kryme na 25 rokov (po roku 2017), s možnosťou ďalšieho predĺženia o 5 rokov (v rokoch 2042 – 2047). (Медведев и Янукович подписали соглашение о продлении базирования Черноморского флота, 2010) Z tohto hľadiska je obsadenie Krymu Ruskom pokračovaním konfliktu, ktorý začal, ako sme uviedli vyššie, rozpadom Sovietskeho zväzu. V roku 1992, keď už rozpad bol definitívny, prešla Čiernomorská flotila pod kontrolu Ukrajiny, na základe teritoriálnej suverenity. V Čiernomorskej flotile však slúžilo mnoho dôstojníkov, námorníkov z Ruska, ktorí sa odmietli podriadiť ukrajinskej vláde a opustili vojenské základne v Sevastopole. V zmysle medzinárodného práva a prebiehajúcich dohovorov, bol vypracovaný návrh rozdeliť flotilu percentuálne – 50% Rusku, 50% Ukrajine. 9. júna 1995 však prezidenti L. Kučma a B. Jeľcin podpísali dohodu o rozdelení 18,3% lodí VMS Ukrajine a 81,7% pravidiel VMS Ruskej federácii. Samotný fakt rozdelenia flotily vyvoláva množstvo ďalších otázok, analytici sa tiež nerozhodujú na odpovediach. Napríklad, podľa údajov zverejnených v „Zrkadle týždňa“ reálne platby za prenájom môžu byť až 1,5 miliardy dolárov, ak berieme do úvahy prenájom v Sevastopole a Feodosija, ďalej platby za prenájom rekreačných objektov, za vojenské polygóny a letiská a tiež za využívanie rádioaktívnych zdrojov. (Иванов, 2008) Otázka pripojenia Krymu k Rusku bola aktuálna už dlho pred rokom 2014. A. Prisyazhnyuk (2008) komentovala v roku 2008 krymskú otázku ako 378 hrozbu o možnom vojenskom vpáde Ruska na Ukrajinu práve kvôli Čiernomorskej flotile a kontrole situácie na Kryme, ako aj v celom bazéne Čierneho mora. V tom čase, ale aj dnes je Rusko z pohľadu Ukrajiny vnímané ako štát, ktorý sa nechce vzdať územia Krymu, z vyššie uvedených strategických dôvodov. (Присяжнюк, 2008) Vice-premiér Ruskej federácie R.F.S. Ivanov komentoval 19. októbra 2008 správy v niektorých európskych médiách týkajúce sa snahy Ruska odtrhnúť prístav Sevastopol alebo aj celý Krymský polostrov od Ruska ako „propagandu v štýle studenej vojny.“ Povedal tiež, že Rusko vojnu neplánuje, ani nechce začínať akýkoľvek konflikt s inými štátmi. Pripomenul, že Ruská federácie uznala teritoriálnu celistvosť bývalých sovietskych zväzových republík ešte v roku 1991. (Иванов, 2008) 11. septembra 2009 sa uskutočnilo stretnutie predstaviteľov medzinárodného diskusného klubu „Valday“, na ktorom premiér Ruskej federácie V. Putin dôrazne vyhlásil, že všetky rozhovory týkajúce sa pripojenia Krymu k Rusku majú len provokačný charakter. Podľa mienky Potekhina, V. Putin bol nútený dať vyhlásenie, že Rusko nemá o Krym záujm. (Присяжнюк, 2008) Treba si všimnúť i ďalší fakt – vice-premiér R.F. S. Ivanov ešte v roku 2008 vyhlásil, že ak Ukrajina nepredĺži prenájom ruskej Čiernomorskej flotile „ ... je to problém Ukrajiny a nie Ruska.“ (Иванов, 2008) Výrok možno vnímať aj ako skrytú hrozbu, ale aj ako potvrdenie toho, že určitý plán na zotrvanie Čiernomorskej flotily na Ukrajine už existoval. Rusko teda úspešne realizovalo plán na ochranu svojej Čiernomorskej flotily na Kryme, uskutočnil sa ako anexia polostrova, ktorú možno vnímať aj ako „pirátstvo na medzinárodnej úrovni“. Anexia Krymu porušila viaceré medzinárodné dohovory, napríklad: - Helsinský záverečný akt (1975) o neporušiteľnosti hraníc Európe, - Budapeštianske memorandum (1994) o garancii bezpečnosti na Ukrajine, - Dohovor o priateľstve, spolupráci a partnerstvo medzi Ukrajinou a Ruskom (1997), - Dohovor medzi Ukrajinou a Ruskou federáciou o rusko-ukrajinskej štátnej hranici z 28. januára 2003 (ratifikovaný 20. apríla 2004). Anexia Krymu má teda ekonomické geopolitické vnútropolitické i vojenské príčiny. Súvisí aj s obrovskými zásobami prírodných uhľovodíkov, nachádzajúcich sa v Čiernom mori, ktoré sú porovnateľné s celkovými zásobami v Rusku. Z hľadiska geopolitického a vojenského znamená anexia reálne kroky k vybudovaniu osi Podnestersko-Krym-Abcházsko (i Južné Osetsko), ako nárazníkovej zóny medzi Ruskom a NATO na juhu. V Rusku vnímajú anexiu Krymu ako veľké víťazstvo, J. Hakamada (2014) vyslovil V. Putinovi poklonu týmito slovami: „Vykonali ste 379 superoperáciu bez jediného výstrelu. Je obdivuhodné, to čo ste dnes čestne vyhlásili, že „zelení ľudkovia“ – to nie sú mimozemšťania, ale naši vojaci, ktorí ochraňovali ruských ľudí.“ (Прямая линия с Владимиром Путиным, 2014) Dotyčný štátnik však zabudol povedať pred kým vlastne zachraňovali ruských ľudí? Anexia Krymu Ruskom môže mať ďalekosiahle dôsledky nielen pre Ukrajinu, Rusko a Európu, ale aj pre celý svet. Stala sa totiž modelom – príkladom technológie obsadenia veľkých teritórií cudzích štátov. Je zjavné, že obsadenie nemožno vykonať ako krátkodobú a rýchlu akciu, potrebná príprava a využitie špecifických podmienok. Je to technológia, ktorá môže byť prebratá aj inými štátmi. 3 Vojna na východe Ukrajiny Použitie podobnej technológie obsadenia územia na východe Ukrajiny nebolo prevedené do dôsledkov, ale pravdepodobný cieľ Ruska bol naplnený – časť Doneckej a Luhanskej oblasti sa stali bojiskom pre ďalšie dejstvá drámy. Ustanovili sa Luhanská a Donecká republika ako samozvané štáty (ang. selfnamed). Nestali sa súčasťou Ruska, pravdepodobne preto, že nebola zrealizovaná hlavná úloha – vytvorenie tzv. Novorossiji, ktorá by podľa slov V. Putina (16. Прямая линия с Владимиром Путиным, 2014) zahrňovala (zlučovala) Charkov, Luhansk, Doneck, Cherson, Nikolajev a Odesu. Snahy Ruska ovládnuť južné oblasti môžu súvisieť s pomýlenou ideou, života v budúcich storočiach. Teritórium Ruska je väčšinou situované v severných oblastiach, vrátane tých, čo sú až za polárnym kruhom. Podľa mienky niektorých vedcov v súčasnosti začína nová doba ľadová, dôsledkom ktorej bude taká environmentálna zmena, že možnosť života v budúcnosti bude len v najjužnejších oblastiach Ruska. Logika zainteresovanosti Ruska v juhovýchodných oblastiach Ukrajiny súvisí s uvedenou tézou, ale má iné príčiny. V prvom rade, obsadenie týchto oblasti oslabí Ukrajinu, a zníži jej kredit ako možného partnera NATO, čím sa oddiali teritórium, v ktorom môže operovať armáda NATO. V druhom rade, pripojenie hore uvedených oblastí umožní Rusku priame teritoriálne spojenie s Krymom. V súčasných podmienkach je Krym rukojemníkom vzťahov medzi Moskvou a Kyjevom. Základné transportné trasy a magistrály na Krym idú cez Ukrajinu, rovnako energetické trasy, nákladné transportné trasy, vodovodné potrubia, turistické trasy, skrátka celá infraštruktúra. Riešenie tejto „závislosti“ Ruska na ukrajinských trasách, ak sa chcú dostať na územie Krym, je len jedno, priam vstup Ruska na Krym. Ku vstupu na Krym je nevyhnutný koridor, a kvôli tomu je potrebné získať moc minimálne v troch oblastiach Ukrajiny – Doneckej, Záporožskej a Chersonskej. „Blitz-Krieg“ realizovaná a Kryme sa však v týchto oblastiach nepodarila. 380 V čase písania tohto článku sa pod kontrolou separatistov a ruských vojsk nachádzala len časť Luhanskej a časť Doneckej oblasti. Celková situácia má veľmi ďaleko od statusu, keď by sa mohlo predpokladať zvládnutie a regulácia konfliktu. Dátum začiatku konfliktu je 7. apríl 2014, v ten deň prezident A. Turčyov oboznámil verejnosť o zostavení protikrízového štábu a o tom, že ozbrojencov ohrozujúcich ukrajinských režim a vládu budú považovať za teroristov a bude sa voči nim postupovať v rámci protiteroristických opatrení. (Турчинов объявил о начале антитеррористической операции на юго-востоке Украины, 2014) Obsadzovanie budov úradov na východe Ukrajiny sa však začalo už skôr, pred týmto termínom. Na základe protestov proti novým gubernátorom novej kyjevskej vlády, vyberali účastníci mítingov „národných vodcov“ svojich regiónov. Dňa 6. apríla 2014, po pravidelnom mítingu účastníci protestov na juhovýchode Ukrajiny prešli k aktívnejším činom, obsadili množstvo administratívnych budov v Doneckej, Luhanskej a Charkovskej oblasti. Špecifickou črtou obsadzovania budov bolo aj používanie strelných zbraní, ktoré aktivisti vzali zo skladov zbraní Ozbrojených síl Ukrajiny v Donecku a v Luhansku. (Восстание Юго-Востока - с чего все началось, 2014) 7. apríla 2014 bola v Donecku vyhlásená Donecká národná republika. Už vtedy ukrajinský prezident A. Turčynov upozornil verejnosť, že aktivity separatistických skupín koordinujú ruské tajné služby. V televíznom vystúpení upozornil že: „... táto druhá vlna operácií tajných služieb Ruskej federácie pri Ukrajine má cieľ destabilizovať situáciu v štáte a zvrhnúť ukrajinskú vládu, zmanipulovať voľby a rozorvať na kusy našu krajinu.“ (Турчинов объявил о начале антитеррористической операции на юго-востоке Украины, 2014) V zmysle Zákona o boji s terorizmom sa 14. apríla 2014 začala na východe Ukrajiny antiteroristická operácia (ATO) – ako „komplex koordinovaných opatrení nasmerovaných na predchádzanie, zamedzenie a znemožňovanie teroristických činností, oslobodenie rukojemníkov/zajatcov, zaistenie bezpečnosti obyvateľov, zneškodnenie teroristov, minimalizovanie následkov teroristickej činnosti.“ (Zákon Ukrajiny: O boji s terorizmom, 2003). V ten istý deň, ako začala protiteroristická operácia, vstúpil do platnosti i ďalší dokument – Nariadenie ukrajinského prezidenta č. 405/2014 o rozhodnutí Rady národnej bezpečnosti a obrany Ukrajiny z 13. apríla 2014 - „Neodkladné opatrenia na odstránenie teroristickej hrozby a ochranu teritoriálnej celistvosti Ukrajiny“, zo 14. apríla 2014,. Kvôli operatívnemu riadeniu antiteroristickej operácie bol zriadený štáb ATO, a na operácie boli vyčlenené ozbrojené sily ukrajinskej armády, Ministerstva vnútra, Ministerstva obrany a Pohraničnej služby. Na operácii sa podieľali aj centrálne a miestne orgány moci. Konflikt na východe Ukrajiny spočiatku nemal masový charakter, ten sa ukázal až neskôr. Skupiny separatistov neboli početné, miestna opozícia sa formovala na základe ideologických princípov, najmä z mládeže, bez jasného cieľa s prvotným úmyslom obsadiť miestne administratívne budovy, vyvesiť na 381 nich ruské vlajky a vlajky samozvaných republík a ohlasovať nutnosť zmien v politickej a ekonomickej oblasti. Separatisti deklarovali i ďalšie požiadavky, týkajúce sa statusu ruského jazyka, federalizácie Ukrajiny a prerozdeľovania prostriedkov medzi centrom v Kyjeve a regiónmi. Ozývali sa hlasy požadujúce referendum o pripojení časti štátu k Ruskej federácii (На главной площади Краматорска прошел митинг под российским флагом, 2014) Podobnosť s krízou na Kryme tu bola, ale bol tu aj značný rozdiel, hlavný dôraz bol kladený nie na vojenský aspekt pripojenia k Ruskej federácii, ale na ideologickú indoktrináciu typu „zoombie“ uplatňovanú na obyvateľstvo východných regiónov. Obyvateľstvo východných regiónov väčšinou súhlasilo s politikou prezidenta V. F. Janukovyča. Výmena moci v Kyjeve pre nich bola krutým sklamaním. Spolu s touto dezorientáciou pôsobila informačná vojna riadená Ruskom, jej účelom bolo presvedčiť občanov východných regiónov, že v Kyjeve sa dostali k moci Banderovci, fašisti, Židia (presne tento názov sa používal ako národnostná charakteristika hebrejcov). Ľudia boli manipulovaní informáciami o tom, ako ich bude zdierať Kyjevská vláda a čo je treba vykonať na ochranu svojich záujmov. Tieto záujmy sa však vôbec netýkali ochrany občanv, ale ekonomicko-obchodných štruktúr a ich reprezentantov. Príklad, ako sa to udialo možno vidieť už na Kryme, pre väčšinu obyvateľstva Krymu sa zmenou statusu nič nezmenilo, len iný pas a iné valuty. Životná úroveň väčšiny obyvateľov zostala taká, ako predtým, s výkonmi na jednu alebo druhú stranu v súvislosti s tým, či má človek prácu, aký je jeho sociálny status a iné faktory. Lídri samozvaných republík – Doneckej (DNR) a Luganskej (LNR) neuznali a neuznávajú súčasnú ukrajinskú vládu. Neberú do úvahy výsledky prezidentských a parlamentných volieb. Títo lídri nanucujú vlastným občanom názor, že súčasná ukrajinská vláda je len dôsledok ozbrojeného, protiústavného prevratu, ktorý bol príčinou vojenských konfliktov na území ich republík, zneužívajú na to vojakov ukrajinských ozbrojených síl, ale aj žoldnierov, ktorí prišli zo zahraničia a sú financovaní USA. Antiteroristickú operáciu vnímajú ako vojnu proti národu. Na Ukrajine sa konflikt na východe územia stále považuje za antiteroristickú operáciu, v tom istom čase sa to v Rusku považuje za vojnu. Rusi veria vo svoje víťazstvo. V súvislosti s týmto názorom citujeme výrok I. Hakamada: „Vojnu sme nezačali my, ale len ten, kto ju nezačal, ale len ten, kto ju nezačal, ale v nej zvíťazil, len ten ju môže ukončiť.“ Ukončenie vojny je v Rusku vnímané ako súčasť vytvorenia Novorossije. O čom nehovoria, ale je to aj tak očividné podľa správania sa politikov a osobností verejného života sa I. Hakamada vyjadrila takto: „Hovorí sa že východu a juhu Ukrajiny treba dať možnosť, aby obyvatelia mohli používať ruský jazyk a vybrať si, aká bude ich vláda. Inými slovami to znamená, oddeliť sa od Ukrajiny, pričom sa zabúda na ľudí, ktorí v týchto regiónoch žijúo a ich materinským jazykom je ukrajinský jazyk.“ (Прямая линия с Владимиром Путиным, 2014) 382 4 Insidious war Mnoho politikov sa domnieva, že Ukrajina sa stala rukojemníkom súperenia medzi Ruskom a Amerikou. Akoby sa v tomto kontexte zabúdalo na Európu, pretože Európa takéto otázky nikdy neriešila. V. Putin položil otvorenú otázku: „Môže byť na ukrajinský problém nájdený kompromis medzi USA a Ruskom?“, na ktorú si sám odpovedal. Situácia na Ukrajine vzbudzuje obavy z viacerých dôvodov. Množstvo ľudí bolo postihnutých zhoršením ekonomických politík a sociálnych podmienok, v niektorých častiach krajiny to malo až existenciálnu podobu. Týka sa to aj občanov Ukrajiny, aj Ruska. Najhoršie obavy však vzbudzuje to, že na „polygóne“ Ukrajiny sa skúšajú a preverujú už známe technológie rozpútania konfliktov a vedenia vojny. Tieto technológie môžu byť exportovanie a využívanie inými štátmi a silami, aj tými, ktoré dnes ešte nie sú dostatočne silné na takéto konflikty, ale budúcnosť môže byť iná. Súčasný ty vojny, aká sa vedie na Ukrajine je nazývaný hybridnou vojnou – je to splývanie otvorenej a tajnej vojenskej sily, kombinácia provokácií a diverzie bez prijatia osobnej zodpovednosti z rozhodnutia, čo značne sťažuje plnohodnotne reagovať na tieto hrozby. (Markus, 2014). Hybridná vojna má vždy mulikonceptuálny rozmer, nemá jednu špecifickú koncepciu, hovoria analytici, v každom konflikte dochádza v niektorej fáze k hybridnej vojne. Ukrajinská situácia je však príkladom klasickej hybridnej vojny. Treba však podotknúť, že pojem „hybridná“ nevyjadruje podstatu analyzovanie vojny. Základom vedenia tejto vojny sú klamstvá, manipulácia informácií, ľstivosť, úskočnosť. Možno by bol naozaj vhodnejší názov „úskočná vojna“, v anglickom jazyku na to existuje odborný termín „insidious war“. Literatúra: Билоусова Н. «Конфетная» война или время «Ч» для евроинтеграции.//Газета День 01.08.13 № 134 Восстание Юго-Востока - с чего все началось. [online]. 2014. Електронный ресурс. Известия в Украине (7 апреля 2014). Проверено 1 мая 2014. Газовые конфликты между Россией и Украиной. [online]. Електронный ресурс. Сайт: Википедия. Доступно в Интеренте: https://ru.wikipedia.org/ Джонатан Маркус. Гибридная война Путина - головная боль НАТО. [online]. 2014. Електронный ресурс. Сайт BBC Русская служба. 1 декабря 2014. Доступно в Интеренте: http://www.bbc.co.uk/russian/international/2014/12/141106_nato_russian_strategy Закон України «Про боротьбу з тероризмом», Відомості Верховної Ради України, 2003, № 25, ст. 180. 383 ЗН: За Черноморский флот Украине не доплачивают миллиард долларов ежегодно. [online]. 2008. Електронный ресурс. Корреспондент.net, 12 июля 2008. Доступно в Интеренте: http://korrespondent.net/ukraine/politics/520473-zn-zachernomorskij-flot-ukraine-ne-doplachivayut-milliard-dollarov-ezhegodno Иванов С.: Черноморский флот РФ может уйти из Севастополя в 2017г. [online]. 2008. Електронный ресурс. Сайт: РБК. 19.10.2008, Доступно в Интеренте: http://www.rbc.ru/rbcfreenews/20081019151415.shtml Как Европа будет спасаться от России. [online]. Сайт: Комерсант.ru Доступно в Интеренте: http://www.kommersant.ru/doc/640897 Медведев и Янукович подписали соглашение о продлении базирования Черноморского флота. [online]. 2010. Електронный ресурс. Взгляд. Деловая газета. 21 апреля 2010, 16:27 Доступно в Интеренте: http://vz.ru/news/2010/4/21/395245.html МИД Украины: РФ признала принадлежность Украине острова Тузла. РИАновости. [online]. 2005. Доступно в Интеренте: 13.07.2005. http://ria.ru/politics/20050713/40903599.html Морозов А.М. Психологическая война. Киев, 1996 г. На главной площади Краматорска прошел митинг под российским флагом. [online]. Електронный ресурс. Сайт: Восточный проэкт. Доступно в Интеренте: http://www.vp.donetsk.ua/gorod/10474-na-glavnoj-ploshchadi-kramatorska-proshelmiting-pod-rossijskim-flagom.html Опозиція підписала з Януковичем угоду про подолання кризи. [online]. 2014. Електронный ресурс. Радіо Свобода. 21 лютого 2014. Доступно в Интеренте: http://www.radiosvoboda.org/content/article/25272405.html Остров Тузла. История конфликта. [online]. Електронный ресурс. Информационное агентство ЦК, "Четверта влада", Доступно в Интеренте: http://4vlada.net/vneshnyaya-politika/ostrov-tuzla-istoriya-konflikta Присяжнюк Алла. Черноморский флот: передышка перед войной? [online]. 2008. Електронный ресурс. Сайт УКРРУДПРОМ. 29 сентября 2008. Доступно в Интеренте: http://www.ukrrudprom.com/digest/drtbtyhnjjjk290908.html Прямая линия с Владимиром Путиным. (online). 2014. Електронный ресурс. Сайт: Президент России. Москва. 17 апреля 2014 года, Доступно в Интеренте: http://kremlin.ru/news/20796 Путин В. Газпром сократит транзит газа через Украину [online]. 2009. Електронный ресурс. 5 января 2009. Доступно в Интеренте: rbc.ru, Результатом российско-украинского газового спора станет газопорт в Польше. [online]. Електронный ресурс. Сайт: Радио Свобода. Доступно в Интеренте: http://www.svoboda.org/content/transcript/128979.html С. Иванов: Черноморский флот РФ может уйти из Севастополя в 2017г. (online). 2008. Електронный ресурс. Сайт: РБК. 19.10.2008. Доступно в Интеренте: http://www.rbc.ru/rbcfreenews/20081019151415.shtml Торговая война. [online]. Електронный ресурс. Сайт: Википедия. Доступно в Интеренте: https://ru.wikipedia.org/ Турчинов объявил о начале антитеррористической операции на юго-востоке Украины (online). 2014. Електронный ресурс. Сайт: Вести.ua, 07.04.2014 384 Доступно в Интеренте: http://vesti-ukr.com/strana/46250-turchinov-objavil-onachale-antiterroristicheskoj-operacii-na-jugo-vostoke-ukrainy Шойгу: действия Минобороны РФ в Крыму были вызваны угрозой жизни мирного населения. [online]. Електронный ресурс. ТАСС Информационное агентство России. Доступно в Интеренте: http://itar-tass.com/politika/1097051 385 EURÓPA V PERSPEKTÍVE OHROZENÍ POĽSKA A UKRAJINY EUROPA IN THE PERSPECTIVE THREATS POLISH AND UKRAINIAN Leszek Fryderyk Korzeniowski1 ABSTRACT This sketch does not aspire to any attempts to analyze international relations in Europe. It is only an attempt to assess the present situation from the perspective of the experience of the European association of science safety, whose members include representatives from 23 countries of Europe, including Czechs, Poles, Russians and Ukrainians. Key words: security, danger, russification, Euromaidan, the Ukrainian people On 17 March 2014, Russia proclaimed Crimea 2 to be a part of the Russian Federation, however, it meant nothing else but the occupation of Ukraine. International community regarded this fact as a violation of international law, which treats status quo of present borders in Europe as the most important issue after experiencing all the atrocities of the Second World War. In fact, if we take a close look at the history, this seems to be only an episode throughout centuries of war between East and West. In the XIII century, the territory of contemporary Ukraine was under the regime of Mongols, and later it was ruled by the Great Kingdom of Lithuania, and subsequently, it was under the rule of the Republic of the Two Nations. The Republic of the Two Nations - a state consisting of the Crown of the Polish Kingdom and the Great Kingdom of Lithuania, existing in the years of 1596 1795. Sometimes the name of ''the Crown of Polish, Lithuanian and Russian Nations'' (Augustyniak, 2008, p. 31-32). As a consequence of Zhaporoze Uprisings against the Crown (among those the Uprising under the command of Bohdan Chmielnicki, led in the years of 1648-1655, was in fact, the most significant). The Cossacks yielded the rule of a Russian tsar (under the Perejeslavska Agreement). The Perejeslavska Leszek F. Korzeniowski, dr.h.c., doc., Ing., PhD., prezident Európskej asociácie vied o bezpečnosti EUROPEAN ASSOCIATION for SECURITY, mimoriadny profesor Vyššej školy bankovej v Poznani, aleja Niepodległości 2, Poznań, Poland, [email protected]. 2 Crimea is inhabited by about 2,4 million people, including 60% of a Russian population, 24% of Ukrainian population, and 10% of Crimean Tatar population. In XVIII century, the population of Crimea was 467 000, including 95 % of Crimean Tatars, 2% of Greek population, 2% of Ormian population, and below one per cent the polulation of Crimeans and Caraimi. 1 386 Agreement signed on 18 January 1654 in Perejeslav between a Cossack hetman Bohdan Chmielnicki and Wasyl Buturlin, the Tsar's Alexy I plenipotentiary. In accordance with the agreement, the territory of Nadnieprz Ukraine was annexed by Moscow, Russian troops entered Kiev, and it actually gave rise to systematical Russification of this part of annexed Ukraine, which was still shaping its national identity. Bohdan Chmielnicki was proclaimed to be the national hero of Ukraine, as this satisfied Russian interests (Serczyk, 2001, p. 207, 232). In 1686, the Republic of Poland acknowledged the rule of the Russiam Empire over the part of Ukraine being behind the Dniepr River. Numerous, bloody and cruel wars between the Republic of Poland and Russia, as well as between the Republic of Poland and Turkey brought destruction, turned the countries into ruins and rubble, brought about depopulation and colonisation of the territories of so called New Russia. The fall of the Russian Empire caused by the Crimea War in 1856, in fact, provided a strong impulse in order to fight for Ukrainian national identity and independence, despite total Russification of this territory. In 1876, a Russian tsar Alexander II forbade using the name ''Ukraine'', as well as printing in the Ukrainian language (called in the document a small Russian dialect), and above all using this language in schools, theatres and public institutions. Russian was an official language, and Ukrainian teachers were dismissed from schools (Serczyk, 2001, p. 207). Such total Russification, actually lasted for over 200 years, and in fact, takes place these days on the occupied territories of Ukraine, or those being under the rule of the Russian president V. Putin. The Crown, later called the Republic of Poland, actually shared the fate of its eastern neighbouring "country". ''Ukraine is all the land on the edge, which means on the border of each country'' (Gloger, 1903). In the second half of the XVIII century, Poland experienced its three partitions3. After 123 years of bondage, Poland finally regained independence in 1918, but unfortunately this did not last for a long time. The 1920s, in fact, marked a decade of great changes and challenges in countries like the Czech Republic, Poland, Slovakia, Ukraine, as well as in many other European countries. It was also a period in the history, which brought new life experiences so different from those already existing in such societies. After the period of feudal backwardness and hampering development by the hostile superpowers like Russia in the case of Ukraine or Austria, Germany and Russia in the case of Poland, as well as Austro-Hungarian Empire in the case of the Czech Republic and Slovakia, it brought many new opportunities for rebuilding a national identity, culture, innovations and economic development. On 21 April 1920, the Republic of Poland and the People's Republic of Ukraine signed a secret agreement in Warsaw, which acknowledged Polish 3 Partitioning of Poland between Austria,Prussia and Russia 1772, 1793 and 1795. 387 Ukrainian border on the Zbrucz River (while leaving Rowne and Krzemieniec on the Polish territory), as well as these two countries committed themselves not to sign any international agreements against each other, and apart from that guaranteed respecting all the laws of Ukrainian minorities in Poland, and Polish minorities in Ukraine4. In accordance with the secret military convention, signed three days later, Polish and Ukrainian troops should carry out military operations together as allied forces. Jozef Pilsudski, the Commander-in-Chief of the Polish Armed Forces, made a speech to the people of Ukraine on 26 April 1920, in which he declared that all the people of Ukraine are guaranteed safety and protection from the Polish army, regardless of their nationality, social background, religion or beliefs. After a year, Poland signed a peace agreement with Bolshevik Russia in Riga, but in this way breeching the agreement with the government of prowest People's Republic of Ukraine. Ukrainian soldiers were interned in Poland. While visiting an internment camp in Szczypiorno on 15 May 1921, the marshal Pilsudski made a famous statement to the Ukrainian officers, in which he apologised them in such words: ''I apologise. I do apologise. '' However, the idea of free Ukraine was buried for 90 years. The Treaty of Riga, in fact, divided the territory inhabited by the Ukrainian population between Poland and Russia, which eventually put an end to Ukrainian dreams of having their own state, and caused a bone of contention between Poles and Ukrainians. The capital city of Warsaw, a former ally of Kiev, actually regarded national aspirations of Ukrainians as political dangers, and fully condemned them. In addition, an interesting thing to note is the fact that even the use of an adjective "Ukrainian" was forbidden in the Republic of Poland in the 1920s, and the expression "Russian" was used instead. Moscow encouraged the people of Ukraine to be hostile towards the Poles, by glorifying fascist, nacionalist Ukrainians, and finally brought about the purposeful extermination of Ukrainian population, as in the years of 1921-1947 about 10 million people died of starvation5. In 1939, Poland experienced its fourth partition, this time between Nazi Germany and the Soviet Union - A secret record of the pact Ribbentrop 4 Agreement between the Government of the Republic of Poland and the Government of the People's Republic of Ukraine, signed in Warsaw on 21 April 1920. The content of the first point of the agreement was published as an announcement of Polish Ministry of Foreign Affairs, as well as similar announcement of Ukrainian Diplomatic Mission in Warsaw. ''Polish Monitor'' number 97 from 28 April 1920. 5 Appeal Court in Kiev, after considering the case on 13 January 2010, found guilty of genocide the following mass murderers: Joseph Stalin, Viaczeslav Molotow, Lazar Kaganowicz, Pawel Postyszew, Stanislaw Kosior, Wlas Czubar and Mendl Chatajewicz under the Article 44.1 of penal code of Ukraine. The court dismissed the case regarding the penal proceedings due to the deaths of the accused. The decision of the Appeal Court in Kiev of the Criminal Department with regard to causes of their deaths out of starvation in Ukraine in the years 1932-1933. 388 Molotow from 23 August 1939 concerning the partition of Poland between the Third Reich and the Soviet Union. On 1 September 1939, without declaring war, Nazi Germany invaded Poland from the west and the north, crossing the southern border of the Slovak Republic Slovakia (fascist republic was under the Third Reich, president Jozef Tiso, 03/14/1939 - 08/05/1945), and on 17 September 1939 the Soviet Union invaded Poland from the east. This is how the Second World War broke out. The crimes of genocide were committed mainly on Poles and Jews, but all the other minorities inhabitating the territory of occupied Poland were also extermined, displaced, robbed of their belongings, and were Germanized or Russianized. However, a year before, on 30 September 1938 during a conference held in Munich, the Prime Minister of Great Britain Neville Chamberlain, Edouard Daladdier of France, the dictators Adolf Hitler of Germany and Italian "Duce" Benito Mussolini, signed the pact about annexing from a free state of Czechoslovakia the area of 29 000 km2 of the borderland with the Third Reich6, and incorporating this territory to Germany. In fact, they decided about the fate of Czechoslovakia without any of its participation. In Paris and London people celebrated prevention of war. Poland took advantage of the opportunity, and on 2 October 1938, Polish troops annexed a part of Silesian Cieszyn (Zaolzie). ''Destruction of Poland is our priority. Our aim is not to reach any marked line, but extermination of people. Even if the war is about to break out in the west, destruction of Poland must be our priority. Decision must be taken immediately for the sake of the season of the year. I can provide you with a good reason for starting war for propaganda purposes. It does not actually matter if it is credible or not. Nobody asks the winner if he told the truth or not. In the issues regarding starting and making war, the decisive factor is not the law, but who wins it. Be merciless, be cruel'', such words were said by Adolf Hitler during a conference of commanders on the eve of signing the pact Ribbentrop Molotow. Surely, we could put such words in Putin's mouth these days, as we would only need to replace Poland with Ukraine. The turn of the twenty - first century was a period of history, which brought many changes and new challenges for a generation of Poles, Ukrainians, and many other nations. Apart from that, it marked a significant development in shaping new opportunities for re-education of adults in Ukraine, so that they can assimilate better in a new European society. However, in Poland and Ukraine, we have seen completely different organizational and programme conceptions of such processes, but on the other hand if they mutually influence each other, this may bring a new outlook to our awareness and knowledge of post-communist and post-modernist society. At the same time, we should bear in mind about our 6 The Third Reich (in German Das Dritte Reich) unofficial name of the German state in the years 1933 - 1945. It was officially named The German Reich (in German Deutsches Reich). 389 common heritage, dangers and hopes, which brought Poland, and later Ukraine the opportunity to regain independence, identity and national pride. Central - Eastern Europe after many decades of stagnation, finally rose at the end of the twentieth century, and again cultivated European values and national pride (in Poland the talks of ''the round table'', partly free elections held and Balcerowicz's plan in 1989; in the Czechoslovakia ''velvet revolution'' also in 1989, which led to the division of the country into two independent states like the Czech Republic and Slovakia on 1 January 1993; ''the fall of the Berlin Wall'' in 1989, and reunification of Germany on 3 October 1990 (Hofreiter, 2013, p. 123). Ukraine, ruled by a ''Big Brother'' from the east, eventually awoke at the beginning of the XXI century, and reminded itself as well as the rest of the world that the Ukrainian nation is a part of European society and civilisation (''The Orange Revolution''7 from 2004 and ''Euro-Majdan''8 from 2014). In response to that a ''Big Brother'' took similar steps as Hitler in relation to the Poles in 1939, and they were as follows: annex the territory, stamp out any signs of Ukrainian culture and corrupt the Ukrainian nation. During the meeting held at the NATO summit in 2008 in Bulgaria, Russian President Putin stated that Ukraine is ''an artificial state'', and most of its territory from the historic perspective belongs to Russia (Klich, 2014). Vladymir Zyrinowski from Liberal - Democratic Party of Russia, Vice-President of Russian ''Duma'' (the Lower Chamber of the Russian Federation) celebrated the annexation of Crimea by Russia by proclaiming in public the necessity to annex eastern and southern territories of Ukraine to Russia, and western to Poland (Russsian, 2014). This time, however, Poland did not accept the proposal of partitioning of Ukraine, but the disturbing past images of the final yield to Hitler's demands in 1938 in Munich still remain in our memory, and some politicians in the Czech Republic, Slovakia, France, Italy and Hungary are even ready to bury the Ukrainian national identity. On 5 September 2014 in Minsk, Belarus, a former Ukrainian President Leonid Kuczma, the Ambassador of Russia in Kiev Michail Zurabow, 7 The Orange Revolution - events which shaped the situation in Ukraine since proclaiming on 21 November 2004 Victor Yanukowycz as the winner of the presidency election, which in turn led to his winning in the repeated, second round of election on 26 December 2004. The name ''orange revolution'' derives from the colour, which symbolised a campaign team of Victor Yuszczenko. 8 Euromajdan - the name derives from "square", which is the name from The Independence Square in Kiev, where manifestations began from 21 November 2013 (protest started due to President Victor Yanukowycz's decision about postponing the act of signing an association agreement with the European Union), which in fact, led to the outbreak of the revolution. As a result of that, on 21 February 2014 Victor Yanukowycz escaped from Kiev. 390 a representative of OSCE9 on stabilising the situation in Ukraine Heidi Tagliavini, as well as the prime ministers of so called Republics in Ukraine like People's Republic of Donetsk - Oleksandr Zacharczenko or People's Republic of Lugansk - Igor Plotnicki, initially signed a declaration of capitulation of Ukraine. Russia recognised only what regarded as necessary. France will make profits on the sale of its warships to Russia, the Nato troops will rather engage in the Middle East than in Europe. All these conditions provide us with some final conclusions regarding purposes and methods from 1876, 1939 and 2014, which in turn, remained unchanged, except for the names of the main architects. If this is the case, then the results of that will also be tragic, and the fight for the national identity and pride of the Ukrainian nation being similar to the previous fight of Polish and Czech, Slovak nation, will also be tragic and last for a long time. Ukraine is going through the worst period of its history being plunged in a bloody, cruel war, which leaves the country in ruins. It has never been a prosperous country, but it will be even worse. Thousands of Ukrainians shed blood and give their lives fighting fiercely for independence, but unfortunately without any guarantee of success or prospects for a better future. Finally it became clear that first of all, Poland is a neighbour and ally of Ukrainian nation, and secondly that the Russians are in fact, a false ''brother nation'', and pose a threat to the peace in Europe; and thirdly the only true sovereign of Ukraine is Ukrainian nation, which is aware of its identity and subjectivity. References: Agreement between the Government of the Republic of Poland and the Government of the People's Republic of Ukraine, signed in Warsaw on 21 April 1920. ''Polish Monitor'' number 97 from 28 April 1920. AUGUSTYNIAK, U. 2008. The History of Poland in the years 1572 - 1795. (Polish) Historia Polski 1572–1795. Warszawa, 2008. A secret record of the pact Ribbentrop - Molotow from 23 August 1939 concerning the partition of Poland between the Third Reich and the Soviet Union. GLOGER, Z. 1903. Historic geography of former Polish territories. (Polish) Geografia historyczna ziem dawnej Polski. Kraków, 1903. HOFREITER, L. 2013. Towards European security strategy. (Slovak) Cesta k Európskej bezpečnostnej stratégii. In Politické vedy. 2013, No 3, p. 113-126. ISSN 1335-2741. KLICH, B. 2014. Putin's threat was heard by Lech Kaczynski, Sikorski and me. Polish) Groźbę Putina słyszał Lech Kaczyński, Sikorski i ja. Onet.pl. [online] [cit. 9 Organization for Security and Co-operation in Europe, OSCE - regional, international organization, which was established on 1 January 1995. Its aim is to prevent arising conflicts in Europe. 391 22.10.2014] Dostupné na internete: <http://wiadomosci.onet.pl/tylko-wonecie/bogdan-klich-grozbe-putina-slyszal-lech-kaczynski-sikorski-i-ja/gwfkh> Russian Deputy Members, 2014. Crimea is just the beginning. We have started regaining Russian territories. (Polish) Rosyjscy deputowani: Krym to dopiero początek. Zaczęło się zbieranie ziem rosyjskich. Onet.pl [online] [cit, 20.10.2014] Dostupné na internete: <http://wiadomosci.onet.pl/rosyjscy-deputowani-krym-todopiero-poczatek-zaczelo-sie-zbieranie-ziem-rosyjskich/q3879> SERCZYK, W. A. 2001. History of Ukraine. Edition 3. (Polish) Historia Ukrainy. Wrocław: Wyd. 3, 2001. ŠKVRNDA, F. 2005. Vybrané sociologické otázky charakteristiky bezpečnosti v súčasnom svete, s. 41. In ČUKAN, K. a kol.: Mládež a armada. Bratislava: MO SR 2005, s. 28-67. The decision of the Appeal Court in Kiev of the Criminal Department with regard to causes of their deaths out of starvation in Ukraine in the years 1932-1933. 392 PROTECTION OF CRITICAL INFRASTRUCTURES IN UKRAINE UNDER CONDITIONS OF HYBRID WARFARE Inga V. Uriadnikova1 – Sergey N. Chumachenko2 – Vladimir G. Lebedev3 ABSTRACT The paper analyzes the concept of the protection of critical infrastructure in Ukraine in terms of hybrid war. The importance of safe operation of critical infrastructure and, in particular, energy infrastructure, is a factor of national security, welfare, protection of the population and sustainable functioning of the state. Key words: hybrid war, critical infrastructure, combined heat and power, terrorism Introduction The development of the modern world depends on such critical sectors of society functioning as energy, transport, telecommunications, banking, and defense networks, etc. Failure of any one sector of society fraught with serious disasters. The term "critical infrastructure" appeared in the US to include in it systems, networks and individual objects, malfunctioning or damage of which can lead to huge or even irreversible negative consequences for the economy, welfare and health (Uniting and strengthening…). The list of such objects include system of the government, defense, health care, credit and financial, banking and research sectors, industry, energy, including nuclear, oil and gas, food, transportation, public utilities, including water supply, communication and civil Protection (European programme for…). This terminology contained in the EC Directive number 786 of 2006 (European programme for…), according to which "the European critical infrastructure facilities are those national critical infrastructure of the EU Member States, whose influence in the event of failure, 1 Inga Uriadnikova PhD, docent, kand. of sciences; associate professor (docent) of Ukrainian Research Institute of Civil Protection (UkrRICP), Kiev, Ukraine, [email protected]. 2 Sergey Chumachenko PhD, Senior Researcher, doctor of sciences, Head of department of the simulation of emergencies of Ukrainian Research Institute of Civil Protection (UkrRICP), Kiev, Ukraine, [email protected]. 3 Vladimir Lebedev PhD, professor, doctor of sciences, professor of Department of Science of materials of Odessa national poletechnical university. Actual member (academician) of Academy of Safety and Bases of Health; member of the European Association for Security, Ukraine, [email protected]. 393 the incident or malicious attacks will spread on a country where an object is located, and at least to one or other EU member states. The critical infrastructure sectors include: agriculture, food, water, healthy lifestyle, spare (rescue) service base s of defense industry, telecommunications, energy, transport, banking and finance, chemicals and dangerous substances postal (European programme for…, Biryukov, 2012a). The concept of critical infrastructure protection is implemented also in developed countries such as Canada, Australia, UK. 1 The Term "Critical Infrastructure" The term "critical infrastructure" was introduced in the regulatory legislation of many countries, its terminology is different, but these differences are not significant. In sources (European programme for…, Biryukov D.S. 2012a., Biryukov D.S. 2012b., On the feasibility…, Hnatiuk, - Lyadovska, Hrynyaev, The concept of…) contains the following definition of critical infrastructure: 1. US law - systems and facilities, physical or virtual, so vital to the state, incapacity or destruction of such systems or facilities undermines national security, the economy, public health or safety, or has resulted in any combination of the above. 2. Legislation of Croatia - activities, networks, services, material goods and information technologies, failure or destruction of which would significantly impact the health and safety of citizens, or activities of the government. 3. Legislation of the Russian Federation - objects breach (or termination) function of which leads to loss of control, destruction of infrastructure, irreversible negative changes (or destruction) of the economy, entity or local government area, or significant deterioration of human safety living in these areas for a long period of time. 4. Legislation of Israel - infrastructure is defined as critical, if the violation of its operation can lead to significant social and economic upheavals that are able to undermine stability in society and thereby cause of threats to national security. 5. Legislation of Holland (part of the plan of fight against terrorism, 2001) - Project of protecting of critical infrastructure such as after testing identified 11 critical infrastructure sectors, namely energy economies, telecommunications, drinking water, food, health, finance , surface water drainage, general order and safety, legality, public authorities and transport. 6. The legislation of the Czech Republic - systems destruction or reduction of functionality of which has a serious impact on the economic and social stability, defense, security and functioning state. 394 7. The law Poland - functionally linked production facilities, institutions, services that are critical to the security of the country and its citizens, for ensuring the proper functioning of both the government and selfgovernment agencies, and commercial (private) sector. In Ukraine, the protection of critical infrastructure is regulated by a majority of legal acts for interdepartmental use. To date in the current legislation identified a number of categories of objects that are regulated by specific conditions to protect (Biryukov D.S. 2012a, Biryukov D.S. 2012b, Resolution of the…, 2004, Resolution of the…, 2002, Law of Ukraine…, 2001, The highly dangerous…, 2000, Resolution of the Cabinet…, 2007, Resolution of the Cabinet…, 1993, . Resolution of the Cabinet…, 1999, Resolution of the Cabinet…, 2003, Resolution of the Cabinet…,2009, Law of Ukraine…, 2002, Law of Ukraine…, 2001, Law of Ukraine…, 2012, Law of Ukraine…, 1999, Law of Ukraine…, 2000). Therefore, introduction the terms of critical infrastructure is vital to modernize the legal system of the national security of Ukraine. Biryukov D.S. (Biryukov, 2013) proposes to formulate the term "critical infrastructure" as follows: "systems and facilities, physical or virtual, so important to state that their incapacity or destruction threaten national security, the economy, health or safety of the population". This formulation closest to the wording adopted in the United States. Based on a detailed analysis of the terms of infrastructure and critical infrastructure we offer the following formulation of the term "critical infrastructure" - physical and virtual systems, facilities and resources - the destruction, loss or reduction in capacity of which will lead to significant threats to the country and its national security, safety and health of the population.” Until recently, the focus of the structures responsible for policy development in the field of security of critical infrastructure, lied in the sphere of the vulnerability of energy facilities, transportation, information technology, telecommunications networks, related to the crisis of modern management systems, resulting from global changes. Now, however, the international community is forced to address the issue of technological safety of potentially dangerous objects in a new way. The fact that all the old policy was based on the axiom of the impossibility of a full-scale war on the continent. In this case, the protection of national forces was enough to protect against attacks by terrorist groups to potentially dangerous objects, an accident which could be comparable in its consequences for Europe was the Chernobyl disaster. 2 The Hybrid War In Ukraine It is difficult to say who owns the term "hybrid war", but it can be said that this term appeared in the times of the "cold war." The rigid doctrine of 395 hybrid war does not exist, it is constantly changing depending on the current situation. The main feature of the hybrid war is that it is a war of aggression waged by aggressor State and uses all available technical, financial and human resources. The main force in the hybrid wars are not an army but people with special training who are either military personnel or employees of the special services of the aggressor state. Hybrid warfare in Ukraine may also be called a complex (multilateral, versatile) war, as it includes the following elements of impact: - information; - advocacy; - political; - diplomatic; - economic and trade; - energy; - infrastructure; - chemical and biological; - reconnaissance and sabotage; - partisan; - fighting. In Ukraine, a hybrid strategy of war is very different from the traditional. If a conventional war struggle is for control of territories, critical infrastructure and resources in hybrid war objectives are quite different - destabilization, terrorism, destruction of critical infrastructure, the destruction of the enemy's economy. Now, when it became clear that hybrid war (in which, instead of the armies fight the well-armed "volunteer" formations and mass media capable of their propaganda to disrupt large numbers of people) has a completely new security threats, including man-made, needs a fundamental revision of the old concept of critical infrastructure protection. Capture the dams, flooding the mines, disabling power generating facilities, including nuclear power, undermining bridges, pipelines and hazardous chemical plants, blocking highways, which involved a large number of "peaceful" protesters, armed with modern weapons, can eventually turn into a formidable political tool of authoritarian countries that impose their rules of the game. The same is happening now in the East of Ukraine. Taking into account the situation, which has been developed in eastern Ukraine it could be argued that in the Donetsk Basin during the counterterrorist operation destroyed about 600 companies (At the Donbass…). These data are not complete and in different sources they are different, because government agencies Donetsk and Lugansk divided by political motives and part of the staff of stayed services and works are under the direction of the Lugansk people republic (LPR) and the Donetsk people republic (DPR) where remained all the information base and all public services statistics of eastern region. To use the 396 informative database management LPR and DPR do not permit. The rest of the civil servants moved in Severodonetsk, where now is being formed a new public service of eastern region of Ukraine. Today in Luhansk region recorded almost 30 thousand temporary immigrants, of which about 7000 - in Severodonetsk. Thus, according to estimations of state administration, the actual number of temporary migrants in Lugansk region is about 200 thousand (The total damage…). Thus, according to (Groisman: damage from…) for today destroyed 4.7 thousands objects of power, 132 industrial facilities. Industrial production in July 2014 compared to July 2013 decreased by 28.5% in the Donetsk region, and 56% - in Lugansk (At the Donbass…). Since the beginning of the year compared with January-July 2013 decreased production: - light industry - by 46.3% - the chemical industry - 41.3% - engineering - 34.4% - construction materials and other non-metallic mineral products - 22.3% - pharmaceutical industry - 19.2% - metallurgy - 13.1% - the coal industry - 13.1% - production of coke and refined petroleum products - 11.2% (The total damage…). Severely damaged transport critical infrastructure in Donbass, namely blown bridges, rail and air links paralyzed, stopped shipping. According to "Ukrainian Railway company" 187 objects of Donetsk, South and Dnieper railroads damaged. According to conservative estimates, their recovery will require 400 millions USD (At the Donbass…). Regarding energy critical infrastructure it can attested that in Lugansk, according to the end of July (At the Donbass…), damaged 18 miles of electric contact lines, 26 km of power lines, 18 000 square meters of the roadway. Blackouted Avdeyevka Coke plant, which can lead to irreversible processes and to stop coke oven batteries. Completely stopped their work Yenakiyevo Steel Plant, coke chemical and Khartsis turbine plant. Because of constant fighting in eastern Ukraine stopped its work enterprise "Shahtarskantratsyt", "Luganskugol." Stopped 9 mines, mine named Melnikov, Lugansk state plant Luganskugol mine management, mine management "October mine" public enterprise "DVEK" and others. After disconnection from the power supply stopped working the mine. Stakhanov (town Dimitrov in Donetsk region) and mine "Samsonov West" (in the region of towns Novohannivka, Hryaschuvate and Novosvitlivka of Luhansk region). Total today in the eastern region don’t work about 35 mines (At the Donbass…). The difficult situation in the chemical industry. Due to a large number of uncontrolled ammonia and other chemicals plants "Nitrogen" and "Styrene" stopped and represent a potential environmental hazard for residents of Donbas region. But there is another problem - the damages of the action of the antiterrorist operation in the east. Today experts of Cabinet estimated that in eastern Ukraine destroyed all 11.325 thousands facilities totaling 11.888 billion of grivnas. However, this figure is approximate because not all facilities are 397 available. Some critical objects of infrastructure are in the zone of conflict. However, due to the continuing attacks every day increases the amount of damages and to make an accurate assessment of damages is not possible. According to (The total damage…) infrastructure renewal in Lugansk needs 553 millions of grivnas. It is about the damage caused communal property, infrastructure and property of citizens. Today in Luhansk region already working representatives of international organizations that will assess the situation in the eastern region. Assessment of the situation will include: assessment of the damage inflicted on infrastructure and public services work, assessment of the economic situation and the damage that was done to the economy as a result of armed conflict and evaluation of relations in society, social relations, the situation of refugees. Report on specific proposals will be submitted to the Ukrainian government early next year (The total damage…). 3 Protection of Critical Infrastructures in Ukraine Under Conditions of Hybrid Warfare Analyzing the above said it may be offered the following measures to improve the protection of critical infrastructure in Ukraine. 1. First, it is necessary to analyze the location of critical infrastructure and to make the vulnerability analysis and hazard analysis of critical infrastructures (Protection of Critical…). 2. Establish the relationship of objects on production processes and services. 3. In order to protect plants and facilities in respect of which identified the need for their protection, you must do the following: - must obstruct the entry of foreign persons on the production facilities of critical infrastructure; - especially critical production sites should not be built in areas with high risk of floods or earthquakes; - to protect specific vulnerable areas throughout the production area; - measures to manage personnel and control after it (employee identification with the enterprise, motivation, special preparation to work at the facility); 4. Should be made document protection measures for each vulnerable spot, information of this kind are very confidential. Should pay attention to: - the location on the premises, location within buildings or areas; - access paths and access roads, evacuation routes; - construction / mechanical construction fencing areas (walls, fences); - mechanical protection of doors, windows and rinse; - electronic surveillance measures for doors, windows, rooms, etc.; 398 - control of access of personnel and third persons to relevant areas during business hours and after business hours; - the protection of individual elements of management process, control of errors in service or sabotage, such as by a mechanical latch or electronic surveillance; - signposting and warning signs; - implementation of special protection measures. Currently, to protect and restore critical infrastructure in the East of Ukraine proposed the following steps in a hybrid war. First, it is the end of the hybrid war in eastern Ukraine peacefully. Second, require immediate recovery of objects of critical infrastructure, which were completely or partially destroyed for life support of the population. Third, make an assessment of the damage inflicted on infrastructure and public services work, assessment of the economic situation and the damage that was done to the economy as a result of armed conflict and evaluation of relations in society, social relations, and the situation of refugees. Fourth, to formulate the term of critical infrastructure that is necessary to introduce into legal framework for the modernization of the legal system of the national security of Ukraine. Fifthly, you need a proper system of exchanging information on possible threats and consequences of their implementation. Sixth, to ensure effective development of international partnerships in protecting critical infrastructure. References: At the Donbass destroyed about 600 companies. [Electron resource]. - Mode of access: http://www.ukrinform.ua/ Biryukov D.S. 2012a. Strategy of Critical Infrastructure Protection in the national security state / DS Biryukov, C. I. Kondrashov // Strategic Priorities. - 2012. - № 3 (24). - P. 107-113. Biryukov D.S. 2012b. Critical Infrastructure Protection: Challenges and prospects for implementation in Ukraine / DS Biryukov, S. Kondrashov. - K .: NISS, 2012. - 96 p. Biryukov D.S. On the feasibility and features of the critical infrastructure in Ukraine. Combating terrorism, proliferation of weapons and materials of mass destruction and the protection of critical infrastructure: Coll. Interagency materials expert working group established under the NISS / ed. OD MARKEYEVA M. Skaletskoho - K: NISS, 2013. - P. 51. Hnatiuk S.O., V.M. Lyadovska. Criteria for elements of critical infrastructure of the state. [Electronic resource]. - Access: http://nauka.zinet.info/23/gnatyuk.php. Hrynyaev. C. O. Devices to issue the safety of critical infrastructure in the state israel. [Electronic resource]. - Access: http://www.csef.ru. 399 European programme for critical infrastructure protection (COM/2006/786 final). – [electronic resource]. – mode of access: http://eur-lex.europa.eu Groisman: damage from fighting in the Donbas - 12 billion hryvnia. [Electron resource]. - Mode of access: http://kp.ua/economics/469900-hroisman-uscherb-otboevykh-deistvye-v-donbasse-12-myllyardov-hryven. Law of Ukraine of 14.12.1999 № 1281-XIV «About emergency services" (as amended). Law of Ukraine of 08.06.2000 № 1805-III «On protection of cultural heritage." Law of Ukraine of 05.04.2001 № 2346-III «On Payment Systems and Money Transfer in Ukraine". Law of Ukraine of 10.01.2002 № 2919-III «About National system of confidential communication" (as amended). Law of Ukraine of 13.03.2012 № 4499-VI «On the system of emergency care at a single telephone number 112". On the feasibility and features of the critical infrastructure in Ukraine. Policy Brief. [Electronic resource]. - mode of access: http://www.niss.gov.ua/articles/1026/. Protection of Critical Infrastructures - Baseline Protection Concept. Recommendations for enterprises. [Electron resource]. - Http://www.bmi.bund.de. Resolution of the Cabinet of Ministers of Ukraine of 10 August 1993 р. № 615 "On measures to improve the protection of state and other forms of property" (as amended). Resolution of the Cabinet of Ministers of Ukraine dated 24.04.99, the № 675-019 «On approval of the list of sites under protection and defense in emergencies and in the special period." Resolution of the Cabinet of Ministers of Ukraine of 29.08.2002 p. № 1288 "On approval of the State Register of potentially dangerous objects." Resolution of the Cabinet of Ministers of Ukraine of 28.07.2003 № 1170 "On the list of critical energy facilities to protected departmental militarized guard in cooperation with the specialized units of other central authorities." Resolution of the Cabinet of Ministers of Ukraine of 23.12.2004 № 1734 "On the list of companies that have strategic importance for the national economy and security." Resolution of the Cabinet of Ministers of Ukraine of 15.08.2007 № 1051 (for official use). Resolution of the Cabinet of Ministers of Ukraine of 27.05.2009 № 578-p "On the list of critical facilities oil and gas industry." The concept of critical infrastructure. [Electronic resource]. - mode of access: http://mailswm.com/ponyattya-pro-kritichnu-infrastrukturu/. The highly dangerous enterprise, the termination of which requires special measures to prevent injury to life and health of citizens, property, buildings, environment / approved. Cabinet of Ministers of Ukraine of 06.05.2000 № 765. The total damage Luhansk by war, now stands at 553 million. UAH. [Electron resource]. - Mode of access: http://donbass.comments.ua/ Law of Ukraine of 18.01.2001 № 2245-III «About an increased risk." Uniting and strengthening America by providing appropriate tools required to intercept and obstruct terrorism. (PATRIOT ACT) [electronic resource]. – mode of access: http://frwebgate.access.gpo.gov. 400 ANEKSJA KRYMU PRZEZ FEDERACJĘ ROSYJSKĄ 2014. OPERACJA MILITARNA CZY LOGISTYCZNA? ANNEXATION OF THE CRIMEA BY RUSSIAN FEDERATION IN 2014. MILITARY OR LOGISTIC OPERATION? Eugeniusz Janula1 ABSTRACT Addressing a little later formal legal annexation of the Crimea by the Russian Federation, it was the most important political event in 2014 roku.Światowa public opinion is in the evaluation of this fact strongly divided. Most democratic governance, in particular the Western democracies did not formally recognizes the de jure annexation. But the assessment of the de facto situation looks completely different. Russia is no longer any force does not receive the Crimea. Surprising, but at the same time frightening efficiency in the action may, however, French troops on Krymie.Mimo that no shots were fired, and the Russian army troops wsperajace them so. Self-defense, worked very effectively and quickly. This is proof that Russia has regained strength during the Yeltsin "Troubles". Key words: Crimea, logistics operation, the Russian Federation, Ukraine Już sam termin zajęcie może budzić kontrowersje. Zwolennicy Rosji będą używali zamiennie terminu wyzwolenie lub ponowne przejęcie. Dodając zwroty o bezprawnej okupacji przez Ukrainę. Dodatkowo odwołując się do N.S. Chruszczowa, który rzeczywiście zupełnie bezprawnie wyłączył półwysep z Rosyjskiej Federacyjnej Republiki Radzieckiej /RFRS/, a włączył do socjalistycznej Ukrainy /USRR/. Natomiast po stronie protagonistów Ukrainy, a szczególnie wielkiego przyjaciela faszyzmu, Stefana Bandery i jego pogrobowców, funkcjonuje pogląd, że Krym był od czasów starożytnych Rzymian integralnym elementem Ukrainy. Zajęcie Krymu i w konsekwencji aneksja przez Rosję jest godnym uwagi faktem geopolitycznym. Półwysep ten w basenie Morza Czarnego posiada wręcz kapitalne położenie strategiczne i polityczne. Podążając za znaną wypowiedzią Clausevittza „Ten kto posiada Pragę ten panuje w całej Europie”, można tę myśl przedłużyć i powiedzieć, że Ten kto posiada Krym ten panuje nad całym basenem Morza Czarnego wraz z przyległościami. Wobec ogromnego rozwoju techniki z Krymu można obserwować a równocześnie atakować na bardzo dalekie odległości. Eugeniusz Januła, Płk/r/Col./ret/mgr., PhD., Fakultet Glwice, Wyższa Szkoła Bezpieczenstwa Poznań, ul. Piłsudskiego 9, 44-100 Gliwice, Polska, [email protected]. 1 401 Rys. 1. Mapa geograficzna Półwyspu Krymskiego Półwysep Krymski to naturalny wielki półwysep w północnej części Morza Czarnego. Znany już był w starożytności i zwany był wtedy Chersonezem Taurydzkim bądź Taurydą. Półwysep ten jest połączony z lądem stałym tylko bardzo wąskim Przesmykiem Perekopskim, pomiędzy Morzem Czarnym i Azowskim.Od Rosji kontynentalnej oddzielony jest wąską, ale obfitującą Cieśniną Kerczeńską w szybko płynące prądy morskie. Powierzchnia całego półwyspu wraz z Półwyspem Kerczańskim położonym w południowo – wschodniej części półwyspu to ponad 27 000 km². W świetle prawa międzynarodowego dziś przynależność prawnopaństwowa jest dualistyczna. Ukraina uważa, że Krym de iure należy do niej, stanowiąc jej integralną część, de facto zaś, ale również de iure w 2014 Rada Najwyższa Republiki Autonomicznej Krymu ogłosiła deklarację niepodległości Autonomicznej Republiki Krymu, a następnie Republika Krymu jako formalnie niepodległe państwo zwróciła się do Federacji Rosyjskiej o przyjęcie jej w struktury Federacji. Oczywiście Rada Najwyższa Federacji Rosyjskiej przy jednym głosie sprzeciwu anektowała Krym. Z kolei Rada Najwyższa Ukrainy dla zachowania twarzy, wprowadziła na Krymie i w pozostającym bardzo formalnie jako odrębny podmiot polityczny Sewastopolu, prawo regulujące życie na terenach okupowanych. (Parlament Ukrainy..., 2014) Deklaracja niepodległości Krymu i wynikające z niej akty nie zostały uznane de iure przez władze Ukrainy2. Bardzo dziwne i dość pokrętne są losy Krymu i Sewastopolu w historii ZSRR. Półwysep wraz z Sewastopolem w 1954 roku został przekazany z Rosyjskiej FSRR do Ukraińskiej SRR, przy czym najpopularniejsza dziś propagandowa wersja głosi, że stało się to z okazji trzechsetnej rocznicy ugody perejasławskiej, która zjednoczyła Ukrainę z Rosją. W dokumentach Rezolucję Zgromadzenia Ogólnego NZ poparło 100 państw, spośród 193 członkowskich, 11 było przeciw a 58 wstrzymało się od głosu. 2 402 dotyczących przekazania Krymu Ukrainie, nie ma jednak o tym rocznicowym wydarzeniu żadnej wzmiaki. Istnieją natomiast, różne wersje tłumaczące ten krok – według jednej, Krym miał być osobistym darem Nikity Chruszczowa dla Ukrainy, co miało być swego rodzaju „odkupieniem win” za jego działalność w tej republice, w czasach stalinowskich. Katalog win Chruszczowa wobec Ukrainy czy też bardziej Ukraińców był całkiem spory. (Pr. Zbiorowa, 1972) To on był jednym z głównych realizatorów polityki Stalina, szybkiej kolektywizacji na Ukrainie, która przerodziła się w praktyce w masowy głód. Ilu ludzi zmarło w czasie tego wielkiego głodu do dziś nie udało się dokładnie oszacować. Podawana jest cyfra od 20 do 28 milionów ludzi. Ale to dotyczy raczej całego ówczesnego ZSRR. Tak, że na samej Ukrainie mogło umrzec z głodu ok. 10 14 mln ludzi. Chruszczow na swój sposób czuł sentyment do Ukrainy. Starał się o ile miał okazję wynagradzać tą republikę kosztem innych, a nawet Federacji Rosyjskiej. Tu trzeba przypomnieć również sprawę ustalania wschodnich granic Polski. Linia Curzona przyjęta jako podstawa dla przebiegu granicy, miała w odcinku południowym dwa wyraźnie alternatywne warianty. Wariant zachodni, którym jest aktualnie granicą państwową oraz wschodni z dużą częścią Podola wraz z Lwowem oraz częścią Wołynia, jako ziem etnicznie polskich po polskiej stronie granicy. (Zabiełło, 1967) Znamiennym jest, że nawet Stalin gotów był się zgodzić na koncepcję wschodnią z Lwowem po stronie polskiej. Jednak Chruszczow jako przedstawiciel ówczesnej Ukrainy, wykazał stanowisko nieprzejednane. Przekonywał Stalina argumentami, że Polska otrzymała bogate, rozwinięte gospodarczo ziemnie - Dolny Śląsk, Ziemię Lubuską oraz Pomorze, więc była to dostateczna jego zdaniem rekompensata. Natomiast Lwów i Podoleoraz caly Wołyń należały się jego zdaniem Ukrainie. Wszystko wskazuje na to, że tymi argumentami przekonał Stalina. Czy były jeszcze jakieś inne ważące argumenty, tego nie wiemy i raczej się nigdy nie dowiemy. Polska została w ten sposób pozbawiona około 70 000 km2 oraz 2 - 3 mln ludzi, głównie narodowości polskiej.Na podobnych zasadach Węgry i ówczesna Czechosłowacja zostały pozbawione Rusi Zakarpackiej.Prawem kaduka tereny te też zostały włączone do Ukrainy. Inna wersja przekazania Ukrainie Krymu sugeruje, że głównym powodem była gospodarka, a w niej problemy rolne. Tu znowu pojawia się N.S. Chruszczow, który wierzył, że dzięki intensywnym uprawom kukurydzy na wielkich obszarach całego ZSRR, jego państwo prześcignie w produkcji zbóż, mięsa, itp., w bardzo szybkim tempie etatowego wroga, czyli USA. A sytuacja w kategoriach gospodarczych była taka, że nowi koloniści rosyjscy, którzy przybyli na Krym po przymusowej deportacji Tatarów z półwyspu, nie potrafili sobie absolutnie poradzić z problemami agrotechnicznymi w miejscowym klimacie. Według Chruszczowa potrzebni tam są ludzie, przywykli do ciepłego i suchego klimatu, tacy, którzy kochają sady i kukurydzę, a nie ziemniaki (Krustchew, 1972, s. 843) czyli de facto właśnie Ukraińcy. 403 Trzeba tu ponownie zaznaczyć, że forma przekazania Krymu Ukraińskiej SRR naruszała prawo zarówno całości ówczesnego ZSRR, jak też obu zainteresowanych republik. (Bohun, 2014) W skład radzieckiej Ukrainy formalnie nie wszedł wtedy Sewastopol, który funkcjonował do końca trwania ZSRR jako miasto o specjalnym wojskowym statusie i był podporządkowany bezpośrednio rządowi i organom cywilno-wojskowym RFSRR. Pod dokumentem przekazania Ukrainie Krymu przez RFSRR widnieje podpis N.S. Chruszczowa, jako pierwszego sekretarza WKP, bo tak jeszcze nazywała się w tym okresie, późniejsza Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego /KPZR/. Nikt nie kwestionował i nie kwestionuje stanu de facto, który wówczas panował. Czyli tego, że ta partia i jej pierwszy sekretarz sprawowały pełnie władzy w Związku Radzieckim. (Historia KPZR..., 1972) Absurdem byłoby twierdzić, że ówczesny ZSRR było to państwo prawa. Ale pod tym dokumentem zabraklo podpisów i sygnatur rządu radzieckiego. Chruszczow w tym okresie czasu nie był jeszcze premierem ZSRR, więc od strony formalnej jego podpis na dokumencie nie spełniał żadnych wymogów prawanych. Stąd zarówno formuła, jak i samo przekazanie Krymu Ukrainie było i jest kwestionowane w kategoriach polityczno-prawnych. W rezultacie niemal cały obszar półwyspu po rozpadzie ZSRR wchodził w skład Republiki Autonomicznej Krymu. Ta z kolei została wcielona do Ukrainy. Natomiast na specjalnych prawach znajdowało się też formalnie funkcjonujące w ramach Ukrainy miasto wydzielone na prawach jednostki administracyjnej pierwszego rzędu - Sewastopol. Północna część należącej do półwyspu krymskiego Mierzei Arabaskiej administracyjnie, należała z kolei do sąsiedniego obwodu chersońskiego. Pojawia się zresztą kolejna przesłanka prawna. Dotyczy ona nie tyle rozpadu, ile formy rozwiązania ZSRR. Decyzja i to od razu nie tylko polityczna, ale i prawna została podjęta na spotkaniu trzech ludzi w białoruskiej części Puszczy Białowieskiej. Statut tych trzech ludzi nie był do końca ustalony. Tylko Borys Jelcyn był leg artis prezydentem Rosji, w ramach jeszcze Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich. Natomiast pozostali dwaj uczestnicy spotkania w Puszczy Białowieskiej, czyli ówcześni prezydenci Ukrainy i Białorusi, byli raczej marionetkami niż pełnoprawnymi reprezentantami. Żaden z trzech uczestników tego spotkania, czy też jak dzisiaj twierdzą niektórzy publicyści rosyjscy - spisku, nie posiadał żadnych mandatów upoważniających ich do rozwiązywania federalnego państwa. Wreszcie należy zapytać czy w świetle ówczesnej konstytucji ZSRR, była możliwa taka formuła rozwiązania tego wielkiego państwa. Otoż poszczególne republiki mogły i miały zagwarantowane, prawa wystąpienia ze struktur ZSRR. Ale spoglądając nawet najbardziej liberalnie na prawo konstytucyjne byłego Związku Radzieckiego trzech panów prezydentów, nie mogło podjąć prawomocnej decyzji o rozwiązaniu państwa. (Konstytucja ZSRR, 1969) Gdyby to było spotkanie wszystkich szesnastu uprawomocnionych i zaopatrzonych w niezbędne mandaty 404 reprezentantów republik to podjęta przez nich decyzja mogłaby mieć prawną rację bytu. Potwierdziła się po raz któryś w dziejach świata a nawet historii najnowszej, teza, że w wypadku rewolucji, a za taką, jeżeli chodzi o tempo działań należy uznać rozpad ZSRR, wydarzenia wyprzedzają prawo. Przyśpieszony bieg wydarzeń politycznych i prawnych, związany z przejęciem Krymu przez Rosję, wyglądał stosunkowo prosto. Parlament lokalny Krymu, ogłosił zamiar przeprowadzenia 16 marca 2014 regionalnego referendum, którego nie uznały władze Ukrainy w sprawie poszerzenia autonomii Krymu. (Parlament Krymu..., 2014) Jednak już 11 marca, połączone zgromadzenie radnych Rady Najwyższej Republiki Autonomicznej Krymu i Rady Miejskiej Sewastopola, przyjęło deklarację niepodległości obu jednostek jako Republiki Krymu. W deklaracji powołano się wprost na precedens i przypadek Kosowa, i związany z tym wyrok z 22 lipca 2010, w którym Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości uznał, że jednostronna deklaracja niepodległości Kosowa nie narusza prawa międzynarodowego. (Parlament Krymu..., 2014) 17 marca 2014 nieuznawane przez Ukrainę władze Autonomicznej Republiki Krymu ogłosiły Krym niepodległym państwem oraz zwróciły się do Rosji z postulatem o przyjęcie w jej skład. Tego samego dnia prezydent Rosji Władimir Putin podpisał dekret o uznaniu Krymu za suwerenne i niepodległe państwo. 18 marca 2014 podpisano umowę między Rosją a Republiką Krymu i miastem wydzielonym Sewastopolem o włączeniu ich do Rosji, jako nowych podmiotów federacji. (Kryzis na Krymie..., 2014) Umowa ta weszła w życie z dniem ratyfikacj, co nastąpiło 21 marca 2014 roku. (Federalna ustawa..., 2014) Tego samego dnia dokonano odpowiednich zmian w Konstytucji Rosji dopisując do niej dwa nowe podmioty federacji – Republikę Krymu i miasto Sewastopol, które włączono do nowo utworzonego Krymskiego Okręgu Federalnego. (Federalna ustawa..., 2014) Zarówno deklaracja niepodległości Krymu, jak i następne akty nie zostały jak dotąd uznane przez władze Ukrainy i jak przynajmniej dotąd, przeważajacą część społeczności miedzynarodowej W wyniku masowych przesiedleń dokonywanych przed przyłączeniem Krymu do Rosji przez Aleksandra Suworowa, większość ludności stanowili Rosjanie. Wysiedlenie Tatarów przyniosło w konsekwencji upadek gospodarczy półwyspu, zniszczonego wcześniej działaniami II wojny światowej – nowi przybysze z terenów radzieckiej Ukrainy oraz północnych rejonów Rosji nie potrafili odnaleźć się w miejscowym klimacie oraz w przejętych gospodarstwach. Po przekazaniu Krymu Ukraińskiej SRR, sytuacja nieco się poprawiła – napłynęli nowi osadnicy z południowej Ukrainy. Poprawiono również zaopatrzenie w wodę, z którą półwysep zawsze miał problemy. Wybudowano w tym celu duży Kanał Północnokrymski, którego zadaniem było nawadnianie terenów półwyspu. Już w latach 50. XX wieku wyraźnie zwiększyło się m.in. wydobycie rudy żelaza, wzrosła także produkcja energii elektrycznej i produkcja miejscowego wina. 405 W obliczu rozpadu ZSRR, Rosjanie mieszkający na półwyspie, niemal natychmiast zaczęli zgłaszać postulaty powrotu do Rosji. Autonomia była ceną jaką rząd ukraiński zgodził się czy też musiał zapłacić za pozostanie Krymu w składzie państwa ukraińskiego. W 1991 roku zamieszkująca półwysep większość rosyjska uzyskała od władz zgodę na utworzenie Krymskiej ASRR, obejmującej obszar obwodu krymskiego, z wyjątkiem miasta Sewastopola, które pozostało bezpośrednio w granicach Ukrainy. 5 maja 1992 roku po rozpadzie ZSRR, Rosjanie zamieszkujący półwysep, proklamowali powstanie Republiki Krymu. Wtedy też sprawa stanęła na przysłowiowym ostrzu noża i groziła rozlewem krwi. Ostatecznie jednak osiągnięto kompromis – Krym, a raczej Rosjanie mieszkający na półwyspie, zrezygnowali z niepodległości, a w zamian władze niepodległej Ukrainy zgodziły się na liberalny status, republiki autonomicznej.Sewastopol niegdyś stanowiący część obwodu krymskiego, został dodatkowym miastem wydzielonym. Również jako siedziba rosyjskiej Floty Czarnomorskiej, miał zachować swój status na podstawie umowy między Rosją a Ukrainą poczatkowo do 2017 roku. W 2010 roku umowa została przedłużona aż do 2042 roku. Oprócz tego Rosjanie na Krymie zajmowali i użytkowali nielegalnie około 4000 obiektów instalacji nawigacyjnych na wybrzeżu, w tym 10 klasycznych latarni morskich. (Gazeta Wyborcza, 2007) Zajęcie Krymu przez Rosję w 2014 roku miało charakter działań logistycznych, a nie wielkiej operacji wojskowej. Mimo, że po jednej i drugiej stronie wzięły udziął znaczne kontyngenty wojskowe. Sewastopol w dalszym ciągu pełnił funkcję dualistycznej bazy wojennej. Okręty wojenne zarówno Rosji i Ukrainy cumowaly obok siebie w basenach portowych. Rosyjska Flota Czarnomorska, mimo że jej siła bojowa zmalała, po upadku Związku Radzieckiego, nadał na zamkniętym akwenie Morza Czarnego, pełniła rolę siły numer jeden. Jednostki tej floty nie należą już do nowoczesnych, mimo że Rosja prowadzi daleko idacą modernizację, poprzez budowę nowych okrętów oraz unowocześnianie starszych. Ale uwaga skierowana jest w pierwszym rzędzie na Flotę Północną oraz Flotę Pacyfiku. To tam trafiają nowe okręty, zarówno podwodne, jak i nawodne. Następna w kolejności jest też Bałtycka Flota. Czarnomorska natomiast ma o tyle duże znaczenie, że w czasie pokoju stanowi również zaplecze logistyczne dla Eskadry Śródziemnomorskiej, która po około 18 letniej przerwie pojawiła się ponownie na Morzu Śródziemnym. Siła bojowa Floty Czarnomorskiej nie prezentuje się już zbyt okazale. Dużą jej część stanowią okręty z późnych lat siedemdziesiątych XX wieku. Są one silnie albo uzbrojone, co jest cechą radzieckich i rosyjskich okrętów. Ale już systemy sterowania, np. rakiet przeciwokrętowych są mocno przestarzałe. Egzemplifikacją może być okręt flagowy tej floty, rakietowy krążownik Moskwa. Jest on wyposażony głównie w rakiety przeciwokretowe, ale mimo że te rakiety posiadają bardzo mocne głowice, mogące przenosić do dwóch ton ładunku konwencjonalnego lub też głowice nuklearne to sterowanie tymi rakietami jest już iluzoryczne. Celność 406 osiągają bardzo dużą, ale tylko w zasięgu wzroku operatora, który koryguje kurs za pomocą fal radiowych. Poza przysłowiowym horyzontem, działa teoretycznie bezwładnościowy system naprowadzania, niestety jest on zawodnya. Około połowy głowic trafia w cel przy strzelaniu poza horyzont. Inne okręty to wielkie niszczyciele zmodernizowanej klasy Kaschin, które też już do nowoczesnych nie należą. Flotę czarnomorską uzupełniają niszczyciele klasy Sowriemiennyj i Udaloj, zmodernizowane, ale są to okręty z innej epoki. Dochodzą do sił uderzeniowych małe korwety rakietowe klasy Miraż, które bardzo dobrze sprawdziły się w krótkiej wojnie z Gruzją. Z okrętów nawodnych Flota Czarnomorska dysponuje jeszcze ścigaczami trałowcami oraz kutrami rakietowymi i torpedowymi. Na uwagę zasługują okręty pomocnicze i logistyczne. Można powiedzieć, że potencjał tego elementu floty znacznie przewyższa jej aktualne potrzeby. W skład floty wchodzą aktualnie dwa okręty podwodne oceanicznego typu Kilo uważane w swej klasie za jedne z najlepszych na świecie. Przy tych wszystkich mankamentach Flota Czarnomorska na swym akwenie jest siłą zdecydowanie nr jeden. Turecka marynarka wojenna, którą nie tylko teoretycznie można uznawać za jej antagonistę jest znacznie słabsza. Flota Czarnomorska to nie tylko okręty. W sewastopolskiej bazie stacjonowała jeszcze przynajmniej do maja 2014 roku wzmocniona brygada piechoty morskiej w sile 6400 dobrze uzbrojonych i wyszkolonych żołnierzy. Obecnie jej stan jest zmniejszony o ok. 1500 żołnierzy. To brygada, której dyslokacja była uzgodniona ze stroną ukraińską, była również gwarantem i zabezpieczeniem dla floty. Na podobnych zasadach w bazie stacjonował specjalny pułk morskiego specnazu liczący ok. 700 żołnierzy. Akurat te jednoski nie brały udziału w oczyszczaniu Krymu. Zadaniem ich było zagwarantowanie flocie pełnej autonomii operacyjnej w razie zagrożenia, ale stan i potencjał tylko tych dwóch jednostek znacznie przewyższał możliwości operacyjne, praktycznie całości wojsk ukraińskich, które stacjonowały na Krymie. Kadra floty wraz z załogami okrętów to około 11 tysiecy ludzi. Z tego około 3 tysiące to pracownicy cywilni, głównie stoczniowcy. Sewastopol posiada duże zaplecze warsztatowe dla okrętów. Ponadto Rosjanie w bazie sewastopolskiej dysponowali kilkoma innymi jednostkami wojskowymi, w tym kilkudziesięcioosobową placowką GRU. Należy zaznaczyć, że część struktur militarnych Rosji, która mieściła się w samej sewastopolskiej bazie tylko sporadycznie angażowała się w zajmowanie ukraińskiej części bazy i ukraińskich okrętów. Na mocy zawartych wcześniej porozumień wzajemnych około 27 procent potencjału bazy miało być wykorzystywane przez Ukrainę. Miało, gdyż flota i zaplecze Ukrainy posiadając małe środki ekonomiczne, pełniły rolę bardzo ubogiego kuzyna marynarki rosyjskiej. Okręty rosyjskie i ukraińskie do czasu konfliktu stały obok siebie w basenach portowych. Ale nawet nie spoglądając na flagi, widać było, które jednostki są rosyjskie, a które ukraińskie. Te ostatnie 407 charakteryzowały się dużymi plamami rdzy na kadłubach z powodu braku śodkow na proste zabiegi konserwacyjne. Stany techniczne okrętów ukraińskich. Ukraina przeznaczała nieco więcej środków na utrzymanie w miarę dobrym stanie flagowek jednostki - Atamana Sahajdacznego. Było to konieczne, gdyż okręt ten brał udział w paradach, czynnościach reprezentacyjnych, itp. Zupełnie niepotrzebnie przeznaczano też środki na dwa okręty podwodne, mocno już przestarzałej klasy Foxtrot. (Sprawocznik po inostrannych flotach..., 2009) Były to zupełnie już wysłużone jednostki z lat sześćdziesiątych XX wieku, pamiętające jeszcze Nikite Sergiejewicza Chruszczowa Wszelkie działania w samej bazie sewastopolskiej miały charakter operetkowej wojny, a nie prawdziwych działań. Ok 50 procent okrętów ukraińskich było niezdatnych do pływnia i po prostu albo kotwiczyły przy nabrzeżach, albo też stały na bojach w wielkich basenach bazy. Okręty te Rosjanie przejęli w bardzo prosty sposób, podpływając do tych jednostek, kazali marynarzom ukraińskim przechodzic na swoje okręty i wywozili ich na nabrzeże. Tam pytano bardzo oficjalnie kto przechodzi na stronę rosyjską. Tę część marynarzy, która zadeklarowała się na przejście na stronę rosyjską, odstawiano do rosyjskich koszar w bazie. Drugą część, tych którzy zadeklarowali pozostanie na Ukrainie, wywożono pod strażą do innych części koszar i tam zatrzymywano. (Izwiestja, 2014) Charakterystycznym jest, że wybierano przynależność mniej więcej zgodnie z miejscem zamieszkania. Mieszkańcy Krymu i wschodniej Ukrainy masowo przechodzili na stronę rosyjską, zarówno oficerowie, jak też marynarze. Otrzymali oni gwarancję, że po przeszkoleniu będą mogli przejść do służby we flocie rosyjskiej, w której warunki socjalne służby, jak też wynagrodzenie było na wyższym poziomie, niż w formacjach ukraińskich. Nieco inaczej odbywalo się przejęcie tych okrętów ukraińskich, które mogły się poruszać o własnych siłach. W kilku wypadkach odbyło się to analogicznie, jak z okętami, które nie mogły się poruszać o własnych siłach. Ale na pozostałych kilku jednostkach oficerowie i marynarze ukraińscy początkowo nie pozwalali wejść na pokłady. Byli i tacy którzy krzyczeli, że użyją broni, jak tylko Rosjanie spróbują wejść na pokład okrętu. W praktyce jednak odbywało się to tak, że Ukraińcy bronili swoich okrętów przy pomocy okrętowych instalacji pożarniczych. Strumienie wody miały utrudnić Rosjanom wtargnięcie na pokłady ukraińskich okrętów. Trwalo to zwykle po kilka godzin, ale dwa małe okręty broniły się w ten sposób nawet dwa dni. Musi oczywiście paść pytanie czy ukraińskie okręty nie mogły po prostu odpłynąć, np. do Odessy. Zamiary takie oczywiście były, jednak było to niewykonalne. Wszytkie wyjścia z basenów portowych i z portu w Sewastopolu, Rosjanie skutecznie zablokowali. Rosyjskie okręty ustawiły się kadłubami w poprzek wyjść i kanałów portowych. Tak, że los tych załóg ukraińskich, których większość chciała pozostać w państwie ukraińskim był w zasadzie przesądzony. Po dwóch dniach wszystkie pływające jednostki ukraińskie, pozostające w bazie, w 408 Sewastopolu zostały przejęte przez Rosjan. Około 70 procent ukrainskich marynarzy zadeklarowalo przejście na stronę rosyjską. Szczególnie zawodowi marynarze ukraińskiej floty byli związani z Sewastopolem i Krymem. Trzeba zaznaczyć, że była też pewna grupa kadry, która służyła jeszcze w marynarce wojennej byłego już Związku Radzieckiego. Ta grupa uważała, że powrót Sewastopola i całego Krymu do Rosji jest rzeczą zupełnie naturalną. Trzy okręty ukraińskie znajdowały się w momencie przęjecia bazy Sewastopolu przez Rosję poza bazą. Jednym z tych okrętów był flagowy niszczyciel, a raczej fregata - Ataman Sahajdaczny, a pozostałe to dwa trałowce bazowe, które znajdowały się na jeziorze, na wschód od Sewastopola w rejonie Eupatori. Rosjanie w wąskim przesmyku, który prowadził z Morza Czarnego do jeziora zatopili swój stary, pozbawiony uzbrojenia okret i tym samym wyjście obu ukraińskich okrętów na Morze Czarne było już fizycznie niemożliwe. Ten stan trwa do dzisiaj, a oba okręty w wyniku porozumienia zostały pozbawione załóg. Rosyjskie załogi szkieletowe w ilości kilkunastu ludzi obsadziły okręty i w zasadzie obie strony czekają na wydobycie wraku i odblokowanie przejścia. (Izwiestja, 2014) Tyle tylko, że stronie rosyjskiej wcale na pośpiechu nie zależy i ta niewielka zresztą sprawa, może potrwać całe lata. Flagowy Ataman Sahajdaczny przez prawie trzy doby po powrocie z rejsu ćwiczebnego stał na redzie Sewastopola. Nikt nie próbował go atakować bądź przejąć. Po tym okresie czasu odpłynął do Odessy. W uzupełnieniu należy dodać, że ok. 40 procent załogi, mimo gróźb i straszenia represjami zeszło definitywnie z okrętu. Jako finał czy epilog przejęcia przeważającej części floty ukraińskiej Sewastopolu, trzeba dodać, że Rosjanie zadeklarowali oddanie wszystkich przejętych okrętów Ukrainie. Rzeczywiscie, te które zdolne były do pływania, sukcesywnie przeszły do Odessy, ale dotyczy to tylko kilku jednostek. Bo okazało się, że w wyniku akcji w Sewastopolu Ukraina dysponuje tylko minimalną kadrą, wykwalifikowanych oficerów i marynarzy. Wyglądało to wręcz groteskowo, jak po wprowadzeniu okrętu do Odessy, załoga prawie w całości przesiadła się na holowniki i płynęła do Sewastopola po kolejny okręt. Te okrety ukraińskie które nie mogą poruszać się o własnych siłach pozostają dalej w porcie w Sewastopolu. Rosjanie deklarują, że są gotowi odholować je do Odessy oczywiście za opłatą. A stawki za pełnomorskie holowanie są wysokie. Nieco inaczej wyglądał problem z ukraińskimi jednostkami lotniczymi i wojsk lądowych stacjonującymi na Krymie. Ukraina już od kilku lat starała się wzmocnić wojskową swoją obecność na Krymie. Dlatego też starała się umieścić na półwyspie w miarę najlepsze jednostki. Trzeba jednak wyraźnie uwzględnić to, że całe siły zbrojne Ukrainy znajdowały się w stanie postępującej degrengolady. Znaczna część sprzętu bojowego i pomocniczego była unieruchomiona i niezdatna do użytku. Przykładem może być ukraińska jednostka lotnicza w Balbeku. To duże lotnisko położone w strefie Sewastopola 409 było zgodnie z umową użytkowane przez stronę ukraińską. Na przysłowiowym papierze bazowały tam dwa pułki lotnictwa myśliwskiego na samolotach Mig 29 oraz eskadra obserwacyjna używajaca różnych typów samolotów wśród których były AN-26 w wersji transportowej i obserwacyjnej oraz SU-24 w wersji obserawcyjnej. Pozornie wyglądało to bardzo potężnie, bo na lotnisku stacjonowało aż 51 maszyn klasy Mig -29m. Tyle tylkol, że stan faktyczny był dziwnie podobny do sytuacji w polskiej bazie w Mińsku Mazowieckim, gdzie też stacjonują MiGi -29. Z tych ponad 50 maszyn w Balbeku, latało ok. 10 samolotów, reszta służyła jako magazyn części zamiennych dla tych latających. Balbek to największa baza lotnicza na półwyspie krymskim. Posiada trzy pasy startowe oraz dobrze rozudowaną infrastrukturę. Uzupełnieniem są wielkie koszary mogące pomieścić do czterech tysięcy żołnierzy. Ze względów oczywistych były one wykorzystywane tylko częściowo, bo garnizon bazy ukraińskiej liczył ok. 700 żołnierzy. Tak się złożyło, że w sytuacji rozpoczęcia przejmowania Krymu przez Rosję, ok. 200 żołnierzy od razu uciekło. Teoretycznie można mowić o dezercji, jednak realia były takie, że żołnierze którzy pochodzili z Krymu nie za bardzo czuli jakąkolwiek łączność z państwem ukraińskim. Dwa lub trzy samoloty odleciały bez żadnych przeszkód na Ukrainę, ale reszta garnizonu została w koszarach. Dowódca jednostki pułkownik Morozow sam pochodzący z okolic Kijowa, cieszył się dużym autorytetem wśród podwładnych. Udało mu się na pewnie czas zatrzymać ucieczki. Koszary i część infrastruktury lotniska zostały zablokowane przez anonimowych, ale dobrze uzbrojonych i wyposażonych żołnierzy bez oznak przynależności państwowej. Oczywiście były to zwarte oddziały armii rosyjskiej. Towarzyszyły im cywilne, ale też uzbrojone, nieźle zorganizowane grupy krymskiej samoobrony, składające się ze zwolenników powrotu Krymu do Rosji. To oblężenie koszar w Balbeku trwało praktycznie trzy doby. Nie doszło do użycia broni, gdyż obie strony zachowały dużą powagę i wstrzemięźliwość w racjonowaniu agresji. W efekcie, kiedy Ukraińcom zaczynało brakować żywności, podjęli pertraktacje. W ich wyniku, ci którzy chcieli wyjechać na Ukrainę, zostali odwiezieni samochodami do Perekopu. Chęć wyjazdu zadeklarowało i zrealizowało 250 oficerow i żołnierzy pierwotnego stanu. W innych jednostkach wole pozostania na Krymie deklarowało ponad 80 procent oficerow i żołnierzy. Jeżeli chodzi o sposób przejmowania obiektów wojskowych, administrowanych dotychczas przez państwo ukraińskie to schemat był bliźniaczo podobny do tego z Balbeku. Z tą różnicą, że Ukraińcy w Balbeku opierali się dłużej i przede wszystkim działo się to przy pracujących kamerach i mikrofonach. W tym panstwie, które nazywano współczesną Asyrią, siły zbrojne bardzo rozbudowane, często do monstrualnych rozmiarów, były jednym z fundamentów miłującego pokój kraju. Praktycznie poza bardzo nielicznymi sytuacjami incydentalnymi, które można śmiało uznać za przypadki, nigdzie nie doszło do strzelaniny, użycia 410 broni, itd. Dowodziło to wysokiej dyscypliny po obu stronach konfliktu, jeżeli można użyć takiego słowa na określenie tego co się stało. A w niektórych sytuacjach nerwy i emocje dawały o sobie znać. Schemat przejmowania jednostek wojskowych był bardzo prosty. Pod koszary podjeżdżały uzbrojone grupy samoobrony Krymu, eskortowane z pewnej odległości, ale tak żeby było ich dobrze widać przez jak ich nazwano zielonych ludzików. Pokazywano też z daleka, ale tak żeby żołnierze ukraińscy dobrze widzieli, działa artyleryjskie, najczęściej samobieżne klasy Goździk lub starszych mutacji ciągnione. Samoobrońcy, którzy nieśli czy też wieźli ze sobą flagi rosyjskie wzywali przez megafony do przejścia na stronę Krymsko-Rosyjską, po czym blokowali z pomocą zielonych ludzików konkretną jednostkę. W strukturze osobowej każdej jednostki dochodziło do polaryzacji przekonań i poglądów. Wszyscy doskonale wiedzieli, co dzieje się na zewnątrz i że Krym jest praktycznie przejmowany przez Rosję. W każdej jednostce okazywało się, że zwolennicy Ukrainy stanowią tylko najwyżej kilkunastoprocentową mniejszość, więc są praktycznie bez jakichkolwiek szans. Najcześciej dochodziło wtedy do rozmów, znacznie rzadziej do bójek i w efekcie, koszary wraz z wyposażeniem i oprzyrządowaniem zostawały przejęte przez samoobronę. Ale newralgiczne elementy zawsze zajmowali ludzie z formacji Zielonych. Ukraińcy we wszystkich znanych wypadkach zostawali przewożeni na teren Ukrainy. Razem z żołnierzami, którzy definitywnie wyjeżdżali na Ukrainę, wyjeżdżały też ich rodziny. Dotyczyło to żołnierzy zawodowych. Musi paść pytanie czy taka formuła jaka zaistniała na Krymie zdarzyła się już kiedyś w historii. Tu trzeba zdecydowanie odpowiedzieć, że wielokrotnie. A najlepszą egzemplifikacją podobnego i także wielkiego w skali problemu była sytuacja secesji południowych stanów w USA. Armia, a raczej jej większość pod dowództwem znanego wielkiego dowódcy generała Roberta Lee, kończyła kolejną zwycieską wojnę z Meksykiem. Wiadomość o secesji południowych stanów była dla przeważającej większości pełnym zaskoczeniem, mimo że nastroje separatystyczne na południu dawały się odczuć już od dłuższego czasu. Żołnierze wykonywali swoje obowiązki i w olbrzymiej większości bezpośrednio w polityce nie uczestniczyli. Dosłownie na biwakach zostali zawiadomieni o takiej a nie innej decyzji stanowych kongresów i musieli wybierać, a wybór był dla wielu naprawdę dramatyczny. Czuli się Amerykanami, ale bardziej niż współczesne społeczeństwo USA, obywatelami swoich stanów. Olbrzymia większośc wybrała stan swego zamieszkania jako wybór dalszej swojej służby. Mimo, że z dużymi oporami. Przykładem może być wspomniany wcześniej generał Robert Lee. Prezydent Abraham Lincoln w liście zaproponował generałowi Lee objęcie naczelnego dowództwa nad armią Unii. Przeciwnik niewolnictwa, głośny abolicjonista, generał, który był uważany za najlepszego dowódcę amerykańskiego swego okresu czasu, odpowiedział prezydentowi federalnemu pisząc takie słowa: Panie Prezydencie, jestem Amerykaninem i chciałbym, żeby USA były jednym wielkim pod każdym względem państwem, 411 ale przede wszystkim jestem Wirginijczykiem. Mój stan wystąpił z Unii i muszę, ja żołnierz tej decyzji być posłuszny. To była deklaracja lojalności wielkiego żołnierza. Co prawda inna epoka i szerokość geograficzna, ale zasady te same. Żołnierze amerykańscy u progu wojny secesyjnej wybierali prawie wszyscy zgodnie z miejscem swego zamieszkania.W najważniejszej bitwie tej wojny, starciu pod Gettysburgiem w trzecim decydującym dniu bitwy, w słynnym ataku konfederacji prowadzonym przez gen. Longstrichta, dokładnie naprzeciwko siebie stanęli wielcy przyjaciele, gen. brygady Armitrage dowodzący brygadą w wirginijskiej dywizji Picketa i generał major Hanncok, dowodzący korpusem wojsk Unii w zastępstwie zabitego w pierwszym dniu bitwy gen. Reynoldsa. Losy bitwy potoczyły się tak, że generał konfederacji zmarł na polu bitwy, a gen. Hanncok doznał został poważnie ranny. (Januła, 1999) Znaczną częsć ukraińskiego kontyngentu wojskowego stacjonującego na półwyspie stanowili ludzie z Krymu lub wschodniej Ukrainy, gdzie przeważającymi tendencjami jest prorosyjskość. Trudno się zatem dziwić takiemu a nie innemu wyborowi opcji. Armia Ukrainy wyglądała groźnie i bojowo tylko w statystykach, natomiast wartości bojowej specjalnie wysokiej nie przedstawiała. Obok niskiego morale, poza bronią strzelecką i maszynową Ukraina nie miała czym walczyć. Znaczna część sprzętu – czołgi, transportery czy artyleria było zdefektowane albo nie jeździło, albo brakowało paliwa czy też amunicji, przede wszystkim jednak chęci do walki. Okazało się, że mimo już długiego okresu istnienia niepodległej Ukrainy, pojęcie takie jak obywatelskość istnieje raczej tylko w sferze podręcznikowej. Realnie natomiast Ukraińców cechowała daleko idąca obojętność. Patriotyzm Ukraińców jest raczej rzekomy, bo w praktyce członkowie prawego sektora i podobnych ugrupowań reprezentują czysty nacjonalizm i szowinizm. Tego typu tendencje można wyraźnie usłyszeć, np. W wystąpieniach premiera Ukrainy Jaceniuka. To nawet nie dziwi, bo przecież znaczna część partii Batkowszczyna to też skrajni nacjonaliści, a wymieniony Jaceniuk długo był jednym z politycznych lokai dawnej liderki Julii Timoszenko. Pozostaje uzyskać odpowiedź na pytanie - skąd się wzięły zielone ludziki i w jaki sposób ta formacja szybko opanowała Krym. Rosja jak to było widać z samego przebiegu zajęcia półwyspu, musiała dość długo przygotowywać tą operację. Jak pisano już uprzednio, mimo że dokonywała tej operacji armia i wszystkie rodzaje broni za wyjątkiem strategicznych sił rakietowych, była to świetnie zaplanowana i bardzo dobrze przeprowadzona operacja logistyczna. Rosjanie do przerzucenia większej części swoich wojsk użyli cywilnych promów, które stale utrzymują łaczność przez cieśninę kerczeńską. Z danych wynika, że tych jednostek było czternaście.Wszysko to średnie jednoski o nośności ok. 3,5 tysiaca ton, zbudowane w stoczniach radzieckich i enerdowskich. Tylko trzy z tych promów miały mniej niż dziesięć lat. Wszystkie były sprawne i w ramach tej operacji kursowały niezmordowanie w 412 poprzek cieśniny pracowicie przewożąc wojsko i sprzęt. Tylko w pierwszej fazie użyto też typowych okrętów desantowych w liczbie prawdopodobnie sześciu. Na marginesie można dodać, że były to jednostki zbudowane w latach osiemdziesiątych w PRL, w stoczni marynarki wojennej w Gdyni. Te jednostki w kilku nawrotach przewiozły w rejon Kerczu na zachod od miasta, dwa pułki specnazu w łącznej ilości circa 1400 żołnierzy. Specnaziści weszli posiadając obok wyposażenia osobistego tylko dosłownie kilka BRDMów do Kerczu od strony zachodniej obsadzając tylko wyloty z miasta. Ok. 600 osobowy garnizon ukraiński w tym mieście nie tylko nie wykonał żadnego ruchu, ale nawet nie wykazał żadnego zainteresowania. Prawda, że operacja rozpoczęła się porą nocną, bo ok. 11.30 czasu moskiewskiego, ale pewne napięcie polityczne i pogłoski były na porządku dziennym. Specnaziści zajęli też przystań promową, do której w ciągu dosłownie piętnastu minut weszly trzy pierwsze promy. Przez całą noc te promy wahadłowo krążyły miedzy Rosją i Kerczem. (Januła, 2014) Prawdopodobnie podczas nocy każdy z promów dokonał 8 - 9 nawrotów. Po stronie rosyjskiej wszystko było doskonale zorganizowane. Każdy pododział wiedział, na który prom i o której godzinie się zaokrętowuje. Po wyładowaniu jednostki natychmiast ruszały dalej korzystając z transporterów opancerzonych i normalnych ciężarówek. Około 10 rano dnia następnego, pierwszy batalion Rosjan na ciężarówkach Kamaz dotarł do Perekopu. Wciągu kolejnych dwóch, trzech godzin dotarły tam dwa następne bataliony już na BTRach oraz ciągniona bateria armatohaubic 122 mm. Oczywiście trzy bataliony nawet wzmocnione artylerią to dużo za mało żeby odeprzeć jakiś atak. Tym bardziej, że wał perekopski jest rozebrany w kilku miejscach, prowadzą tam też szlaki komunikacyjne, zarówno drogowe, jak też kolejowe, itd. Armia ukraińska trwała dalej w klasycznym bezruchu. W pobliżu Perekopu stacjonował po stronie krymskiej ukraiński pułk zmechanizowany. Co prawda przedmiotowy pułk był typową strukturą z lat 70. XX wieku. Prawdopodobnie uzbrojenie i sprzęt, czyli głównie transportery gąsienicowe BWP były sprawne w około połowie. Stan osobowy to też tylko 900 ludzi, czyli mniej niż połowa pułku. Ale gdyby ten pułk ruszył w odpowiedniej chwili to pierwszy rzut zielonych ludzików, czyli Rosjan zostałby teoretycznie zmieciony. Tym bardziej, że po tej stronie najcieższą bronią jaką w tym momencie dysponowali Rosjanie to karabiny maszynowe klasy PK/PKS kalibru 7, 62. Rozkazu do walki lub chociażby tylko do blokady przejazdu rosyjskich kolum, nikt jednak po stronie ukraińskiej nie wydał. Pułk został zupełnie bierny. (Januła, 2014) Po dwóch dobach pułk wycofał się przez przesmyk perekopski, ewakuując około połowy, sprawnego sprzętu. Pozostała też wiecej niż polowa żołnierzy i oficerów, którzy zdeklarowali przejście na stronę rosyjską. Przeprawa nieoznakowanych wojsk rosyjskich trwała około dwóch dni. Później częstotliwość kursowania promów spadła. Pozwalano też na korzystanie z promów cywilom. Wydzielono trzy promy, które zaczęły z powrotem 413 obsługiwać żeglugę pasażerską i towarową. Transport wojsk rosyjskich trwał nadal, jednak z chwilą, kiedy było już jasne, że przejmowanie Krymu odbywa się w zasadzie bezproblemowo i do żadnego oporu nie dojdzie, części przygotowanych już sił nie wprowadzono do akcji, pozostaly one po stronie rosyjskiej. Tutaj należy także udzielić odpowiedzi na pytania - jakie siły rosyjskie przejęły Krym i jaki potencjał reprezentowały oraz jakie siły posiadała na Krymie Ukraina i czy te ukraińskie siły mogły stawić realny i zorganizowany opór? Odpowiadając trzeba wyraźnie podzielić problem od strony organizacyjno –politycznej. Odrębnie potraktować stronę Sewastopola i osobno całą resztę Krymu. Sewastopol został przejęty przez jednostki rosyjskiej floty czarnomorskiej. Przy minimalnym i nie zbrojnym bynajmniej oporze przejęto część infrastruktury bazy, która pozostawała dotychczas pod kontrolą ukraińską. Podobnie problem wyglądał z jednostkami pływającymi. Rosyjska brygada piechoty morskiej odgrywała rolę ochronną dla tego procesu. Nasycenie strefy Sewastopola siłami rosyjskimi było tak znaczne, że tylko szaleniec mógłby starać się stawiać opór Rosjanom. Zaznaczyć należy, że od strony operacyjnej Rosjanie uznali, iż nasycenie wojskiem Sewastopola jest wystarczające. Stąd do Sewastopola nie kierowano żadnych dodatkowych oddziałów, które przeprawiały się przez przesmyk kerczeński.Wprost przeciwnie, wymieniona wyżej brygada pozostawała przez cztery doby w stanie alarmu bojowego. (Januła, 2014) Po to żeby w razie potrzeby, siłami co najmniej dwóch batalionów interweniować w części kontynentalnej Krymu, gdyby jakieś wydarzenia zaczęły przybierać dla strony rosyjskiej nieprzewidziany obrót. Nieco inaczej wyglądał problem na samym Krymie. Rosja użyła tu do interwencji normalnych liniowych jednostek, uznawanych za dobre, pierwszorzutowe. Nie stwierdzono jak próbowali insynuować niektórzy dziennikarze, elementów Kantemirowskiej Dywizji Pancernej Gwardii, ani też Tamańskiej Dywizji Zmechanizowanej Gwardii. Nie było też Riazańskiej Dywizji Powietrznodesantowej oraz wielu innych sztandarowych dla współczesnej Rosji jednostek. Użyto natomiast dywizji pskowskiej w pełnym składzie, aczkolwiek operowała ona na Krymie rozdzielnymi pułkami, a także jednej dywizji wchodzącej w strukturę 40. Armii, należącej do Kaukaskiego Okręgu Wojskowego - z tego okręgu użyto też dwóch pułków, z których jeden był pułkiem Czeczenców wchodzących w struktury lojalistycznego wobec Rosji prezydenta Kadyrowa. Te wojska były uzupełnione wymienionymi wcześniej dwoma pułkami Specnazu, do których dołączono jeszcze inne dwa. W pozniejszym okresie przerzucono jeszcze na Krym około 2/3 składu dywizji zmechanizowanej z Rostowa. Same policzenie rosyjskich żołnierzy jest rzeczą trudną. Przede wszystkim dlatego, że stosowano w tych kilku newralgicznych dniach rotacje. Poszczególne jednosti wracały do Rosji, a na ich miejsce wprowadzano inne. 414 Szacując siły, które wkroczyly na Krym bez Floty Czarnomorskiej i jej zaplecza, okazuje się że wprowadzono nie więcej niż 15 tysiecy żołnierzy. Do tego około 250 transporterów kołowych BTR i BRDM oraz ok. 50 - 60 gąsienicowych BWP. Trudno określić potencjał wsparcia z powietrza, dlatego że rosyjskie samoloty bojowe w czasie zajmowania Krymu nie lądowały na lotniskach półwyspu. Samoloty Rosji utworzyły pewnego rodzaju parasol powietrzny nad jego terytorium. Używano w tym celu przede wszystkim samolotów SU-27 i pochodnych. Nie doszło do walk powietrznych, bo lotnictwo ukraińskie stacjonujące na półwyspie w pierwszym dniu, kiedy jeszcze mogło, nie podnosiło się z lotnisk. Później zostało zablokowane, nie tyle przez lotnictwo rosyjskie, ile przez pojazdy cywilne krymskiej samoobrony, które blokowały pasy startowe. W drugim dniu akcji na cywilno-wojskowym lotnisku w Symferopolu wylądowało kilkanaście rosyjskich samolotów transportowych, głównie klasy IŁ-76, które dostarczały urzędników administracji oraz pewne podstawowe urządzenia systemu bankowego, itd. (Januła, 2014) Chodzilo o to żeby natychmiast przestawić cały system bankowy na kompatybilny z rosyjskim, dlatego też dostarczono do stolicy Krymu niezbędne urzadzenia. O ile lotnictwo rosyjskie tylko tworzłyo pewien parasol powietrzny, to śmigłowce tego państwa prowadziły bardziej intensywne działania. Równolegle z batalionem, który pierwszy dotarł na Perykop, przyleciała eskadra śmigłowców szturmowych Mi-24, za nimi również kilka Mi-8. Te z kolei przyleciały z zapasami paliwa i elementami techniki. Wkrótce pojawiły się jeszcze w rejonie Perekopu dwie kolejne eskadry śmigłowcow szturmowych. Dotarł też logistyczny rzut kiłowy. Śmigłowce podjęły latając w parach normalne loty patrolowe. Zauważono też, że znacznie wyżej w rejonie Perekopu latał rosyjski latający radar na samolocie AN-30. Zapewne miał na celu penetrację obszaru Ukrainy na jakieś 300 km w głąb. Rosjanie chcieli wiedzieć czy strona ukraińska nie szykuje jakiejś niespodzianki. Śmigłowce latały też nad innymi regionami Krymu. Nad oblężonymi koszarami wykonywały loty na niskich pułapach. Chodziło o psychologiczne zdeprymowanie Ukraińców. Nad bazą w Sewastopolu z kolei lataly przez trzy doby dyżurne dwójki śmigłowców klasy K-52. Te maszyny latały również nad lotniskiem Balbek w okresie niemilitarnego konfliktu o ten ważny obiekt. Wówczas gdy przejmowano poszczególne lotniska to praktycznie natychmiast, siadały na nich śmigłowce Mi-8 i Mi-17. Przewoziły one przede wszystkim szkieletową obsadę tych obiektów. Dopiero po pewnym czasie i to wcale nie na wszystkich lotniskach lądowały rosyjskie samoloty bojowe i transportowe. Do wojsk rosyjskich należy doliczyć oddziały krymskiej samoobrony. Ta formacja była nie tylko za dobrze uzbrojona, lecz także zbyt dobrze zorganizowana, żeby mogła być w trybie typowego skrzyknięcia się zorganizowana ad hoc. Prawdopodobnym jest, że co najmniej szkielet tej formacji był zorganizowany znacznie wcześniej. Jeżeli padłoby pytanie przez 415 kogo to odpowiedź jest jednoznaczna. Nie po to w zonie Sewastopola funkcjonowała duża placówka GRU, żeby służący w niej ludzie siedzieli z założonymi rękami. Tym bardziej, że mieli zupełną swobodę poruszania się, formalnie tylko w strefie Sewastopola, ale faktycznie bez żadnych przeszkód po całym półwyspie. Samoobrona była zorganizowana w formie drużyn, plutonów i kompani. W opisywanym wyżej oblężeniu lotniska i koszar w Balbeku, brały udział trzy kompanie samoobrony. Czy istniało zatem jakieś wyższe dowództwo tej formacji? Zapewne tak, tyle że miało tylko kompetencje organizacyjnoadministracyjne. Gdyż dowodzenie operacyjne i taktyczne należało już do strony rosyjskiej. Samoobrona występowała jako formacja pierwszej linii. Ludzie z Samoobrony trywializując, bardzo chętnie udzielali wywiadów, chcieli żeby ich działania były kamerowane. Tym bardziej jak okazało się, że niczym nie ryzykują, ponieważ zorganizowany opór nie istnieje. Typowym jest, że niektórzy członkowie formacji samoobrony Krymu demonstrowali wielką wojowniczość. To było na pokaz, ale gdyby naprawdę wywiązała się walka, ci sami ludzie strzelaliby dosłownie do wszystkiego wokół. Istnieje prawdopodobieństwo, że niektórzy członkowie tej samoobrony chcieli strzelać do poddających się Ukraińców, ale tu reakcja formacji wojskowych Rosji była dość radykalnie negatywna. Szacując można ocenić te siły na ok. 7 - 10 tysięcy ludzi. Rozbieżność szacunku jest dlatego tak duża, ponieważ te formacje wykazywały się dużą mobilnością. Przemieszczały się ciężarówkami i autobusami z miejsca na miejsce. Część oddziałów samoobrony pozostawała związana ze swoim terenem. Kwestia siły bojowej tej formacji może być oceniana bardzo różnie. Jeżeli chodzi o uzbrojenie to podstawę stanowiły karabiny automatyczne AK-47, czyli kałasznikowy starego typu z kalibrem 7.62 mm. To względnie prosta, ale efektywna broń. Można było też zauważyć ładownice starego typu. Czyli znaczna część samoobronców Krymu dysponowała pełną jednostką ognia dla tego typu broni, 90 sztuk naboi w trzech magazynkach. Wśród tej formacji były również widoczne karabiny maszynowe systemu PK/PKS z dwójnogiem jako podstawową podpórką. Bardzo rzadko widać było członków tej formacji uzbrojonych w pancerzownice. Jeżeli już były to tradycyjne RPG-7, a nie znacznie nowsze RPG-16. Sporadycznie można było zauważyć autentycznych snajperów uzbrojonych w karabinki SWD systemu Dragunowa. Umundurowanie formacji Samoobrony było dość różne. Tu rzeczywiście pewną cześć tego umundurowania, tak jak mówił w jednym z wywiadów Putin, można było kupić w różnych militarnych sklepach. Niektorzy bojownicy tej formacji nie posiadali żadnego umundurowania. Samoobrońcy często strzelali w powietrze. Chcieli tym samym pokazać swoją bojowość, przy tym trochę postraszyć przeciwnika i samym sobie dodać otuchy. Do starć zbrojnych tej formacji z siłami ukraińskimi nigdy jeszcze nie doszło. Po kilku dniach, kiedy już Krym przeszedł w ręce rosyjskie, część 416 bojowców z Samoobrony weszła jako aktywiści nowego systemu, w struktury nowej administracji jako cywile. Pozostaje pytanie czy stronie rosyjskiej, która przecież była łatwo identyfikowalna, kamuflowanie się przyniosło zysk. Bo faktycznie kamuflaż poszedł bardzo daleko. Poza bardzo niewieloma wypadkami żołnierze rosyjscy rzeczywiście nie mieli żadnych oznaczeń, które mogłyby świadczyć o przynależności państwowej. Dotyczyło to zarówno umundurowania, jak też wszelkich oznaczeń na pojazdach wojskowych, szczególnie transporterach. Tablice rejestracyjne oraz oznaczenia i symbole taktyczne były bardzo zręcznie zamalowane. To, że ci zakamuflowani żołnierze posługiwali się językiem rosyjskim było rzeczą naturalną. Bo na Krymie, jak zeresztą na całej wschodniej Ukrainie, ten język jest zdecydowanie wiodącym. Środki masowego przekazu nadały nazwę temu kontyngentowi rosyjskiemu - zielone ludzik. Pominąć należy oczywiście pewną humorystyczność tego określenia. Bo ten kamuflaż był potrzebny Rosji z punktu widzenia prawa międzynarodowego. Pomijajac bezprawność włączenia przez Chruszczowa Krymu do Ukrainy, wejście formacji wojskowych Rosji na Krym miało wszelkie cechy agresji. Oczywiście politycy ukraińscy uznali wejście wojsk rosyjskich za casus beli, ale nikt na świecie nie przejmował się wojowniczymi okrzykami Turczynowa czy Jaceniuka. Bo to ci dwaj politycy reprezentowali w tym czasie państwo ukraińskie. Natomiast Putin znalazł się w sytuacji bardzo dogodnej dla siebie i swoich imperialnych interesów. Twierdził w oficjalnych enuncjacjach, że to wcale nie Rosjanie, tylko jakieś niezidentyfikowane siły pomagają krymskim patriotom. Świat, a raczej mali politycy stojący na czele swych państw woleli na milcząco akceptować taki stan rzeczy, niż alternatywnie narażać się potężnej Rosji. Przeciwnikiem zakamuflowanych oficjalnie sił rosyjskich i oddziałów Samoobrony Krymu były stacjonujące na półwyspie siły zbrojne Ukrainy. Trzeba od razu zauważyć, że armia tego państwa już od dłuższego czasu znajdowała się w złym stanie. Nie chodzi tutaj o statystyki, ponieważ na przysłowiowym papierze szczególnie, jeżeli chodzi o liczebność, liczbę posiadanych segmentów uzbrojenia, itd., ukraińska armia prezentowała się prawie wspaniale. Mieściła się w tych oficjalnych statystykach na przełomie pierwszej i drugiej dziesiątki państw świata. Modelowo i strukturalnie pozostawała ona armią z końca lat siedemdziesiątych XX wieku. Nie tylko dlatego, że pozostawała typową armią z poboru, gdzie żołnierze służby zasadniczej stanowili ponad 80 procent stanu osobowego. Organizacja i sprzęt, jak i reprezentowane umiejętności taktyczne też były na poziomie lat siedemdziesiątych ubiegłego wieku. Trudno natomiast ocenić poziom myśli wojskowej i sztuki operacyjnej armii. Prawda jest taka, że te nieliczne publikacje z zakresu myśli wojskowej, które ukazują się na Ukrainie, reprezentują dawno już przebrzmiałe doktryny Akademii Frunzego z epoki Starego Breżniewa. 417 Armia lądowa Ukrainy jest bardzo liczna, znacznie bardziej niż wynikałoby to z potrzeb i posiada dużej ilości sprzętu. Ukraińska dywizja jest z reguły ociężałą dywizją wzoru radzieckiego z lat siedemdziesiątych. Zdolna do frontalnego ataku przełamywania zmasowanej obrony, itd. System organizacyjny jest już teoretycznie brygadowy, ale pułki są nadal niesamodzielne operacyjnie. Tylko trzy brygady w całej armii ukraińskiej są w miarę samodzielne. Jedna to brygada powietrznodesantowa, a dwie kolejne to mieszane brygady zmechanizowano-zmotoryzowane. Ale już z autonomią walki są duże problemy. Brygada posiada teoretycznie własne zasoby na 9 godzin działań. Tu przede wszystkim chodzi o zasoby paliwa, które jest zużywane w prawdziwie zabójczym tempie. Wyszkolenie pojedynczego żołnierza w zasadzie nie zmieniło się od czasów sowieckich. Żołnierz jest szkolony jako trybik zespołu, którym jest drużyna, pluton i kompania. Żołnierz ma ściśle wykonywać rozkazy, a nie myśleć i działać samodzielnie. Rozkazy przekazywane są systemem tradycyjnym, a na polu walki typowymi znakami taktycznymi, czyli rękami poprzez odpowiednie ruchy. To są proste sygnały, więc mają pewne walory, ale na współczesnym polu walki machanie rękami czy też ich samo wystawienie, powoduje natychmiastowy celny strzal snajpera. Jeszcze trzeba dodać, że przeciwnik też potrafi czytać te sygnały. Dopiero na szczeblu kompani jest radiostacja bezprzewodowa, można też podciągnąć sieć przewodowa, ale wówczas działanie wygląda jak za czasów marszałka Żukowa, gdzie dowódca kompani po otrzymaniu rozkazów z batalionu lub pułku, zwołuje poprzez łącznika dowódców plutonów, wyznacza zadania i dopiero wtedy następuje działanie. (Janula, 2014) Tu dla porównania, współczesna armia rosyjska jest już znacznie bardziej zaawansowana w systemie łączności, aczkolwiek tylko w elitarnych jednostkach istnieje skuteczny system łączności z każdym indywidualnym żołnierzem. Szkolenie ukraińskiego żołnierza również odbywa się wg starego, może kiedyś skutecznego systemu. W ukraińskiej armii, konkretniej siłach lądowych, aktualnie trzy dywizje pełnią tą funkcję. Rekrut trafia do dywizji szkolnej, tam przebywa przez sześć miesięcy, przy czym ostatnie dwa miesiące spędza na przygotowaniach specjalistycznych. Po tym okresie przygotowawczym żołnierz trafia do jednostki swego przeznaczenia. Tylko około 20 procent rekrutów trafia do innych jednostek. Tu decydują bardzo często kwalifikacje, bo są to przecież jednostki bardzo specjalistyczne, które stacjonują tylko w kilku rejonach. W tego typu jednostce żołnierz pozostaje do końca swojej służby. Ok. 10 procent żołnierzy służby zasadniczej, szczególnie żołnierze wyróżniający się, pod koniec okresu służby wojskowej dostają propozycję pozostania w wojsku jako żołnierze zawodowi. Tu znowu zaczyna się półroczne szkolenie specjalistyczne. Nastepnie żmudna droga służbowa, aż do funkcji i stopnia starszego sierżanta. Etap ten trawa około dziesięciu lat, możliwość zostania tą drogą oficerem jest znikoma. Kandydaci do stopni oficerskich rekrutowani są tradycyjną drogą, poprzez szkoły oficerskie oczywiście z cenzusem wyższej uczelni. Tu podobnie, 418 jak i w innych armiach w bardzo dużym stopniu o awansie decydują koneksje rodzinne, przyjacielskie, itd. Tym sposobem droga dla wielu młodych i zdolnych ludzi jest całkowicie zablokowana. Na uwagę zasługuje również stary, poradziecki sprzęt wojsk lądowych, tanowiący ok. 85 procent wyposażenia tego wojska, niestety sprzęt ten nie podlegał modernizacjom i unowocześnieniom, dlatego nie spełniał swoich podstawowych funkcji. Natomiast w armii ukraińskiej mimo braku pieniędzy na modernizację sprzętu, ukraińcy dokładają wszelkich starań, aby ich sprzęt był modernizowany. Co prawda Ukraina zbudowała pozornie nowy czołg T82U, gdyż była to jedynie mutacja T-72M. Pytanie, co z 3500 stojących do dyspozycji maszyn typu T-72M, na przykładzie, którego wyprodukowano około 900 sztuk tego pozornie nowego czołgu? Rzecz jasna nie poddano modernizacji czołgów T-72M, tylko wymontowano z nich poszczególne moduły, żeby zamontować w prototypach, nowych czołgach T82U. Znanfe są fotograsie i filmy sprzed kilku lat, gdzie całe setki ukraińskich T-72M, stoją na wielkich placach, poniszczone i wyglądających groźnie. Brak im tylko drobnostki… gąsienic. Ocenia się, że Ukraina może uruchomić ok. 500 - 600 czołgów łącznie T82U i T-72M. Niektórzy analitycy wskazują liczbę ok. 300 czołgów jako bardziej realistyczną. Transportery i bojowe wozy piechoty reprezentowane są w dużej ilości w siłach ukraińskich. Są to wyłącznie konstrukcje radzieckie z różnych okresów funkcjonowania ZSRR. Jest kilka kołowych BTRów 70, ale generalnie dominują BTRy 60, a nawet starsze mutacje. (Janula, 2014) Sytuacja jest bardzo podobna jak w sprzęcie pancernym, przekłada się części z jednego wozu do drugiego. Kołowe BTRy oceniane są jako bardzo udane konstrukcje, mankamentem jednak są silniki, które mają krótką żywotność jak na tego typu pojazdy. W lepszym stanie znajdują się jednostki artyleryjskie. Mimo, że duża liczba haubic samobieżnych wsutek awari silników i układów jezdnych nie może jeździć, to armaty i haubice są na ogół w dobrym stanie. Mogły zostać użyte na Krymie, zwłaszcza, że jednostki artyleryjskie posiadały spore zapasy amunicji. Tuż obok Krymu, w odległości ośmiu kilometrów od Perekopu stacjonował pułk artylerii samobieżnej ok. 36 haubic 122 mm klasy Goździk. Zakladając, żde połowa z nich nadawała się do użytku, była to i tak bardzo potężna siła ognia. Artylerię klasyczną uzupełnia artyleria rakietowa. Przede wszystkim pod uwagę należy wziąść bardzo przydatne w starciach taktycznych wyrzutnie szynowe klasy Grad. Jest to kolejna mutacja i następczyni słynnej Katiuszy. Wyrzutnie te są o tyle istotnym elementem, że mogą pokryć ogniem określone terytorium, niszczac wszystko, co się w tym rejonie znajduje. Bardzo różne jednostki wojsk lądowych stacjonowały na Krymie. Dwie brygady zmechanizowane, kilka batalionów inżynieryjno-saperskich, batalion komandosów oraz aż trzy pułki artylerii. Do tego dochodziły jednostki obrony wybrzeża znajdujące się pod odrębnym dowództwem, ale uzbrojone w prawie analogiczne typy broni jak wojska lądowe. To były dalsze trzy pułki artylerii 419 oraz przeliczeniowo półtorej brygady wojsk pogranicznych wyposażonych w BTRy i BRDMy, a także dwa dywizjony nadmorskiej artylerii rakietowej, które używały mocno już przestarzałych rakiet Luna. Wojska ukraińskie na Krymie nie posiadały wspólnego dowództwa. Wszystkie rodzaje wojsk posiadały swoje instancje i dowództwa nadrzędne w Kijowie. To curiosalne zwłaszcza dla floty wojennej, która w całości bazowała w Sewastopolu. Brak koordynacji, zwyczajna niestety w prawie każdym wojsku inercja i zasłanianie się niekompetencjami oraz niemożnościami powodowało, że siły ukraińskie na Krymie od samego początku skazane były na porażkę. Dowódcy czekali na telefony i instrukcje z Kijow, a wyżsi dowódcy z kolei spoglądali na polityków, którym nie zależało na podjęciu jakichkolwiek decyzji. Na półwyspie krymskim stacjonowało około 16 - 18 tysiecy żołnierzy ukraińskich. Była to liczba w pełni wystarczajaca, żeby podjąć skuteczne przeciwdziałanie. Paradoksalnie siły rosyjskie i Samoobrony nie były większe. (Janula, 2014) Jak już kilkakrotnie wyżej pisano, nie doszlo do walk zbrojnych. Rosjanie bez oznaczeń, czyli jak przyjęto ich nazywać zielone ludziki oraz wspierąjaca te formacje lokalna Samoobrona, wykazali się bardzo duzą mobilnością. Dosłownie w ciagu maksymalnie trzech – czterech godzin, wszystkie jednostki ukraińskie zostały skutecznie otoczone i zablokowane. Pozostalo im tylko typowe wywieszenie bialej flagi lub podjęcie próby walki z przebiciem się przez blokadę na początku operacji. Rosjanie okazali się bardzo przydatni w łagodzeniu zapalnej i grożącej konfliktem sytuacji. Mimo oczywistych mankamentów pod względem mobilności, Ukrainę stać na małą wojnę bądź pacyfikację jak to pokazują wydarzenia na wschodzie w obwodach lugańskim i donieckim. Jednak na Krymie stacjonujące tam siły zbrojne, a nawet cała Ukraina mocno się skompromitowały. Postawa zaprezentowana przez oficerów, ale też w znacznej części żołnierzy ukraińskich dowodzi, że Ukraina jako podmiot państwowy czuje się na tym półwyspie wyalienowana z miejscowego społeczeństwa. Stąd też Rosjanie nie mieli praktycznie żadnych problemów, żeby Krym zająć przy poparciu przeważającej części jego ludności. Należy zwrócić uwagę na bardzo nowatorski sposób potraktowania tej operacji przez siły zbrojne Rosji, a w szczególności przez jej logistykę. Bo właśnie ten aspekt tradycyjnie był przysłowiową pietą Achillesa Armii Radzieckiej, a później także Rosyjskiej z okresu transformacji. Nie tylko prasa i inne środki masowego przekazu, ale także i przede wszystkim eksperci, wyszydzali logistykę radziecką z okresu inwazji na Czechosłowację. Egzemplifikacją tej oceny były chociażby pobocza dróg, również w naszym kraju. Bo w części południowej, prawie co kilkaset metrów stał jakiś zepsuty radziecki pojazd wojskowy, a żołnierze prosili miejscową ludność o jedzenie. Podobne zjawiska miały miejsce w czasie ćwiczeń Układu Warszawskiego. Właśnie logistyka, a raczej jej niedowład był prawie zawsze elementem, który 420 powodował istotne obniżenie możliwości bojowej wojsk Układu Warszawskiego, a w szczególności armii radzieckiej. Trudno zatem analizować logistykę armii rosyjskiej z okresu, kiedy wycofywano wojska z państw satelickich. Musiano wówczas ich przebazowywać na terytorium macierzyste. W ciągu kilkunastu lat Rosjanie przebudowali swoją armię, dokonując przy tym znacznych redukcji oraz rewolucji w wojskowej logistyce. Unowocześnili sprzęt i systemy uzbrojenia. Operacja krymska pokazał, że rosyjscy wojskowi potrafią dokonać prawidłowych analiz i w oparciu o nie zaplanować oraz przeprowadzić bardzo sprawnie operacje Quasi wojskową. Wojska oraz wspierające ich milicje - siły krymskiej Samoobrony działały szybko, sprawnie i skutecznie. Nie miały też żadnych problemów z zaopatrzeniem i transportem. Przeciwnik, czyli ukraińskie garnizony na Krymie, odgrywały rolę taką jak mu zaplanowano w rosyjskich sztabach. Rosjanie nie dopuścili do samosądów, które w tego typu sytuacjach często zachodzą. Wszyscy ukraińscy wojskowi, którzy chcieli wyjechać z Krymu otrzymali taką możliwość. Rownież sprzęt armii ukraińskiej został sukcesywnie przekazany na teren Ukrainy. Teraz przy stacjach kolejowych w obwodzie chersońskim przede wszystkim stoją całe zbiorowiska sprzętu i uzbrojenia. Jak na razie Rosjanie zatrzymali dziewięć czynnych samolotów klasy Mig 29 M oraz cztery stacje radiolokacyjne klasy Kolczuga -3. Na Krym, na dwa lotniska w tym na Balbek wprowadzono 30 samolotów typu SU-27. Samoloty te są bardziej uniwersalne niż typowo myśliwskie MiGi 29, a także nowocześniejsze w kategoriach awioniki i systemów uzbrojenia, niż wersja MiGów, które posiada Ukraina. Dysponują też znacznie większym zasięgiem i mogą być tankowane w powietrzu. Podsumowując, wszelkie dane wskazują, że Rosja odzyskała Krym w trwały sposób. Bedzie też sukcesywnie umacniać swoją pozycję miedzynarodową, a w oparciu o BRISC rozbudowywać blok antyamerykański w skali świata. Natomiast niezbyt wyraźne są perspektywy samodzielnej Ukrainy. Czyżby wobec wydarzeń, które zachodzą na jej terytorium, potwierdzi się teoria o sezonowości państw postradzieckich? Literatura: BAZYLOW, L. 1978. Dzieje Rosji. Warszawa: PWN, 1978 BAZYLOW, L. Obalenie caratu. Warszawa: KiW, 1982 BRZEZINSKI. Wielka Szachownica. Warszawa: Politea, 2002 GREKOW, L. 1964. Ruś Kijowska. Warszawa: KiW, 1964 JANUŁA, E. 2014. Żal za Ukrainą. In Nowe Zagłebie. Sosnowiec Nr.33/34 2014 Konstytucja ZSRR. Warszawa: KiW, 1969 KRUSTCHEW, N.S. 1972. Krustchew.Memory. New York: Hamilton and Son, 1972 LDDELL HART. 1959. Strategia-Dzialania pośrednie. Warszawa: MON, 1959 Military Balance. London, 2012. 421 Sprawocznik po inostrannym flotam. 2009. Moskwa: Izdatielstwo Oborona, 2009. TOFFLER, A. H. 2005. Wojna i antywojna. Warszawa: Politea, 2005 ZABIEŁŁO, S. 1967. O rząd i granice. Warszawa: PAX, 1967 BOHUN, T. 2014. Chruszczow a Krym. In Mówią wieki, Nr. 4/ 651, Kwiecień, 2014. PR. ZBIOROWA. 1972. Historia Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego. Tłum. z jezyka rosyjskiego. Warszawa: KiW, 1972. Parlament Ukrainy przyjął ustawę o terytoriach okupowanych. 2014. Online: http://wiadomosci.onet.pl/swiat/parlament-ukrainy-przyjal-ustawe-o-terytoriachokupowanych/z57yp. http://www.rmf24.pl/raport-ukraina/fakty/news-parlament-krymu-chcemy-do-rosjireferendum-juz-16-marca, nId, 1353099, wejście, 15.03.2014. http://www.kurierlubelski.pl/artykul/3373563, kryzys-na-krymie-rada-federacjiratyfikowala-traktat-o-przyjeciu-krymu-do-fr, id, t.html?cookie=1 , wejście, 21.03.2014. Administracja Prezydenta. Online: http://news.kremlin.ru/media/events/files/41d4cb13aebe4745e230.pdf 422 URAJINSKÁ KRÍZA A ZAHRANIČNOPOLITICKÉ SMEROVANIE POSTSOVIETSKEJ STREDNEJ ÁZIE UKRAINIAN CRISIS AND FOREIGN POLICY ROUTING OF POST-SOVIET CENTRAL ASIA Ľubomír Čech1 ABSTRACT Events at Ukraine in 2014 have changed the character of international relations system. The prediction of further development is uneasy. For certain we may assume that these changes will influence certain tensions in the areas of close abroad – from the Russian point of view. In the article we devote to five Central Asian republic of the former Soviet Union, which, under the influence of Majdan events, got into the situation to decide, how to route their country in the future and which vector of the foreign policy will be determining for their country. Key words: Euro-Asian integration project, Kazakh decision, Uzbek balancing, Afghan domino Úvod Rozhodnutie prezidenta Janukoviča odmietnuť bližšie ekonomické a politické vzťahy s Európskou úniou a zamerať sa na spoluprácu s Ruskom spustilo (spolu s ďalšími problémami vnútornej politiky) masové protesty obyvateľstva, ktoré v konečnom dôsledku výrazne zasiahli do súčasného systému medzinárodných vzťahov a zrejme skončili etapu, ktorá dostala názov postbipolárna. Je dosť zložité predikovať, ako sa bude situácia vyvíjať v najbližšom období, celkom iste však môžeme predpokladať, že tieto zmeny budú vytvárať určité tenzie v oblastiach – z ruského pohľadu – blízkeho zahraničia. Jedna z oblastí tohto ruského záujmu sa nachádza aj v Strednej Ázii a zahŕňa priestor Kazachstanu, Uzbekistanu, Turkménska, Tadžikistanu a Kirgizska. Tieto krajiny sa pod vplyvom udalostí na Majdane dostali do situácie, že musia prijať rozhodnutie, ako smerovať svoju krajinu v budúcnosti – ktorý vektor zahraničnej politiky bude určujúci pre ich krajinu. Reflexia týchto stredoázijských krajín bývalého ZSSR na ukrajinskú krízu bola rôzna. To je celkom logické, pretože (napriek spoločnému sovietskemu dedičstvu) ani krajiny si nie sú podobné a vonkajšie vplyvy sú vnímané Ľubomír Čech, doc. PhDr. CSc., prodekan pre vedu, výskum a doktorandské štúdium Fakulty medzinárodných vzťahov Ekonomickej univerzity v Bratislave, Dolnozemská cesta 1/b, 852 35, Bratislava 5, Slovenská republika, [email protected]. 1 423 a spracovávané rôzne. Tomu prirodzene zodpovedajú aj rôzne modely správania sa štátnych a neštátnych aktérov v celom stredoázijskom regióne. 1 Eurázijská voľba Kazachstanu V máji 2014 bol Kazachstan jednou z troch krajín (spolu s Ruskom a Bieloruskom), ktoré podpísali dohodu o vstupe do Eurázijskej ekonomickej únie (Zubro, 2014). V Kazachstane sa proti tomuto postupu vládnej administratívy nevytvorila vážnejšia opozícia.2 Protiruské nálady v kazašskej spoločnosti sú veľmi malé. Krajní nacionalisti, radikálni ekológovia a liberálni intelektuáli (v západnej spoločnosti označovaní ako „kreatívna trieda“) nemajú výraznejší vplyv na spoločenskú mienku v krajine.3 Kazašský prezident vlani, počas 21. zasadania Národného zhromaždenia, ostro odmietol ťahať etnickú kartu do politiky (Kňazev, 2014) a apeloval na Kazachov v duchu spoločného historického dedičstva so Sovietskym zväzom. Dal tým jasný signál, akým smerom sa chce krajina uberať. Podľa jeho slov to, akým smerom sa vydá krajina v integrácii bude ovplyvňovať jej budúcu prosperitu a naplnenie národných záujmov (Kňazev, 2014). N. Nazarbajev vyjadril tiež presvedčenie, že projekt Eurázijskej ekonomickej únie prinesie jeho zakladateľom a signatárom prežitie v tvrdej medzinárodnej konkurencii. Súčasné kazašské vedenie dalo týmto kurzom odpoveď západným krajinám a najmä Spojeným štátom, ktoré sa netajili a netaja negatívnym postojom k záujmu Astany o ruské integračné projekty. Čoskoro potom, čo kazašský prezident určil smerovanie krajiny, pricestovala do Astany pomocníčka štátneho sekretára USA pre južnú a Strednú Áziu Nisha Bisvalová.4 Nebola prijatá nikým z vyššieho vedenia krajiny a počas návštevy V tejto súvislosti možno hovoriť výnimke v podobe nacionalisticky zameraného mladého politika Muchtara Tajžana, ktorý patril medzi najostrejších kritikov eurázijskej integrácie, v apríli 2014 organizoval protiázijské fórum a publikoval kontroverzné názory v časopise Žuldyzdan otbasy Anyt adam (pozn. autora). 3 O absencii protestného potenciálu svedčí napr. vzťah Kazachov k nepokojom v Žanaozene v decembri 2011. Použitie sily proti demonštrantom zo strany štátnych štruktúr bolo ľahostajne akceptované vo zvyšku krajiny a dnes si na udalosti málokto spomenie (pozn. autora). 4 Aj keď oficiálnym cieľom tejto návštevy bolo posúdenie družicového výskumu kazašských hôr a ľadovcov, skutočným cieľom návštevy bol záujem USA zaangažovať Kazachstan do afganských projektov a projektu transportu ropy do Indie. To vše v rámci úsilia USA obrátiť tovarový a finančný tok zo severu a východu (rozumej Ruska a Číny) na juh. Ide o pokus obnoviť projekt „Veľkej Strednej Ázie“, ktorý niektorí dnes nazývajú „Nová hodvábna cesta“. Projekt je súčasťou širších plánov USA znížiť a v ideálnom prípade aj prerušiť export energonosičov z Kazachstanu a Turkménska do Číny. Bisvalová v tomto zmysle vyhlásila, že Washington by rád videl Strednú Áziu užšie prepojenú tesnými zväzkami s južnou Áziou cez Afganistan a Pakistan. V Astane americké predstavy prijali zdržanlivo a bez nadšenia (pozn. autora). 2 424 došlo k výmene na poste kazašského premiéra. Nový premiér Karim Masimov dostal ako hlavnú úlohu aktivizovať integračný proces s Ruskom a optimalizovať dvojstranné vzťahy s Čínou. Komentujúc s istým nádychom rozčarovania výsledky svojej cesty v Astane, Bisvalová novinárom celkom jasne povedala, že USA nie sú proti tomu, aby mal Kazachstan s Ruskom priateľské a pozitívne vzťahy. Sú proti tomu, aby tieto vzťahy mali exkluzívny charakter (Kňazev, 2014). Proruské smerovanie Kazachstanu robí z krajiny jeden z hlavných objektov záujmu Spojených štátov v regióne. Avšak slabé pozície proamerických lobistických skupín v Astane a neexistencia reálnej opozície vytvára situáciu, kedy nie je možné počítať s destabilizujúcim faktorom vo vnútri krajiny. Iné možnosti ponúka Turkménsko a čiastočne aj Kirgizsko, kde sa etablovala pomerne silná proamerická opozícia. Predovšetkým vo vzťahu k Turkménsku sú v hre sunnitské radikálne skupiny, ktoré predstavujú hrozbu pre oblasť západného Kazachstanu. V tomto zmysle v marci 2014 Kazachstan prijal opatrenia k zaisteniu bezpečnosti v ohrozených prihraničných oblastiach. Nepatria tam hraničné úseky s Ruskom a Čínou. V súlade s príkazom prezidenta bolo rozhodnuté premiestniť viacero vojenských útvarov kazašskej armády z východu a centrálnych oblastí krajiny do oblasti kazašsko – kirgizských a kazašsko – uzbeckých hraníc a rovnako aj do západných oblastí Kazachstanu, na turkménske hranice. Týmto regiónom budú viac pozornosti venovať aj spravodajské a špeciálne služby krajiny 2 Uzbecké váhanie a kontúry novej geopolotickej osi Balansovanie Uzbekistanu vo vzťahu k zahraničí a ťažšia čitateľnosť jeho zahraničnej politiky od samotného vzniku krajiny po rozpade ZSSR je pomerne známa skutočnosť. Zdá sa, že pod vplyvom udalostí na Ukrajine v roku 2014 dochádza k istým názorovým posunom aj v tejto významnej stredoázijskej krajine. Aj keď krajina zatiaľ neuvažuje o možnosti zapojiť sa do súčasných eurázijských projektov a pozastavila svoje členstvo v ODKB, neznamená to, že sa Taškent dištancuje od Moskvy, Astany a Minska. Krajina sa usiluje o to, aby bola kľúčovým hráčom v regióne, na čo má pomerne dobré predpoklady. História všetkých postsovietskych integračných projektov v Strednej Ázii ukazuje, že rôzne vyjadrenia o spoločnej histórii, kultúre a jednote nie sú viac ako mýtus (Paramonov, 2014a)5. Vedenie súčasného Uzbekistanu nie je presvedčené o tom, že Rusko dnes zvláda úlohu zjednotiteľa stredoázijských krajín. Ani v najbližšej budúcnosti zrejme Moskva nezíska úplnú podporu a Taškent bude naďalej akcentovať dvojstrannú spoluprácu – napr. v rámci boja Stredoázijské krajiny sa v histórii spájali do spoločných štátnych štruktúr iba silou - viď Čingischán, Tamerlán, ruské cárske impérium alebo ZSSR (pozn. autora). 5 425 proti islamistickému nebezpečenstvu (Uzbekistan žiada Rusko o pomoc v boji proti islamistom, 2014). V Moskve budú robiť všetko možné, aby sa Uzbekistan do regionálnej spolupráce zapojil. Na základe komplementarity záujmov krajín a s využitím ukrajinskej krízy, ktorá by mala byť akýmsi katalyzátorom vytvorenia geopolitickej osy Moskva – Taškent – Astana. Táto konštrukcia by mala konsolidovať regionálny geopolitický a nasledovne aj geoekonomický priestor a do budúcnosti vypracovať spoločnú účinnú stratégiu vo vzťahu k politike USA a západných krajín v Strednej Ázii. Rozvoj vzťahov s Ruskom je pre Uzbekistan otázkou zásadného významu. Ani pozastavenie členstva v ODKB vo svojej podstate nemá až takú dôležitosť. Stále tu zostáva faktor nezmenenej dlhoročnej spolupráce a skúseností z výmeny informácií špeciálnych a spravodajských služieb a silových štruktúr oboch krajín. Existuje aj právna základňa rusko – uzbeckých vzťahov.6 Taškentská vládna administratíva v ostatnom čase vysiela signály vyjadrujúce nádej, že v najbližšom čase Moskva jasne vymedzí svoje pozície v oblasti, čo umožní stredoázijským krajinám precíznejšie formulovať akcenty v zahraničnopolitickom smerovaní . Dvojstranné vzťahy medzi Uzbekistanom a Ruskom, na rozdiel od multilaterálnych formátov spolupráce (napr. ODKB), umožňujú riešenie vznikajúcich problémom pomerne rýchlo a efektívne. Prečo potom vedenie Uzbekistanu tak opatrne pristupuje k multilaterálnym formátom? Taškent je presvedčený, že účasť Bieloruska a osobitne Kazachstanu môže mať množstvo negatívnych následkov, ktoré by v krajine viedli k rastu sociálneho napätia a nacionalizmu. Pravdepodobnosť destabilizujúcich scenárov typu „arabskej jari“ alebo ukrajinského Majdanu je v Uzbekistane minimálna. Udalosti v Andižane7 v roku 2005 ukázali, ako budú na podobné pokusy reagovať uzbecké štátne štruktúry. Reálnosť vonkajšej hrozby je aktuálna pre všetky krajiny regiónu. V Taškente napr. so znepokojením sledujú, ako v susednom Kirgizsku prebieha proces prerastania extrémistických a teroristických skupín s organizovaným zločinom a so štátnymi štruktúrami (vrátane silových rezortov). Uzbekovia by s uspokojením privítali iný vývoj v Kirgizsku, nakoľko Uzbekistan sa nachádza v centre regiónu a jeho stabilita je priamo úmerná vývoju v susedných krajinách. Napr. Dohovor o strategickom partnerstve zo 16.6.2004 a Dohovor o spojeneckých zväzkoch medzi Uzbekistanom a Ruskom zo 14.11.2005. 7 K násilnostiam v Andižane došlo v máji 2005, keď vládne jednotky potlačili rebéliu, spustenú súdnym procesom s 23 moslimskými obchodníkmi. Uzbecký prezident Islam Karimov vyvolanie násilností, ktoré bolo krvavo potlačené, pripísal islamským extrémistom (pozn. autora). 6 426 3 Chaotizácia a fragmentácia Afganistanu ako hrozba Strednej Ázii Vážnou výzvou pre stredoázijské krajiny je celkom iste Afganistan (Čech, 2014). Posudzovať to, čo sa deje v tejto krajine i susedných krajinách, je potrebné cez prizmu známeho projektu, ktorý bol americkou administratívou pomenovaný ako „širší Blízky východ“8 a ktorý od začiatku prinášal značnú kontroverznosť do medzinárodných vzťahov (Kňazev, 2011; Horák, 2013). Svetová história (v prinajmenšom v rozhodujúcich oblastiach sveta) dostala projektový charakter. Ani jedna väčšia revolúcia v žiadnej krajine sveta od začiatku 19. storočia nebola dôsledkom nečakaného sociálneho protestu. V udalostiach, ktoré viedli ku zmene vlády prakticky vždy figuroval vonkajší faktor. Pre uskutočnenie revolúcií sa rozpracovávali špeciálne technológie a postupy a začiatkom 21. storočia tieto dosiahli mimoriadnej vycibrenosti. Afganistan je takisto projektom, ktorý má svoju históriu, tradíciu a zákonitosti realizácie – sformované ešte v čase tzv. „Veľkej hry“. V nových podmienkach sa samozrejme zmenila jeho štruktúra a získal novú dynamiku (Hynek – Eichler – Majerník, 2012). V súvislosti s odchodom vojsk USA a NATO z krajiny sa objavujú rôzne scenáre, pričom väčšina nie je optimistická. V najbližšom čase jeden z najpravdepodobnejších scenárov predpokladá rozpad krajiny na etnopolitické enklávy, ktoré budú vo vzájomnej konfrontácii. Svedčí o tom vývoj situácie po posledných prezidentských voľbách, keď došlo k výraznému zhoršeniu etnopolitickej situácie. Príčinou je nárast politického sebauvedomenia etnických menšín, v prvej rade Tadžikov, ktoré sa dostáva do nezmieriteľného rozporu so snahou súčasnej paštúnskej elity zachovať a posilniť svoje dominujúce postavenie a pozície v štáte. Špekulácie a licitácie v súvislosti s výsledkami afganských volieb a očakávaným podpisom dohody medzi USA a Afganistanom, ktorá bude rámcovať spoluprácu v oblasti bezpečnosti medzi obidvomi krajinami po odchode koaličných vojsk, sú odstránené. Dohoda je podpísaná9 a bezpečnosť v krajine majú plne zabezpečiť Afganské národné obranné a bezpečnostné sily (ANDSF). V tejto súvislosti je treba povedať, že hodnotenie schopností afganských armádnych a bezpečnostných síl nie je vysoké (Šulc, 2013; Smetana, 2013) a viacero odborníkov upozorňuje na možné „Déjà vu“, ako paralelu na vývoj krajiny po odchode sovietskych vojsk v roku 1989 (Konarovskij, 2011). Pojem zaviedla administratíva amerického prezidenta G. Busha ml. v roku 2004 a mal priniesť stabilitu veľmi rôznorodej zostave štátov a demokratizovať arabský svet. Mal zahŕňať európske Turecko, demokratický Izrael a nearabské moslimské krajiny ako Irán, Pakistan a Afganistan. Vízia amerického prezidenta bola odmietaná hneď od začiatku - nielen pre zvláštnu geografickú orientáciu, či hádzanie štátov rozličných režimov a národnostnej skladby do jedného vreca. Plán odmietla veľká časť "širšieho Blízkeho východu" a kriticky sa k nemu stavala aj EÚ (pozn. autora). 9 V decembri 2014 schválila Bezpečnostná rada OSN rezolúciu o zriadení misie Rozhodná podpora (Resolute Support). V Afganistane bude zabezpečovať výcvik a poskytovať pomoc tamojším poriadkovým silám cca 12 500 zahraničných vojakov (pozn. autora). 8 427 Zaujímavý momentom zostáva situácia na severozápade Afganistanu, kde sa diskutuje o možnej úlohe bývalého vodcu afganských Uzbekov gen. Rašidovi Dostúmovi. Bývalý poradca uzbeckého prezidenta Rafik Sajfulin vyjadril presvedčenie (v prípade rozdelenia Afganistanu na bojujúce enklávy), že zóna ktorú je schopný kontrolovať Dostúm môže byť akýmsi nárazníkovým pásmom pre celú Strednú Áziu (Uzbekistan pomiędzy USA a Rosją: eks-doradca Isloma Karimowa, 2011). Podľa niektorých prameňov však Dostúm trpí paralýzou a je v súčasnosti na liečení v zahraničí. Pri celkovej dynamike afganského politického života môže tento moment znamenať konflikt medzi uzbeckými lídrami o vedúce postavenie a v konečnom dôsledku destabilizáciu jedného z kľúčových regiónov krajiny. Destabilizovať situáciu na severozápade Afganistanu môžu aj turkménske etnické skupiny, ktoré už niekoľko rokov pôsobia v provinciách Fárjáb a Bádgís. Jedna z nich s názvom Takfir je priamo prepojená s paštunským Talibanom. Situácia v regióne, ktorý sa primkýna k hraniciam s Turkménskom je vysoko riziková. Nenachádzajú sa tu politické sily, ktorým by bolo možné prejaviť podporu za lojálnosť a tvorbu relatívnej stability. Naviac Kazachstanu, Rusku, Uzbekistanu a organizáciám ako ODKB a ŠOS chýbajú akékoľvek systémové vzťahy so štátnymi štruktúrami v Ašchabade. Správanie sa Turkménska je nepredvídateľné a jeho schopnosť zaistenia vlastnej bezpečnosti vyvoláva pochybnosti. Dodatočným problémom je popularita ideológie panturkizmu, ktorá sa aktívne a pomerne úspešne šíri medzi Turkménmi a Uzbekmi prostredníctvom nasledovníkov Fetulláha Gülena10, ktorí pôsobia v rámci tureckého kontingentu ISAF a v rámci Provinčného rekonštrukčného týmu. Reálnu hrozbu v oblasti predstavuje i wahhábizmus, ktorý šíria saudskoarabskí emisári. Stredoázijskí vodcovia musia teda veľmi pozorne sledovať situáciu v Afganistane a robiť všetko, čo je v ich silách, aby sa odstredivé tendencie u problematického suseda nepreniesli na územie ich krajín. 4 Reálnosť efektu „afganského domina“ na regionálnu bezpečnosť Účinok „afganského domina“ sa môže prejaviť predovšetkým v relatívne stabilnom Turkménsku (Peyrouse, 2013). Desaťročia pri moci dominujú predstavitelia jedného kmeňa (Akhal – Teke). To spôsobuje rastúcu nespokojnosť kmeňa Yomudov11, obývajúcich západný velaját (provinciu) Turecký spisovateľ a moslimský učenec - súfista, žijúci v exile v Spojených štátoch. Hnutie, ktoré reprezentuje je učením o „hizmet – verejnom dobre“ a usiluje sa o medzináboženský dialóg (pozn. autora). 11 Turkméni sa delia na 7 veľkých (a 24 malých) kmeňov: Tekke - stredné Turkménsko, Ersary - juhovýchodné Turkménsko, Yomud - západné Turkménsko, Göklen - juhozápadné Turkménsko, Salor - východné Turkménsko, Saryk - južné Turkménsko, Čoudor - severné Turkménsko. 10 428 Balkan (nachádza sa tu významná časť objektov pre ťažbu plynu) a severný Daşoguzský velaját. Keďže ťažba plynu tvorí hlavný sektor ekonomiky, separatistické nálady sú v západnom Turkménsku veľmi silné. Situácia sa komplikuje existenciou veľkých turkménskych diaspór v susedných krajinách.12 Vytváranie ohnísk konfliktných procesov na juhozápade Afganistanu a pravdepodobnosť ich prenesenia na územie Turkménska dovoľuje zatiaľ hypoteticky predikovať vytvorenie krízové mapy – z Afganistanu na Turkménsko, s pokračovaním na kazašský prikaspický región a následným vplyvom na ruskom Kaukaze, v oblasti Povolžia a Priuralsku. Krajiny, ktoré sú súčasťou tejto krízovej mapy sa musia prioritne zaoberať bezpečnosťou regiónu a reagovať aj na rastúcu čínsku prítomnosť v Kaspiku a v Strednej Ázii. Na rozdiel od Turkménska „afganizácia“ (rozumej „chaotizácia“) Uzbekistanu nehrozí. Avšak pokračujúca fragmentácia Afganistanu nutne prináša so sebou vážne riziká, vyžadujúce asymetrické odpovede (napr. výroba a preprava narkotík, príprava teroristických skupín pre pôsobenie mimo afganského územia). V Afganistane má základne dosť známe Islamské hnutie Uzbekistanu, ktoré sa už dávnejšie transformovalo do medzinárodnej teroristickej štruktúry a pomerne ľahko môže zamerať svoje aktivity proti Taškentu (Najibullah, 2009). Čo sa týka problému drogového tranzitu, asi 80 % drog sa do krajiny dostáva nie cez priamu hranicu medzi Uzbekistanom a Afganistanom (táto je pomerne dobre strážená), ale z územia Tadžikistanu a predovšetkým z Kirgizska (Smagulov, 2013), kde sú hranice s Afganistanom viac menej otvorené. Kirgizsko, Tadžikistan a Turkménsko sú najslabším článkom reťazca regionálnej bezpečnosti. Tadžikistan je kriticky závislý na Moskve v celom rade životne dôležitých záležitostí – od bezpečnosti po problematiku pracovného trhu v súvislosti s tadžickými pracovnými migrantmi. Patrí k štátom, ktoré prejavili vôľu stať sa členmi eurázijských ekonomických projektov, jeho pokrok v danom smere však nedosahuje mieru progresu zo strany Arménska či Kirgizska. Tadžikistan deklaroval vstup do Colnej únie až po Kirgizsku (Putin: Tadžikistan možet vstupiť v Tamožennyj sojuz toľko posle Kyrgyzstana. 2011). Môžeme očakávať, že keď bude mať Tadžikistan poznatky o fungovaní Kirgizska v Colnej únii, pripojí sa aj on. Oficiálne Dušanbe neuznalo Krym za časť Ruska, jeho hodnotenie udalostí na Majdane je však krajne negatívne. Minister zahraničných vecí Tadžikistanu Sirodžiddin Aslov prirovnáva situáciu na Ukrajine ku tragickým udalostiam v jeho krajine v 90. rokoch, ktoré prerástli do občianskej vojny v plnom rozsahu. Tieto udalosti mali podľa jeho názoru ťažké ekonomické následky. Konanie ukrajinských radikálov a extrémistov označil za konanie protiprávne (Srednaja Azia podderžala Krymčan i Kreml, 2014). V prihraničnej oblasti Afganistanu žije asi 1 mil. Turkménov (prevažne kmeňa Yomudov), a v prihraničnom pásme Iránu viac ako 1,3 mil. Turkménov (nepatriacich ku kmeňu Teke). Pričom celkový počet obyvateľov Turkménska je asi 5 mil.(pozn. autora). 12 429 Čo sa týka účinku efektu „afganského domina“, v ostatnom čase sa tadžickí experti z kruhov blízkych prezidentovi Rahmonovi intenzívne zaoberajú vonkajšou hrozbou na vytvorenie islamských štátnych štruktúr v Pamíre a vo Ferganskej kotline. V niektorých oblastiach krajiny vládnuci režim udržiava pokoj a poriadok iba s pomocou špeciálnych vojenských operácií.13 Tadžikistan je krajinou, ktorej vedenie bude musieť prijať rozhodnutie, ktoré dá čitateľnú odpoveď na výzvu Ruska, aby participovalo na integračných procesoch (Paramonov, 2014b). Kirgizsko bolo v ostatnom čase vo zvýšenej miere v priesečníku záujmu USA. Základné rozhodnutia týkajúce sa kirgizskej zahraničnej politiky boli prijímané niekoľkými vplyvnými osobami a skupinami v aparáte prezidenta a vláde. Boli to skôr prozápadne orientovaní Sapar Isakov (vedúci oddelenia zahraničnopolitického aparátu prezidenta), Erlan Abyldaev (minister zahraničných vecí) a Farid Nijazov (poradca prezidenta). Aj menovanie nového premiéra Džoomarta Otrobajeva14 naznačovalo posilňovanie prozápadnej orientáciu celého kirgizského vedenia. Oficiálna reakcia Kirgizska na ukrajinskú krízu podrobila kritike bývalé ukrajinské autority, ktoré označila za skorumpované a ich konanie za nepremyslené. Viktora Janukoviča označila za nelegitímneho prezidenta, nakoľko stratil faktickú moc v štáte, dôveru zo strany občanov a utiekol s krajiny. Na jednej strane požadovala urýchlené riešenie situácie na Ukrajine mierovými prostriedkami, cestou rokovaní, dialógu a pri bezpodmienečnom dodržiavaní noriem medzinárodného práva a Charty OSN. Na strane druhej však oficiálny Biškek považuje výsledky referenda na Kryme za prejav vôle absolútnej väčšiny obyvateľstva autonómnej republiky a chápe ho ako objektívnu realitu ( Kirgizija priznala rezultaty krymskogo referenduma, 2014). Ako uvádza Martin Braxatoris, pozíciu Kirgizska voči legitimite Janukovičovho mandátu možno interpretovať v intenciách paralel medzi vývojom na Ukrajine a niekdajším udalostiam v Kirgizsku, ktoré rovnako prešlo érou farebných revolúcií. Opačný postoj by mohol viesť k spochybneniu legitimity kirgizských prezidentov nasledujúcich za Askarom Akajevom (Cennaja reakcija priznanij, 2014). Takúto interpretáciu nepriamo podporuje aj znenie samotného stanoviska MZV Kirgizska, podľa ktorého krajina „vo svojej najnovších dejinách prežila dve revolúcie. Jej skúsenosť po aprílovej revolúcii roku 2010 poukazuje na mimoriadnu dôležitosť dôslednosti medzinárodných partnerov v ich zámeroch a konaní bez politiky dvojakých štandardov“ (Braxatoris, 2014). Kirgizské vedenia, v situácii zhoršujúcej sa ekonomiky, rastúceho sociálneho napätia a vonkajšie tlaku z Moskvy i Washingtonu, dalo prednosť eurázijskej integrácii. Dňa 23.12.2014 podpísalo dohodu o vstupe krajiny do Eurázijskej ekonomickej únie. Rozhodnutie Biškeku treba vnímať najmä v Napr. udalosti v Horno – Badachšanskej autonómnej oblasti v roku 2012 (pozn. autora). Svojho času pracoval ako poradca Európskej banky pre rekonštrukciu a rozvoj, bol členom Rady Americkej univerzity v Strednej Ázii a prezidentom Rotari klubu (pozn. autora). 13 14 430 kontexte ekonomických súvislostí – takmer tretinu hrubého domáceho produktu Kirgizska tvoria prevody pracovných migrantov z Ruska (Cennaja reakcija priznanij, 2014). Záver Celková analýza situácie v Afganistane, Tadžikistane a Kirgizsku vedie k záveru, že v najbližšom čase sa tieto tri krajiny môžu zmeniť v jednu veľkú konfliktnú zónu. V prospech tohto tvrdenia svedčí nízka úroveň ochrany štátnych hraníc medzi Afganistanom, Tadžikistanom a Kirgizskom. Negatívny vývoj udalostí bude mať vplyv aj na Uzbekistan a Kazachstan. Nie je vylúčené, že Rusko a Kazachstan budú aktivizovať spoločnú vojenskú misiu ODKB, čo samozrejme len zhorší situáciu a mohlo by viesť k eskalácii konfliktu. Vo výsledku sa Stredná Ázia už nielen podľa projektu, ale v skutočnosti stane súčasťou „širšieho Blízkeho východu“, ktorý bude v stave pernamentného ozbrojeného konfliktu a povstaní. V tejto súvislosti nie je vylúčené zostrenie tadžicko – uzbeckých, tadžicko – kirgizských a uzbecko – turkménskych vzťahov. Môžeme predpokladať, že pokiaľ dôjde k obnoveniu medzietnického konfliktu na juhu Kirgizska a bude sa časovo kryť s napätím na tadžicko – uzbeckej hranici, môže táto situácia viesť k destabilizácii celého regiónu. Otázka vzťahov s Ruskom a projektu eurázijskej integrácie je posudzovaná v jednotlivých krajinách Strednej Ázie rôzne. V podstate sa nedajú nájsť spoločné konštanty v rámci tejto problematiky. Zisťujeme, že po rozpade ZSSR štáty Strednej Ázie významne využívali koncepciu viacvektorovosti vo svoje zahraničnej politike. Vzhľadom na sovietske dedičstvo a s tým spojené determinanty to boli niekedy skôr pokusy o vyvážené balansovanie. Prvým signálom, že čas tohto balansovania sa končí (a bývalé stredoázijské republiky ZSSR budú musieť rozhodnúť o svojich prioritách v zahraničnej politike), bolo vystúpenie Vladimíra Putina na mníchovskej bezpečnostnej konferencii vo februári 2007. Boli to prvé výhrady Ruska voči Západu, označujúce problémy, ale aj podmienky, za ktorých je Rusko ochotné spolupracovať s USA a Európou. Málokto vtedy prijal tento signál správne. Ostane ako ďalšie upozornenia – augustový konflikt v Gruzínsku v roku 2008 a uznanie nezávislosti Abcházka a Južného Osetska (Borošová, 2014). Ukrajinská kríza bola asi posledným a najbolestivejším pripomenutím ruského kurzu. Stredoázijské elity ho neprijali s veľkým nadšením – sú nútené voliť medzi jasným vymedzením svojho zahraničnopolitického smerovania a neurčitým váhaním a balansovaním. Za situácie, že napätie medzi Ruskom a NATO narastá, štáty – účastníci ODKB (Kazachstan, Kirgizsko, Tadžikistan, Turkménsko) a ich spojenec (Uzbekistan) – musia rýchlo riešiť otázku, či má pre nich zmysel pokračovať v spolupráci s krajinami NATO. O to viac, že udalosti na Ukrajine ukázali celkom jasne, nehľadiac na bojovú rétoriku, že 431 USA ani NATO nie sú pripravení vstúpiť do konfliktu v postsovietskom priestore. Existencia sfér vplyvu veľkých mocností i tzv. satelitných krajín vždy bola súčasťou medzinárodného života. Konanie Ruska na Kaukaze v auguste 2008, pripojenie Krymu a nasledovné „preformátovavanie“ Ukrajiny vytvára tlak na postsovietske stredoázijské elity, aby sa vzdali politiky viacvektorovosti. Nové relácie výrazne menia systém medzinárodných vzťahov a obmedzujú čas i priestor pre manévrovanie. Regionálni hráči sú nútení hrať o svoje záujmy v situácii stretu globálnych hráčov. Pre vytýčenie optimálnej zahraničnopolitickej stratégie, musia sa stredoázijské krajiny analyzovať, aké záujmy sledujú v regióne vonkajší hráči. Musia súčasne brať do úvahy, že žijeme v epoche degradácie medzinárodného práva a medzinárodných inštitútov. Treba si priznať, že udalosti posledných rokov (rozbitie Juhoslávie, nezávislosť Kosova, Abcházka a Južného Osetska a posledné ukrajinské udalosti) svedčia o tom, že medzinárodné právo už nie je schopné viac zohrávať úlohu právneho regulátora medzinárodných vzťahov. Ide o právo, v ktorom platia dva protikladné princípy – rešpektovanie územnej celistvosti a právo národa na sebaurčenie. Neexistujú žiadne garancie, že spomenuté precedensy, znamenajúce zmenu hraníc a uznanie rôznych separatistických projektov, sa nezopakujú v inom kúte sveta, vrátane Strednej Ázie. Súčasná globálna finančná kríza priniesla aj zostrenie krízy klasickej liberálnej demokracie. Globalizácia priniesla devalváciu takmer všetkých univerzalistických projektov modernej doby. Nová realita priniesla svet, v ktorom si vedúci hráči navzájom konkurujú v podmienkach ťažkého súperenia kapitálových síl. Celková globálna kríza vedie k mimoriadne ostrému súpereniu za premenu a prerozdelenie sveta, prístup k energonosičom, komunikáciám a iným strategickým zdrojom. Pre orientáciu v súčasných medzinárodných procesoch nestačí iba geopolitický prístup, ale skôr geoekonomický. Nová úroveň vzťahov robí z tradičných prístupov nevhodný nástroj pre realizáciu štátnych záujmov. Geoekonomická paradigma spochybňuje doktrínu uplatňovania národných záujmov tak, ako bola sformulovaná v epoche geopolitiky. Dnes musia národné štáty v ďaleko väčšej miere zohľadňovať regionálne a svetové procesy (Laruelle – Peyrouse, 2013). Toto všetko naznačuje potrebu kardinálnych zmien v zahraničnopolitických koncepciách mladých a rozvíjajúcich sa štátov (ako aj tých dlhodobo fungujúcich), medzi ktoré nepochybne patria krajiny stredoázijského regiónu. Tieto zmeny musia zohľadniť zabezpečenie práv etnických a národnostných menšín, musia byť spojené s otázkami územnej celistvosti a národnej bezpečnosti. Bude dôležité, pre aký geopolitický a geoekonomický pól sa stredoázijské štáty rozhodnú. Rusko v súčasnosti rozohralo hru, v ktorej demonštruje svoju schopnosť podriadiť druhých aktérov 432 medzinárodných vzťahov svojim vonkajším a vnútorným záujmom. Zapojenie bývalých stredoázijských republík do eurázijských integračných projektov je súčasťou tejto hry. Literatúra: BOROŠOVÁ, L. 2014. Národná bezpečnosť Ruskej federácie. In: Ekonomické, politické a právne otázky medzinárodných vzťahov 2014 : zborník vedeckých prác [elektronický zdroj]. Bratislava : Vydavateľstvo EKONÓM, 2014. ISBN 978-80-2253886-2, s. 24-32 (CD-ROM). BRAXATORIS, M. 2014. Krymská otázka a eurázijský vektor Ruska, Dostupné na internete: <http://despiteborders.com/krymska-otazka-a-eurazijsky-vektor-ruska/>. Cennaja reakcia priznanij. Druzja Putina podderžali „prisoedinenije Kryma“, 2014 Dostupné na internete:<http://www.kursiv.kz/news/details/vlast/TCepnaya-reaktciyapriznanij-Druzya-Putina-podderzhali/>. ČECH, Ľ. 2014. Unstable Afghanistan and Central Asian Republics after 2014.In: International journal of science, commerce and humanities (IJSCH). Vol no. 2, No 7. London, United Kingdom (October 2014). ISSN 2053-5295 (Online) 2052-6164 (Print). HORÁK, S. 2013. Střední Asie a Afghánistán po roce 2014. In: Mezinárodní politika, roč. 2013, č. 10 – Afghánistán. Dostupné na internete: <http://www.ustavmezinarodnichvztahu.cz/article/stredni-asie-a-afghanistan-po-roce2014>. HYNEK, N. – EICHLER, J. – MAJERNÍK, L. 2012. Konflikt a obnova Afghánistánu: kontext, prostředí a zájmy. Praha: 2012, Ústav mezinárodních vztahů. 191 s. ISBN 978-80-8755-806-5. Kirgizija priznala rezultaty krymskogo referenduma, 2014, Dostupné na internete: <http://rus.ruvr.ru/news/2014_03_20/Kirgizija-priznala-rezultati-krimskogoreferenduma-1227/>. KŇAZEV, A., 2011. Afganistan v kontekste “Bolšogo Bližnego Vostoka, Dostupné na internete: <http://www.fondsk.ru/news/2011/07/05/afganistan-v-kontekste-bolshogoblizhnego-vostoka.html>. KŇAZEV, A., 2014. Srednaja Azia posle Majdana, 2014, Dostupné na internete: <http://www.odnako.org/almanac/material/srednyaya-aziya-posle-maydana/>. KONAROVSKIJ, M. A. 2011. Afganistan. Déja vu. Što dalšie. In: Vostok Oriens. 2011, No 6., s.5-11. Rossijskaja akademija nauk. ISSN 0669-1908. LARUELLE, M. – PEYROUSE, S. 2013. Geopolitics and the Challenges of Economic Development. Vydavateľ: M.E. Sharpe, 2013. 355 s. NAJIBULLAH, F. 2009. Four Suspected IMU Members Killed In Tajikistan, Dostupné na internete: <http://www.rferl.org/content/Four_Suspected_IMU_Members_Killed_In_Tajikistan/ 1855410.html>. PARAMONOV, V. 2014a. Integracija v Centraľnoj Azii: vzgljad iz Kazachstana, Dostupné na internete: <http://www.ceasia.ru/forum/integratsiya-v-tsentralnoy-aziivzglyad-iz-kazachstana.html>. 433 PARAMONOV, V. 2014b. „Dilemma Tadžikistana“: obvinjať v svojich problemach sosedej ili ulučšať s nimi otnošenija, Dostupné na internete: <http://www.ceasia.ru/forum/dilemma-tadzhikistana-obvinyat-v-svoich-problemachsosedey-ili-uluchshat-s-nimi-otnosheniya.html>. PEYROUSE, S. 2013. Turkmenistan: Strategies of Power, Dilemmas of Development. Vydavateľ: M.E. Sharpe, 2011. 264 s. ISBN 978-0765632036. Putin: Tadžikistan možet vstupiť v Tamožennyj sojuz toľko posle Kyrgyzstana. Vopros o vstupleniji Tadžikistana v Tamožennyj sojuz možet byť passmotren posle prisoedinenija k nemu Kirgizii, 2011, Dostupné na internete: <http://www.tajikemb.kg/index.php?option=com_content&task=view&id=1046&Item id=135)>. SMAGULOV, A. D. 2013. Razvitije vojenno-političeskoj situácii v Afganistane s načala antiterorističeskoj kampanii i do prinjatija rešenija o vyvode vojsk meždunarodnoj koalícii. Dušanbe: Irfon, 2013. 119 s. ISBN 978-99947-0-899-4. SMETANA, J. 2013. Afghánská národní armáda: Skutečná síla nebo jen alibi? In: Mezinárodní politika, roč. 2013, č. 10 – Afghánistán. Dostupné na internete: <http://www.ustavmezinarodnichvztahu.cz/article/afghanska-narodni-armadaskutecna-sila-nebo-jen-alibi>. Srednaja Azia podderžala Krymčan i Kreml, 2014, Dostupné na internete: <http://www.rosbalt.ru/main/2014/03/24/1247696.html>. ŠULC, F. 2013. Britové jsou kritičtí k udržitelnosti afghánských sil, Dostupné na internete: <http://www.onwar.eu/2013/04/03/britove-jsou-kriticti-k-udrzitelnostiafghanskych-sil/>. Uzbekistan pomiędzy USA a Rosją: eks-doradca Isloma Karimowa, 2011: Opracowanie BIS – Biuletyn Informacyjny Studium, Dostupné na internete: <http://www.studium.uw.edu.pl/?post/9952>. Uzbekistan žiada Rusko o pomoc v boji proti islamistom, 2014, Dostupné na internete: <http://www.sme.sk/c/7540752/uzbekistan-ziada-rusko-o-pomoc-v-boji-protiislamistom.html>. ZUBRO, T. 2014. Euroázijská ekonomická únia - niektoré aspekty integrácie. In: Sociálno ekonomická revue : vedecký časopis Fakulty sociálno-ekonomických vzťahov Trenčianskej univerzity Alexandra Dubčeka v Trenčíne. - Trenčín : Trenčianska univerzita Alexandra Dubčeka v Trenčíne, 2014. ISSN 1336-3727, 2014, roč. 12, č. 3, s. 28-36. 434 JAKÉ JSOU EVROPSKÉ ZÁJMY NA UKRAJINĚ A KDO JE PROSAZUJE WHAT ARE EUROPEAN INTERESTS IN UKRAINE AND WHO PROMOTES THEM Fabian Baxa1 ABSTRACT Generally speaking there is no security in an organisation or a continent where any of its members has a feeling of insecurity. Everything depends on the considered organisation, There are several combinations of organisations and linked security gaps in Europe; Ukraine and its present security challenges is one of them as well. There is several organisations having security issues in an agenda but no one is so respected to be responsible of the European security as a whole. Each of the organisations enforces logically interests of its members and therefore not all members must be Europeans only the interests need not to be solely European in origin. Europe becomes an arena of interests of powers not always purely European ones and not trying to address European agendas and Europe is on the best way to lose its importance and influence.The solution is to have genuine European platform based on existing organisations or if unavoidable completely new one, enabling the definition of real European interests and their assertive promotion in the present dynamic world. The situation in Ukraine is only one of them. Key words: European security, security organisations, Ukrainian crisis, European interests Úvod V každém systému, v každé organizaci, natož v organizaci mající za cíl bezpečnostní záležitosti platí, že celý systém je tak silný, jak je silný jeho nejslabší článek. Z tohoto předpokladu lze tedy vyvodit, že validita mezinárodní bezpečnostní organizace je dána její schopností zajistit bezpečnost i toho nejslabšího a nejohroženějšího člena. Současně také platí, že pocit bezpečnosti je silně subjektivní záležitostí, různé subjekty mohou rozdílně reagovat na stejnou hrozbu jen z toho důvodu, že jejich citlivost na stejný podnět může být rozdílná. V psychologii také platí, že každý člověk uznává určitou bezpečnostní zónu kolem sebe, ale u každého člověka může být tato zóna různě velká. Závisí od jeho osobních zkušeností, ověřené schopnosti čelit konkrétním narušením, či dokonce jen subjektivní představě jak čelit hrozbám novým, zatím neznámým. A představa se často může lišit od skutečnosti. V otázce bezpečnosti tedy hraje Fabian Baxa, Ing., akademický pracovník CBVSS Univerzity Brno, Kounicova 65 Brno 662 10, Česká republika, [email protected] 1 435 subjektivita významnou roli a nelze ji podceňovat, natož ignorovat. V mezinárodních vztazích se dají vypozorovat obdobné vztahy subjektu a hrozeb. Navíc ve vztahu subjektu a hrozby může hrát svou roli chladná kalkulace spojená s neodůvodnitelným a úmyslným zveličováním citlivosti na hrozby za účelem prosazování svých zájmů. V případě státu může být tento rys o to výraznější, že stát má zpravidla k dispozici rozsáhlejší kapacity pro tento druh strategického klamání. Dále platí, že subjekt se stává členem mezinárodní bezpečnostní organizace s cílem snížit svou zranitelnost proti hrozbám jeho bezpečnosti, reálným či imaginárním, známým, či zatím neznámým. Někdy pocit vyšší bezpečnosti vyplývající z členství je záležitostí spíše psychologickou, než reálnou. Každopádně ať reálně, nebo jenom psychologicky, je bezpečnost člena bezpečnostní organizace vyšší než subjektu mimo této organizace. V historii byly země mimo určitá společenství volnou kořistí a bylo zcela legální podle tehdejších měřítek tyto země zabírat a podrobovat si je. Dnes je sice středověk a také doba kolonizování již minulostí, ale snahy mocnějších beztrestně si uzurpovat právo překreslovat mezinárodně uznávané hranice ve svůj prospěch je stále patrná. Významnou okolností, přímo axiomem mající vliv na mezinárodní bezpečnost je také skutečnost, že země, organizace, koalice či jiní hráči na mezinárodní scéně prosazují především své vlastní zájmy, případně zájmy svých členů. Prosazování zájmů konkrétních států, především když jsou tyto zájmy prosazovány na úkor jiných zemí, může být v mezinárodních vztazích považováno za egoistické a nelegitimní, zvláště pokud je spojeno s použitím síly. Navíc, prosazování zájmů je většinou spojeno s alokací určitých zdrojů, a proto je velmi často patrná tendence získat pro tento účel krytí ze strany mezinárodní organizace. Jednak se tímto může získat vyšší úroveň legitimity v rámci mezinárodního společenství, může se diverzifikovat dopad případné odezvy země, jenž je terčem prosazování zájmu a můžou se sdílet náklady na tuto akci. 1 Vztah Evropy ke své bezpečnosti Zajišťování bezpečnosti svých obyvatel je jednou ze základních příčin vzniku a existence státu. Hledání odpovědi na otázku jaký je ale vztah celé Evropy jako kontinentu k této záležitosti je obsahem této části článku. Stručně řečeno chybí schopnost evropských zemí definovat své vlastní zájmy (politické, ekonomické i bezpečnostní). Proto také chybí schopnost obhajovat společné zájmy v konkurenci s partikulárními zájmy jednotlivých zemí kontinentu, případně jiných neevropských aktérů, kteří mají své zájmy v Evropě. Především se ale Evropě nedostává ochota jednat ve vztahu ke svým zájmům. 436 Chybí vnitřní síla Evropy odolávat vnucování zájmů neevropských aktérů v Evropě, případně negativně ovlivňovat prosazování zájmů Evropy v mimoevropských teritoriích. Před uvedením dopadů těchto nedostatků evropské bezpečnosti je vhodné definovat hranice Evropy. Například Turecko. Na jedné straně je pro část evropských zemí schopna akceptovat Turecko jako evropskou zemi i když geograficky menší částí na území leží. Turecko se ale prostřednictvím svého členství v NATO podílí na zajišťování bezpečnosti části evropských zemí. Na druhé straně pro Evropskou unii (EU) ale není žádoucím kandidátem na členství, proto se ani nepodílí na ekonomické ani politické politice EU reprezentující značný počet evropských zemí. Definování hranic Evropy je také nejasné v jejím vztahu k Rusku. Geograficky, podobně jako Turecko, svou menší částí se nachází geograficky v Evropě, ale kromě Organizace bezpečnosti a spolupráce v Evropě (OBSE) není žádným způsobem zaangažováno v jejích politických, ekonomických a ani bezpečnostních strukturách. Částečně by mohlo se podílet pouze na projednávání bezpečnostních záležitostí v rámci NATO v rámci NATO – Russia Council (NRC), ale NATO není organizace čistě evropská. Navíc země NATO často využívají zablokování činnosti NRC jako formu trestu vůči Rusku za asertivní prosazování jeho zájmů proti zájmu členských zemí NATO. Tak, jak je tomu dnes po událostech na Krymu a jihovýchodní Ukrajině. Vztah zbytku Evropy a Ruska v oblasti bezpečnosti nejnověji vyjádřila paní Merkelová starým a známým rčením „není bezpečnosti v Evropě bez Ruska“ (Angela Merkel says...,2014). Toto rčení je jasným argumentem pro podporu existence evropské platformy pro řešení bezpečnosti na starém kontinentě. Je ale především odpovědí pro všechny, kteří roli Ruska chtějí z jakýchkoliv důvodů ignorovat. Samozřejmě to není o tom, že evropskou bezpečnost by měla diktovat jedna nebo několik evropských zemí, historie již zná „pax romana“, „pax germanica“, snad také „pax americana“. Známá je také snaha vůdců některých evropských zemí snažících se nejen svou autoritou, ale především silou, Evropu sjednotit. A ani jednomu se to nepodařilo. Proto Evropa není jednotná. Důsledkem této nedostatečné schopnosti Evropy řešit si evropské zájmy svými silami je známá již z historie a vedla k první i druhé světové válce. V nedávné době také měla za následek implantaci nových a cizorodých prvků do rodiny evropských zemí, především dva nové státy na Balkáně. Jeden z nich je založen na legitimizaci příslušnosti k náboženství jako státotvorném principu, i když v celé zbývající Evropě se tento princip staletí nepoužívá. Téměř by se dalo mluvit o vytvoření páté kolony na Balkáně a tím i v Evropě. V dnešní situaci, kdy tzv. Islámský stát prosazuje své ambice vytvořit kalifát zahrnující i část Evropy, se mu pátá kolona jistě hodila. Druhým případem je vytvoření státu legitimizující pro změnu národní princip státotvornosti, princip, který je v občansky orientované Evropě taky 437 překonán. To by ale byl jen problém spíše politologický. Mnohem vážnější je fakt, že na poloostrově, ve kterém v průběhu historii vystřídaly téměř všechny země svou, především geograficky motivovanou „velkou“ podobu, se pouze jednomu z nich podařilo s mezinárodním souhlasem a podporou prosadit existenci druhého státu se stejným vedoucím národem. Tento krok je navíc spojen se změnou hranic v Evropě, což se po ukončení 2. světové válce považovalo za tabu. Nelze neuvést zatím legální pokusy změnit hranice s cílem vytvořit nové státy, jak ve Velké Británii (snaha Skotska o nezávislost), tak ve Španělsku (snaha Baskicka o nezávislost), případně i jinde. Jak bude Evropa na další podobné ambice spojené se změnou hranic v Evropě reagovat? Opakovat tvrzení, že hranice jsou neměnné, již není pravdivé. Při ignorování z hlediska Evropy marginálních změn například na Kypru nebo vznikem podněsterské republiky, prvním velkým precedentem byl vznik Kosova. Dalším příkladem bylo sice nevojenské, ale o to rychlejší oddělení Krymu a jeho začlenění do Ruska. Co bude následovat? Vytvoření pozemního mostu mezi Ruskem a Krymem na jihovýchodní Ukrajině? Toto řešení není až tak nereálné, hlavně když zabezpečení veškerého napojení infrastruktury Krymu na Rusko přes Kerčskou úžinu (Russia green lights..., 2014) je spojeno s ohromnými investicemi. To v době, kdy Rusko je sužováno značnou ztrátou svých příjmů z prodeje ropy a také dopadem ekonomických sankcí. Pozemní propojení současně může pomoci prezidentu Putinovi posílit jeho roli romantického ochrance všeho ruskojazyčného obyvatelstva. To ale bez ohledu na to, kde se nachází a jestli o to stojí, případně jestli jsou to Rusové nebo příslušníci jiných národností, kteří pouze z nějakého důvodu používají ruštinu. Na jihovýchodě Ukrajině je to častý případ. Vztah Krymu, Ruska a Ukrajiny je taktéž zajímavý. Ačkoliv carské Rusko vybojovalo Krym a začlenilo jej do svého teritoria, Chruščov svým rozhodnutím přičlenil Krym k Ukrajině. Pokud budou vynechány slova o určitém druhu odměny za oběti Ukrajiny v době 2. světové války, pragmatickým důvodem byl a je, že veškeré propojení tohoto poloostrova s pevninou je zabezpečeno přes území Ukrajiny. Proto bylo administrativně rozumné přičlenit Krym k Ukrajině. Navíc Chruščov nikdy nepočítal s tím, že Sovětský svaz zanikne a Ukrajina i Rusko budou samostatné státy. Budapešťské memorandum o zajištění bezpečnosti sice platí, ale většinové proruské obyvatelstvo Krymu zjevně preferuje příslušnost k Rusku. 2 Platformy evropské bezpečnosti Cílem této části článku je pojednat o možnostech existujících mezinárodních organizací činných na poli bezpečnosti v Evropě. 438 Nejvhodnější se z hlediska své působnosti jeví Evropská unie (EU), která má kromě ekonomické také politické a bezpečnostní ambice. Bohužel nesoulad zájmů jednotlivých členů nedovoluje v praxi účinně formulovat společné hrozby, jejich akutnost a dopady a prosazovat jednotnou zahraniční politiku vůči ostatním aktérům. Příkladem může být různé vnímání hrozby ilegální imigrace z Afriky a blízkého východu, situace na Ukrajině. S tím souvisí dopad politiky Ruska, zajištění surovinové a energetické bezpečnosti a její závislost na politické situaci. Evropská unie také neumí definovat, kde jsou hranice Evropy v jejím chápání a předem odmítá některé země, které očividně, aspoň zčásti geograficky do Evropy patří. Negativní vliv na akceschopnost EU mají také chronické ekonomické problémy části členských států vyplývající z nedostatečně seriózního přístupu k vlastní ekonomické realitě. Tento přístup podvazuje důvěru v Evropskou unii v jednotlivých členských zemích a tím i její akceschopnost nejen u členských zemí, ale i u ostatních aktérů na světové politické scéně. Zjednodušeně řečeno, postup ekonomické a politické integrace není dostatečně vzájemně harmonizován. Ekonomické problémy snižují věrohodnost politické integrace a společně oba faktory negativně ovlivňují úroveň bezpečnosti v Evropě i schopnost EU podílet se na řešení bezpečnostních problémů světa. Dalším nedostatkem EU je její nedostačující suverenita v otázkách vlastní bezpečnosti a tím i související akceschopnosti, protože u při zajišťování bezpečnosti části svých členů spoléhá na jinou mezinárodní organizaci, na NATO (EU, 2014). Organizace Severoatlantské smlouvy (North Atlantic Treaty Organisation – NATO) je další mezinárodní organizace působící při zajišťování především vnější bezpečnosti v Evropě. Ani tato nemá za ambici zastřešovat bezpečnost celé Evropy a všech souvisejících zemí. Vyplývá to také z jejího poslání a tím také z její členské základny. Kromě své vlastní členské základny má Aliance několik dalších platforem partnerství pro projednávání bezpečnostních záležitostí (NATO, 2014). Je však logické, že tato organizace se více soustřeďuje na bezpečnostní záležitosti a obranu proti vnějšímu napadení svých členů a o bezpečnost ostatních zemí Evropy se zajímá do míry úměrné zájmům svých členů. Zvláště pokud bezpečnostně nejagilnější a nejschopnější člen není evropskou zemí a má své zájmy, které nemusí být vždy totožné se zájmy ostatních zemí Evropy. Ostatně tento významný člen Aliance oznámil, že ačkoliv bude udržovat transatlantické spojenectví, těžiště jeho zahraniční politiky se přesouvá do oblasti Pacifiku (Prepared for Members..., 2014). Dokonce mohou být v rozporu s životními i strategickými zájmy minimálně jedné země, která je ale geograficky svou částí součástí Evropy. Organizace bezpečnosti a spolupráce v Evropě (OBSE - OSCE) je třetí organizací, která se z hlediska svého poslání zabývá bezpečnostními záležitostmi Evropy. Formálně by právě tato mohla být tou platformou, která by mohla být využívána k řešení bezpečnosti v celé Evropě, minimálně to vyplývá 439 z její členské základny s 57 participujícími zeměmi (OSCE, 2014). Ačkoliv má ve své působnosti i prevenci konfliktů a snaží se řešit konflikty v Náhorním Karabachu, v Podněstří nebo v Gruzii, žádný z těchto chronických problémů není dodnes vyřešen. Navíc není známo, že by nějakému konfliktu aktivně předešla. Po rozpadu Varšavské smlouvy byla právě tato organizace některými představiteli zrušeného paktu navrhována jako jediná platforma pro řešení bezpečnostních záležitostí v Evropě. Vycházeli z předpokladu, že bude zrušen i její protějšek ze studené války – NATO (NATO, Europe, and..., 2014). Dá se předpokládat, že tento postup nebyl v souladu s představami členských zemí NATO, a proto NATO se dál rozvíjelo do dnešní podoby. Význam OSCE, i když její spektrum zájmů i členská základna jsou formálně širší, naopak poklesl. Existuje tedy několik platforem pro řešení bezpečnostních záležitostí Evropy. Vyšší počet organizací může mít za následek tříštění úsilí a zdrojů, případně odvolávání se jedné organizace na jiné. Závažnějším nedostatkem je však nedostatek asertivity, vůle a zdrojů, které jednotlivé země jsou ochotny dávat na prosazování svých zájmů a nejednotnost ve formulování zájmů společných. S nejednotností při formulování a prosazování společných zájmů a nedostatkem schopností k jejich prosazování. Tento fakt je možné ilustrovat jak neochotou a neschopností evropských zemí řešit jako evropskou záležitost situaci na Balkáně, což si vynutilo zapojení NATO na základě iniciativy USA. 3 Bezpečnostní výzvy Evropy dneška Nedávnou možností Evropy ukázat své odhodlání a schopnosti řešit situaci měla Evropa v Libyi, kde schopnost zaangažovaných evropských zemí stačila přibližně na dva dny bojové činnosti. Poté se opět musely zapojit USA a Evropa opět prokázala především nedostatek vůle, protože bez vůle nebude ani jednota a ani schopnosti. Současnou příležitostí pro Evropu emancipovat se na poli bezpečnosti by mohla být situace na Ukrajině. Opět se objevují staré známé nemoci, nejednotnost společných zájmů, odhodlání a při případném společném nasazení sil by se jistě projevily i její známé nedostatky. Změnit současnou situaci na Ukrajině, především vrácení Krymu a vzbouřeneckých „republik“ pod vládu v Kyjevě by ale vyžadovalo mnohem více, než Evropa je schopna a ochotna obětovat. Zde se totiž kromě již uvedených, projevují i jiné nedostatky, především akceptování zmíněného klasického rčení paní Merkelové nebo již psychologický odpor proti podceňování ze strany pana Obamy a snaha prokázat, že Rusko je víc než regionální velmoc (Obama dismisses Russia..., 2014). Projevuje se zde především absence diskutovat bezpečnostní záležitosti v jejich širších souvislostech, záležitosti, které se pro jiné země mohou zdát 440 malicherné nebo čistě subjektivní. Nakolik jsou subjektivní, je možné ilustrovat na faktu, že odklon Ukrajiny od spolupráce s Ruskem by mohl způsobit nevratnou ztrátu kotviště pro černomořskou flotilu. A to si administrativa země, která se snaží vrátit do pozice respektované světové velmoci, zkrátka nemůže dovolit ani před svými obyvateli a ani před světem. Další vzniklá ztráta průmyslové základny původně sdílené v rámci zaniklého svazu a ještě nedávno využívané na základě vzájemných smluv by se stala nevyužitelná a její obnova pro druhou stranu je otázkou dalších investic a času, nehledě na možnou citlivost používaných technologií. Jeví se tedy, aspoň z hlediska Ruska vcelku logickým, že dotčená země se snaží zvrátit tento trend a využívá k tomu všechny metody a prostředky. A využívá k tomu i všechny chyby, kterých se jeho protivníci dopouštějí. V případě Ukrajiny je to známá snaha zakázat úřední používání ruského jazyka, který kromě ruské menšiny využívají jako svůj rodný jazyk i jiné menšiny, dokonce i část samotných Ukrajinců. Příslušný rozporuplný zákon byl záhy zrušen, ale i jeho krátká existence posloužila ruským zájmům na Ukrajině. Normálně legitimní snaha oslavovat kořeny své státnosti a související osobnosti se na Ukrajině projevuje nekritickou oslavou aktivních stoupenců nacizmu a příslušníků band vraždících obyvatele své a jiných zemí. Obdobná situace se navíc odehrává i v některých pobaltských zemích (Calls to ban..., 2012). A Evropa, přesněji EU, jinak velmi citlivá na dodržování lidských práv všude ve světě, mlčí. Jeví se, že v tomto případě se část Evropy dává na cestu protiruského pragmatizmu USA. Již se ale nepřipomíná, jaké jsou následky tohoto pragmatizmu například v Afghánistánu za sovětské okupace. Situace v Afghánistánu se zájmů Evropy bezpochyby dotýká, minimálně v boji proti terorizmu i proti výrobě a transferu drog. Je ale širší otázkou, jestli právě pragmatizmus v politice nepřináší s sebou růst radikalizmu i terorizmu, což tento článek ale neřeší. Již uvedená neochota obětovat dostatečné zdroje na problémy bezpečnosti musí být propojena s prioritizací uspokojování jednotlivých potřeb a čelením jednotlivým hrozbám. Tato teze je spojena s otázkou, jestli úsilí a zdroje spojené s účastí na řešení problémů jiných by nebylo vhodnější využít na řešení problémů, které jsou pro Evropu naléhavější. To ale vrací celou záležitost na začátek: Evropě chybí společná vůle a ochota. Všechny problémy z minulosti přetrvávající do současnosti, i nově vznikající, se dříve nebo později, pokud nejsou účinně řešeny, začaly nebo začnou projevovat i v bezpečnostní doméně a rozdíly vyplývající z nerovnosti vývoje přerostou v konflikty a až na ozbrojené konflikty. Bez ohledu na to, jestli jde jen o subjektivně vnímané hrozby nebo hrozby reálné. Proto základní a kritickou podmínkou řešení všech problémů je vůle vůbec se zabývat společnými záležitostmi. Z toho se odvozuje definování společných zájmů a opět vůle, vůle řešit ohrožení zájmů a obětovat tomu zdroje spojená s asertivitou při jejich prosazování v situaci, kde jsou prosazovány také zájmy 441 jiných aktérů. Technickou podmínkou pro řešení všech záležitostí je existence vhodné platformy. Závěr Současné aktivity evropských států nasvědčují tomu, že z uvedených předpokladů pro účinné řešení bezpečnostních problémů Evropy není naplněn žádný. Tím se v podstatě eliminuje možnost účinné prevence, natož účinného řešení. Právě prevence spojená s včasným projednáváním všech záležitostí s velkou pravděpodobností může pomoci s řešením chronických i nově se objevujících problémů Evropy a to nejen problémů bezpečnostních. Právě prevence mohla vytvořit podmínky pro vyřešení obav Ruska o osud její flotily, osud národnostních menšin, včetně ruských v postsovětských zemích i růst nacionalizmu a neonacizmu v těchto zemích. Včetně rozšiřování mezinárodních struktur do blízkosti jejich historického protivníka a přičleňování dalších zemí. Jakkoliv je toto rozšiřování považováno za interní věc uvedených zemí, dotýká se i zemí sousedních, včetně Ruska. A Rusko vznášelo a stále vznáší své obavy, bez ohledu na jejich případnou subjektivitu, tyto obavy by měly být seriózně projednávány a prakticky na ně reagováno. Pokud je nebude projednávat a řešit Evropa, Rusko je bude řešit samo, bez Evropy nebo na její účet. Absence projednávání je jednoznačně reflektována změnou nejen rétoriky, ale především praktické politiky této země vůči těm, které považuje za zdroje svého ohrožení. Praktickým projevem je kromě anexe Krymu, podpora separatistů na jihovýchodě Ukrajiny také nová vojenská doktrína Ruska (Putin Signs New..., 2015) z prosince 2014 a probíhající přezbrojování ruských ozbrojených sil. Růst vojenské síly a asertivita Ruska v případě neuváženého přístupu může být podnětem ke zvyšování vojenských schopností u jeho sousedů a organizací, kterých jsou sousedé členy, což by nevyhnutně vedlo k eskalaci. Tento přístup nemá nic společného s vazalským akceptováním všeho, co se od Evropy požaduje od světových aktérů. Naopak, pokud bude Evropa si chtít obnovit svou zašlou slávu a místo mezi světovými hráči, tak kromě nalezení vůle a obětování zdrojů bude muset vystupovat mnohem sebevědoměji. Jen nedávno skončená tragedie ve Francii spojená s náboženským terorizmem by mohla přinést pozitivní obrat. Evropa by si mohla uvědomit svou sílu a začít řešit si své záležitosti. Ne bez spolupráce s ostatními aktéry světové politiky, ale také ne na jejich přání. Literatura: Angela Merkel says no security in Europe without Russia [online]. 2014. Chicago Tribune [cit. 9. 1. 2015]. Dostupné na internetu: 442 <http://www.chicagotribune.com/news/opinion/editorials/chinews-angela-merkelsays-no-securi-20141120-embeddedvideo.html> Calls to ban Baltic neo-Nazi barches. [online]. 2012. THE JEWISH CHRONICLE ONLINE. [cit. 9. 1. 2015]. Dostupné na internetu: <http://www.thejc.com/news/world-news/64800/calls-ban-baltic-neo-nazi-marches> EU. 2014. LISABONSKÁ SMLOUVA POZMĚŇUJÍCÍ SMLOUVU O EVROPSKÉ UNII A SMLOUVU O ZALOŽENÍ EVROPSKÉHO SPOLEČENSTVÍ (2007/C 306/01), článek 49) písm. c 7. [online]. 2014. Eur-Lex Access to European Union law [cit. 9. 1. 2015]. Dostupné na internetu: <http://eur-lex.europa.eu/legalcontent/CS/TXT/?uri=uriserv:OJ.C_.2007.306.01.0001.01.CES#a-001> NATO, Europe, and the Security of Democracy Václav Havel Selected speeches, articles, and interviews 1990 – 2002. 2014. [online]. Václav Havel. [cit. 9.1.2015]. Dostupné na internetu: <http://vaclavhavel.cz/docs/ostatni/HAVEL_anj_OK.pdf> NATO. Partnership. 2014. [online]. North Atlantic Treaty Organisation. [cit. 9.1.2015]. Dostupné na internetu: <http://nato.int/cps/en/natohq/81850.htm> Obama dismisses Russia as ‘regional power’ acting out of weakness. 2014. [online]. The Washington Post. [cit. 9. 1. 2015]. Dostupné na internetu: <http://www.washingtonpost.com/world/national-security/obama-dismisses-russia-asregional-power-acting-out-of-weakness/2014/03/25/1e5a678e-b439-11e3-b89920667de76985_story.html> OSCE. What we do. 2014. [online]. OSCE. [cit. 9. 1. 2015]. Dostupné na internetu: <http://www.osce.org/what> Prepared for Members and Committees of Congress Pivot to the Pacific? The Obama Administration’s “Rebalancing” Toward Asia. 2014. [online]. CRS Report for Congress [cit. 9. 1. 2015]. Dostupné na internetu: <http://fpc.state.gov/documents/organization/187389.pdf> Putin Signs New Russian Military Doctrine. 2015. [online]. The Word Post. [cit. 9. 1. 2015]. Dostupné na internetu: <http://www.huffingtonpost.com/2014/12/26/russiamilitary-doctrine_n_6381926.html> Samotná doktrína je ke stažení na: <http://news.kremlin.ru/media/events/files/41d527556bec8deb3530.pdf> Russia green lights road and rail bridge to Crimea. 2014. [online]. RT Question more Live. [cit. 9. 1. 2015]. Dostupné na internetu: <http://rt.com/business/crimea-russiakerch-bridge-857/> 443 OZBROJENÝ KONFLIKT NA UKRAJINE A JEHO DOPAD NA ZAHRANIČNÚ A BEZPEČNOSTNÚ POLITIKU RUSKEJ FEDERÁCIE ARMED CONFLICT IN UKRAINE AND ITS IMPACT ON THE FOREIGN AND SECURITY POLICY OF THE RUSSIAN FEDERATION Martin Horemuž1 ABSTRACT The aim of this paper is to highlight the ongoing armed conflict in Ukraine and the resulting actual and potential impacts in the area of foreign policy and military security of the Russian Federation. This article in the above mentioned context very briefly brings into focus not only the continuation of the armed conflict in the eastern regions of Ukraine, but mainly refers to the broader international political and security implications of the conflict and the change of geopolitical configuration and power-political lines of force in the post-Soviet space which result from this situation within the context of current international relations. Special attention is paid to the implications for Russia's foreign and security policy, since the existing level of foreign political relations between Russia and Ukraine but especially the relatively high mutual economic interdependence (eg. the military-industrial complexes) create a new situation to which Moscow must necessarily respond in the Russian foreign and security policy a new situation. Key words: Conflict, Foreign Policy, Ukraine, Postsoviet area, Russia, Security Policy Úvod Udalosti, ktoré sa koncom roka 2013 udiali na Ukrajine a ktoré vyústili do vnútropolitickej zmeny, v podstatnej miere ovplyvnili zahranično-politické smerovanie východného suseda Slovenskej republiky. Napriek tomu, že akékoľvek „komplexné“ a „konečné“ hodnotenie vývoja udalostí ako i možných budúcich dopadov je stále predčasné, keďže každodenná realita a prax prinášajú nové podnety a skutočnosti, ktorých hodnotenie z dlhodobej perspektívy je viac ako problematické, už dnes je možné s poukázaním na realizovanú politiku nového ukrajinského vedenia a neustále prebiehajúci ozbrojený konflikt vo východných regiónoch Ukrajiny (Doneck, Donbas, Luhansk) naznačiť a bližšie identifikovať viaceré trendy a smery ďalšieho vývoja situácie. Zároveň v tomto kontexte je najčastejšie možné stretnúť sa s hodnoteniami, ktoré situáciu na Martin Horemuž, PhDr., PhD., odborný asistent, Katedra Politológie Filozofickej fakulty, Katolícka univerzita v Ružomberku, Hrabovská cesta 1A, 03401, Ružomberok, Slovenská republika, [email protected]. 1 444 Ukrajine nazývajú novou studenou vojnou (E. Lucas) medzi východom (Ruskom) a západom (USA, EÚ), ktorá fakticky nikdy neskončila, ale v rôznej intenzite a zmenenej forme a obsahu pokračovala aj po rozpade ZSSR a komunistického bloku. Ďalšia skupina analytikov poukazuje na prítomnosť a pokračovanie veľmocenskej politiky „najsilnejších“ aktérov (USA, Rusko), ktorá je trvalo založená na mocenskej podstate a prevládajúcom politickom (neo)realizme v praxi medzinárodných vzťahov (J. Mearsheimer). Nemenej častá je interpretácia, že zmena politických pomerov na Ukrajine predstavuje „ďalšie víťazstvo“ liberálnych myšlienok, demokracie a ľudských práv ako univerzálnych hodnôt. Odhliadnúc od týchto názorov a hodnotení, ktoré sa v svojej podstate javia značne simplifikované, už v súčasnosti možno konštatovať, že vnútropolitické zmeny a prebiehajúce procesy na Ukrajine zásadným spôsobom ovplyvnili postbipolárne bezpečnostné prostredie v Európe, formované v zmenených podmienkach po rozpade bipolarity a otvorili celú škálu vážnych a nástojčivých politických, bezpečnostných, vojenských, sociálnych a hospodárskych otázok. V neposlednom rade situácia na Ukrajine opätovne poukázala na málo prijímanú skutočnosť, že bezpečnosť ako kategória nie je nemennou a trvalou hodnotou a tým aj absolútnou samozrejmosťou. 1 Ukrajina v turbulentnom období politickej nestability Nepodpísanie asociačnej dohody medzi EÚ a Ukrajinou prezidentom V. Janukovyčom na summite EÚ v novembri 2013 vo Vilniuse viedlo k rozsiahlym nepokojom a demonštráciám vo vnútri ukrajinskej spoločnosti. Tie nakoniec znamenali vo februári 2014 zavrhnutie režimu Janukovyča a jeho „úteku“ do Ruska, odkiaľ sa neskôr niekoľkokrát sporadicky prostredníctvom tlačových konferencií ozval. Aj keď bol Janukovyč a jeho politické zoskupenie „Strana regiónov“ často médiami v EÚ vnímaný a vykresľovaný ako proruský politik, hodnotiť a označiť jeho činnosti a pôsobenie ako proruské, nemožno celkom považovať za správne. Janukovyč síce zohľadňoval a rešpektoval ruské zahranično-politické a bezpečnostné záujmy, ale v zásadných otázkach, ako napr. participácia Ukrajiny na „ruskom“ projekte eurázijskej hospodárskej integrácie (Colná únia, Eurázijské ekonomické spoločenstvo), odmietol plnohodnotné zapojenie Kyjeva, pričom v tomto smere bol ochotný akceptovať nanajvýš účasť Ukrajiny vo formáte 3+1 (Rusko, Bielorusko, Kazachstan + Ukrajina). Rovnako odmietavo a „nedôverčivo“ sa staval aj k odpredaju podielov (fakticky k privatizácii) spoločnosti Naftogaz Ukrajiny, ako monopolného vlastníka distribučnej sústavy plynovodov na Ukrajine, ruskému plynárenskému gigantu Gazprom. Aj v tomto smere ponúkol pre ruskú stranu neprijateľné riešenie v podobe modernizácie ukrajinských plynovodov prostredníctvom trojstranného konzorcia za účasti Ukrajiny, EÚ a Ruska. Gazprom záujem o takúto formu odmietol, pričom sa rozhodol pokračovať, resp. urýchliť výstavbu plynovodu South stream, čím by význam Ukrajiny ako 445 tranzitnej krajiny klesol na nulu. Ďalšou, veľmi často médiami prehliadanou oblasťou bola nepochybne tiež neochota Janukovyča pristúpiť k privatizácii a k vstupu ruského kapitálu do niektorých kľúčových oblastí ukrajinského hospodárstva (energetika, atómový priemysel, chemický priemysel). Treba však poznamenať, že za vyššie uvedenými rozhodnutiami Janukovyča do značnej miery stali niektoré vplyvné lobistické skupiny a ukrajinskí oligarchovia pochádzajúci priamo zo Strany regiónov (tá mala najvyššiu podporu v regiónoch na východe Ukrajiny, v ktorých v súčasnosti prebieha ozbrojený konflikt) alebo politicky napojené na túto stranu a politické inštitúcie a štruktúry režimu. Pritom správanie ukrajinských oligarchov nebolo ničím nezvyčajné a odzrkadľovalo len pragmatický postoj, ktorý bol založený na reálnych obavách z prílišného vplyvu ruského kapitálu, ako i z dopadu inkorporovania samotných ruských „oligarchov“ v hospodárstve a ekonomike Ukrajiny. Naviac ruskí oligarchovia v porovnaní s tými ukrajinskými majú nepochybne rozsiahlejšie možnosti a zdroje a v neposlednom rade silnú podporu Kremľa. To by v konečnom dôsledku postupne znamenalo celkové oslabenie ekonomickej a mocenskej pozície v hospodárstve štátu u vplyvných ukrajinských oligarchov a biznismenov. Vyhlásenie Kyjeva o tom, že nebude usilovať o vstup do NATO, ktoré sprevádzalo prijatie zákona o neutralite Ukrajiny v roku 2010, ako i schválenie predĺženia pobytu a vojenskej prítomnosti ruskej Čiernomorskej flotily v Sevastopole až do roku 2042 výmenou za „zľavu“ na importovaný ruský plyn, Janukovyč dočasne zmiernil ruský zahranično-politický tlak a upokojil ruský politický establišment. Ten Ukrajinu od rozpadu ZSSR vníma ako zónu vlastného geopolitického vplyvu, ale zároveň tiež ako určitú bezpečnostnú a nárazníkovú zónu. Napriek tomu, že Janukovyč sa celkom nepodvolil ruskému politickému tlaku a v zahranično-politickej oblasti sa snažil manévrovať proklamáciami o európskej integrácii Ukrajiny tak, aby bol aspoň čiastočne prijateľný aj u „druhej“ časti obyvateľstva, nemožno zabúdať na skutočnosť, že jeho prezidentské obdobie bolo obyvateľmi Ukrajiny skôr vnímané vzrastajúcou mierou korupcie, nízkou vymáhateľnosťou práva, ako i nedostatočnými reformami v hospodárskej a sociálnej oblasti. Nástup novej politickej reprezentácie v Kyjeve v prvej polovici roka 2014, ktorá od začiatku netajila zmenu zahranično-politického kurzu krajiny, vyvolal v Moskve vlnu nevôle. Odstránenie exprezidenta Janukovyča označilo Rusko štátnym prevratom a nové politické vedenie štátu - prezidenta Porošenka a premiéra Jaceňuka za nelegitímne a otvorene protiruské. Rusko okamžite prejavilo jasné odhodlanie a rozhodnosť nenechať vývoju udalostí na Ukrajine voľný priebeh (iDNES.cz, 2014). Napriek tomu, že v poslednej dekáde došlo v politickej, ekonomickej aj vojenskej oblasti k výraznému posilneniu pozícií Ruska v medzinárodných vzťahoch, v danej chvíli zostávalo politicky slabé na to, aby okamžite zvrátilo vnútropolitický vývoj v celej krajine, alebo ho otočilo vo svoj prospech. Na druhej strane, a priebeh udalostí vo východných regiónoch Ukrajiny to osobitne potvrdil, Rusko sa ukázalo dostatočne silné na to, aby 446 Ukrajinu cieľavedome vnútorne destabilizovalo, hospodársky oslabilo a systematicky rozvrátilo ako fungujúci štát. Tomuto cieľu prispieval aj fakt, že krajina bola v minulosti názorovo aj politicky rozdelená, vo východných častiach krajiny sa nachádza výrazná rusko-jazyčná menšina a hospodársky silne závislá na dovoze ruského plynu, a do značnej miery i na ruskom trhu. Olej do ohňa priliala aj politická chyba nového kyjevského vedenia, ktoré zrušilo ruský jazyk ako druhý štátny jazyk. Aj keď toto rozhodnutie bolo pomerne rýchlo revidované, Moskva túto skutočnosť náležite mediálne a propagandisticky využila na podporu vlastnej interpretácie a videnie situácie, že nová vláda v Kyjeve je plne pod kontrolou nacionalistov, radikálov a „fašistov“. V danej situácii sa Moskva rozhodla čím skôr konať. Okamžite využila slabosť politického centra v Kyjeve vo vzťahu k regiónom a krajine ako celku, ako i pretrvávajúcu názorovú polarizáciu v spoločnosti a skôr, ako by došlo k zhoršeniu stavu vecí a prehodnocovania zmluvných dohovorov, anektovala polostrov Krym. Tento krok následne legitimizovala v referende, ktoré nielen Kyjev, ale aj medzinárodné spoločenstvo na čele s EÚ a USA označilo za nelegitímne. Povzbudená pomerne hladkým prevzatím „moci“ na Kryme podporila destabilizačný scenár v podobe vytvorenia „nezávislých republík“ (Donecká a Luhanská ľudová republika) a v máji 2014 uznala výsledky referenda o ich vzniku a vyhlásení samostatnosti za pomoci a podpory proruských separatistov vo východných regiónoch Ukrajiny. Moskva obidvom týmto politickým „útvarom“ (tzv. Novorusko) a tzv. proruským separatistom poskytla poradcov, zbrane ako i diplomatickú podporu na medzinárodnej scéne, hoci na oficiálnej úrovni to striktne odmietla. Vo vzťahu k centrálnej vláde v Kyjeve Rusko pokračovalo v systematickom ekonomickom a politickom nátlaku (iDNES.cz, 2014). V energetickej oblasti využilo „zbraň“ v podobe zrušenia „zľavy“ a následného prudkého zvýšenia ceny plynu. Naviac Gazprom začal v súlade so zmluvou požadovať prechod na zálohové platby. To Kyjev spolu s politicky motivovanou cenou odmietol akceptovať, čo fakticky viedlo k pozastaveniu dodávok plynu do krajiny. Vo vojenskej a politickej oblasti Rusko sústredilo na hraniciach Ukrajiny rozsiahle zoskupenia vojsk a uskutočnilo v ich blízkosti mohutné vojenské cvičenia a manévre. Putin zároveň pohrozil Kyjevu aj medzinárodnému spoločenstvu vojenskou intervenciou. Tu ostatne legitimizovala Rada federácie (horná komora ruského parlamentu), ktorá v marci 2014 schválila Putinovi jeho žiadosť o nasadenie ruských ozbrojených síl na Ukrajine za účelom normalizácie situácie a ochrany ruských občanov. Centrálna vláda v Kyjeve vo vzťahu k separatistickým republikám v oblasti Donecka a Luhanska reagovala vyhlásením vojenskej, tzv. protiteroristickej operácie. Tá v plnej miere odhalila zlú technickú, bojovú ako i organizačnú pripravenosť ukrajinskej armády. Boje sa premenili na pozičný konflikt, ktorý si vyžiadal množstvo obetí na obidvoch bojujúcich stranách medzi civilistami ako i rozsiahle materiálne škody. Mierové rozhovory, tzv. ženevské kolo (apríl 2014) ani rokovania v Minsku (september 2014) nepriniesli 447 žiadny hmatateľný pokrok v riešení konfliktu. Vzhľadom na angažovanosť, jasný postoj a pozíciu Ruska je viac ako pravdepodobné, že k vyriešeniu situácie nebude možné dospieť bez súhlasu Moskvy. Napriek tomu jediným východiskom zo súčasnej situácie zostáva politické riešenie konfliktu. Prípadné petrifikovanie súčasného „patového“ stavu by znamenalo len vznik ďalšieho zamrznutého konfliktu na postsovietskom priestore (viď Podnestersko, Náhorný Karabach, Abcházsko, Južné Osetsko), ktorý by bránil politickej, ale i hospodárskej a sociálnej normalizácii Ukrajiny a ponechával ju ako štát vnútorne oslabenú. Nie je preto vylúčené, že práve o takýto scenár v skutočnosti Rusko intenzívne usiluje. 2 Zahraničná a bezpečnostná politika Ruska Zahraničná a bezpečnostná politika Ruska po rozpade ZSSR prešla niektorými dôležitými kvalitatívnymi zmenami, ktoré viac-menej odrážali a reflektovali zmeny odohrávajúce sa na medzinárodnej scéne a v bezprostrednej „periférii“ ruského teritória (Menkiszak, 2014). Treba však zdôrazniť, že vo vzťahu k postsovietskemu priestoru bola, resp. zostáva ruská zahraničná politika dlhodobo konštantná a konzistentná, pričom často je možné stretnúť sa aj s označením tzv. „postsovietska konštanta“ ruskej zahraničnej politiky (Duleba, 2008). Podľa tejto konštanty sú krajiny Spoločenstva nezávislých štátov (SNŠ) primárnym miestom ruských zahraničných a bezpečnostných záujmov a Moskva si vyhradzuje právo na dominantné postavenie v tomto priestore. Zároveň táto doktrína implicitne vyjadruje, že nedovolí akékoľvek spochybňovanie národných a bezpečnostných záujmov Ruska v tomto priestore, pod ktoré je možné subsumovať takmer všetko. Aj z tohto dôvodu, a tiež podľa niektorých odborníkov na medzinárodné vzťahy (J. Mearsheimer) je možné udalosti na Ukrajine interpretovať ako logické vyústenie politického vývoja posledného desaťročia v štátoch postsovietskeho priestoru, na ktoré Rusko reagovalo v duchu tejto konštanty (iDNES.cz, 2014). Razantnejší prístup Moskvy vo vzťahu k postsovietskym republikám odštartovala séria farebných revolúcií v Gruzínsku (2003), na Ukrajine (2004) a v Kirgizsku (2005), ktoré viedli k ustanoveniu vlád a režimov politicky nie veľmi naklonených Moskve (Leichtová, 2010). Vo februári 2007 Putin v známom prejave na mníchovskej bezpečnostnej konferencii poukázal na to, že v bezpečnostných otázkach nie sú dlhodobo rešpektované záujmy Ruska. Zdôraznil, že západ využil vnútorné oslabenie Ruska po rozpade ZSSR a presadil rozšírenie NATO na úkor Ruska a jeho bezpečnosti. Do tohto obdobia (2007) spadá aj vyhlásené moratórium na plnenie zmluvy o konvenčných silách v Európe (tzv. CFE), obnovenie letov a hliadkovania ruských strategických bombardérov, ale aj celkové pritvrdenie rétoriky Moskvy najmä vo vzťahu k budovaniu systému protiraketovej obrany vo východnej Európe (Lucas, 2008). Summit NATO na jar 2008 v Bukurešti síce z dôvodu odmietavého postoja 448 Francúzska a Nemecka, ktoré si neželali zhoršenie vzťahov s Moskvou, neponúkol akčný plán členstva Gruzínsku a Ukrajine. Otázku ich členstva pritom summit odsunul na „neurčito“. Rusko však takýto záver summitu nepovažovalo za kompromis ani za vlastný úspech, pričom naďalej odmietalo rozširovanie NATO a varovalo, že na pozvanie postsovietskych štátov do aliancie bude adekvátnym spôsobom reagovať. Udalosti v auguste 2008 v odštiepeneckých regiónoch Gruzínska (Južné Osetsko a Abcházsko) v tzv. „augustovej vojne“ nikoho nenechali na pochybách, že cieľom Ruska je zabrániť Gruzínsku vstúpiť do NATO a vnútorne ho ponechať oslabené a destabilizované (iDNES.cz, 2014). Ďalšiu nedôveru na strane Ruska vyvolalo otvorenie projektu Východného partnerstva EÚ, ktorá v rámci európskej susedskej politiky ponúkla niektorým bývalým postsovietskym republikám primárne politickú a inštitucionálnu platformu pre vzájomný dialóg a rozvoj vzťahov. Základným cieľom politiky východného partnerstva schváleného v roku 2008 a implementovaného o rok neskôr je práve zintenzívnenie vzťahov EÚ s vybranými krajinami bývalého ZSSR, a to s Arménskom, Azerbajdžanom, Bieloruskom, Gruzínskom, Moldavskom a Ukrajinou. Hlavným cieľom Východného partnerstva je však napomôcť procesu politického pridružovania a prehĺbiť hospodársku integráciu medzi EÚ a krajinami zapojenými do východného partnerstva. Cieľom partnerstva je podporovať demokraciu a dobrú správu verejných vecí, upevňovať energetickú bezpečnosť, podporovať sektorové reformy (vrátane ochrany životného prostredia), podporovať vzájomné kontakty medzi obyvateľmi, podporovať hospodársky a sociálny rozvoj a poskytovať dodatočné financovanie na projekty v záujme znižovania sociálno-ekonomických nerovnováh a zvyšovania stability. Rusko vníma, že EÚ je pre bývalé sovietske republiky príťažlivá svojou tzv. „soft power“ (Nye, 2004). Ponúka predovšetkým hospodársku pomoc, voľný prístup pre produkty a služby na svoj trh. Aj preto v priebehu roku 2010 urýchlilo práce na vlastnom politickom projekte ekonomickej a hospodárskej integrácie v podobe Eurázijského ekonomického spoločenstva. Práve Ukrajina, ktorá dlhodobo odmietala účasť na tomto projekte a rozhodla sa podpísať asociačnú dohodu s EÚ, predstavuje pri vytvorení tohto integračného zoskupenia kľúčový štát. Bez Ukrajiny sú vyhliadky a možnosti úspechu akejkoľvek hospodárskej integrácie postsovietskeho priestoru značne limitované (Ćwiek-Karpowicz, 2012). Podpisom asociačnej dohody (politickej časti v marci 2014 a ekonomickej v júni 2014, pričom uplatňovanie ekonomickej časti sa má začať až začiatkom roka 2016) Ukrajina fakticky aj právne potvrdila svoje hospodárske smerovanie. Ratifikácia dokumentu v ukrajinskom parlamente v septembri 2014 bude viesť k širokej obchodnej vojne a zamedzeniu vstupu na ruský trh. V tomto smere nemožno považovať za úspech ruskej zahraničnej politiky skutočnosť, že sa jej nepodarilo „presvedčiť“ Bielorusko a Kazachstan (ďalších členov Colnej únie). Práve naopak, osobitne Bielorusko veľmi šikovne využilo zavedenie 449 hospodárskych sankcií voči Rusku a dokázalo na „obchodnej“ vojne medzi Ruskom a niektorými krajinami EÚ, osobitne s Poľskom, profitovať. Omnoho vážnejšie dôsledky pre ruskú zahraničnú a bezpečnostnú politiku môže mať úsilie Kyjeva o vstup do NATO. O takomto kroku, ako absolútne neprijateľnom pre Rusko, sa v priebehu roku 2014 viackrát vyjadrili najvyšší politickí predstavitelia vrátane prezidenta Putina, premiéra Medvedeva a ministra zahraničných vecí Lavrova. Zrušenie štatútu neutrality v decembri 2014 vyvolalo silné, kategoricky odmietavé reakcie naprieč celým ruským politickým spektrom, ale i vojenskou generalitou. Oficiálne ministerstvo zahraničných vecí diplomaticky prehlásilo takýto krok za kontraproduktívny, ktorý len zvýši napätie v rusko-ukrajinských vzťahoch. Aj keď samotné členstvo Kyjeva v severoatlantickej aliancii nie je aktuálnou otázkou ani na programe dňa (odmietavo sa k členstvu vyjadril napr. nemecký minister zahraničných vecí Frank Walter Steinmaier, ktorý pripúšťa maximálne „partnerstvo“ medzi NATO a Ukrajinou), nové bezpečnostné smerovanie, ktoré ohlásil prezident Porošenko v podobe zmien a reforiem ukrajinskej armády na štandardy NATO, nenecháva nikoho na pochybách, pokiaľ ide o budúce ciele bezpečnostnej politiky Ukrajiny. Aj keď zatiaľ nedošlo k potrebnej revízii základných bezpečnostných dokumentov a doktrín Ukrajiny, až najbližšie obdobie ukáže, do akej miery bude pretrvávať politické odhodlanie, ale najmä vôľa dosiahnuť členstvo v Aliancii. Postoj Ruska v otázke rozširovania NATO, a v prípade bývalých postsovietskych republík to platí zvlášť, je dlhodobo známy. To ostatne potvrdila nová schválená Vojenská doktrína Ruskej federácie, ktorú prezident Putin podpísal deň po zrušení štatútu neutrality ukrajinským parlamentom. Aj keď sa táto doktrína pripravovala dlhší čas, odzrkadľuje už známe zahranično-politické a bezpečnostné stanoviská a pozície, ktoré Moskva dlhodobo prezentuje. V porovnaní s predchádzajúcim dokumentom (Vojenská doktrína z 5.2.2010) neobsahuje nová vojenská doktrína žiadne radikálne zmeny ani iné posuny. Napriek tomu nová vojenská doktrína zdôrazňuje nebezpečenstvo expanzie NATO, budovanie jeho vojenských kapacít, ako i skutočnosť, že Aliancia sa rozhodla plniť globálne funkcie realizované porušovaním medzinárodného práva. Za jednu z hrozieb pre národnú bezpečnosť Ruska označuje nová vojenská doktrína nebezpečenstvo ustanovenia režimov v krajinách susediacich s Ruskom, ktorých politika ohrozuje záujmy Ruska, destabilizácia štátov hraničiacich s Ruskom ako i rozmiestňovanie zahraničných vojenských jednotiek v týchto krajinách. Uvedené ustanovenie fakticky priamo poukazuje na situáciu na Ukrajine (Voennaja doktrina Rossijskoj Federacii, 2014). 3 Ruský vojensko-priemyselný komplex: možné dopady ukrajinskej krízy Situácia na Ukrajine môže mať tiež veľmi vážne dopady na stav a fungovanie ruského vojensko-priemyselného komplexu (VPK), ktorý 450 predstavuje základňu materiálno-technickej organizácie bezpečnostného sektora Ruska. To môže v konečnom dôsledku nepriamo negatívne ovplyvniť aj samotné ruské vojenské plánovanie a čiastočne i operatívnosť ozbrojených síl ako i vojenskú kapacitu. Do rozpadu ZSSR bola vojenská výroba kooperovaná a viaceré subdodávky záviseli od jednotlivých zväzových krajín. Práve rozpad ZSSR do značnej miery narušil celkovú organizáciu a fungovanie VPK, keďže spolupráca podnikov VPK, nachádzajúcich sa momentálne v nových nezávislých štátoch, vychádzala z vysokého stupňa kooperácie a deľby práce (Kennaway, 2000). Tá bola silne prítomná počas celých 90. rokov, a aj v súčasnosti, viac ako 20 rokov od rozpadu ZSSR, zostáva v mnohých oblastiach a úrovniach vysoká, čo osobitne platí o Ukrajine. Napriek tomu, že po rozpade ZSSR na území Ruska ostalo 80 % z celkovej výrobnej kapacity podnikov VPK a základné montážne práce spojené s výrobou zbraní a vojenskej techniky sa uskutočňovali tiež v Rusku, v druhej polovici 90. rokov mohlo Rusko vyrábať samostatne len 18-20 % typov zbraní, podľa iných hodnotení nie viac ako 1/3 (Voennaja reforma v Rossii, 1999). V týchto podmienkach obnovenie a rozvoj vojensko-technickej spolupráce s krajinami SNŠ mal v 90. rokoch 20. storočia pre ruský VPK dôležitý strategický význam. Na druhej strane treba zdôrazniť, že najmä možnosti Ruska využívať vo svojom záujme tendencie integrácie vojenskej výroby boli krajne obmedzené, pretože pomerne rýchlo začalo dochádzať k oslabovaniu kooperačných zväzov medzi obrannými podnikmi štátov SNŠ. Jedným z dôvodov oslabovania týchto väzieb bola aj skutočnosť, že Rusko nemalo záujem, aspoň pokiaľ ide o strategickú vojenskú produkciu, spoliehať sa na iné štáty a chcelo byť v tomto smere čo najviac nezávislé a sebestačné. Zhoršenie rusko-ukrajinských vzťahov viedlo v prvej polovici roku 2014 k logickému a legitímnemu rozhodnutiu Kyjeva prerušiť s Ruskom spoluprácu vo vojensko-technickej oblasti. Aj keď podľa oficiálnych údajov by prerušenie spolupráce malo postihnúť „len“ 79 ukrajinských a 859 ruských podnikov, ich dopad z pohľadu fungovania ruského, ale i ukrajinského VPK bude mať (alebo môže mať v závislosti na ďalšom vývoji situácie) vážne dôsledky (Delovaja stolica, 2014). Podľa publikovaných údajov v roku 2013 Ukrajina vyviezla do Ruska vojenskú produkciu v hodnote cca 1 mld. USD, čo predstavovalo 40 % z celkového ukrajinského exportu vojenskej produkcie v hodnote 2,38 mld. USD. Pokiaľ ide o Rusko, to exportovalo tovar a produkciu vojenského alebo dvojitého využitia v sume 0,7 mld. USD. Z uvedenej sumy však približne 80 % predstavovali palivové články do atómových elektrárni, ktoré figurovali v položke produkcia dvojitého využitia (Delovaja stolica, 2014). Napriek tomu, že celkový objem ruského importu nie je extrémne vysoký, v štruktúre komodít ide o kľúčové dodávky vojenských komponentov alebo zariadení, bez ktorých nie je možná prevádzka niektorej vojenskej techniky. Predovšetkým pre Rusko je životne dôležité dodávanie motorov do vrtuľníkov Mi a Kamov, turbín a motorov pre pohon lodí, ale i väčšiny súčiastok a dielov pre letecký priemysel 451 (Jak, Iljušin, Antonov). Zvláštnou kategóriou sú komponenty a náhradné diely do strategických balistických rakiet SS-18 (tzv. „Satan“), ktoré sa v minulosti vyrábali v Dnepropetrovsku a ku ktorým Kyjev vlastní aj projektovú dokumentáciu. Táto raketa je stále vo výzbroji ruských vojsk strategického určenia, pričom predstavuje najväčšiu (čo do parametrov nosiča) aj najmohutnejšiu (čo do ničivej sily nesenej nálože) balistickú raketu, aká kedy vôbec bola vyrobená. Nehovoriac, že v USA táto raketa stále vyvoláva obrovské obavy. Aj keď vzhľadom na blížiaci sa termín ukončenia životnosti raketového komplexu SS-18 v súčasnosti prebieha program vývoja novej rakety, ktorá by ju mala nahradiť (raketa „Sarmat“), jej zaradenie do operačného stavu nie je možné očakávať v skoršom horizonte ako pred rokom 2020. Celkovo Moskva reagovala na prerušenie vojensko-technickej spolupráce s Ukrajinou prijatím ambiciózneho programu, ktorý má v horizonte 2 rokov úplne eliminovať import vojenskej produkcie z Ukrajiny. Aj keď je tento krok logickým vyústením aktuálneho stavu, v súčasnej situácii (hospodárske sankcie a recesia) a pri existencii vnútorných problémov VPK (nedostatok kvalifikovaných kádrov, strata výrobných kapacít, ale i technológií) sa tento krok javí skôr veľmi ambicióznym politickým rozhodnutím, ktorý sa v tak krátkom časovom horizonte veľmi ťažko podarí v celom rozsahu realizovať. Ďalší dopad na VPK môžu mať práve zmienené hospodárske sankcie, ktoré uvalila EÚ a USA na Rusko v súvislosti s anexiou Krymu a podporou proruských separatistov na východe Ukrajiny. Tieto sankcie by mohli postihnúť VPK najmä vo vzťahu k prístupu k vyspelým technológiám, ale i úverovým a finančným prostriedkom. Jedným z priamych dopadov je aj pozastavenie dodania vrtuľníkovej výsadkovej lode triedy Mistral, ktorú na základe kontraktu malo Francúzsko odovzdať začiatkom novembra 2014. Nemecký koncern Rheinmetall AG naopak zmrazil realizáciu armádneho výcvikového strediska pre bojovú prípravu v ruskom meste Mulino. Zhoršenie ekonomickej situácie v dôsledku hospodárskych sankcií a prudkého prepadu cien ropy tiež môže ovplyvniť aktuálne prebiehajúci rozsiahly štátny program vyzbrojenia ruskej armády (tzv. Štátne obranné zákazky 2020), a narušiť tak ciele definované v oblasti vyzbrojenia ozbrojených síl novou vojenskou technikou. Záver Aj keď pravdepodobný scenár ďalšieho vývoja je veľmi zložité modelovať a odhadnúť, napriek tomu sa možno domnievať, že Rusko bude naďalej pokračovať vo vnútornej destabilizácii Ukrajiny za použitia všetkých dostupných prostriedkov. Už dnes možno s istotou povedať, že ozbrojený konflikt na Ukrajine nebude vyriešený v krátkodobom období, čo je horizont 1 až 2 rokov. Aj keď vojenské riešenie konfliktu nie je možné v túto chvíľu úplne vylúčiť, a ani jedna zo strán si ho neželá, zostáva jednou z možných alternatív. Kľúč k riešeniu však bude nepochybne ležať v politickom riešení situácie 452 a rozhodnutí kľúčových „externých“ aktérov (Rusko a najmä EÚ, v menšej miere USA), ktoré jediné môžu na zúčastnené strany konfliktu vyvinúť reálny tlak. Takto prijaté rozhodnutie však celkom určite okrem budúceho statusu východných regiónov Ukrajiny bude v určitej miere a rozsahu zasahovať aj do „obsahu“ zahraničnej a bezpečnostnej politiky Kyjeva. Literatúra: ĆWIEK-KARPOWICZ, J. 2012. Limits to Russian Soft Power in the Post-Soviet Area. [online]. DGAPanalyse, July 2012, No. 8. Dostupné na internete: < https://dgap.org/en/article/getFullPDF/21791> Delovaja stolica, 2014. Kremel boitsja priznat svoju zavisimost ot Ukrainy. Delovaja stolica, 15.5.2012, [online] 2014. [cit.26.12.2014]. Dostupné na internete: http://www.dsnews.ua/economics/kreml-boitsya-priznat-svoyu-zavisimost-otukrainy-15052014112700 DULEBA, A. 2008. Ruská federácia pred prezidentskými voľbami 2008 [online]. In Slovenská spoločnosť pre zahraničnú politiku, [cit. 25.12.2014]. Dostupné na internete: <http://www.sfpa.sk/sk/publikacie/analyzy/?nrok=2008> iDNES.cz. 2014. Západ zpackal pokus získat Ukrajinu a teď se diví postupu Ruska. 2.9.2014, [online] 2014. [cit.19.12.2014]. Dostupné na internete: http://zpravy.idnes.cz/john-mearsheimer-nazor-ukrajina-rusko-nato-foreign-affairsp4z-/zahranicni.aspx?c=A140902_122620_zahranicni_aha INSTITUT NACIONAĽNOJ BEZOPASNOSTI I STRATEGIČESKICH ISSLEDOVANIJ. Voennaja reforma v RF: vychod na praktičeskij uroveň trebujet utočnenija celej i vozmožnostej. Institut nacionaľnoj bezopasnosti i strategičeskich issledovanij, Moskva 1999. [xerox kópia - archív autora]. KENNAWAY, A. 2000. Ruský vojensko-priemyselný komplex. In DICK, CH., ALDIS. A. (eds.) Stredná a východná Európa: Problémy a perspektívy. Bratislava : Slovenský inštitút medzinárodných štúdií, 2000. ISBN 80-968224-3-8, s. 103-114. LEICHTOVÁ, M. 2010. Pod maskou medvěda. Neporozumění ve vztazíh Ruska a západu po skončení . 2. vyd. Ostrava: ComputerPress, 2010, 246 s. ISBN 978-80904083-4-0. LUCAS, E. 2008. Nová studená Válka. Praha: Mladá fronta 2008. 302 s. ISBN 97880-204-1879-1 MENKISZAK, M. 2014. The Putin doctrine: The formation of a conceptual framework for Russian dominance in the post-Soviet area [online]. [cit.20.12.2014]. Dostupné na internete: <http://www.osw.waw.pl/en/publikacje/oswcommentary/2014-03-27/putin-doctrine-formation-a-conceptual-framework-russian> NYE, J. 2004. Soft Power, The Means to Success in World Politics. New York: Public Affairs, 2004. 208 s. ISBN 1-58648-225-4. Voennaja doktrina Rossijskoj Federacii [online]. 2014. Prezident Rossii. [cit.28.12.2014]. Dostupné na internete: http://news.kremlin.ru/media/events/files/41d527556bec8deb3530.pdf 453 EKSPANSJA MILITARNA ROSJI W REGIONIE ZAGROŻENIEM DLA GRUPY PAŃSTW NADBAŁTYCKICH ̶ LITWY, ŁOTWY I ESTONII RUSSIA'S MILITARY EXPANSION IN THE REGION OF A THREAT TO THE BALTIC STATES OF LITHUANIA, LATVIA AND ESTONIA Tomasz Dukiewicz1 – Kamila Kasperska2 ABSTRACT The authors of this article introduce the issue of the threat of the Baltic States from Russia. Consideration of the potential hazard of the Baltic States by the Russian Federation, manifested increasingly imperialistic aspirations, we want to identify the main causes that underlie such a policy of Russia. Membership in the Baltic states of NATO and the European Union gives hope for the unity of the members of NATO and the EU, these countries will be effectively defended against growing Russian militarism. Key words: International Security, Security threats, Security environment, Special Forces, The North Atlantic Treaty Organization, EU Wprowadzenie Po przemianach społecznych, politycznych i gospodarczych w latach 90. XX wieku, które dokonały się w Europie Środkowo-Wschodniej, wszystkie państwa tego regionu rozpoczęły budowanie, niemalże od podstaw, własnych systemów bezpieczeństwa narodowego. Ich dotychczasowe systemy w głównej mierze były odzwierciedleniem modelu bezpieczeństwa prezentowanego przez ówczesny Związek Radziecki, modelu stanowiącego fundament sił Układu Warszawskiego. Nowa rzeczywistość, w jakiej znalazły się państwa takie jak Polska, Litwa, Łotwa czy Estonia, wymagała więc stworzenia całkowicie nowych systemów bezpieczeństwa, które miałyby składać się z narodowych sił zbrojnych i byłyby na tyle silne i nowoczesne, że skutecznie chroniłyby ich terytoria. Naturalne wydaje się, iż w budowaniu systemu bezpieczeństwa państwowego należało uwzględniać zarówno możliwości budżetowe kraju, jak i ocenę zagrożeń oraz jasne zdefiniowanie ich potencjalnego źródła. Już podczas tworzenia nowych systemów obronnych wiadomo było, że ewentualnego Tomasz Dukiewicz, Ph.D., Uniwersytet Opolski, Wydział Prawa i Administracji, Zakład Nauk o Bezpieczeństwie, ul. Katowicka 87a, 45-060 Opole, Polska, [email protected]. 2 Kamila Kasperska Ph.D., adiunkt, Uniwersytet Opolski, Wydział Prawa i Administracji, Zakład Nauk o Bezpieczeństwie, ul. Katowicka 87a, 45-060 Opole, Polska, [email protected]. 1 454 niebezpieczeństwa trzeba spodziewać się ze strony Federacji Rosyjskiej, która nie mogła się pogodzić z utratą swojej dominującej roli w geopolityce świata. Wspomniane przemiany wpłynęły także na odwrócenie postrzegania politycznych sojuszników przez państwa Europy Środkowo-Wschodniej – z kierunku wschodniego na obronne systemy militarne i gospodarcze państw zachodnich. Kraje zaliczane do grupy państw nadbałtyckich – Litwa, Łotwa i Estonia – swoje bezpieczeństwo narodowe, podobnie jak Polska, oparły na Sojuszu Północnoatlantyckim oraz Unii Europejskiej. (Estońska polityka bezpieczeństwa..., 2014) Obecna sytuacja w regionie, naznaczona narastającym konfliktem rosyjsko-ukraińskim, którego początkiem było zajęcie Krymu przez Rosję, prowadzącą następnie spoza granic destabilizację sytuacji na Ukrainie za pomocą swoich wojsk (głównie agentów GRU3 czy też zbrojnego ramienia tej formacji, Specnazu), budzi poważne zaniepokojenie tej grupy państw. Jest to tym bardziej uzasadnione, że na terytorium zarówno Łotwy, Litwy, jak i Estonii są enklawy ludności rosyjskojęzycznej, do której zapewne dociera już agentura rosyjska. Stąd też w niniejszej pracy skupię się głównie na zobrazowaniu systemów bezpieczeństwa tych państw oraz na przedstawieniu charakterystyki bezpieczeństwa krajów nadbałtyckich, ze szczególnym uwzględnieniem scenariuszy, które mogą zostać zrealizowane przez Federację Rosyjską w stosunku do tych państw. Próba nakreślenia możliwego rozwoju sytuacji ma na celu uwrażliwienie nas na ewentualną groźbę objęcia Polski działaniami przez Rosję, jeżeli nie militarnymi, to operacyjnymi, które także mogą prowadzić do destabilizacji w naszym kraju. 1 Charakterystyka bezpieczeństwa państw nadbałtyckich Zanim skupimy się na najnowszych wydarzeniach, czyli na militarnej ekspansji Federacji Rosyjskiej, która dokonała aneksji Krymu, oraz na jej działaniach prowadzących do destabilizacji Ukrainy, niezbędne wydaje się zobrazowanie kwestii bezpieczeństwa trzech państw nadbałtyckich – Litwy, Łotwy i Estonii. Zanim podejmiemy próbę zdefiniowania systemów bezpieczeństwa tych krajów, należy wspomnieć, że znajdują się one, w odróżnieniu od Polski, w specyficznej sytuacji. Państwa te, zaliczane do krajów obszaru Morza Bałtyckiego i jednocześnie usytuowane na wschodnim krańcu terytorium Unii Europejskiej, w różny sposób postrzegają kwestię bezpieczeństwa narodowego. Budowa systemu bezpieczeństwa każdego z wymienionych krajów jest inna, gdyż mimo ich wspólnego usytuowania w jednym subregionie mają one odmienne doświadczenia historyczne, a także Główny Zarząd Rozpoznawczy (względnie Wywiadowczy) Sztabu Generalnego Sił Zbrojnych Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich/Federacji Rosyjskiej, Jednostka Wojskowa 44388 – instytucja wywiadu wojskowego ZSRR, a następnie Federacji Rosyjskiej. 3 455 rozbieżne perspektywy strategiczne w dziedzinie bezpieczeństwa. Dlatego też obronność tych państw jest powodem najwyższych obaw Unii i niezbędne są dalekosiężne działania jednoczące Litwę, Łotwę i Estonię - w budowaniu wspólnego systemu bezpieczeństwa pomimo wyraźnych wzajemnych różnic kulturowych i społecznych. (Konsolidacja czy dezintegracja..., 2014) Państwa te na płaszczyźnie bezpieczeństwa łączy klika elementów, z których najważniejsze to: bliskość wynikająca z położenia geograficznego i doświadczenie wieloletniego poczucia wspólnego zagrożenia ze strony Rosji. Bezpieczeństwo Litwy, Łotwy i Estonii należy rozpatrywać co najmniej na dwóch poziomach: polityczno-militarnym oraz gospodarczo-społecznośrodowiskowym. Poziom pierwszy, najważniejszy, odpowiadający za bezpośrednie bezpieczeństwo państwa, stanowi wspólną, nadrzędną wartość dla tych trzech krajów. Zarówno Litwa, Łotwa, jak i Estonia kwestię swojej obronności postrzegają w ścisłym związku z siłami Sojuszu Północnoatlantyckiego, do którego przystąpiły 29 marca 2004 roku. Doświadczenia minionych kilkudziesięciu lat charakteryzują się utratą państwowości przez powyższe kraje i usytuowaniem ich w strefie wpływów Rosji. Jakkolwiek zagrożenie ze strony byłego okupanta do chwili obecnej nie stanowiło powodów do zwiększonych obaw, to jednak owo potencjalne niebezpieczeństwo nadal jest obecne w świadomości tych państw. Rosja w trakcie prac przygotowawczych związanych z przystąpieniem Litwy, Łotwy i Estonii do NATO usiłowała za wszelką cenę nie dopuścić do ich wejścia w struktury Sojuszu, a kiedy to stało się faktem, starała się i nadal się stara osłabić zarówno wpływy NATO, jak i Unii Europejskiej w subregionie Morza Bałtyckiego. (Konsolidacja czy dezintegracja..., 2014) Rosja na pewno osiągnęła cel, jakim było zmniejszenie oddziaływania wymienionych organizacji międzynarodowych względem omawianych trzech krajów. Symptomem tego jest zarówno brak w tej części regionu infrastruktury wojskowej Sojuszu, jak i wyraźne marginalizowanie problematyki relacji państw nadbałtyckich z Rosją na forum europejskim. Występowały liczne spory graniczne, z których jeden, najważniejszy, Litwa rozwiązała w 2002 roku. Dotyczył on kwestii tranzytu obywateli Rosji z Kaliningradu. Konflikt ten zmusił Unię do zajęcia stanowiska i poparcia żądań litewskich. Odnośnie Estonii i Łotwy sprawy nadal budziły kontrowersje ze względu na postawę Rosji. Tutaj już tak wyraźnego ustosunkowania Unia nie prezentowała. (Konsolidacja czy dezintegracja..., 2014) Na poziomie społecznym natomiast wyraźne są różnice w reakcji Litwy, Łotwy i Estonii na zachodzące zjawiska, których te kraje były obserwatorami. Przykładowo ich stanowiska wobec historycznego już konfliktu Rosji z Gruzją – Litwa zdecydowanie stanęła po stronie Gruzji, Łotwa i Estonia zaś ograniczyły się jedynie do symbolicznych gestów. Zachowanie tych krajów w tak oczywistych kwestiach powodowane było poważnymi obawami o retorsje 456 ekonomiczne, które w ich sytuacji gospodarczej byłyby wręcz zabójcze dla społeczności. Widoczna postawa Rosji wobec Litwy, Łotwy i Estonii, charakteryzująca się strategią destabilizacji w regionie Morza Bałtyckiego, niewątpliwie wpływa i nadal będzie wpływała na przyjęcie odpowiednich wariantów podczas budowania przez owe państwa swoich systemów bezpieczeństwa, uwzględniających skomplikowaną sytuację w subregionie. (Konsolidacja czy dezintegracja..., 2014) 1.1 Przegląd systemów bezpieczeństwa narodowego Obecne systemy bezpieczeństwa Litwy, Łotwy czy Estonii tworzone były praktycznie od podstaw. Wcześniejsze systemy stanowiły odwzorowanie modelu obronności w ramach Układu Warszawskiego, który przestał istnieć w 1991 roku. Zatem i siły zbrojne musiały zostać odtworzone, zmodernizowane. Przeorientowanie polityki tych państw w sferze militarnej, będące zwróceniem się w kierunku ośrodków zachodnich, głównie Sojuszu Północnoatlantyckiego, wymusiło dostosowywanie ich systemów bezpieczeństwa do wymogów NATO. Głównym wsparciem Litwy, Łotwy i Estonii w przypadku ewentualnego zagrożenia agresją, szczególnie ze strony Federacji Rosyjskiej, są siły Sojuszu, które działając na podstawie art. 5 Paktu Północnoatlantyckiego zobowiązane są do udzielenia pomocy militarnej i obrony swojego sojusznika w przypadku jego zagrożenia atakiem militarnym przez państwa trzecie. Niewielkie siły zbrojne tych państw w swoich systemach i strategiach bezpieczeństw narodowych są całkowicie kompatybilne z siłami NATO. W celu lepszego zobrazowaniamożliwości obronnych Litwy, Łotwy i Estonii w krótkim zarysie zostaną przedstawione ich systemy bezpieczeństwa. Litwa System i strategia bezpieczeństwa narodowego Republiki Litewskiej zostały przedstawione i zaaprobowane przez parlament w 2002 roku (ustawa nowelizacyjna z 2005 roku). W przyjętej strategii założono, że bezpieczeństwo Litwy jest integralną częścią bezpieczeństwa w wymiarze regionalnym, europejskim i globalnym. Jednym z głównych celów polityki bezpieczeństwa narodowego Litwy jest normalizacja i utrzymywanie dobrych stosunków z innymi państwami, szczególnie zaś z krajami sąsiadującymi. Strategia bezpieczeństwa obejmuje również kwestie stabilizacji w regionie oraz podejmowania działań na rzecz pokoju w krajach członkowskich NATO i Unii Europejskiej. W obszarze obronności narodowej Litwa za swoje najbardziej żywotne interesy uważa między innymi: suwerenność, integralność terytorialną, ład demokratyczny 457 oparty o postanowienia konstytucji, poszanowanie prawa i swobód obywatelskich. Jej interesami podstawowymi są natomiast: stabilność w skali globalnej i regionalnej, bezpieczeństwo oraz demokracja i dobrobyt państw członkowskich NATO i Unii Europejskiej. (Nowakowski, Szafran, Szafran, 2009) Priorytetami polityki bezpieczeństwa Litwy, zgodnie z przyjętą strategią, jest bezpieczeństwo wewnętrzne, którego elementami są: prawa człowieka oraz prawa obywatelskie, a także rozwój gospodarczy, bezpieczeństwo socjalne i stabilność. Z kolei bezpieczeństwo zewnętrzne związane jest z członkostwem Litwy w przywoływanych wcześniej sojuszach, na poziomie kraju zaś jest utrzymywane przez siły militarne, które stanowią jeden z głównych elementów bezpieczeństwa. Preferowane są dwie zasady: odstraszanie i powszechna obrona. System bezpieczeństwa Litwy jest transformowany jako część systemu obronnego NATO. (Nowakowski, Szafran, Szafran, 2009) Republika Litewska w koncepcji swojego bezpieczeństwa za partnerów strategicznych uważa Stany Zjednoczone oraz Rzeczpospolitą Polską. Wcześniej, w latach 90. XX wieku Litwa skłaniała się raczej do prezentowania się jako państwo „nordyckie”, mające silną pozycję w subregionie. Obecnie zdecydowanie zmieniła politykę i upatruje sojuszników w obszarze Europy Środkowej, uważając za takowych głównie Polskę i Niemcy. Wynika to z geopolitycznego położenia Litwy, a także wspólnej historii z Rzeczpospolitą. (Konsolidacja czy dezintegracja..., 2014) Republika Litewska swoje bezpieczeństwo militarne, polityczne i ekonomiczne nierozerwalnie łączy z członkostwem w NATO, z kolei członkostwo w Unii Europejskiej w założeniach ma jej zapewnić odpowiednie warunki wzrostu gospodarczego i ekonomicznego. Łotwa Pod wieloma względami jest ona beneficjentem zakończonej zimnej wojny, zarówno pod względem gospodarczym, politycznym, jak i strategicznym. Łotwa przez wiele lat funkcjonowała w zasadzie samodzielnie, podczas gdy Litwa miała Polskę jako swojego promotora, Estonia natomiast Finlandię. Tak więc możemy powiedzieć, że Łotwa w subregionie była krajem typowo bałtyckim, który widział swoją szansę na zaistnienie we współpracy właśnie z państwami sąsiednimi – Litwą i Estonią, szczególnie w kontekście własnego udziału w strukturach NATO i UE. Determinantem bezpieczeństwa Łotwy, które oparte jest na sojuszu z NATO i UE, jest jej położenie geopolityczne. (Konsolidacja czy dezintegracja..., 2014) Należy pamiętać, że armia łotewska jest w zasadzie budowana od podstaw, co paradoksalnie stało się znacznym ułatwieniem. Dawało to możliwość takiego tworzenia systemu bezpieczeństwa, w którym element 458 militarny, nawet tak małych rozmiarów jak łotewski, od razu był przygotowywany do współpracy z NATO. Niemniej jednak proces ten był trudny z uwagi na koszty. Upadek gospodarki narodowej w latach 90. XX wieku po załamaniu się rubla w znaczniej mierze ograniczył możliwości państwa łotewskiego w wydatkowaniu na zbrojenie. (Renik, 2014) Obecnie armia Łotwy liczy około 6 tys. żołnierzy wszystkich formacji, w tym żandarmerii. Tak niewielki stan narodowych sił zbrojnych pozwala jednak na udział żołnierzy w natowskich misjach pokojowych. Formacje Sojuszu natomiast, w ramach pomocy w budowaniu bezpieczeństwa Łotwy, już od 2004 roku systematycznie patrolują przestrzeń powietrzną państw nadbałtyckich. Ryga jest także gospodarzem debaty natowskiej, gdzie organizowane są między innymi konferencje NATO w przypadku subregionu krajów nadbałtyckich stosuje czynnik wspólnoty trzech państw, inicjując wspólne projekty militarne, jak na przykład Batat, Batat 2 (batalion piechoty, który w ramach Sojuszu pełnił dyżur w 2010 roku). Wspomnieć należy o projekcie BALTRON, w ramach którego działała eskadra okrętów do poszukiwania min, czy BALTNET będący zabezpieczeniem przestrzeni powietrznej państw bałtyckich. (Konsolidacja czy dezintegracja..., 2014) Kończąc, chcę podkreślić, że Łotwa, podobnie jak Litwa czy Estonia, będąc małym krajem, zmuszona jest w celu utrzymania bezpieczeństwa narodowego stosować w relacjach z Rosją (a więc największym potencjalnym zagrożeniem), z jednej strony, twardą politykę „atlantycką”, z drugiej strony zaś kierować się pragmatyzmem, wynikającym z usytuowania geopolitycznego, oraz efektem gospodarczym. (Konsolidacja czy dezintegracja..., 2014) Estonia Także i Estonia, podobnie jak pozostałe republiki bałtyckie po wyjściu z imperium radzieckiego, zmuszona była na nowo budować od podstaw swoją orientację geopolityczną. Niestety polityka Rosji nie sprzyjała temu procesowi. Rosja za wszelką cenę nie chciała dopuścić do tego, aby Estonia weszła w struktury NATO czy Unii Europejskiej. Proponowała nawet utworzenie w tej części Europy systemu bezpieczeństwa, którego gwarantem oprócz NATO miały być rosyjskie systemy militarne. (Cierpiński, 2014) Aby utrzymać Estonię w strefie swoich wpływów, Rosja podkreślała obecność swoich wojsk i baz na terenie Estonii, których było aż 570 rozmieszczonych na obszarze 2% powierzchni kraju. Sytuacja taka w najmniejszym stopniu nie pomagała Estonii w budowaniu własnego bezpieczeństwa narodowego. Ostatnie jednostki obcej armii opuściły terytorium Estonii 31 sierpnia 1994 roku, kiedy to 10 czołgów T-72 załadowano na pokład rosyjskiego statku, który odpłynął z portu w Paldiski. (Cierpiński, 2014) Estonia, na nowo kształtując swoją politykę, otwarcie wręcz deklarowała przynależność nordycką. Kopiowano skandynawskie rozwiązania budowy 459 nowoczesnego państwa. W gospodarce wdrażano nowoczesne skandynawskie technologie. W budowaniu własnego bezpieczeństwa narodowego Estonia skłaniała się do współpracy z Finlandią, dystansując się zaś od współpracy w początkowych latach przemian ustrojowych z Litwa i Łotwą. Dodatkowym negatywnym elementem rzutującym na obniżenie bezpieczeństwa narodowego Estonii był fakt, że aż 29% społeczności estońskiej stanowiła mniejszość rosyjska. Kiedy jej przedstawicieli pozbawiono praw politycznych, Rosja wykorzystywała ten fakt do rozgrywek politycznych. (Konsolidacja czy dezintegracja..., 2014) Podjęte przez Estonię starania o członkostwo w NATO przyniosły efekt w postaci przyjęcia jej do tej organizacji 29 marca 2004 roku. Podobnie jak i w przypadku państw stowarzyszonych, Litwy i Łotwy, NATO ochraniało swoimi jednostkami przestrzeń powietrzną kraju oraz uczestniczyło we wspólnych projektach militarnych, których celem było podniesienie stanu bezpieczeństwa Estonii. (Konsolidacja czy dezintegracja..., 2014) Estonia element militarny swojego systemu bezpieczeństwa narodowego opiera całkowicie o siły Sojuszu Północnoatlantyckiego. Element niemilitarny natomiast na współpracy w ramach członkostwa w Unii Europejskiej, a także z państwami skandynawskimi. (Konsolidacja czy dezintegracja..., 2014) Współcześnie siły zbrojne Estonii składają się z dwóch podstawowych członów: regularnych oddziałów wojska (Kaitsevägi) i ochotniczej organizacji wojskowej, czyli Ligi Obronnej (Kaitseliit). W czasie pokoju ich głównym zadaniem jest szkolenie żołnierzy zasadniczej służby wojskowej oraz kontrola i monitoring terytorium państwa. (Cierpiński, 2014) Siły zbrojne Estonii liczą około 5 tys. ludzi, w przyszłości mają osiągnąć liczebność 25–30 tys. ludzi. W przeciwieństwie do większości państw postkomunistycznych, które po zakończeniu zimnej wojny dysponowały przeważnie wręcz zbyt dużymi siłami zbrojnymi, kraje nadbałtyckie swoje narodowe siły zbrojne budują od podstaw. (Cierpiński, 2014) Estonia, tak jak i dwa wcześniej omawiane kraje, zmuszona jest stosować podwójne standardy w bezpieczeństwie narodowym. Jeden z nich to strategiczne związki ze strukturami militarnymi NATO, drugi natomiast to pragmatyczne podejście na płaszczyźnie gospodarczej we współpracy z Rosją. Inaczej mówiąc, Estonia musiała wznieść się ponad cele polityczne, aby poprzez rozwój gospodarczy kraju zapewnić sobie odpowiedni poziom bezpieczeństwa narodowego. (Konsolidacja czy dezintegracja..., 2014) 2 Potencjalne zagrożenie Litwy, Łotwy i Estonii w przypadku dalszych ekspansywnych działań rosyjskich w regionie Ostatnie wydarzenia w regionie stanowią poważne zagrożenie ekspansją Rosji w sensie dosłownym. Już dzisiaj widzimy, że wcześniejsze próby Rosji 460 doprowadzenia do destabilizacji Litwy, Łotwy czy Estonii się nie skończyły – teraz dochodzi już do oficjalnych działań, jakkolwiek na razie w sferze szumu informacyjnego, który na Litwie przybiera postać wojny informacyjnej ze strony Rosji. (Litwa zaostrza środki..., 2014) W tym miejscu należy przywołać apel środowisk dziennikarzy z trzech republik nadbałtyckich, którzy skierowali list do przewodniczącego Komisji Europejskiej Jose Manuela Barroso. Wyrazili w nim swoje obawy wobec agresji medialnej ze strony Rosji oraz oznajmili, że w celu zrównoważenia wpływów rosyjskich proponują utworzenie nowego kanału informacyjnego w tych krajach, w którym znajdą się także audycje w języku rosyjskim, co pozwoli na zobiektywizowanie sytuacji w regionie wśród obywateli Litwy, Łotwy czy Estonii (zwłaszcza że dotychczasowe informacje trafiające do rosyjskich obywateli tych państw były emitowane wyłącznie przez ośrodki propagandy rosyjskiej). Autorzy listu ostrzegają Unię Europejską, pisząc: Wprowadzające w błąd informacje, kierowane do mówiących po rosyjsku obywateli Unii, mogą zdestabilizować sytuację polityczną w państwach unijnych, w których rosyjskie społeczności stanowią znaczny procent. (Litwa zaostrza środki..., 2014) Charakterystyczne jest to, że działania Rosji w regionie prowadzą do rozbieżności stanowisk wśród niektórych polityków państw nadbałtyckich wobec kwestii nałożenia sankcji na Federację Rosyjską. Na przykład minister spraw zagranicznych Litwy Linas Linkevičius, określił działania Rosji na Krymie mianem okupacji i opowiedział się za dalszymi sankcjami wobec Rosji. Premier natomiast oraz prezydent Litwy nie popierają sankcji, gdyż mogą one mieć negatywny wpływ na kształtowanie się interesów kraju. Ponadto w ramach wojny medialnej Rosjanie rozpowszechniają fałszywe informacje, jakoby Litwa wysyłała na Ukrainę szkolonych w swoim kraju bojówkarzy, których zadaniem jest wzniecanie niepokojów w określonych regionach Ukrainy. Jeżeli do powyższego dodamy jeszcze fakt ćwiczeń rosyjskiej Floty Bałtyckiej, uzyskamy wówczas obraz stanu bezpieczeństwa w basenie Morza Bałtyckiego, który szczególnie dotyczy Litwy, Łotwy i Estonii. Działania rosyjskie mogą być, z jednej strony, sygnałem wysyłanym do władz republik nadbałtyckich, który można interpretować jako wywieranie nacisku politycznego, ekonomicznego i militarnego na ośrodki władzy, z drugiej zaś przekazem kierowanym do rosyjskojęzycznych mieszkańców tych republik w celu destabilizacji sytuacji w tych państwach, co obserwowaliśmy na Krymie, a obecnie obserwujemy na Ukrainie. (Hyndle-Hussein, 2014) Kolejnym realnym zagrożeniem, które już dotknęło Litwę, były działania rosyjskie w postaci sankcji nałożonych na cały obszar tego kraju, będących blokadą portów i terminali, przez które przechodzą towary żywnościowe. Dotyczy to głównie portu w Kłajpedzie. Rosja wstrzymała jednocześnie eksport swoich towarów przez litewskie terminale. Jest to niezwykle potężne uderzenie w gospodarkę Litwy. Realizuje się więc czarny scenariusz, którego autorem jest 461 Federacja Rosyjska. Litewskie rynki są w stanie paniki. (Rosja nałożyła sankcje..., 2014) Bezpośrednie działania Rosji obliczone na wywołanie zaniepokojenia wśród społeczności republik nadbałtyckich zauważalne są także na Łotwie. Jak informowała łotewska telewizja komercyjna TV3, Rosja w sposób niejawny, w domyśle można interpretować agenturalny, zbiera i gromadzi opinie Łotyszy zamieszkujących przy granicy z Rosją na temat prowadzonej przez nią polityki. Pomimo że około 1/3 mieszkańców 2-milionowej Łotwy stanowi mniejszość rosyjskojęzyczna, to jednak zjawisko to jest na tyle niepokojące, że podejmowane są działania rządu łotewskiego mające na celu zminimalizowanie skutków tej propagandy. Wskazywane są także czynniki, z powodu których ludność wspomnianych terenów przygranicznych jest podatna na propagandę rosyjską, a są to elementy gospodarcze i społeczne. (TV3, 2014) Można wnioskować, że, co prawda na mniejszą skalę, ale powtarza się scenariusz krymski, w którym przed aneksją Krymu rosyjskie służby wywiadowcze prowadziły tajne sondaże pod kątem aprobaty takiego posunięcia. (TV3, 2014) Z kolei w Estonii jest największe skupisko ludności rosyjskojęzycznej, bowiem na populację mieszkańców tego kraju (1 mln 315 tys. obywateli) aż 400 tys. to ludność rosyjskojęzyczna, spośród której tylko połowa ma estoński paszport. Mniejszość rosyjska w Estonii czuje się szykanowana, chociażby przez wymóg nauki w szkołach, nawet rosyjskich, w języku estońskim. Najtrudniejsza sytuacja ma miejsce w Narwie, mieście przygranicznym, gdzie aż ponad 94% ludności jest rosyjskojęzyczna. Ponadto samo miasto zlokalizowane jest tuż przy granicy estońsko-rosyjskiej. Jest to więc teren, na którym Rosjanie mogą z powodzeniem realizować scenariusz krymski, tym bardziej, że ewentualne referendum, bez żadnych manipulacji przy jego przeprowadzeniu, dałoby wynik pozytywny dla ludności pochodzenia rosyjskiego. Pozostaje więc pytanie, jak wtedy zachowa się NATO. Czy użyje siły, kiedy Rosjanie zajmą miasto? Zgodnie z art. 5 Paktu Północnoatlantyckiego siły militarne mogą być użyte w obronie sojusznika jedynie w przypadku jego zewnętrznego zagrożenia, natomiast artykuł ten nic nie mówi o takich przypadkach jak na Krymie. (Czy Estonii zagraża..., 2014) Zagrożenie państw nadbałtyckich działaniami Federacji Rosyjskiej jest realne i już teraz realizowane są scenariusze wobec tych krajów przez Rosjan (blokady portów na Litwie, działania wywiadowcze na Łotwie czy Estonii). Jeżeli chodzi o destabilizację regionu, to z pewnością udało się to Rosji osiągnąć. Kolejne buńczuczne wypowiedzi to Putina, to Ławrowa pozwalają na przyjęcie tezy, że ekspansja Rosji zmierza w kierunku odbudowy imperium, jakim to państwo było za czasów Związku Radzieckiego. Polityka ekspansywna wobec państw nadbałtyckich, które są członkami NATO i Unii Europejskiej, będzie jednak prowadzona w taki sposób, aby wykorzystać uderzenia jedynie niemilitarne, czyli uderzenia w systemy gospodarcze, ekonomiczne i energetyczne, które jednak bardzo dotkliwie odczują obywatele tych krajów. 462 Bardzo ważnym materiałem poglądowym jest artykuł byłego ministra obrony narodowej Polski Romualda Szeremietiewa, który już w lutym 2013 roku sygnalizował możliwość ekspansywnej polityki Rosji, nie wykluczając elementów użycia przez nich sił militarnych. Artykuł ten, pisany w kontekście mających się odbyć manewrów wojskowych na Białorusi „Zapad 2013”, wywołał liczne reakcje krytyczne po stronie rosyjskiej. W Polsce również nie brakowało krytyków tego artykułu, który już wtenczas był sygnałem ostrzegawczym przed imperialnymi planami Rosji, a z którego nikt nie wyciągnął wniosków, same zaś wypowiedzi ministra Szeremietiewa nazwano rojeniami wariata. (Szeremietiew, 2014) Oczywiste jest, że Rosja podejmuje wieloaspektowe działania wobec Litwy, Łotwy i Estonii, działania o charakterze wywiadowczym, ekonomiczny i gospodarczym, nakierowane na destabilizację sytuacji w regionie, w którym państwo rosyjskie po rozpadzie ZSRR utraciło swoje wpływy, zwłaszcza po wejściu tych państw do NATO i Unii Europejskiej. Litwa, Łotwa i Estonia po odzyskaniu suwerenności – w kontekście koncepcji politycznej Rosji, która zakładała, że państwa Europy Wschodniej są dla Federacji Rosyjskiej historyczną strefą wpływów, i sugerowała, że będzie się przeciwstawiać wszelkim próbom jej wyparcia z tego regionu – określały swoje strategie bezpieczeństwa na płaszczyźnie osiągnięcia trzech głównych celów tych strategii, a mianowicie: […] opracowanie doktryny bezpieczeństwa oraz koncepcji działań zbrojnych na wypadek zagrożenia wojną; utworzenia własnych sił zbrojnych, będących zdolnymi do obrony terytorium kraju, przy jednoczesnych zdolnościach współdziałania w operacjach międzynarodowych; włączenie kraju w zachodnie systemy militarne i gospodarcze. (Micek, 2014) Cele te zostały osiągnięte i wszystkie trzy organizmy państwowe weszły w struktury zarówno Sojuszu Północnoatlantyckiego, jak i Unii Europejskiej. Taka sytuacja jest w tym momencie dla tej grupy państw bardzo silnym oparciem na wypadek ewentualnego ataku na ich terytoria ze strony Rosji. Zakończenie Reasumując rozważania o potencjalnym zagrożeniu państw nadbałtyckich ze strony Federacji Rosyjskiej, przejawiającej coraz bardziej imperialistyczne zapędy, chcemy wskazać główne przyczyny, które legły u podstaw takiej polityki Rosji. Niewątpliwie na jej kształt wpłynęła zmiana geopolityki, która za czasów ZSRR sytuowała to państwo w przedmiotowym, nadbałtyckim regionie na długości 35% linii brzegowej, a obecnie na tylko 7%. Zmiana ta jest bardzo niekorzystna dla Rosji. Moskwa straciła kontrolę militarną nad 80% baz floty wojennej na Morzu Bałtyckim, również nad większością magazynów, składów i stoczni remontowych. W połowie lat 90. XX wieku Rosja zmuszona była do redukcji stanów osobowych Floty Bałtyckiej aż o 50%, redukcji poddano także 70% zasobów okrętów i samolotów. Ponadto samo wejście Litwy, Łotwy i 463 Estonii do NATO i Unii Europejskiej znacznie osłabiło wpływy Rosji w tym regionie. (Żurawski, 2011) To wszystko może uzasadniać, z punktu widzenia Kremla, obecną ekspansywną politykę Rosji, zarówno względem Krymu i Ukrainy, jak i względem Litwy, Łotwy i Estonii. Członkostwo grupy państw nadbałtyckich w NATO i Unii Europejskiej daje nadzieję, że w przypadku jedności członków NATO i UE państwa te w sposób skuteczny zostaną obronione przed rodzącym się militaryzmem rosyjskim. Literatura: CIERPIŃSKI Z. Obronność Estonii na przełomie XX i XXI w. Available online: http://www.psz.pl/120-unia-europejska/obronnosc-estonii-na-przelomie-xx-i-xxi-w Czy Estonii zagraża scenariusz ukraiński?. Available online: http://lubczasopismo.salon24.pl/eurokolchoz/post/579067,czy-estonii-zagrazascenariusz-ukrainski Estońska polityka bezpieczeństwa, Available online: http://www.estemb.pl/pol/polityka_bezpieczenstwa Główny Zarząd Wywiadowczy, Available online: http://pl.wikipedia.org/wiki/G%C5%82%C3%B3wny_Zarz%C4%85d_Wywiadowczy HYNDLE-HUSSEIN, J. Państwa bałtyckie: Zaniepokojenie rosyjską interwencją na Ukrainie, Available online: http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/analizy/2014-0305/panstwa-baltyckie-zaniepokojenie-rosyjska-interwencja-na-ukrainie Konsolidacja czy dezintegracja? Bezpieczeństwo w subregionie Morza Bałtyckiego, Nowa Europa – Przegląd Natoliński, Numer specjalny 2009, s. 5, Available online: http://www.natolin.edu.pl/pdf/nowa_europa/NE_spec2009.pdf Litwa zaostrza środki walki medialnej. "Padliśmy ofiarą wojny informacyjnej prowadzonej przez Rosję", Available online: http://wiadomosci.wp.pl/kat,1356,title,Litwa-zaostrza-srodki-walki-medialnejPadlismy-ofiara-wojny-informacyjnej-prowadzonej-przezRosje,wid,16543662,wiadomosc.html?ticaid=112 MICEK A. Siły zbrojne Litwy, Łotwy i Estonii, Available online: http://www.militis.pl/armie-owiata/sily-zbrojne-litwy-lotwy-i-estonii, NOWAKOWSKI Z., SZAFRAN H., SZAFRAN R. 2009. Bezpieczeństwo w XXI wieku. Strategie bezpieczeństwa narodowego Polski i wybranych państwa. Rzeszów, 2009, RENIK K. Pakt bałtycki, Available online: http://www.wprost.pl/ar/1854/Paktbaltycki/ Rosja nałożyła sankcje wobec Litwy blokując port w Kłajpedzie – litewskie rynki w panice, Available online: http://zmianynaziemi.pl/wideo/rosja-nalozyla-sankcjewobec-litwy-blokujac-port-w-klajpedzie-litewskie-rynki-w-panice Rosja prowadzi tajne sondaże na Łotwie. Szykuje wrogie działania?, Available online: http://swiat.newsweek.pl/rosja-tajne-sondaze-na-lotwie-newsweekpl,artykuly,284057,1.html 464 SZEREMIETIEW, R. Imperium zaatakuje, Rosja przygotowuje armię do podboju sąsiadów, Available online: http://www.uwazamrze.pl/artykul/981488.html?print=tak&p=0, TV3: Rosja potajemnie przeprowadza sondaże na Łotwie, online: http://wiadomosci.wp.pl/kat,1356,title,TV3-Rosja-potajemnie-przeprowadza-sondazena-Lotwie,wid,16537564,wiadomosc.html?ticaid=112a44, Żurawski vel Grajewski P., Strategia Federacji Rosyjskiej wobec państw basenu Morza Bałtyckiego, „Analizy Natolińskie” 2011, nr 4(52), s. 6–7, online: http://www.natolin.edu.pl/pdf/analizy/Natolin_Analiza_4_2011.pdf. 465 IMPLIKACJE KRYZYSU UKRAIŃSKIEGO DLA SOJUSZU PÓŁNOCNOATLANTYCKIEGO NATO IMPLICATIONS FOR UKRAINIAN CRISIS Malina Kaszuba1 ABSTRACT Ukrainian crisis has led to a fundamental change in the conditions of the European security environment. Many surprised and at the same time forced to reflect, especially the Atlantic Alliance, in the vicinity of which that conflict occurs Russian - Ukrainian. Therefore, the NATO has taken decisions and actions aimed at strengthening the eastern flank and to improve their ability to provide effective collective defense. The present crisis has also become a contribution to the redefinition of relations between NATO - Russia. Key words: Russia Ukraine, NATO, European security, defence W długoletniej historii Sojuszu Północnoatlantyckiego (North Atlantic Treaty Organization – NATO) kluczowym momentem był rozpad Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR). Dla wielu oznaczało to koniec Sojuszu, który utracił nie tylko cel swojego istnienia, ale również spoiwo łączące jego członków. Wbrew tym pesymistycznym prognozom, koniec międzyblokowej rywalizacji nie stał się końcem NATO. Wymusił jednak na Organizacji konieczność ponownego zdefiniowania swojej roli w świecie post zimnowojennym, czemu nieustannie towarzyszyło pytanie o sens dalszego istnienia. Wraz z końcem zimnej wojny świat nie stał się bardziej bezpieczny, wręcz przeciwnie liczne konflikty lokalne i regionalne o podłożu etnicznym, religijnym czy narodowowyzwoleńczym były poważnym wyzwaniem dla społeczności międzynarodowej. Ta trudna rzeczywistość początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku pozwoliła Sojuszowi Północnoatlantycki na nowo określić swoje miejsce w świecie. Zdaniem Roberta Kupieckiego transformacja NATO, która wówczas miała miejsce dotyczyła dwóch płaszczyzn, z których pierwsza była płaszczyzną historyczną, osadzoną w pryncypiach obrony terytorium sojuszniczego, druga – nowa dotycząca kooperatywnego bezpieczeństwa, obejmująca wiele poziomów międzynarodowych interakcji (Kupiecki, 1998). Wyrazem przedmiotowych zmian było przyjęcie w listopadzie 1991 przez szefów państw i rządów NATO koncepcji strategicznej, która po raz pierwszy w historii była jawnym dokumentem politycznym C - M(91)88. W myśl Malina Kaszuba, dr., Instytut Nauk Społecznych i Bezpieczeństwa, Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach, ul. Konarskiego 208-110 Siedlce woj. Mazowieckie, Polska, [email protected]. 1 466 omawianej Koncepcji polityka bezpieczeństwa Sojuszu miała opierać się na trzech zasadniczych elementach, wśród których znalazły się: dialog, współpraca, oraz utrzymanie wspólnego potencjału obronnego. Zdaniem twórców przedmiotowej strategii inwestowanie w te elementy miało zapewnić zmniejszenie ryzyka konfliktów, pogłębienie wzajemnego zrozumienia i zaufania pomiędzy wszystkimi państwami europejskimi; pomoc w przezwyciężaniu kryzysów wpływających na bezpieczeństwo państw sojuszniczych; poszerzenie możliwości rzeczywistego partnerstwa wszystkich państw europejskich przy rozwiązywaniu wspólnych problemów bezpieczeństwa (Zarychta, 2012). Nowością w strategii było zwrócenie uwagi na problem zapobiegania konfliktom i opanowywania kryzysów. W Koncepcji czytamy „…Sojusznicy, mogą być ponadto wezwani do utrzymania globalnej stabilności i pokoju przez udział ich sił w misjach ONZ”. W kolejnym 42 punkcie dokumentu mowa jest o tym, że „siły zbrojne Sojuszu mogą uzupełnić i wzmocnić działania polityczne w ramach szerokiego podejścia do problemu bezpieczeństwa, przyczyniając się do opanowywania kryzysów i ich pokojowego rozwiązywania” (Zarychta, 2012, s. 234). Urzeczywistnieniem jakościowej zmiany, o której mowa powyżej była interwencja NATO w byłej Jugosławii w 1999 roku, kiedy Sojusz po raz pierwszy w historii wyszedł operacyjnie poza swój obszar traktatowy. Stanisław Koziej podkreśla, że był to początek zmiany NATO z organizacji wyłącznie obronnej w organizację bezpieczeństwa militarnego, którą zdaniem tego badacza Sojusz jest dzisiaj (Koziej, 2013). Oczywiście należy pamiętać, ze proces ewolucji NATO obarczony był licznymi trudnościami, obnażył również sprzeczności wewnętrzne w łonie Organizacji. Różnice zdań dotyczyły m.in. gwarancji bezpieczeństwa wynikających z art. 5 Traktatu Waszyngtońskiego, większość „starych” sojuszników postrzegało art. 5 coraz częściej jako relikt poprzedniej epoki, w przeciwieństwie do państw członkowskich z Europy Środkowej i Wschodniej, dla których kwestia kolektywnej obrony i tzw. żywotności art. 5 miała wartość fundamentalną (Nowak, 2008). Kolejnym problemem było precyzyjne określenie charakteru międzynarodowego zaangażowania NATO. Tutaj również pojawił się rozdźwięk, ponieważ członkowie Sojuszu, mający mniejsze obawy związane z bezpieczeństwem własnego terytorium, opowiadali się za jego ekspedycyjnym charakterem w obliczu globalnych i regionalnych zagrożeń płynących często z dala od granic NATO (Pietrzak, 2012). Klarowne różnice między europejskimi i amerykańskimi sojusznikami ujawniła kwestia charakteru Sojuszu. Zdaniem Amerykanów NATO powinno mieć globalny charakter, co potwierdzają słowa stałego przedstawiciela USA przy Pakcie Północnoatlantyckim: „obszar transatlantycki nie jest wyspą. Jest częścią globalnego, zintegrowanego świata, dlatego NATO musi widzieć siebie nie tylko z perspektywy transatlantyckiej, ale także z perspektywy globalnej. To oznacza konieczność wzmacniania więzi z partnerami z całego świata”(Goldgeier, 2010, s. 2). Europejscy członkowie 467 NATO pomysł globalnego partnerstwa traktowali dość chłodno żeby nie powiedzieć krytycznie, ponieważ mieli obawy, że NATO stanie się wówczas narzędziem wykorzystywanym przez Amerykanów w prowadzonych przez nich militarnych przedsięwzięciach. Cieniem na relacje transatlantyckie kładła się również idea budowania europejskiej autonomii strategicznej. „Zjednoczenie Niemiec, uniezależnienie się państw Europy Środkowej i Wschodniej spod wpływu ZSRR, i wreszcie rozpad ZSRR, wszystko to spowodowało, że dotychczasowe amerykańskie gwarancje bezpieczeństwa przestały mieć dla Europy charakter egzystencjalny”(Ciupiński, 2008, s.155-156). A zatem zamiast z zacieśnianiem współpracy transatlantyckiej mieliśmy do czynienia raczej z konkurencją i rywalizacją. Na nienajlepsze relacje między europejskimi członkami NATO a Stanami Zjednoczonymi negatywnie wpływała również postępująca demilitaryzacja Europy. W latach 2008 – 2010 budżety obronne państw europejskich należących do Sojuszu zostały ograniczone średnio o 7,4 %, a w 2011 roku o kolejne 2,8 % (Fiszer, 2013). W związku z powyższym ostre słowa do europejskich członków NATO skierował sekretarz obronny Stanów Zjednoczonych Robert Gates. Okazją do tego stała się operacja w Libii. Skrytykował sojuszników za brak odpowiednich zdolności do prowadzenia działań bojowych bez wsparcia USA. Przypomniał, że to Amerykanie w zdecydowanej większości przypadków odpowiadają za wywiad i rozpoznanie, jak również tankowanie sojuszniczych samolotów w powietrzu – wykonywali od 70 do 80 proc. tego typu zadań. Amerykański sekretarz obrony w swej krytyce nie ograniczył się jedynie do interwencji w Libii, ale odniósł się także do operacji w Afganistanie i generalnej kondycji Sojuszu. Zauważył, że chociaż państwa NATO – nie licząc Stanów Zjednoczonych – dysponują 2 milionami żołnierzy, to miały problem z utrzymaniem od 25 do 45 tys. ludzi na afgańskim terytorium. Ostrzegł także przed wyczerpaniem się cierpliwości amerykańskich władz, które mogą w przyszłości dojść do wniosku, że nie warto przeznaczać gigantycznych środków na zapewnienie bezpieczeństwa państw, które nie są skore do zwiększenia własnych nakładów na obronność2. Zaznaczył, że Stany Zjednoczone przekazują środki na ponad 75 proc. wydatków obronnych Sojuszu. R. Gates zaapelował do sojuszników, aby odwrócili niekorzystne trendy w swych politykach obronnych, rozpoczynając od rezygnacji ze zmniejszania wydatków wojskowych (Tomaszewski, 2012). Wobec powyższego, całkiem niedawno w literaturze przedmiotu stawiano pytania o przyszłość transatlantyckiego partnerstwa oraz o przyszłość Sojuszu Pretensje o zwiększenie wydatków obronnych Europejczyków zgłaszała już administracja prezydenta Eisenhauera, a później wszystkie kolejne. Henry Kissinger z przekąsem zauważył, że o ile Stany Zjednoczone wyspecjalizowały się w odstraszaniu, to Europejczycy przyjęli kurs na odprężenie, zob. A. Ciupiński, „Rozwój europejskiej autonomii strategicznej jako wyzwanie dla spójności transatlantyckiej wspólnoty bezpieczeństwa”, [w:] J. Gryz (red.), Bezpieczeństwo w stosunkach transatlantyckich, Adam Marszałek, Toruń 2008, s. 159. 2 468 Północnoatlantyckiego. Dzisiaj, choć problemy, które ujawniono nie zniknęły sytuacja na tej płaszczyźnie uległa zmianie a wszystko za sprawą kryzysu ukraińskiego, który w efekcie doprowadził do kryzysu systemu bezpieczeństwa w Europie. Stanisław Koziej podkreśla, że przedmiotowy kryzys poza rewolucją ukraińską związany jest również, agresją Rosji na Ukrainę oraz reakcją społeczności międzynarodowej na oba te wydarzenia i w opinii tego badacza stanowi najpoważniejsze wyzwanie dla bezpieczeństwa Europy od zakończenia zimnej wojny (Koziej, Pietrzak, 2015). Działania Rosji wobec Ukrainy (bezprawna aneksja Krymu oraz wspieranie działań separatystycznych w Donbasie) potwierdziły determinację Federacji Rosyjskiej w dążeniu do umocnienia swojej pozycji na obszarze byłego Związku Radzieckiego Uzmysłowiły również społeczności międzynarodowej, że Rosja jest gotowa realizować swoje strategiczne cele łamiąc prawo międzynarodowe. Dla Europy żyjącej od zakończenia międzyblokowej rywalizacji w przekonaniu, że konflikt zbrojny jej nie grozi był to sygnał, że nie jest tak bezpieczna, jak dotychczas sądzono w większości europejskich stolic. I wreszcie cała ta sytuacja stanowiła ważny impuls dla Sojuszu Północnoatlantyckiego, który coraz bardziej w ostatnich latach oddalał się od swoich korzeni, którymi była zbiorowa obrona W obliczu zagrożenia konfliktem zbrojnym przy swojej wschodniej granicy, NATO zostało zmuszone do podjęcia zdecydowanych działań. Już podczas konferencji GLOBSEC 2014, która odbyła się w maju w Bratysławie ówczesny sekretarz generalny Sojuszu Anders Fogh Rasmussen podkreślał, że dotychczas podjęto działania, polegające na zwiększeniu obecności natowskich sił w powietrzu i na morzu oraz liczby ćwiczeń na lądzie. Skierowano również samoloty zwiadowcze typu AWACS nad Polskę i Rumunię, w rejonie Bałtyku wzmocniona została misja Air Policing oraz obecność marynarki wojennej. Sojusznicy skierowali swoje siły lądowe do udziału w treningach i szkoleniach. Głównym celem tej aktywności była demonstracja sojuszniczej jedności i solidarności. Obok tych środków o charakterze doraźnym sekretarz generalny NATO wspomniał również o konieczności podjęcia prac na rzecz adaptacji Sojuszu do nowej sytuacji bezpieczeństwa (Rasmussen, 2014). W ocenie przywoływanego już Stanisława Kozieja przyjęcie podczas szczytu NATO w Walii Planu Działań na Rzecz Gotowości (Readiness Action Plan) było kluczowe dla wytyczenia kierunku owej adaptacji. Przedmiotowy Plan zawiera spójny i kompleksowy pakiet niezbędnych działań dostosowanych do zmieniającego się środowiska bezpieczeństwa. Jest odpowiedzią na działania Rosji i wynikające z nich strategiczne konsekwencje oraz zagrożenia i ryzyka płynące od południowych sąsiadów NATO, z Bliskiego Wschodu oraz Afryki Północnej. Jego podstawowym celem jest wzmocnienie obrony kolektywnej oraz zdolności reagowania kryzysowego. Wśród generalnych założeń Planu na uwagę zasługuje ustalenie szerszej obecności sił NATO we wschodniej części Sojuszu, która będzie podlegać cyklicznej rotacji. 469 Ustanowienie środków dowodzenia wraz z elementami wsparcia i zabezpieczenia na wschodniej flance. Zwiększenie intensywności ćwiczeń wojskowych na tym obszarze oraz rozbudowa infrastruktury sojuszniczej wraz z rozmieszczeniem baz ze sprzętem, aby w ten sposób umożliwić szybkie i sprawne przyjęcie sojuszniczych sił wzmocnienia. Kolejnym ważnym punktem planu jest wzmocnienie Sił Odpowiedzi NATO (NATO Response Forces) poprzez utworzenie Sił Natychmiastowego Reagowania (Very High Readiness Joint Task Forces, VJTF), określanego mianem tzw. „szpicy”. Wedle założeń siły te mają być zdolne do odpowiedzi na pojawiające się wyzwania w ciągu kilku dni. Ich trzon ma stanowić komponent lądowy wsparty przez siły powietrzne, morskie oraz wojska specjalne o łącznej liczebności 4 – 5 tys. żołnierzy. Zgodnie z Planem przedmiotowe siły mają powstać do końca 2016 roku (The Wales Declaration, 2014). Biorąc jednak pod uwagę agresywne działania Federacji Rosyjskiej w grudniu 2014 r. ministrowie spraw zagranicznych NATO podjęli decyzję o utworzeniu tzw. tymczasowej szpicy, która ma być gotowa do działania w pierwszych miesiącach 2015 roku. W skład tych sił mają wejść przede wszystkim żołnierze Niemiec, Holandii i Norwegii. W opinii obecnego sekretarza generalnego NATO Jensa Stoltenberga utworzenie tymczasowej szpicy jest wyrazem solidarności i zdecydowania Sojuszu. Wracając do Planu działań na rzecz gotowości zapowiedziano w nim również podniesienie gotowości dowództwa Wielonarodowego Korpusu Północny – Wschód. Stan osobowy korpusu ma zostać powiększony z obecnych 200 do około 400 etatów. Według oświadczenia ministrów obrony państw ramowych Korpusu, które zostało wydane podczas szczytu w Walii te działania są ukierunkowane na „zapewnienie zdolności dowodzenia i kierowania w pełnym spektrum misji Sojuszu, z naciskiem na operacje z Art.5 i siły szybkiego przerzutu, zapewniając jednocześnie wsparcie implementacji środków wzmocnienia sojuszników w północno-wschodnim regionie Sojuszu”(Oświadczenie Trójstronne na temat..., 2014). Kwestią zasadniczą pozostaje teraz praktyczna implementacja rozwiązań zawartych w Planie Działań na Rzecz Gotowości, ponieważ to ona zadecyduje o faktycznym wzmocnieniu zdolności sojuszu do reakcji na wyzwania bezpieczeństwa, z którymi przyjdzie mu się mierzyć. Ważne jest, aby w obliczu agresywnej polityki Rosji i rosnącej siły Państwa Islamskiego sojusznikom nie zabrakło determinacji na rzecz przekucia politycznych deklaracji w praktyczne działania. Warunkiem koniecznym do osiągnięcia tego celu jest poczucia wzajemnej solidarności i przekonanie, że tylko silna więź transatlantycka pozwoli na zapewnienie bezpieczeństwa członków Sojuszu. Sojuszniczą solidarność oraz więź łączącą wszystkie państwa członkowskie podkreślano w przyjętej podczas szczytu w Walii Deklaracji Transatlantyckiej (The Wales Declaration on the Transatlantic Bond). W dokumencie podkreślono, że w sytuacji zagrożenia bezpieczeństwa, 470 któregokolwiek z jego członków sojusznicy będą działać wspólnie i zdecydowanie, zgodnie z treścią art. 5 Traktatu waszyngtońskiego. Zwrócono również uwagę na konieczność inwestowania w zdolności militarne, stosownie do potrzeb Paktu, które pozwolą sojusznikom realizować zadania efektywnie i działać na wysokim poziomie gotowości. W związku z powyższym państwa członkowskie przyjęły zobowiązanie do zatrzymania negatywnego trendu spadku wydatków obronnych, o którym była mowa w pierwszej części tego artykułu. Zgodnie zapisami zawartymi w przedmiotowej deklaracji w perspektywie najbliższych 10 lat państwa członkowskie mają zwiększyć wielkość wydatków obronnych do 2% PKB, w tym 20% wydatków na obronność ma być przeznaczonych na modernizację techniczną. Wszystkie przedstawione powyżej działania, które podjął Sojusz Północnoatlantycki mają na celu wzmocnienie jego zdolności do obrony i odstraszania, ze szczególnym uwzględnieniem wschodniej flanki, w obliczu agresywnej aktywności Federacji Rosyjskiej wobec Ukrainy. Kryzys ukraiński doprowadził do poważnych problemów w stosunkach Sojuszu z Rosją. Relacje na linii NATO - Federacja Rosyjska nigdy nie należały do łatwych. Wydaje się, że winę w tej materii ponoszą obie strony. Ryszard Zięba uważa, że Zachód lekceważy żywotne interesy narodowe Rosji, prowadząc politykę braku oferty dla Rosji i odpychania jej od Europy, którą zapoczątkowano po rozpadzie ZSRR (Zieba, 2014). Z kolei Federacja Rosyjska nie kryje niechęci to Zachodu czemu dała wyraz chociażby w koncepcji polityki zagranicznej przyjętej w lutym 2014 roku. Z tego dokumentu wynika, że rosyjska elita władzy uważa Zachód za istotne źródło rosnącej destabilizacji systemu międzynarodowego (Rodkiewicz, 2013). Rosyjska niechęć została również wyrażana wobec Sojuszu Północnoatlantyckiego w przyjętej w lutym 2010 roku doktrynie wojskowej FR. W dokumencie najwyższe władze Rosji za główne zagrożenie dla bezpieczeństwa państwa uznały „dążenie do nadania potencjałowi militarnemu NATO zasięgu globalnego, realizowanego z pogwałceniem norm prawa międzynarodowego, do zbliżenia infrastruktury wojskowej państw członkowskich NATO do granic Rosji, w tym w wyniku rozszerzenia Sojuszu” (Doktryna wojskowa Federacji Rosyjskiej, 2010). W nowej doktrynie wojskowej FR przyjętej w grudniu 2014 roku za największe zagrożenie zewnętrzne Rosji uznano ekspansję Sojuszu Północnoatlantyckiego. Kolejnym trudnym problem w dwustronnych stosunkach jest rosnące znaczenie siły militarnej w polityce Rosji, o czym świadczą chociażby organizowane na dużą skalę niezapowiedziane ćwiczenia wojskowe, które wzbudzają niepokój państw sąsiadujących, w tym członków NATO. Dzisiaj Sojusz Północnoatlantycki stoi przed trudnym zadaniem polegającym na rewizji dotychczasowych wzajemnych relacji. Próby budowania partnerstwa strategicznego, o którym była mowa w koncepcji strategicznej Sojuszu z 2010 roku należą już do przeszłości. Zdaniem Jacka Durkalca Sojusz Północnoatlantycki w kontaktach z Rosją powinien 471 skoncentrować się na odbudowie przewidywalności i stabilności wojskowej w Europie. Warunkiem budowania wzajemnych relacji winno być stworzenie efektywnego systemu kontroli sił konwencjonalnych oraz zwiększenia przejrzystości i zaufania w kwestii niestrategicznej broni jądrowej na kontynencie. Sojusz powinien podtrzymać gotowość do rozmów na temat wzajemnych środków przejrzystości w zakresie obrony przeciwrakietowej (Durkalec, 2014). Federacja Rosyjska, mimo iż uważa, że obecnie „Stosunki między NATO a Rosją przeżywają najpoważniejszy kryzys od czasu zakończenia zimnej wojny…jest jednocześnie zdania, że należy utrzymać otwarte kanały dialogu polityczneg” (Durkalec, 2014). Ważne, aby obie strony miały świadomość, że poprawność ich wzajemnych relacji ma istotne znaczenie dla stabilnego i sprawiedliwego porządku międzynarodowego. Skutkiem kryzysu ukraińskiego jest poważny kryzys systemu bezpieczeństwa europejskiego. Pozostaje mieć nadzieję, że będzie to punkt zwrotny dla transatlantyckiego partnerstwa i Sojuszu Północnoatlantyckiego, który w odniesieniu do dotychczasowych działań Federacji Rosyjskiej zachowywał się biernie, jakby wpadł w strategiczną drzemkę (Koziej, 2015). Działania Rosji na Ukrainie, ekspansywna, ukierunkowana na odbudowę mocarstwowej pozycji polityka tego państwa zmusiła członków sojuszu do ponownego określenia swojej roli i podjęcia konkretnych działań na rzecz bezpieczeństwa członków Paktu. Oby decyzje podjęte podczas walijskiego szczytu NATO zostały implementowane przez członków sojuszu, bo to będzie czytelny sygnał, że NATO chce realnie dbać o bezpieczeństwo swoich członków. Literatura: CIUPIŃSKI, A. 2008. Rozwój europejskiej autonomii strategicznej jako wyzwanie dla spójności transatlantyckiej wspólnoty bezpieczeństwa. IN: J. Gryz (red.), A. Marszałek, Bezpieczeństwo w stosunkach transatlantyckich, Warszawa 2008. ISBN: 9788376110516 Doktryna wojskowa Federacji Rosyjskiej. Opracowanie Biura Bezpieczeństwa Narodowego, s. 5,2010. [online] 2010. [cit.06.01.2015]. Dostępne w Internecie: <www.bbn.gov.pl/download.php?s=1&id=3906>. DURKALEC, J. 2014. NATO a Rosja po aneksji Krymu. [online] 2014. [cit.06.01.2015]. Dostępne w Internecie: //www.polskazbrojna.pl/home/articleshow/11987?t=NATO-a-Rosja-po-aneksji Krymu>. FISZER, J.M. 2013.System euroatlantycki oraz jego perspektywy w multipolarnym świecie IN: J.M. Fiszer (red.), System euroatlantycki i bezpieczeństwo międzynarodowe w multipolarnym świecie. Miejsce i rola Polski w euroatlantyckim systemie bezpieczeństwa, Warszawa: 2013. ISBN: 978-83-64091-15-5. 472 GOLDGEIER, J. M. 2010. The Future of NATO, (Council Special Report), New York: Council special report, 33 s. ISBN: 0876094671. KOZIEJ, S. 2015. Przyszłość bezpieczeństwa europejskiego. [online]. 2015 [cit.05.01.2015]. Dostępne w Internecie: <http://www.bbn.gov.pl/pl/wydarzenia/5563,Wystapienie-Szefa-BBN-na-konferencjiPrzyszlosc-bezpieczenstwa-europejskiego.html>. KOZIEJ S. 2013. NATO i UE dwa euroatlantyckie filary bezpieczeństwa Polski, IN: J. M. Fiszer, P. Olszewski, 2013. System euroatlantycki w wielobiegunowym ładzie międzynarodowym, (red.), Warszawa: 2013. ISBN 978-83-7151-236-0. KOZIEJ S., PIETRZAK P. 2015. Szczyt NATO w Walii: uwarunkowania, rezultaty, wnioski dla Polski, [online]. 2015 [cit.06.01.2015]. Dostępne w Internecie: <http://www.bbn.gov.pl/ftp/dok/11-29%20koziej%20pietrzak.pdf>. KUPIECKI, R., 1998. Od Londynu do Waszyngtonu. NATO w latach dziewięćdziesiątych, wyd. Ascon, Warszawa 1998. ISBN: 8387545090, s37. NATO: zgoda na tymczasowe siły tzw. szpicy, od przyszłego roku, http://www.rmf24.pl/fakty/swiat/news-nato-zgoda-na-tymczasowe-sily-tzw-szpicy-odprzyszlego-roku,nId,1568173, 06.01.2015r. NOWAK, J. M. 2008, NATO: Główne dylematy i pytania o przyszłość. IN: A. D. Rotfeld (red.), Dokąd zmierza świat? Polski Instytut Spraw Międzynarodowych: Warszawa 2008. ISBN 978-83-89607-37-9. Oświadczenie Trójstronne na temat Dowództwa Wielonarodowego Korpusu PółnocnyWschód na Szczycie NATO 4-5 września, 2014. [online]. 2014 [cit.06.01.2015]. Dostępne w Internecie: <http://mon.gov.pl/aktualnosci/artykul/najnowsze/2014-09-05oswiadczenie-nt-korpusu-w-szczecinie/, 06.01.2015r>. PIETRZAK, P. 2012. Szczyt NATO w Chicago – determinanty, oczekiwania i rezultaty, [online]. IN: Bezpieczeństwo Narodowe, 2012, nr 22 (II). [cit.03.01.2015]. Dostępne w Internecie: www.bbn.gov.pl/.../1/.../str47-64PawelPietrzak.pdf>. RASMUSSEN, A, F. 2014.Standing up for Freedom and Security. [online]. IN: GLOBSEC, 2014. [cit.06.01.2015]. Dostępne w Internecie: <http://www.nato.int/cps/en/natohq/opinions_109859.htm?selectedLocale=en> RODKIEWICZ W. 2013. Koncepcja polityki zagranicznej Federacji Rosyjskiej, Tydzień na wschodzie. [online]. 2013. [cit.07.01.2015]. Dostępne w Internecie: <http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/tydzien-na-wschodzie/2013-02-20/koncepcjapolityki-zagranicznej-federacji-rosyjskiej>. The Wales Declaration on the Transatlantic Bond, 2014 [online]. 2014. [cit.06.01.2015]. Dostępne w Internecie: <http://www.nato.int/cps/en/natohq/official_texts_112985.htm>. TOMASZEWSKI J., Zmiany w polityce bezpieczeństwa USA. [online]. IN: Bezpieczeństwo Narodowe, 2012, nr III – IV (23-24). [cit.03.01.2015]. Dostępne w Internecie: < www.bbn.gov.pl/download/1/12741/kbncaykwartalniknr23-24.pdf>. ZARYCHTA, S. 2012. Doktryny i strategie NATO 1949 – 2012, Gdynia:2012, 269 s. ISBN: 8388698176. ZIEBA, R. 2014. Międzynarodowe implikacje kryzysu ukraińskiego. [online]. IN: Stosunki Międzynarodowe 2014, nr 2 (t.50), s.34. [cit.06.01.2015]. Dostępne w Internecie: www.wuw.home.pl/ksiegarnia/product_info.php?products_id=2583>. 473 KRYZYS NA UKRAINIE I JEGO WPŁYW NA BEZPIECZEŃSTWO W EUROPIE CRISIS IN UKRAINE AND ITS IMPACT ON SECURITY IN EUROPE Andrzej Limański1 – Ireneusz Drabik2 ABSTRACT The article presents the nature and course of the crisis in Ukraine which started in 2014. It characterizes its conditions and the main reasons that led to the current situation, with particular emphasis on socio-economic aspects. The influence of the crisis in Ukraine on security in Europe is also described. Key words: globalization, postbipolar world, security in Europe, crisis in Ukraine, security policy, European Union (EU), North Atlantic Treaty Organization (NATO), Organization for Security and Co-operation in Europe (OSCE) Wprowadzenie Międzynarodowe środowisko bezpieczeństwa znalazło się dziś w głębokim kryzysie, który określa się jako największy od okresu tzw. „zimnej wojny”. Eksperci i politycy mówią o groźbie globalnego konfliktu, którego centrum wydarzeń może powstać w Europie Wschodniej. W warunkach postbipolarnego świata stabilność gospodarcza i dobrobyt krajów europejskich były gwarantowane istniejącym systemem bezpieczeństwa międzynarodowego. W sytuacji kryzysu na Ukrainie, system europejskiego i światowego bezpieczeństwa okazał się w dużej mierze bezradny i nieskuteczny, podważając w ten sposób możliwość zrównoważonego rozwoju kontynentu. W ten sposób Ukraina znalazła się w centrum zainteresowania globalnego systemu bezpieczeństwa, stając się znaczącym punktem zderzenia interesów najważniejszych uczestników współczesnych stosunków międzynarodowych. Sytuacja na Ukrainie podważyła stabilność regionalną w krajach od Bałtyku do Morza Czarnego i Morza Kaspijskiego, tworząc wyzwanie dla NATO jako kluczowego elementu europejskiego bezpieczeństwa, a także kwestionując dalsze losy projektu europejskiego i idei zjednoczonej Europy. Andrzej Limański, prof. nadzw. dr hab. dr h.c., Wyższa Szkoła Zarządzania Marketingowego i Języków Obcych w Katowicach, ul. Gallusa 12, 40-594 Katowice, Polska, [email protected]. 2 Ireneusz Drabik, dr, Wyższa Szkoła Zarządzania Marketingowego i Języków Obcych w Katowicach, ul. Gallusa 12, 40-594 Katowice, Polska, [email protected]. 1 474 1 Kryzys na Ukrainie i perspektywy jego zakończenia Konflikt rosyjsko-ukraiński zapoczątkowany w 2014 roku ma charakter polityczny i wojskowy. Pomimo dowodów obecności wojsk rosyjskich na terytorium Ukrainy, Rosja oficjalnie nie uznaje faktu działań o charakterze wojskowym z jej udziałem na Ukrainie. Po stronie ukraińskiej sytuacja jest więc postrzegana jako niewypowiedziana wojna. Tymczasem wojskowe wsparcie przez Rosję sił separatystycznych w niektórych ukraińskich regionach doprowadziło do ogromnych strat w ludziach, jak również wpływa negatywnie na wszystkie obszary życia Ukrainy i ukraińskiego społeczeństwa. Istnieją różne opinie na temat daty rozpoczęcia trwającego obecnie rosyjsko-ukraińskiego konfliktu. Zdaniem wielu obserwatorów, rozwojowi sytuacji na Majdanie, który był sprzeczny z interesami geopolitycznym Rosji, przypisywać należy największe znaczenie w rozpoczęciu i intensyfikacji otwartego konfliktu. Przykładowo, ukraiński historyk W. W. Krawczenko stwierdza, że powstała sytuacja „nieco zdezorientowała strategów Kremla” i dlatego Rosjanie „w pośpiechu wyjęli z szuflady Plan B” (http://www.researchgate.net). 21 listopada 2013 roku na Ukrainie rozpoczęły się antyrządowe protesty w reakcji na decyzję Gabinetu Ministrów Ukrainy o zawieszeniu procesu przygotowania umowy o stowarzyszeniu między Ukrainą a Unią Europejską, które znacznie rozwinęły się po rozpędzeniu demonstracji w Kijowie w nocy 30 listopada. 16 stycznia 2014 roku w Radzie Najwyższej Ukrainy zostały przyjęte akty prawne mające na celu – zdaniem wielu obserwatorów – ograniczenie praw i wolności konstytucyjnych. Przepisy ustawowe spowodowały powszechne oburzenie Ukraińców i doprowadziły do dalszej eskalacji niezadowolenia. Do dnia 19 stycznia 2014 roku protesty przekształciły się w walki na ulicach Kijowa, wskutek których zostało zabitych 6 osób, rannych zostało ponad 1000. Jeszcze bardziej krwawe walki zaczęły się 18 lutego 2014 roku, w ciągu dwóch dni zginęło ponad 100 osób z obu stron. Efektem zaistniałej sytuacji było m.in.: usunięcie od władzy prezydenta W. Janukowycza i jego ucieczka do Rosji, powrót Ukrainy do konstytucji z 2004 roku, ogłoszenie przedterminowych wyborów prezydenckich. Zmiana władzy drastycznie zmniejszyła siłę wpływu Rosji na Ukrainę. Prorosyjskie mityngi na Krymie rozpoczęły się 23 lutego 2014 roku. 1 marca 2014 roku Rada Federacji poparła apel prezydenta Rosji W. Putina o zgodę na użycie sił zbrojnych Federacji Rosyjskiej na Ukrainie. W odpowiedzi Rada Bezpieczeństwa Narodowego i Obrony Ukrainy postanowiła postawić własne siły zbrojne w stan pełnej gotowości bojowej i opracowała szczegółowy plan działania w przypadku bezpośredniej agresji ze strony Rosji. 16 marca 2014 roku odbyło się referendum w sprawie statusu Krymu. 17 marca 2014 roku Parlament ogłosił niezależność Krymu, a 18 marca prezydent W. Putin podpisał akt przyjęcia Republiki Krym do Rosji. 27 marca 475 2014 roku Zgromadzenie Ogólne ONZ poparło integralność terytorialną Ukrainy, uznając Krym i Sewastopol jako integralną część Ukrainy. Poziom bezpieczeństwa ekonomicznego i politycznego Ukrainy niewątpliwie wpływa na bezpieczeństwo europejskie (Limański, Drabik (red.), 2012). Tymczasem ukraińska gospodarka poniosła do tej pory znaczące straty. Są one jednak nie tylko wynikiem trwającego konfliktu, ale przede wszystkim skutkiem nagromadzenia się negatywnych zjawisk przez długi okres deformacji systemowych, brak podstawowych warunków dla zrównoważonego rozwoju gospodarczego w okresie poprzedzającym obecny konflikt. Aktualna sytuacja tylko przyspieszyła i pogłębiła kryzys gospodarczy, który przeżywa Ukraina. Przykładowo, w ciągu wielu lat po uzyskaniu niepodległości Ukraina nie prowadziła prac przygotowawczych do zróżnicowania dostaw energii. Konflikt zbrojny w regionie górniczym Ukrainy spowodował niedobór węgla energetycznego. Ukraina zmuszona została do importu węgla z zagranicy. Należności komunalne (użytkowe) sztucznie były utrzymywane na stosunkowo niskim poziomie, aby uspokoić elektorat do następnych wyborów. Dług państwowy przekroczył 60% PKB. Korupcja osiągnęła zatrważająco wysoki poziom (bez łapówki nie udawało się otrzymać żadnego zezwolenia i żadnego dokumentu). Szansą są deklaracje kompleksowego wsparcia Ukrainy, w tym gospodarczego i finansowego, formułowane przez Unię Europejską, Stany Zjednoczone, inne kraje i organizacje międzynarodowe. Pozostaje do rozstrzygnięcia kwestia zakresu i form wsparcia. Korzystnym zjawiskiem jest poparcie obecnych władz Ukrainy przez społeczeństwo tego kraju. Mimo przymusowych oszczędności w sektorze publicznym, energetycznym, upadku hrywny, obniżenia poziomu życia, poparcie dla prezydenta i premiera utrzymuje się na wysokim poziomie. Zwłaszcza przed wyborami parlamentu w połowie października 2014 roku działania władz popierane były przez ponad 60% społeczeństwa. Jednocześnie społeczeństwo Ukrainy pokłada duże nadzieje w działaniach prezydenta, przede wszystkim na rzecz osiągnięcia pokoju we wschodniej części Ukrainy, natomiast w odniesieniu do rządu – celem powinno być zapewnienie stabilności hrywny i stabilności gospodarczej w ogóle, poprzez zreformowanie gospodarki. Wydaje się, że przy tak dużym wsparciu zewnętrznym i wewnętrznym działań politycznych liderów kraju, kryzys może zostać nie tylko przezwyciężony, ale i wykorzystany na dużą skalę dla restrukturyzacji gospodarki, przede wszystkim w celu ustanowienia cywilizowanego środowiska biznesowego, sprzyjającego przepływowi inwestycji, aktywizacji przedsiębiorczości i innowacyjności, a w konsekwencji – prowadzącego do wzrostu zatrudnienia i dobrobytu ekonomicznego. Prawdziwym testem dla polityków jest kwestia jak zakończyć obecną niekorzystną sytuację w relacjach z Rosją. Nie powinno chodzić o rozstrzygnięcie za wszelką cenę, być może z uwzględnieniem czynnika 476 siłowego, czy Ukraina dołączy do Zachodu czy do Wschodu. Ważniejsze jest natomiast, żeby społeczeństwo ukraińskie funkcjonowało w warunkach pokoju, bez konieczności przyjmowania warunków jednej strony i przeciwstawiania się za wszelką cenę drugiej. Ukraina powinna być pomostem między Zachodem i Wschodem, posiadającym poprawne stosunki z obiema stronami. Zachód musi zrozumieć, że Ukraina nigdy nie będzie dla Rosji tylko i wyłącznie kolejnym obcym krajem. Rosja z kolei musi zaakceptować fakt, że próby zmuszenia Ukrainy do bycia jej satelitą, i w taki sposób przesunięcie granicy, doprowadzi do kolejnej fazy wzajemnych napięć między Rosją a Europą Zachodnią i Stanami Zjednoczonymi, z którymi już mieliśmy niejednokrotnie do czynienia w historii. Unia Europejska powinna zauważyć, że jej biurokratyczne procedury, a także podporządkowywanie celów strategicznych całego ugrupowania interesom wybranych krajów w negocjacjach w sprawie relacji z Ukrainą, też przyczyniły się do obecnego kryzysu. W końcu ważne jest uwzględnienie czynnika w postaci społeczeństwa ukraińskiego, które mieszka w kraju o złożonej historii i dwujęzyczności. Każda próba dominacji którejkolwiek z części Ukrainy nad drugą może ostatecznie doprowadzić do wojny domowej i rozpadu państwa. Postrzeganie Ukrainy w kontekście konfrontacji między Wschodem a Zachodem może trwale i długofalowo zniszczyć możliwość kształtowania pozytywnych relacji między Rosją i Europą Zachodnią oraz Stanami Zjednoczonymi, a w konsekwencji przyczynić się do niestabilności bezpieczeństwa europejskiego i globalnego (ogólnoświatowego). Niestety wiele z dotychczasowych działań wyżej wymienionych uczestników stosunków międzynarodowych przyczyniło się do aktualnej sytuacji na Ukrainie. Rosja nie może traktować wojskowego rozwiązania tej sytuacji bez zrozumienia negatywnych konsekwencji takiego rozstrzygnięcia. Na Zachodzie demonizacja W. Putina nie powinna być traktowana jako swoiste usprawiedliwienie braku spójnej polityki wobec kryzysu ukraińskiego. W. Putin powinien zrozumieć, że bez względu na to, jak bardzo rozwój sytuacji na Ukrainie byłby niekorzystny dla Rosji, wojskowa polityka interwencyjna doprowadzi do nowej „zimnej wojny”, destabilizującej porządek światowy – napisał H. Kissinger w „Washington Post” (http://www.washingtonpost.com). 2 Charakterystyka obecnego kryzysu bezpieczeństwa europejskiego w kontekście sytuacji na Ukrainie Specyfika obecnego kryzysu bezpieczeństwa europejskiego w dużej mierze polega na tym, że odbywa się on w warunkach radykalnego zwiększenia stopnia wzajemnej współzależności podmiotów tworzących system stosunków międzynarodowych, w tym państw i innych tzw. uczestników niepaństwowych (w tym ugrupowań integracyjnych). To wymaga podniesienia międzynarodowej 477 odpowiedzialności wszystkich uczestników systemu (Limański, Drabik, 2012, s. 53-69). Natomiast ignorowanie międzynarodowych zobowiązań, zwłaszcza ze strony znaczącego uczestnika stosunków międzynarodowych, tj. o dużym potencjale gospodarczym i militarnym, może doprowadzić do nieprzewidywalnych skutków na poziomie regionalnym i globalnym, podważając możliwość zrównoważonego rozwoju społecznego i gospodarczego w Europie i na świecie (Jurčák, Mika, Olak (red.), 2014; Nečas, Olak, Kozaczuk, Krauz, 2012; Olak, Oleksiewicz (red.), 2012; Tyrała, Limański, Drabik, 2013). W okresie „zimnej wojny” na arenie międzynarodowej liczyło się w zasadzie tylko dwóch aktorów – supermocarstwa jądrowe – Stany Zjednoczone i Związek Radziecki, a układ ówczesnego świata miał charakter bipolarny (określany również jako system dwubiegunowy). Układ ten przez wiele lat gwarantował stabilność w stosunkach międzynarodowych, która była oparta na równowadze sił, strefach wpływów i polityce wzajemnego odstraszania. Mechanizmy te zapewniały tzw. „negatywny pokój”. Sposób rozumienia bezpieczeństwa był dostosowany do ukształtowanych w tamtym okresie realiów środowiska międzynarodowego (Pietraś, 2006, s. 331). Procesy związane z końcem „zimnej wojny” przyczyniły się do powstania nowych wyzwań w międzynarodowym systemie bezpieczeństwa. Niektórzy autorzy traktują nowy układ sił jako jednobiegunowy, co ma być prostym wnioskiem wynikającym z zaniku jednego z dotychczasowych biegunów. Koncepcja ta wydaje się jednak pewnym uproszczeniem warunków współczesnych stosunków międzynarodowych. Można spotkać się z opinią, że świat ma obecnie charakter wielobiegunowy (multipolarny), z jednym mocarstwem dominującym, którym są Stany Zjednoczone. Z kolei jeszcze inni wskazują na bezbiegunowość systemu międzynarodowego, co wynika ze znaczenia podmiotów niepaństwowych, takich jak Organizacja Narodów Zjednoczonych (ONZ), Organizacja Traktatu Północnoatlantyckiego (NATO), Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (OBWE), Unia Europejska (UE), a także rozwoju ich struktur organizacyjnych wzajemnie na siebie nachodzących. Nie ulega wątpliwości, że w ramach organizacji zaangażowanych w tworzenie systemu międzynarodowego bezpieczeństwa dochodzi do komunikowania się państw tworzących te organizacje, tym samym powstaje system o charakterze kooperatywnym. Państwa przenoszą do organizacji międzynarodowych część swoich praw suwerennych, tworząc zasady uczestnictwa w tych organizacjach oraz normy prawa międzynarodowego. W przypadku, kiedy ustalone zasady nie są przestrzegane przez uczestników organizacji, powstają warunki wymuszające ich zmiany, co niejednokrotnie oznacza potrzebę zastąpienia dotychczasowej organizacji przez inną (Żukrowska, 2006, s. 41-43). 478 Kluczowe stanowiska w instytucjach ponadnarodowych i międzynarodowych zajmują przedstawiciele największych państw współczesnego świata, które dominują w globalnych procesach społecznych i gospodarczych oraz wywierają znaczący wpływ na rozwiązywanie problemów dotyczących bezpieczeństwa międzynarodowego. W warunkach wzmocnienia interakcji i współzależności państw świata konkurencja pomiędzy nimi o wpływy i zasoby stale rośnie. Jednocześnie zwiększa się poziom otwartości systemu międzynarodowego, tworząc nowe możliwości, a zarazem stymulując powstawanie nowych wyzwań i zagrożeń. Natychmiastową potrzebą jest stworzenie bardziej elastycznej współpracy w dziedzinie systemów bezpieczeństwa, dzięki którym możliwe będzie szybkie i skuteczne reagowanie na nowe wyzwania (Limański, Olak, 2012, s. 309-323). Polityka Unii Europejskiej wobec Rosji opiera się dotychczas na regularnych próbach przekonania Rosji, że integracja europejska z udziałem państw byłego Związku Radzieckiego nie jest tak naprawdę ukierunkowana przeciw Rosji. Jednak konflikt między priorytetami integracyjnymi i prawem państw poradzieckich co do wyboru sojuszników, a podporządkowaniem gospodarczym i politycznym tych krajów Rosji, doprowadza do wydarzeń, z którymi mamy do czynienia na Ukrainie. Sytuację komplikują trwające konflikty w wielu regionach świata, które zagrażają nie tylko stabilności w danym regionie, ale również globalnej, koncentrując w sobie wszystkie aktualne zagrożenia dla bezpieczeństwa międzynarodowego. Poważne wyzwania dla stabilności europejskiej nadal istnieją na Bliskim Wschodzie. W obszarze rosnącego ryzyka znajdują się kraje regionu Morza Czarnego, obejmującego Ukrainę. Nieskuteczność organizacji międzynarodowych w podejmowaniu terminowych i właściwych rozwiązań w sytuacjach kryzysowych, wskazuje na słabość mechanizmów dotychczasowych zabezpieczeń regionalnych i globalnych. Jest jednocześnie ważną przesłanką koniecznej reformy systemu bezpieczeństwa i jego dostosowania do współczesnych trendów rozwoju światowego. Bezpieczeństwo żadnego kraju nie może być zagwarantowane bez ścisłej współpracy z wpływowymi międzynarodowymi strukturami bezpieczeństwa na poziomie regionalnym, transregionalnym i globalnym. W trosce o swoje bezpieczeństwo każde państwo (lub grupa państw) powinno bardziej intensywnie włączać się w proces utrzymania międzynarodowego porządku świata, do rozwoju efektywnych mechanizmów stabilności. Obecnie nie można sensownie analizować bezpieczeństwa państwa w sposób autonomiczny, nieuwzględniający coraz silniejszego wpływu czynników zewnętrznych. Bezpieczeństwo międzynarodowe łączy w sobie bezpieczeństwo państwa, ale i innych podmiotów stosunków międzynarodowych, ze sposobem zorganizowania i funkcjonowania środowiska międzynarodowego. Oznacza to, że narodowe interesy bezpieczeństwa są wkomponowane w szersze struktury 479 systemu międzynarodowego, zwłaszcza w mechanizm jego instytucjonalizacji, przejrzystości, przewidywalności i stabilizacji (Czaputowicz, 2012). Integracja europejska jest istotnym elementem procesów globalizacji współczesnego świata i kontynuacji nurtu modernizacji cywilizacji europejskiej i światowej (Labuzík, Olak, 2013). Rozwój konsolidacji Europy wymaga od Europejczyków określenia swoich geopolitycznych i ekonomicznych interesów na całym świecie, a także praktycznego tworzenia zorientowanej na Europę przestrzeni geoekonomicznej, z uwzględnieniem procesu włączania krajów sąsiednich. Skupiając się na europejskim modelu rozwoju, Ukraina traktowana jest jako państwo europejskie, które jest w stanie znacząco przyczynić się do rozwoju międzynarodowych systemów społecznych, gospodarczych, politycznych, jak również systemu bezpieczeństwa. Nieprzewidywalne zachowanie ważnego uczestnika stosunków międzynarodowych, który nie chce działać zgodnie z prawem międzynarodowym i prowadzi na swoją rzecz „korektę” granic państwowych, w każdych warunkach jest dużym wyzwaniem dla porządku świata. W szczególności, w analizowanym przypadku ujawniło się nieprzygotowanie międzynarodowych struktur bezpieczeństwa do takiej sytuacji. Główne elementy konstrukcyjne bezpieczeństwa europejskiego i euroatlantyckiego – NATO, UE, OBWE – znajdują się w stanie poszukiwania właściwej reakcji na regionalne i globalne zagrożenia. Wskutek obecnego kryzysu ujawniły się nie tylko słabości instytucjonalne NATO, UE i OBWE. Przede wszystkim chodzi o taktyczne i strategiczne luki w ocenie i zrozumieniu natury postbipolarnego środowiska bezpieczeństwa przez wyżej wymienione organizacje oraz innych kluczowych uczestników stosunków międzynarodowych. Opinie dotyczące zmniejszenia roli „twardych zagrożeń”, zwłaszcza na kontynencie europejskim, były przedwczesne. Wydarzenia na Ukrainie przyczyniły się do naruszenia równowagi militarnych sił w regionie i zmiany konfiguracji sił po zakończeniu „zimnej wojny”. Taktyka ustępstw, w związku z traktowaniem Rosji jako strategicznego partnera Zachodu, poniosła klęskę. Tłumaczenie niepowodzeń w relacjach z Rosją tym, że Zachód niewystarczająco uwzględnia interesy tego kraju po agresji na Krymie, również okazało się nieudane. Obecność wojsk rosyjskich na terytorium Ukrainy i aneksja części jej terytorium zmuszają ekspertów i polityków do zupełnie innego spojrzenia na strategiczne zasady, obowiązujące w ciągu ostatnich dwudziestu lat. Z punktu widzenia skuteczności europejskiego bezpieczeństwa zasadnicze zadanie polega na modyfikacji roli NATO, jako najbardziej zaawansowanego mechanizmu wojskowo-politycznego w Europie. Obejmuje to w szczególności potrzebę zakończenia polityki redukcji wydatków obronnych państw europejskich, w tym z uwzględnieniem sytuacji krajów Europy Środkowej i Wschodniej oraz krajów bałtyckich. Sytuacja na Ukrainie wskazała na słabą 480 ochronę wschodnioeuropejskich członków NATO (brak bezpieczeństwa państw NATO w Europie Środkowej i Wschodniej oraz w krajach bałtyckich). Szczególne obawy Sojuszu związane są z krajami bałtyckimi, które mają u siebie mniejszości rosyjskie i potencjalnie w stosunku do nich, jak to miało miejsce na Ukrainie, może być używany argument prawa Rosji do obrony rodaków. Rosyjskie manewry morskie na Morzu Bałtyckim, które zbiegły się w czasie ze szczytem wydarzeń na Krymie i komentarze czynników rosyjskich, zwracające uwagę na sytuację Rosjan w Estonii, przyczyniły się do wzrostu napięcia. Polska i Rumunia, które mają wspólne granice z Ukrainą, trwają w oczekiwaniu na możliwe niebezpieczne konsekwencje w przypadku ewentualnej rosyjskiej inwazji na terytorium kontynentalnej części Ukrainy. Sytuacja na Ukrainie ujawniła niewystarczający poziom bezpieczeństwa militarnego państw-członków NATO w analizowanym regionie. Niektóre kraje regionu w ostatnich latach znacznie zmniejszyły wydatki na obronę, średnia w regionie stanowi 1,1% PKB, podczas gdy próg NATO to 2%. Tak więc w przypadku zagrożenia, kraje te nie dysponują wystarczającymi zdolnościami wojskowymi. Stało się oczywiste, że w aktualnych warunkach bezpieczeństwo tych krajów-członków NATO gwarantowane jest bardziej pewnością wynikającą z umów międzynarodowych i struktur bezpieczeństwa, niż własnych zdolności wojskowych. Wnioski Nierozerwalna współzależność bezpieczeństwa poszczególnych państw współczesnego świata dotyczy nie tylko państw sąsiadujących ze sobą, wchodzących w skład tego samego regionu lub subregionu, ale powinna być postrzegana w kategoriach globalnych. W ten sposób następuje poszerzenie przestrzennego zakresu interesów bezpieczeństwa poszczególnych państw, a bezpieczeństwo międzynarodowe, będąc nową jakością w stosunkach międzynarodowych, nie jest sumą bezpieczeństw narodowych. O jego istocie świadczy obecnie taki sposób zorganizowania środowiska międzynarodowego – poprzez tworzenie instytucji, norm i wartości, który zapewni jego uczestnikom, państwom (oraz innym podmiotom stosunków międzynarodowych, tj. podmiotom niepaństwowym ), nie tylko istnienie bez poczucia zewnętrznych zagrożeń, ale także możliwość realizacji istotnych wartości, takich jak rozwój, tożsamość i suwerenność. Powyższe nie oznacza kwestionowania istnienia sprzeczności pomiędzy interesami poszczególnych państw, ani też postulatu odrzucenia narodowych polityk bezpieczeństwa uwzględniających odmienną percepcję zagrożeń. Świadczy natomiast o konieczności właściwego rozpoznania interesów innych państw i uwzględnienia ich, jak również perspektywy zbiorowej w polityce bezpieczeństwa . Europejski system bezpieczeństwa znajduje się pod presją nowych wyzwań i zagrożeń. Obecne wydarzenia na Ukrainie i ich negatywne 481 konsekwencje są proporcjonalne do skali i skutków globalnego kryzysu finansowego i gospodarczego w 2008 roku oraz ataków terrorystycznych w dniu 11 września 2001 roku w Stanach Zjednoczonych. Ich wpływ na stan bezpieczeństwa w Europie i na świecie stał się ogromnym wyzwaniem dla społeczności międzynarodowej i jej zdolności do współpracy w celu przeciwdziałania negatywnym skutkom zaistniałych zdarzeń. Tymczasem pierwotne sygnały świadczące o niekorzystnym rozwoju sytuacji na Ukrainie nie zostały odpowiednio wcześnie dostrzeżone i uświadomione, w wyniku czego społeczność europejska i szerzej – ogólnoświatowa, nie były przygotowane do nowych wyzwań i przeciwdziałania zagrożeniom bezpieczeństwa międzynarodowego. Specyfiką środowiska bezpieczeństwa w Europie do niedawna było to, że ryzyko zagrożenia konfliktem zbrojnym w pełnej skali było oceniane jako niskie. Tymczasem w świetle wydarzeń związanych z Ukrainą, takie podejście zaczyna się znacząco zmieniać. Trzeba sobie uświadomić, że łączny efekt dotychczasowych i nowych zagrożeń bezpieczeństwa może mieć katastrofalne skutki dla kontynentu i świata jako całości. Realne jest niebezpieczeństwo międzynarodowych konfliktów zbrojnych i ich niekontrolowanego rozwoju. Niejednokrotnie występuje praktyka jednostronnych, nielegalnych z punktu widzenia prawa międzynarodowego, działań istotnie podważających zasady stabilności. Z drugiej strony zauważalna jest tendencja do rozwiązywania wspólnych (międzynarodowych) problemów z uwzględnieniem wyłącznie interesów pojedynczych państw – uczestników stosunków międzynarodowych o największym potencjale. Istniejące mechanizmy zapewnienia bezpieczeństwa mogą nie poradzić sobie z takimi wyzwaniami, do tej pory nie jesteśmy w stanie rozwiązać problemu bezpieczeństwa strategicznego. Wydarzenia na Ukrainie wskazują również na słabość i nieefektywność europejskiej polityki sąsiedztwa, która okazała się niezdolna do zapobieżenia i ograniczenia ryzyka ich wystąpienia. Wynika z tego, że Unia Europejska musi zbudować nową koncepcję stosunków z otoczeniem, zwłaszcza w odniesieniu do swoich wschodnich sąsiadów, w tym Rosji i Ukrainy. Literatura: CZAPUTOWICZ, J. 2012. Bezpieczeństwo międzynarodowe. Współczesne koncepcje. Warszawa: WN PWN, 2012. 262 s. ISBN 978-83-01-17113-1. JURČÁK, V.; MIKA, J.; OLAK, O. (red.) 2014. Bezpieczeństwo [!] w warunkach globalizacji: wybrane zagadnienia. Ostrowiec Św.: Wyższa Szkoła Biznesu i Przedsiębiorczości, 2014. 180 s. ISBN 978-83-936652-9-7. LABUZÍK, M.; OLAK, A. 2013. Európska Únia: vybrané témy. Ostrowiec Św.: Wyższa Szkoła Biznesu i Przedsiębiorczości, 2013. 144 s. ISBN 978-83-936652-5-9. 482 LIMAŃSKI, A.; DRABIK, I. 2012. Współzależność ekonomiczna głównych podmiotów gospodarki światowej. [W:] GRZYWNA, Z. (red.) Bezpieczeństwo – ujęcie kompleksowe. Katowice: Wyższa Szkoła Zarządzania Marketingowego i Języków Obcych, 2012. 722 s. ISBN 978-83-87296-24-7. LIMAŃSKI, A.; DRABIK, I. (red.) 2012. Współczesne problemy zarządzania bezpieczeństwem w aspekcie zagrożeń w Polsce, na Słowacji i Ukrainie. Katowice: Wyższa Szkoła Zarządzania Marketingowego i Języków Obcych w Katowicach, 2012. 149 s. ISBN 978-83-87296-34-6. LIMAŃSKI, A.; OLAK, A. 2012. Tradycyjne i współczesne paradygmaty bezpieczeństwa państwa. [W:] STAWNICKA, J. (red.) Komunikacja w sytuacjach kryzysowych III. Katowice: Uniwersytet Śląski, 2012. 381 s. ISBN 978-83-60743-669. LIMAŃSKI, A.; OLAK, A.; DRABIK, I. 2012. Redefinicja zakresu przedmiotowego bezpieczeństwa państwa we współczesnych stosunkach międzynarodowych – wielowymiarowość bezpieczeństwa. [W:] Národná a medzinárodná bezpečnosť 2012. 3. Medzinárodná vedecká konferencia. Zborník vedeckých a odborných prác. Liptovský Mikuláš: Akadémia ozbrojených síl generála Milana Rastislava Štefánika, 2012. 566 s. ISBN 978-80-8040-4508-5. NEČAS, P.; OLAK, A.; KOZACZUK, F.; KRAUZ, A. 2012. Edukacja a poczucie bezpieczeństwa. Rzeszów : Wydawnictwo Amelia, 2012. 354 s. ISBN 978-83-6335912-6. OLAK, A.; OLEKSIEWICZ, I. (red.) 2012. Bezpieczeństwo i zagrożenia współczesnego świata. Rzeszów: MAX-DRUK, 2012. 251 s. ISBN 978-83-63359-645. PIETRAŚ, M. 2006. Bezpieczeństwo międzynarodowe. [W:] PIETRAŚ, M. (red.) Międzynarodowe stosunki polityczne. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2006. 659 s. ISBN 83-227-2579-5. TYRAŁA, P.; LIMAŃSKI, A.; DRABIK, I. 2013. Zarządzanie bezpieczeństwem w warunkach procesów globalizacyjnych. Katowice: Wyższa Szkoła Zarządzania Marketingowego i Języków Obcych w Katowicach, 2013. 250 s. ISBN 978-83-8729674-2. ŻUKROWSKA, K. 2006. Pojęcie bezpieczeństwa i jego ewolucja. [W:] ŻUKROWSKA, K.; GRĄCIK, M. (red.) Bezpieczeństwo międzynarodowe. Teoria i praktyka. Warszawa: Szkoła Główna Handlowa, 2006. 346 s. ISBN 83-7378-210-9. 483 ROSYJSKA POLITYKA ENERGETYCZNA WE WSCHODNIEJ EUROPIE: KONFLIKT UKRAIŃSKI RUSSIA'S ENERGY POLICY IN EASTERN EUROPE: THE CONFLICT WITH UKRAINE Łukasz Makowski1 – Sylwia W. Żechowska2 ABSTRACT Energy issues constitute the substance of the political and economic relations between Russian Federation and the states on the east rim of the EU. These relations are frequently governed by Moscow’s own interests in promoting its domestic energy companies, Gazprom in particular. In addition, Kremlin makes efforts to ensure that the Soviet states remain in Russia’s geopolitical sphere, often resorting to coercive energy policy resulting in political turmoil and international tensions. From the very beginning of his office as President, Vladimir Putin made it clear that he would use energy resources to regain Russia’s position on the international political agenda and to restore its influence over the former Soviet states. The gas disputes between Russia and the Baltic States, as well as Ukraine and Belarus clearly indicate that Kremlin uses energy issues an instrument to exert power and achieve both economic and political goals in its pursuit to achieve imperialistic ambitions. The authors make an attempt to present in the paper an analysis of selected energy related cases illustrating the complex Russia’s relations with Ukraine. Key words: energy policy, energy strategy, Russia, Ukraine, energy disputes, geopolitics, energy resources, energy security 1 Specyfika polityki energetycznej Federacji Rosyjskiej wobec Ukrainy Odbudowa rosyjskiego sektora paliwowo-energetycznego po rozpadzie ZSRR, możliwa dzięki zaangażowaniu wielu prywatnych firm, szybko skończyła się ustanowieniem nad nim silnej kontroli państwa oraz próbą wykorzystania dostaw energii do zwiększenia wpływów politycznych za granicą. Perspektywa utrzymywania się w świecie wysokiego zapotrzebowania na rosyjskie surowce energetyczne utwierdzała władze Rosji w silnym przekonaniu o bliskiej odbudowie potęgi politycznej i gospodarczej państwa. Stąd charakterystyczne jest traktowanie państw wschodniego obrzeża UE, jak i całego obszaru WNP przez Federację Rosyjską jako naturalnej strefy wpływów wyznaczającej rosyjskie ambicje mocarstwowości. Już od dawna intencją władz Łukasz Makowski, PhD., prodziekan, Katedra nauki o Polityce, Wyższa Szkoła Bankowa w Poznaniu, ul: Ułańska 9/211 40-887 Katowice, Polska, [email protected]. 2 Sylwia W. Żechowska, PhD., Univerzita Mateja Bela v Banskej Bystrici, Fakulta politických vied a medzinárodných vzt’ahov, Kuzmányho 1, 974 01 Banská Bystrica, Slovenská republika, [email protected]. 1 484 rosyjskich jest utworzenie na tym obszarze sterowanego przez Kreml ośrodka integracji w sferze gospodarczej, politycznej i bezpieczeństwa oraz wyeliminowanie ryzyka, że jakikolwiek inny aktor zakwestionuje strategiczną kontrolę Kremla. Rosyjska polityka energetyczna nawiązując do idei Wielkiej Europy, postulowanej przez Władimira Putina od 2001, stanowi niejako reakcję na wzrastające poczucie zagrożenia interesów Kremla, w szczególności w państwach wschodniego obrzeża UE oraz na obszarze WNP. Jak obrazują wydarzenia na Ukrainie, Rosja jest gotowa posunąć się bardzo daleko, by chronić swe interesy. Rosja jest w praktyce krajem federalnym, ale „bez federacji”, przynależy do WNP, ale „bez wspólnoty”. Rosyjskie zasoby ropy naftowej i gazu ziemnego odgrywają kluczową rolę na globalnym rynku surowców energetycznych, a zwłaszcza na obszarze Europy stanowiącej dla Federacji Rosyjskiej dominujący rynek zbytu nośników energii. O ich priorytetowym znaczeniu świadczy również fakt, iż firmy sektora gazowego i naftowego są albo bezpośrednio kontrolowane przez aparat rządowy lub też znajdują się pod jego silnym wpływem. Nie bez powodu, zatem, znaczący wzrost ekonomiczny państwa rosyjskiego pod rządami Władimira Putina przypisuje się ogromnym wpływom generowanym przez export surowców energetycznych stanowiący najważniejsze źródło dochodów budżetowych Federacji Rosyjskiej. Dla przykładu, w 2012 roku, nośniki energii stanowiły 76,5% całego eksportu do Unii Europejskiej (http://europa.eu/rapid/press-release_STAT-13-83_en.htm). W świetle powyższych czynników, nie jest, zatem rzeczą zaskakującą, że relacje Rosji z państwami po-sowieckimi charakteryzuje głęboka zależność pomiędzy przeobrażeniami rosyjskiego sektora energetycznego a polityką zagraniczną rosyjskich władz. W założeniach Strategii Energetycznej Federacji Rosyjskiej do roku 2030 nakreślono śmiałą wizję Rosji jako energetycznego supermocarstwa, któremu właściwe wykorzystanie surowców energetycznych pozwoli na odzyskanie utraconego prestiżu i pozycji na arenie międzynarodowej (Energeticzeskaja stratiegia Rossji na period do 2030 g). Zarówno tej wizji jak i próbom jej realizacji sprzyjały trendy na światowych rynkach surowców energetycznych w ostatniej dekadzie. Rosja zaś podejmowała mniej lub bardziej szeroko zakrojone inicjatywy zmierzające do zabezpieczenia swoich interesów i wzmocnienia swojej pozycji jako supermocarstwa energetycznego. Działania te dotyczyły zwłaszcza byłych krajów związkowych ZSRR, których relacje z Rosją są silnie napiętnowane rywalizacją o dostęp do złóż surowców energetycznych, bądź kształtowane przez czynniki związane z ich eksploatacją i transportem. Wiele z nich pozostaje do dziś w orbicie rosyjskich zainteresowań głównie z uwagi na interesy rosyjskiego sektora energetycznego, zwłaszcza te leżące na wschodnim obrzeżu UE, czyli kraje bałtyckie, Ukraina i Białoruś. O polityce Putinowskiej Rosji wobec Ukrainy częstokroć decydują uwarunkowania dotyczące strategicznej infrastruktury przesyłowej ropy i gazu oraz samych dostaw tych surowców. Podobna sytuacja występuje w przypadku 485 państw bałtyckich, gdzie orientację rosyjskiej polityki wyznaczają ekonomiczne i polityczne cele i ambicje, w których dostawy surowców energetycznych odgrywają rolę instrumentu nacisku, z tą istotną różnicą, że kraje te – m.in. dzięki członkostwu w Unii Europejskiej i NATO – zdołały zyskać w relacjach z Rosją dużo lepszą, autonomiczną pozycję (Kozłowski, 2011a, s. 143-162). Niemniej jednak, Gazprom w znaczącym stopniu kontroluje wewnętrzne rynki gazu w powyższych krajach, za jego zaś pośrednictwem Rosja ma do dyspozycji instrument wpływania na politykę energetyczną, i nie tylko energetyczną, tych państw traktując zasoby surowców energetycznych jako aktywa, które mogą się przyczynić do odzyskania statusu mocarstwa oraz jako źródło dochodów służących sfinansowaniu modernizacji państwa oraz realizowania Putinowskiej koncepcji Wielkiej Europy rozumianej jako stworzenia spójnej Europejskiej przestrzeni gospodarczej, politycznej oraz energetycznej (Menkiszak, 2014, ss. 12-17). Idea Wspólnej Europejskiej Przestrzeni Gospodarczej została zainicjowana w 2001 roku podczas szczytu Unia Europejska – Rosja przez ówczesnego przewodniczącego Komisji, Romano Prodiego. Pomysł ten został nadzwyczaj przychylnie przyjęty przez stronę rosyjską. Zakładano, że podstawowym elementem kreowania Wspólnej Europejskiej Przestrzeni Gospodarczej miała być stopniowa harmonizacja standardów oraz norm prawnych Unii i Federacji Rosyjskiej. Na przestrzeni następnej dekady nie udało się jednak wypracować wymiernych efektów odnośnie przyjęcia przez Rosją regulacji wzorowanych na acquis communautaire. Jednakże w ramach współpracy gospodarczej, kwestie energetyczne były przez Rosję traktowane w sposób priorytetowy, i pomimo wielu spornych obszarów, zwłaszcza dotyczących wycofania przez Rosję swojego podpisu pod Traktatem o Karcie Energetycznej w 2009 r., w wyniku dialogu energetycznego Rosja-UE doprowadzono do skutku wiele porozumień, obejmujących między innymi wspierania rozwoju nowoczesnych technologii energetycznych czy też honorowania długoterminowych kontraktów na dostawy nośników energii do państw członkowskich Unii. Rosyjskie dążenia do urzeczywistnienia Koncepcji Wielkiej Europy manifestowały się również poprzez jej uczestnictwo w wielostronnych projektach energetycznych, z których na czołowe miejsca wysuwają się budowa biegnącego z Rosji do Niemiec gazociągu Nord Stream zrealizowana przez konsorcjum rosyjsko-niemiecko-francusko-holenderskie, oraz projekt gazociągu South Stream biegnącego pod dnem Morza Czarnego, w którym partnerami strony rosyjskiej są Włochy i Francja. Podobnie jak w czasach kolonializmu Francja, Wielka Brytania, czy Niemcy wspierały ekspansję swoich spółek na rynkach zamorskich, tak obecnie rząd Rosyjski promuje interesy Gazpromu, zaś Gazprom wspiera wszelkie działania w zakresie rosyjskiej polityki zagranicznej. To z kolei stanowi charakterystyczną cechę rosyjskiej strategii gospodarczej w erze Władimira Putina (Samokhvalov, 2007, s. 16). Relacje energetyczne zachodzące pomiędzy 486 Rosją a Ukrainą stanowią bardzo dobry przykład odzwierciedlający merkantylistyczne stanowisko Rosji. Od samego początku ukraińskiej niepodległości kwestia dostaw energetycznych stanowiła przedmiot twardych negocjacji. Ukraina zdołała zapewnić sobie niższe ceny za dostawy rosyjskich surowców energetycznych, wykorzystując zarówno swoją pozycję kraju tranzytowego, przez który przechodzi aż 75% eksportu rosyjskiego gazu ·, jak i fakt, iż dostawy prowadzone były przez zarejestrowane za granicą firmy pośredniczące, które później stały się źródłem lukratywnych dochodów dla czołowych rosyjskich i ukraińskich polityków oraz przedstawicieli sektora energetycznego (Globar Fitness Report, 2006, ss. 21-31). Rosja nie zdołała z kolei zrealizować planów budowy międzynarodowego konsorcjum gazociągowego i przekazania ukraińskiej infrastruktury gazowej w ręce konsorcjum, na którego czele miał stać Gazprom. W konsekwencji Rosja zaprzestała subsydiowania dostaw gazu na Ukrainę. Złożoność relacji Ukrainy i Rosji w sektorze gazowym – po stronie rosyjskiej wynikająca z uzależnienia od infrastruktury tranzytowej, którą dysponuje Ukraina, po stronie Ukrainy zaś z potrzeb jej energochłonnej gospodarki, potrzebującej błękitnego paliwa z Rosji – jest bez wątpienia jednym z czynników kształtujących ich wzajemne stosunki. Ponadto, w przypadku Ukrainy brak niezależności energetycznej ma destabilizujący wpływ na sytuację wewnętrzną oraz komplikuje jej politykę zagraniczną. 2 Konflikt Ukraiński Gospodarka Ukrainy od połowy roku 2012 znajduje się w recesji. Odnotowała ona najniższe tempo wzrostu PKB wśród krajów WNP. Są to konsekwencje spadającej nieprzerwanie produkcji przemysłowej, spadających inwestycji oraz popytu wewnętrznego i eksportu. Dla przykładu: w pierwszym półroczu 2013 roku na rynek rosyjski trafiło 24,7% ukraińskiego eksportu o wartości 7,6 mld USD (wartość spadła o 13,5% w porównaniu z analogicznym okresem poprzedniego roku, tj. 2012). Szacuje się, że PKB Ukrainy w roku 2013 skurczył się nawet o jeden punkt procentowy. W tamtym czasie przypadł także okres spłaty długów zagranicznych (ok. 10 mld USD w 2013 r. i 8 mld USD w 2014 roku), co doprowadziło do gwałtownego obniżenia rezerw walutowych (z 32 mld USD na początku 2012 r. do ok. 18 mld pod koniec roku 2013). W takiej sytuacji gospodarczej władze ukraińskie wycofały się z podpisania umowy stowarzyszeniowej z UE i integracji gospodarczej w ramach DCFTA (Deep and Comprehensive Free Trade Area). Podpisanie umowy nie przełożyłoby się bowiem na zwiększenie unijnych środków finansowych, a korzyści dla Ukrainy możliwe byłyby dopiero w perspektywie średnio bądź długoterminowej. Więcej, podpisanie dokumentu w pierwszym okresie miałoby negatywny wpływ na gospodarkę – wprowadzenie standardów unijnych, w początkowym stadium doprowadziłoby do obniżenia konkurencyjności 487 ukraińskich przedsiębiorstw, szczególnie w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw. Podpisaniu w/w umowy przeciwna była od początku również Rosja, której celem jest zablokowanie procesu zbliżenia Ukrainy z UE i włączenie jej do Unii Celnej Rosji, Kazachstanu i Białorusi. Stanowisko Rosji jest o tyle istotne, że jest ona pierwszym partnerem handlowym Ukrainy. Do Rosji, Ukraina eksportuje głównie wyroby przemysłu maszynowego i hutniczego – produkty, na które trudno znaleźć szybko nowe rynki zbytu. Te sektory, a także spożywczy, są wysoce zależne od dostępu do rynku rosyjskiego. Ograniczenia wwozu ukraińskich towarów przez Rosję przyczyniłyby się do dalszego spadku wartości eksportu, a tym samym zmniejszenia dochodów budżetu państwa. Przejście w handlu z Rosją z reżimu bezcłowego na stawki obowiązujące w ramach WTO oznaczało straty dla budżetu państwa w wysokości ok. 1% PKB, czyli 1,7 mld USD. Stąd z punktu widzenia władz dobrym wyborem było zachowanie ówczesnego modelu funkcjonowania państwa i gospodarki co oznaczało odłożenie kosztownej społecznie modernizacji na później (zniesienie barier taryfowych, otwarcie rynku, konieczność dostosowania się do unijnych norm i standardów). Nawiasem, z ekonomicznego punktu widzenia implementacja umowy powinna była mieć większe znaczenie dla Ukrainy aniżeli UE, wynika to z ogromnej dysproporcji obu rynków. Dla UE Ukraina ma raczej drugorzędne znaczenie (22. partner handlowy, ok. 1% udziału w obrotach). Odmowa podpisania umowy zbliżającej Ukrainę z UE wraz z „defraudacyjno–malwersarycjną” polityką prowadzoną przez Wiktora Janukowycza – prezydenta Ukrainy, doprowadziła do silnych wystąpień społecznych. Podobnych do tych z roku 2004, z tymże implikacje wystąpień na Majdanie były najzwyczajniej głębsze. Po regularnej walce z oddziałami Berkutu, przywódcom na Majdanie udało się odsunąć od władzy prezydenta Ukrainy, rząd i prominentnych polityków. 27 lutego w Radzie Najwyższej Ukrainy powstała koalicja Europejski Wybór, w jej skład weszły frakcje: Batkiwszczyny, UDAR-u, Swobody oraz nowo powołane ugrupowania, tj. Rozwój Gospodarczy (złożony głównie z deputowanych, którzy opuścili Partię Regionów), deputowani Suwerennej Europejskiej Ukrainy oraz grupa posłów niezrzeszonych. Licząca 250 członków koalicja (na 450 deputowanych) powołała bezzwłocznie nowy rząd jedności narodowej, na czele którego stanął Arsenij Jaceniuk. W skład rządu weszli przedstawiciele Batkiwszczyny i Swobody (UDAR zdecydował się nie wchodzić w skład gabinetu) oraz bezpartyjni działacze społeczni i eksperci gospodarczy. Rząd poparły wszystkie frakcje parlamentarne (w tym Partii Regionów) za wyjątkiem komunistów. Nawiasem, Jaceniuk otrzymał łącznie 331 głosów. W expose nowy premier zapowiedział, że jego rząd przeprowadzi szereg niepopularnych reform, w tym wypełni wszystkie warunki udzielenia kredytu przez MFW. W programie rządu, zwięzłym i pisanym w widocznym pośpiechu, znalazła się zapowiedź podwyżek 488 cen nośników energii przy jednoczesnym wprowadzeniu mechanizmów kompensacyjnych. Rząd postawił sobie za cel wprowadzenie ogromnego zakresu zmian ustawodawczych, ustabilizowanie sytuacji politycznej a przede wszystkim gospodarczej w kraju (Olszański, 2014). Dymisja poprzedniego rządu Mykoły Azarowa oceniona została w wypowiedziach rosyjskich polityków jako „mężna decyzja” podjęta w celu uspokojenia sytuacji na Ukrainie. Prezydent Władimir Putin w trakcie konferencji prasowej po szczycie Rosja–UE, 28 stycznia 2014 r. zadeklarował, że przejęcie władzy w Kijowie przez opozycję nie spowoduje wycofania się Rosji z grudniowych porozumień o ekonomicznym wsparciu dla Ukrainy (zakupu przez Rosję ukraińskich obligacji skarbowych na łączną sumę 15 mld USD, obniżki ceny na gaz z 410 do niespełna 270 USD za 1000 m3, współpraca przemysłowa). Dał jednak do zrozumienia, że Rosja będzie oczekiwała spełnienia przez każdą ekipę rządzącą warunków, na jakich przyznana została pomoc. Jednocześnie zwrócił uwagę, że Ukraina jest już poważnie zadłużona (2,7 mld USD) z tytułu nieuregulowanych należności za dostawy gazu, sugerując tym samym, że każda władza na Ukrainie będzie musiała liczyć się z Kremlem. Wicepremier Igor Szuwałow doprecyzował, że w przypadku istotnej zmiany polityki Kijowa, Moskwa będzie się domagała rewizji porozumień o współpracy (Wierzbowska-Miazga, 2014). Kiedy okazało się, że premier Jaceniuk zamierza zdystansować swoje relacje z Rosją, a pogłębić je z UE – działania Rosji przybrały bardziej stanowczą i wymierną formę. W odpowiedzi na wniosek parlamentu Autonomicznej Republiki Krymu, o przyłączenie półwyspu do Rosji oraz pomoc w przeprowadzeniu rozpisanego referendum w tej sprawie – rosyjskie wojska wkroczyły na integralne obszary Ukrainy. Rosyjski MSZ tylko poinformował, że decyzja wkroczenia do Krymu jest spowodowana zapewnieniem bezpieczeństwa i obroną praw ludności rosyjskojęzycznej. Na terytoriach okupowanych – Autonomicznej Republiki Krymu oraz miasta wydzielonego Sewastopola, 16 marca 2014 r., przeprowadzono nielegalne referendum. Z 83.1% głosujących, 96.8% miało rzekomo opowiedzieć się za przyłączeniem Republiki do Federacji Rosyjskiej jako podmiotów federacji. W istocie wyniki referendum nie mają żadnego umocowania prawnego, ale nie dla Moskwy, dla której przesądziło ono decyzję o oderwaniu Krymu od Ukrainy. 18 marca w Moskwie już proklamowano aneksję Krymu (tak Republiki, jak i Sewastopola) do Federacji Rosyjskiej jako dwóch jej podmiotów. Niezwłocznie wojska rosyjskie zajęły wszystkie bazy oraz sprzęt wojsk ukraińskich stacjonujących na Krymie. Decyzja nigdy nie została uznana przez Kijów (Olszański, Sarna, Wierzbowska-Miazga, 2014). Na forum ONZ ponad sto państw potępiło agresję Federacji Rosyjskiej. Nawiasem, dla władz rosyjskich zajęcie Krymu jest propagandowym sukcesem na użytek wewnętrzny, jednak wiąże się on ze znacznymi kosztami politycznymi na arenie międzynarodowej (wizerunek państwa niebezpiecznego i 489 nieprzewidywalnego), w tym także finansowymi jako, że wstępne szacunki kosztów aneksji wycenia się w przedziale 82–100 mld USD (Olszański, Sarna, Wierzbowska-Miazga, 2014). Rzecznik prezydenta Putina, Dmitrij Pieskow oznajmił wkrótce, że po przyłączeniu Krymu do Rosji zniżka na gaz dla Ukrainy przyznana w 2010 roku na mocy tzw. porozumień charkowskich w zamian za stacjonowanie na Krymie rosyjskiej Floty Czarnomorskiej, nie będzie dłużej obowiązywać. Od 1 kwietnia 2014 roku przestaje również obowiązywać ulga na ceny gazu przyznana Ukrainie 17 grudnia ub.r. W rezultacie zniesienia obu zniżek Rosja może zażądać od Ukrainy nawet 500 USD za 1000 m3 surowca wobec obowiązującej w pierwszym kwartale br. ceny 268,5 USD za 1000 m3. Jednocześnie premier Dmitrij Miedwiediew stwierdził podczas posiedzenia Rady Bezpieczeństwa Federacji Rosyjskiej, że Ukraina jest wobec Rosji zadłużona łącznie na 16 mld USD – w tym 3 mld USD, za które Rosja wykupiła w grudniu ub.r. ukraińskie obligacje skarbowe oraz ok. 2 mld zaległości w płatnościach za gaz, pozostałe 11 mld USD to wartość zniżek cen na gaz, które Rosja przyznała Ukrainie na mocy porozumień charkowskich od 2010 roku, a które teraz podlegać powinny zwrotowi w związku z przerwaniem obowiązywania umowy w wyniku aneksji Krymu (Wierzbowska-Miazga, Sarna, 2014). Polityka sankcji i restrykcji gospodarczych w mniemaniu Rosji powinna wymusić na części wielkiego ukraińskiego biznesu działania zgodne z koncepcją Moskwy. Stanowi ona niewątpliwie ogromne wyzwanie dla rządu Jaceniuka, ale także i dla kolejnych. Tym bardziej, że Rosja równolegle kontynuuje próby przejęcia kontroli nad kolejnymi podmiotami w południowo-wschodniej Ukrainie. Konkludując, Rosja nie zmieniła swojej strategii wobec Ukrainy i pozostałych krajów WNP od lat, tj. taktyki dominacji na obszarze postradzieckim. Tworzy ona przy tym uzasadnienie dla procesu przywracania jedności „narodu rosyjskiego”, lub szerzej wspólnoty rosyjskojęzycznej, czy to w ramach ścisłego bloku integracyjnego Eurazjatyckiej Unii Gospodarczej, czy nawet organizmu państwowego, obejmującego przynajmniej część tego obszaru. Tym samym stanowi ona wyzwanie dla Zachodu, postrzeganego w Moskwie jako główny przeciwnik realizacji jej planów tworzenia nowego ładu w Europie, podważającego wyniki zakończenia zimnej wojny (Menkiszak, 2014). Zachód stoi obecnie przed ogromnym wyzwaniem rzuconym przez Rosję. Niewątpliwie sam Kijów nie jest w stanie poradzić sobie z presją ekonomiczną ze strony Moskwy. Zasadniczymi w tej kwestii pozostają zatem pytania o działania UE i USA wobec: charakteru, wielkości i zakresu pomocy dla Ukrainy. A nadto o politykę jaka będzie prowadzona w najbliższych miesiącach i latach wobec Rosji – analogicznie: o charakter, wielkość i rodzaj sankcji, a także o dywersyfikację źródeł dostaw surowców energetycznych, czy też izolację międzynarodową Rosji, etc. W obecnej sytuacji pomoc finansowa UE i USA jest konieczna, w przeciwnym razie Rosja będzie w dalszym ciągu zastraszać Ukrainę i wzmocni swoje wpływy. Analitycy wskazują, że aby ustabilizować 490 sytuację gospodarczą, Ukraina potrzebuje kredytu zagranicznego w wysokości co najmniej 20 mld USD. Z tym jednak zastrzeżeniem, że pomoc finansowa dla Ukrainy obostrzona powinna zostać warunkami – te warunki to: reformy, reformy, i raz jeszcze reformy. Co w praktyce oznacza, że dalszy bieg wydarzeń politycznych będzie determinował warunki pakietu pomocowego oferowanego przez UE i USA Ukrainie. Szczególne wyzwanie stanowi żądanie MFW dotyczące podniesienia o co najmniej 40% cen gazu dla odbiorców indywidualnych oraz ograniczenie wydatków budżetowych, co oznacza konieczność przeprowadzenia bolesnych cięć socjalnych. Rosja konsekwentnie i permanentnie dąży do wzmocnienia pozycji w światowym handlu energią, przez co równolegle zwiększa oddziaływanie geopolityczne. Władze państwowe skoncentrowane są przede wszystkim na: zapewnieniu stałych i wysokich dochodów z dostaw nośników energii na rynek europejski, wykorzystaniu przewagi surowcowej i logistycznej na rynkach europejskim i środkowoazjatyckim, zdywersyfikowaniu rynków zbytu dla rosyjskich surowców energetycznych. Rosja w swych dążeniach jest nieugięta, w myśl założeń koncepcyjnych Rosja chce mieć jak największy wpływ na cenę surowców energetycznych i możliwie jak najbardziej uzależnić od siebie pozostałe kraje. Stara się to czynić poprzez dialog z państwami producentami i klientami, jak również poprzez realizację nowych projektów infrastrukturalnych. A nadto zwiększając inwestycje na świecie, w tym wykupując udziały w zagranicznych koncernach energetycznych. Literatura: Energeticzeskaja stratiegia Rossji na period do 2030 g., pobrane 30 listopada, 2014 z: <http://www.energystrategy.ru/projects/docs/ES-2030_%28Eng%29.pdf> ISBN 9785-98420-054-7. Global Witness Report, 2009. It’s a Gas. Funny Business in the Turkmen-Ukraine Gas Trade, April, 2006, pobrano 20 grudnia 2014 z: <http://www.globalwitness.org/media_library_get.php/727/1240964164/its_a_gas_ap ril_2006_lowres.pdf> MENKISZAK M., 2013. Wielka Europa. Putinowska Wizja (Dez)integracji Europejskiej. Warszawa: Prace OSW, 2013, 41 s. MENKISZAK M., 2014. Doktryna Putina: Tworzenie koncepcyjnych podstaw rosyjskiej dominacji na obszarze postradzieckim, Komentarz, Warszawa: Ośrodek Studiów Wschodnich, 2014, 7 s. OLSZAŃSKI T.A., 2014. Nowy rząd Ukrainy: stabilizacja mimo przeszkód, Analizy, Warszawa: Ośrodek Studiów Wschodnich, 2014. OLSZAŃSKI T.A., SARNA A., WIERZBOWSKA-MIAZGA A., 2014. Konsekwencje aneksji Krymu, Analizy, Warszawa: Ośrodek Studiów Wschodnich, 2014. 491 Polityka energetyczna Rosji – szanse i wyzwania dla Polski i Unii Europejskiej, Raport Polskiego Instytutu Spraw Międzynarodowych, Warszawa, 2011, 32 s. ISBN 978-83-62453-20-7. RUNNER P. 2009. EU-Ukraine relations at risk over gas crisis, pobrano 30 listopada, 2014 z; <http://euobserver.com/foreign/27358> SADOWSKI R., 2012. Perspektywy umowy o wolnym handlu UE – Ukraina, Komentarz, Warszawa: Ośrodek Studiów Wschodnich, 2012. SADOWSKI R., 2014. UE ratuje swoją politykę wschodnią, Analiza, Warszawa: Ośrodek Studiów Wschodnich, 2014. SAMOKHVALOV, V., 2007. Relations in the Russia-Ukraine-EU triangle: “zero-sum game” or not?, Occasional Paper n°68, September, 2007, pobrane 20 grudnia 2014 z: <http://www.iss.europa.eu/uploads/media/occ68.pdf > The Energy Information Administration of the US Department of Energy, Country Analysis Briefs, Baltic Sea Region, Pobrane 20 grudnia 2014 z: <http://www.eia.doe.gov/emeu/cabs/baltics.html> WIERZBOWSKA-MIAZGA A. 2014. Rosyjskie reakcje na zaostrzenie protestów i dymisję rządu na Ukrainie, Analiza, Warszawa: Ośrodek Studiów Wschodnich, 2014. WIERZBOWSKA-MIAZGA A., SARNA A., 2014. Rosyjska presja gospodarcza na Ukrainę, Analiza, Warszawa: Ośrodek Studiów Wschodnich, 2014. WYCISZKIEWICZ, E., 2008. Geopolityka rurociągów, Warszawa: Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, 2008, s. 185, ISBN 978-83-89607-19-5. 492 ÚLOHA EÚ PRI RIEŠENÍ KONFLIKTU NA UKRAJINE THE EU ROLE IN CONFLICT IN UKRAINE Dagmar Nováková1 ABSTRACT Author in given article tries to find the path for the EU –Ukrainian relations. If we admit the fact that the EU has became a world actor, the EU is ready to use the economic means to achieve its objectives and enforcement. The EU – Ukraine relationship has undergone several stages, including Partnership and Cooperation Agreement, European Neighbourhood policy, ambivalent Ukrainian approach, refusal of Association Agreement, massive demonstrations, Crimean annexation and finally signing of Association Agreement. Experiences with conflict in Ukraine might re-define the EU presence and actorness in world security problems. Key words: European Union, Ukraine, actorness, economic means, conflict Introduction The European Union faces new challenges from the East, both in forming an effective strategic partnership with Russia and in providing, to former Soviet Republics (including Ukraine), a relationship, partnership and potential membership. The 2004 enlargement brought into close proximity Ukraine troubled by a series of unresolved conflicts, poor consolidation of democracy and a range of economic and social problems. In addition, Ukraine has importance for the Union as a transit country of oil and gas. It was necessary to find the path for the EU –Ukrainian relationship. 1 The EU as an international actor The European Union is an international - intergovernmental organization that is constantly changing since its establishment in the form of the European Coal and Steel Community. (Bretherton, Vogler, 2006) At that time it was not envisaged that it will become a global actor. The European Union has undergone during its development from a community built on economic cooperation and benefit to the international organization with a broad coverage, which seeks to obtain the status of an international power. At present it is considered not only Dagmar Nováková, PhDr. PhD., vysokoškolský učiteľ, Katedra bezpečnostných štúdií, Fakulta politických vied a medzinárodných vzťahov Univerzity Mateja Bela v Banskej Bystrici, Kuzmányho 1, 974 01 Banská Bystrica, Slovenská republika, [email protected]. 1 493 as a European player but also as a world actor. It is not clear to what extent and in which areas the EU becomes a global actor. We can identify two reasons. The first is that most member states of the Union in comparison with the USA or China are only midsize power. The second is that all EU member states, especially the smaller ones, looking for multiplying their power and influence in the sum of its parts. That argument came from the EU, together with the statement that no regional organization had an interest to promote its own foreign policy yet. (Manners, 2001) Discussions about EU “actorness” are sometimes contradictory. Firstly, there is a dichotomy in a distinction between civil and military powers. Civil power is essentially defined by three attributes: 1. the strong economy and the means to use it - it is able to influence relationships, conflicts and the international community using economic means, such as: the embargo, suspension of trade relations, etc.; 2. the diplomatic solution of disputes, contradictories and conflicts - refusal of military force to resolve conflicts, to promote peace negotiations, the ability to be a mediator or an independent observer; 3. the will to give up own sovereignty in order to achieve some progress - commitment to compromise, admit multipolarity. Military power is the exact opposite and can be defined: 1. it has the military objectives – to weaken the state or even to take under control, to conquer the territory; 2 the use of military means to achieve the objectives; 3. promotion of unilateralism - the struggle for hegemony. (Smith, 2005) Both powers have the ability to be a global actor but realistically it is not possible to identify purely civil or purely military power. Each state or other actor is always located somewhere on the spectrum between these two poles. (Smith, 2005) According the application of the above mentioned distinction on the EU can be concluded that the EU is on the spectrum and is now closer to the civilian pole. There is a lack of military attributes, such as military targets and military means, even if the Lisbon Treaty creates better conditions for forming the common security and defense policy. Notwithstanding the fact if the EU is military or civilian power, it is possible to identify that the EU represents an international actor, since it has the ability to intervene and to contribute to the solution or fully resolve the conflict. From the perspective of international law, the EU has international legal personality as, for example, it has the UN or NATO. The EU can conclude international agreements (with members and non-members), and has the economic means to achieve its objectives and enforcement. The main reason why the EU wanted to create his own defense and security policy, was the need for immediate action in the event of a crisis. The EU should not only be able to respond to events after the event or disaster, but should be able to avert a growing conflict on the continent. However, the crisis in the Balkans at the beginning of 1999, revealed the weakness of uncoordinated 494 responses of EU Member States. Another example of limits of common European approach is spring 2003 and US decision to launch a full-scale attack upon Iraq, with the aim to finally remove the Baathist regime of Saddam Hussein. The EU member states were almost equally divided upon legitimacy of the invasion. Some states, like Britain, Spain, Italy and Portugal, actively participated. Other states, like France and Germany, led opposition at the UN Security Council. The instability in the Eastern part of the EU’s vicinity, caused by Russian aggression against Ukraine, and the unilateral redrawing of Ukraine's borders by Moscow, push the EU to rethink its current approaches to its own security, with the goal of enabling the EU to adequately respond to these challenges. This task could be very difficult for the EU, and would require the EU’s unanimity in the face of the different risks resulting from a geopolitical confrontation with Russia. (Ratsiborynska, 2014) 2 EU - Ukrainian relations Relations between Ukraine and the European Union were first established in December 1991, when Minister of Foreign Affairs of the Netherlands, holding the Presidency of the EU at that time, officially recognized Ukrainian independence on behalf of the European Union. In the Decision of the Verkhovna Rada of Ukraine (the Parliament of Ukraine) adopted on the 2nd of July 1993 “On the Key Directions of the Foreign Policy of Ukraine”, Ukraine declared its European integration aspirations for the first time. The document indicated that “the priority of Ukrainian foreign policy is Ukrainian membership in the European Communities, as long as it does not harm its national interests. In order to maintain stable relations with the EU, Ukraine shall conclude a Partnership and Cooperation Agreement, the implementation of which shall become the first step towards its association and, later, full membership in this organization”. (Ukraine – EU Relations, 2012) Henceforth, the Ukrainian strategic policy as to the European integration was confirmed and developed in the Strategy of Ukrainian Integration to the EU, approved by the Decree of the President of Ukraine on the 11th of June 1998, and in the Programme of Ukrainian Integration to the EU, approved by the Decree of the President of Ukraine on the 14th of September 2000. In particular, the Strategy announced that full membership in the EU was a long-term strategic aim of the European integration of Ukraine. (Burakovsky et al., 2000) From side of the EU, the statements and activity toward Ukraine were more cautious. Ukraine was offered the Tacis funding programme, which provides technical assistance and negotiation of Partnership and Cooperation Agreement, involved less intense relationships and relatively modest level of support. The EU used a principle of differentiation in connection to the successor states to the Soviet Union. 495 However, the reforms required by the Partnership and Cooperation Agreement were not fulfilled successfully – the political system has remained highly centralised and opaque, corruption has been widespread and state control of large enterprises has been common. Even Ukraine´s export has continued to be heavily oriented towards the New Independent States. (Bretherton, Vogler, 2006) From 2003, the EU has established a foreign relations instrument called the European Neighbourhood Policy (ENP) aimed at seeking ties to those countries to the east and south of the European territory of the EU who seek to one day become either a member state of the EU. Ukraine has been involved in a first group of states. Promotion of stability and security is a priority of the ENP. Nevertheless, later events in Ukraine has brought serious instability in the region. However, the support of the EU integration course has been traditionally granted by the Verkhovna Rada of Ukraine. For instance, the corresponding provisions are contained in the Decision of the Verkhovna Rada of Ukraine “On parliamentary hearings on the cooperation of Ukraine and the EU”, approved on the 28th of November 2002; in the Declaration of the Verkhovna Rada of Ukraine from the 22nd of February 2007 concerning the beginning of negotiations on the new agreement between Ukraine and the EU as well as the Decree of the Verkhovna Rada of Ukraine from the 19th of May 2011 concerning recommendations of parliamentary hearings on state of affairs and perspectives of economic relations development between Ukraine and the EU and Ukraine and the Customs Union. (Ukraine – EU Relations, 2012) The policy of Ukraine aiming to develop the Ukraine – EU relations is based on the Law of Ukraine dating from the 1 st of July 2010 “On the Foundations of Internal and Foreign Policy”. According to Article 11 of this Law, one of the key elements of Ukrainian external policy is “ensuring the integration of Ukraine into the European political, economic and legal area in order to obtain the EU membership” (President Signed Law…, 2010). 3 Development of Ukrainian conflict In November 2013, Ukrainian President Viktor Yanukovych unexpectedly refused to sign the Association Agreement with the EU in exchange for Russian economic assistance amounting to $ 15 billion. Based on this decision erupted in Kiev massive demonstrations to protect the European aspirations of Ukrainian people, called “EuroMaidan”, which in mid-February, cost hundreds of lives. On the 21st of February, the Ukrainian government and the opposition reached an agreement under which the president Viktor Yanukovich had to remain in office until the next election, whose term was first established at the end of 2014. The agreement also included a constitutional amendment on that basis should be established a provisional government. This 496 Agreement has been breached in the very beginning. President Viktor Yanukovych was de jure unconstitutionally deposed and then he secretly fled the country. Shortly after the 22nd of February Vladimir Putin gave orders to Russian troops to occupy the Crimea. On the 22nd of February 2014, vote for a deposing Viktor Yanukovich was realized the Ukrainian parliament. Main argument was the inability of Viktor Yanukovich to fulfill its obligations. This vote has been internationally recognized, despite the fact that the constitutional quorum to adopt such a decision has not been reached. This step was in Russia but also in Ukraine marked as coup d'Etat. (Ukraine crisis: Timeline. 2014) In Crimea almost immediately broke out a demonstration against the new central government. On the 27th of February 2014, unmarked troops occupied the building of the Crimean parliament and the Government of the Crimean Autonomous Republic. Government was deposed immediately and on the head of the newly established government was installed Sergei Aksion, leader of the Russian unity. On the 16th of March, 2014, there was a referendum in the Crimea resulting to the independence of the Crimean Autonomous Republic and the city of Sevastopol from Ukraine. Parliament also formally requested to be incorporated to the Russian Federation. The Office of the Crimean government was renamed; the ruble became an official currency and the Moscow time was valid in Crimea in an extremely short time. The Russian President immediately issued a decree accepted the request for incorpiration of the Crimea and Sevastopol to Russia's federal subjects. The Russian parliament ratified the inclusion on the 21st of March 2014. Subsequently, there was organized a referendum on the Crimea which was by 97% majority vote approved. This referendum was not from the Western states recognized. After the annexation, the first economic sanctions from the USA and the EU towards Moscow have appeared. In April 2014, several rebellions appeared on the East of Ukraine made by pro-Russian activists. They occupied the building of regional governments in Donetsk, Kharkov and Lugansk. The Ukrainian government has responded by declaring counterterrorism operations, which should stop the anti-state activities of rebels. The Verkhovna Rada of Ukraine on the 13th of March 2014 adopted the Resolution "On confirmation of Ukraine's course toward integration into the European Union and priority measures in this direction" confirming irreversibility of Ukraine's European integration, which aims joining the European Union. It was also noted that Ukraine as a European state that shares a common history and values with the European Union has the right to apply for a membership in the European Union in accordance with Article 49 of the Treaty on European Union. By this Resolution the Verkhovna Rada of Ukraine recommended the Acting President of Ukraine and the Cabinet of Ministers of Ukraine to fulfill a number of immediate steps in the sphere of European 497 integration, especially in the context of Ukraine – EU Association Agreement conclusion. (Ukraine – EU Relations, 2012) In May 2014, presidential election was held in Ukraine and the winner was Petro Poroshenko.He is one of the biggest Ukrainian businessmen, who promote orientation to the West and closer ties with the EU. The signing of Ukraine – EU Association Agreement in June 2014 has launched the process of development of a qualitatively new form of relations on the principles of political association and economic integration. In July 2014, there was a shot down of the civilian flight MH17, which was probably done by pro-Russian rebels using Russian military technics. This led to even greater internationalization of the crisis, as on board of an aircraft was killed 298 passengers mostly Dutch and Malays. (Ukraine crisis: Timeline, 2014) In August 2014, there have been several success of counter-terrorist operations made by Ukrainian army in eastern Ukraine, to which Russia responded by strengthening the armed units and setting up a new front in the south of Ukraine. In September 2014, truce has been signed in Minsk with mediation of Belarusian President Alexander Lukashenko. This truce is still on both sides often violated and reports of new casualties on both sides of the conflict are appearing in regular intervals. During the signing of the Association Agreement on the 27th of June 2014 and during its ratification on the 16th of September 2014, respectively the President of Ukraine Peter Poroshenko and the Parliament of Ukraine announced statements that Ukraine considers the Association Agreement as further step towards ultimate goal of the European integration – full membership of Ukraine in the European Union. In October 2014, pro-European political parties led by Peter Poroshenko and Viktor Jaceňuk have won the parliamentary elections, which later formed a coalition. In late October, an agreement on gas supplies has been also signed, which temporarily solve the problem of energy security for both Ukraine and European states in Central Europe. Conclusion Situation in Ukraine has threatened several significant international actors including European states, the USA and Russia. A positive outcome of this postCold War confrontation may depend not only on the unanimity of the EU’s Member States that should be ready and willing to stand up to Russia, but also on the capacity of the EU and NATO to quickly transform its “soft and hard power” instruments and appropriately use them in the conflict region. The geopolitics and the geostrategy of different international players may continue to play a big role in that process that can result in profound changes to the EU’s and NATO’s policies towards the Eastern Partnership region. Such changes may affect the whole system of international order, which in turn can result in a shift in the world's security environment. 498 Since the collapse of the Soviet Union, the international system has had a unipolar structure. The construction of new Union´s role and duty has different shapes and forms - the French visions of the EU as an actor re-balancing the system, the Chinese visions of the strongest EU in a system of shared interest in “democratic” international relations. Such construction undermines a long tradition of transatlantic solidarity and might seem to deny the necessity of cooperation with the sole remaining superpower. Enlarging scope of the EU presence and actorness in world security problems, conflicts, environmental issues, international criminal justice system, human rights and sustainability indicates such development with a certain inevitability. References: BRETHERTON, CH., VOGLER, J. 2006. The European Union as a Global Actor. London and New York: Routledge, 2006. 274 s. ISBN 0-415-28245-4. BURAKOVSKY, I. et al. 2000. Roadway into the Future – Roadway to Europe: Ukraine´s European Integration. Kiev: Centre for European and International Studies, 2000. MANNERS, I. 2001. Normative Power Europe: The International Role of the EU. [online] In The European Union between International and World Society – European Community Studies Association Biennal Conference [cit.20.10.2014] Dostupné na internete: aei.pitt.edu/7263/1/002188_1.PDF President Signed Law of Ukraine On the Foundations of Domestic and Foreign Policy. 2010. [online] Religious information service Ukraine, 15, July 2010. [cit.28.10.2014] Dostupné na internete: http://risu.org.ua/en/index/all_news/state/legislation/36488/ RATSIBORYNSKA, V. 2014. Common security challenges and risks in the EUUkraine relations [online] [cit.28.10.2014] Dostupné na internete: http://www.euractiv.com/sections/global-europe/common-security-challenges-andrisks-eu-ukraine-relations-308884 SMITH, K. E. 2005. Still ‘civilian power EU?’ [online] In European Foreign Policy Unit Working Paper 2005/1 [cit.20.10.2014] Dostupné na internete: personal.lse.ac.uk/.../efpuworkingpaper2005-1.pdf Ukraine – EU Relations. 2012. [online] Ministry of foreign affairs of Ukraine, 2012. [cit.28.10.2014] Dostupné na internete: http://ukraine-eu.mfa.gov.ua/en/ukraineeu/relations Ukraine crisis: Timeline. 2014. [online] BBC news Europe13.11.2014 [cit.14.11.2014] Dostupné na internete: http://www.bbc.com/news/world-middle-east26248275 MEARSHEIMER, J. J. 2014.Why the Ukraine Crisis Is the West’s Fault. The Liberal Delusions That Provoked Putin. [online] In Foreign affairs. September/October 2014 Issue, [cit.28.10.2014] Dostupné na internete: http://www.foreignaffairs.com/articles/141769/john-j-mearsheimer/why-the-ukrainecrisis-is-the-wests-fault 499 RUSKÉ ČEKÁNÍ NA EVROPSKOU „NEOKONZERVATIVNÍ REVOLUCI“ - VZÁJEMNÁ POTŘEBA POLITICKÉ PODPORY EVROPSKÉ KRAJNÍ PRAVICE A RUSKA RUSSIAN WAITING FOR EUROPEAN “NEOCONSERVATIVE REVOLUTION“ - MUTUAL NEED OF POLITICAL SUPPORT OF EUROPEAN FAR-RIGHT AND RUSSIA Štěpán Strnad1 ABSTRACT In the present days we can observe an “open commitment” of some European far-right parties (such as the Front National in France, Vlaams Belang in Belgium, Jobbik in Hungary, or Golden Dawn in Greece) to Russia, and their praising Russia’s actions in Ukraine and Crimea. The aim of the article is to describe contours of Russia’s establishment-far-right parties’ political alliance in the sphere of ideological and political platform. Author analyzes character of Russian nationalism and far-right streams, influencing current governmental geo-strategy of the Russia Federation. Text focuses on political forms of mutual collaboration of far-right parties in Europe and the administration of Russian president Vladimir Putin. Key words: far-right parties, Russia, European Union, Crimea, Political alliance, Nationalism Úvod V souvislosti s ruskou anexí Krymu a následným referendem jeho občanů na jaře roku 2014 v otázce připojení této dnes bývalé autonomní ukrajinské oblasti k Ruské federaci, jsme mohli zaznamenat na evropské politické scéně silnou a též jedinou podporu tohoto zahraničně-politického kroku prezidenta Vladimira Putina. Ta přišla ze strany evropských krajně pravicových, nacionalistických a populistických politických stran. Lídři krajně pravicových stran adorovali osobu ruského prezidenta a jeho „krymské tažení“. Mezi nejhlasitější patřili například Matteo Salvini (Liga Severu), Geert Wilders (Strana pro svobodu), Marine Le Pen (Národní Fronta) aj. Politická podpora krajně pravicových subjektů Evropy se neodehrávala pouze v rétorické rovině, ale odrazila se ve výrazně politicko-proklamativní úloze a přítomnosti řady zástupců těchto subjektů jako nezávislých pozorovatelů Štěpán Strnad, Mgr., PhD., odborný asistent, Katedra společenských věd, Policejní akademie České republiky v Praze, Lhotecká 559/7, 143 01 Praha 4, Česká republika, [email protected]. 1 500 průběhu krymského referenda, konaného na konci března tohoto roku2. Své zástupce vyslaly např. Svobodná strana Rakouska a Aliance pro budoucnost Rakouska, belgický Vlámský zájem, bulharská Ataka, francouzská Národní fronta, maďarský Jobbik, polská Sebeobrana, němečtí Die Linke a další (Šlechta, 2014). Přestože někteří pozorovatelé a komentátoři mezinárodní politiky upozorňují na jistou ideologickou schizofrenii tohoto politického spojenectví ruské vlády a krajně pravicových politických stran Evropy, odkazem na ruskou vládní propagandistickou rétoriku, založenou na protifašistickém boji proti současné fašizující se ukrajinské vládě a národní politice, politická logika ruské vazby na evropské nacionalisty má své strategické, či přímo geostrategické opodstatnění a významově přesahuje aktuální dění na Ukrajině. Události na Krymu a současná ukrajinská občanská válka umocnily a výrazněji odhalily ono dlouhodobé strategické partnerství. Přestože většina krajně pravicových politických stran nesdílí ruské geopolitické ambice obnovení „sovětských“ hranic impéria, pro nacionalistické subjekty je jistá část vnitřní i zahraniční politiky prezidenta Putina vzorem zajišťování a obrany národní suverenity státu a konzervativních národních společenských hodnot v kontextu kolabujícího evropského multikulturalismu. Cílem příspěvku je tak představit kontury výše naznačeného politického spojenectví v oblasti ideologické a politické platformy, a to pomocí analýzy charakteru ruského nacionalismu a krajně pravicových politických proudů, ovlivňujících současnou vládní geostrategii Ruské federace, společně s politickými formami spolupráce krajně pravicových stran Evropy s administrativou ruského prezidenta Vladimira Putina. 3 1 Společné ideologické linie Se sílícími politickými pozicemi krajně pravicovým politických stran Evropy, ať již na regionální, státní či supranacionální úrovni, se čitelněji odhaluje ideologická linie spojující tyto subjekty s ruskou vládní politikou vůči Evropské unii, kterou je možné interpretovat v rámci širších geostrategických zájmů. S příchodem Vladimira Putina do čela Ruské federace začíná nová etapa a proměna zahraničně politické orientace a charakteru geostrategie, založená na snaze restaurovat status země jako světové velmoci. Tyto ambice jsou úzce provázány s modernizačním procesem země, opřeným o prostředky energeticko-průmyslových zdrojů (Stent, 2008). Příspěvek vznikl v prosinci 2014. Ve vztahu k zvolené perspektivě analýzy krajní pravice, autor pojmově vychází z definice a klasifikace krajně pravicových politických stran Petra Kopeckého a Case Muddeho (2002). 2 3 501 Ruský prezident prezentuje svoji zahraniční politiku a její cíle termínem – Euroasijská unie4 – který představil jako předseda vlády roku 2011 v deníku Izvestia (Putin, 2011). V duchu této doktríny mám být Ruskem garantován postsovětským státům rozvoj a „skutečná suverenita“, bez neopodstatněných a zbytečných omezení Evropské unie. Putinova ideová reformulace zahraniční a vnitřní politiky státu je založena a autoritativním způsobu rozhodování, politice „práva a pořádku“, nacionalismu a „statismu“ (centralizaci moci v rukou exekutivy). Vše je legitimizováno důrazem a proklamací obrany tradičních konzervativní hodnoty ruské společnosti, které jsou v silném kontrastu s dekadentními hodnotami postmaterialistické a konzumní západní společností států Evropské unie a Spojených států amerických. János Ladányi a Iván Szelény popisují tuto ideologickou formu současného ruského vedení termínem – postkomunistický neokonzervatismus (2014, cit. dle Political Capital Policy Research and Consulting Institute, 2014, s. 3). V námi sledovaném kontextu ideologické blízkosti a zájmů Ruska a evropských krajně pravicových stran, se tedy silné „anti-unijní“ postoje krajní pravice s téměř totožným neokonzervativním ideovým profilem, zdají být ideologicky slučitelné s „neoimperiálním“ konceptem ruské zahraniční politiky. Činí tak z evropské krajní pravice jediného přijatelného politického spojence v zájmech Ruské federace směrem k evropskému prostoru, ve kterém podle Dietra Dettkeho (Bedard, 2014, s. 1) narůstá míra intolerance vůči etnickým a národnostním minoritám, antisemitismus a anticikanismus. Krajně pravicové i krajně levicové politické subjekty přispívají svojí rétorikou k výrazné společenské polarizaci v otázkách multikulturalismu a evropské integrace. Proto je podle Petera Kreka (Bedard, 2014, s. 1) důležité analyzovat vazby evropské krajně pravicové i levicové politické scény s ruskou administrativou, která se potýká s podobnými problémy multietnického státu. Dále upozorňuje na otevřenou podporu Putinovy politiky některými lídry krajně pravicových stran, jako je francouzská Národní fronta, belgický Vlámský zájem, maďarský Jobbik či řecký Zlatý úsvit. Hlasy poslanců Evropského parlamentu (EP) za tyto strany byly využity například proti hlasování o resoluci EP „Priority vztahů EU se zeměmi východního partnerství“ či „Ruský tlak na země východního partnerství a zvláště destabilizace východní Ukrajiny“. V této souvislosti se Institut politického kapitálu (2014, s. 6-8) pokouší nabídnout určitou klasifikaci evropských krajně pravicových stran na základě jimi mediálně prezentovaného vztahu a politických vazeb k Rusku. Euroasijská hospodářská unie (EAHU), jako předstupeň Euroasijské unie, začne fungovat 1. Ledna 2015. Rusko, Kazachstán a Bělorusko má tak vytvořit hospodářskou protiváhu k Evropské unii, jejichž jednotný euroasijský trh se 170 miliony obyvatel má být po Evropské unii, Spojených státech a Číně dalším centrem světové ekonomiky. Snahou „Kremlu“ bylo také začlenit do EAHU i Ukrajinu. Podle některých ruských hospodářských expertů je unie bez Kyjeva pouhým torzem. Rusko nyní jako iniciátor unie doufá, že následovat budou ostatní postsovětské státy (ČT24, 2014). 4 502 Do první kategorie, označené „věrní“, by patřila většina sledovaných stran , které otevřeně a aktivně projevují sympatie vůči Rusku (např. francouzská Národní fronta, maďarský Jobbik, italská Liga severu a Nová síla, belgický Vlámský zájem aj.). V této kategorie můžeme rozlišit dvě někdy se překrývající formy podpory. Některé strany propagující silnější ekonomické vazby s Ruskou federací mohou deklarovat své sympatie založené na vyhodnocení vztahu k zahraniční a ekonomické politice, a to bez ohledu na ruský ekonomický a sociální režim jako politický model. Druhou kategorie, „otevřené či neutrální“, by zastupovaly strany, které projevují víceméně negativní či neutrální přístup vůči Rusku, přičemž v některých otázkách podporují ruské zájmy. Jedná se o subjekty, které svou rétorikou přizpůsobují potřebám domácího i zahraničního prostředí, kdy dochází nejčastěji k odsuzující rétorice Ruska na domácí scéně, nicméně na té zahraniční k vytváření a podpoře politických aliancí s ruskými subjekty (např. nizozemská Strana pro svobodu, Švédští demokraté či Dánská lidová strana). Třetí kategorie představuje „nepřátelské“ strany, které se většinou nacházejí ve státech ruského „blízkého zahraničí“, jejichž státy jsou v trvalém politickém konfliktu či minimálně tenzi s Ruskem, vlivem konfliktních otázek přítomnosti národnostních menšin (Strana velkého Rumunska, litevská Za otčinu a svobodu či finští Praví Finové). Jedním z totožných ideových zájmů evropské krajní pravice a Ruska je dezintegrovat Evropskou unii, která pro oba aktéry, byť z odlišných důvodů, ale rétoricky shodně, představuje hrozbu národní suverenity. Jobbik dokonce navrhuje spolu s Ruskem a EU vytvořit Euroasijskou unii, podobně Národní fronta hovoří o tzv. Panevroské unii. Podle Petera Kreka (Bedard, 2014, s. 2) souvisí euroasijská ideologie úzce s autoritativním, nacionalistickými, státocentrickými a ortodoxními hodnotami ruského režimu, s kořeny již v carském Rusku. Současná forma „staronového“ ruského nacionalismu absorbovala v průběhu 20. století různé principy řady ideologických proudů, jako byl fašismus, bolševismus či sovětský expanzionismus. Takto ideologicky vystavěná politická identita se přirozeně zamlouvá krajně pravicovým subjektům Evropy, kritizujícím identitu Evropy a potažmo Evropské unie, odrážející dekadentní Západ s jeho slabými liberálními hodnotami a politickou praxí. 5 24 krajně pravicových stran ze států EU – FPÖ (Rakousko), VB (Belgie), ATAKA (Bulharsko), HSP (Chorvatsko), DSSS (ČR), DF (Dánsko), EIP (Estonsko), PS (Finsko), FN (Francie), NPD (Německo), XA (Řecko), PVV (Nizozemsko), Jobbik (Maďarsko), LN, FN (Itálie), VL-TB/LNNK (Litva), TT (Lotyšsko), SPR, LRP (Polsko), PRM (Rumunsko), SNS, L´SNS (Slovensko), SD (Švédsko), BNP (Velká Británie). 5 503 2 Charakter ruského nacionalismu a krajní pravice Pokud bychom chtěli zasadit vývoj a formy ruského nacionalismu 6 do evropského kontextu a podrobit komparativní analýze, půjde to podle Martina Laryše (2008, s. 4) velmi obtížně. Vymyká se zařazení do ustálených vzorců geneze fenoménů národa a nacionalismu v Evropě. Miroslav Mareš (2003, s. 84) vychází z klasifikace von Beymeho, který přisoudil Rusům dlouhou státní tradici a etatickou kontinuitu, vysoké etnické vědomí, vycházející z vysokého stupně etnické homogenity (což dnes již tolik neplatí). Konec bipolární konfrontace, rozpad sovětského impéria a celkové geopolitické změny poslední dekády 20. století výrazně zasáhly politické priority Ruské federace a vedly k reformulaci strategických cílů. V jejich rámci se nacionalismus stal jedním z elementárních konstitutivních prvků „nového“ Ruska. Ve vnitřní politice státu byl nacionalismus použit pro označení „nepřátel“ ekonomické transformace a jako argument vysvětlení sociálních problémů společnosti (Holzer, 2004, s. 222). Tato skutečnost mimo jiné vedla k úspěšnému etablování krajně pravicových subjektů. Andreas Ulmand (2008) hovoří o třech historických vývojových formách ruského nacionalismu – presovětském, sovětském a postsovětském. V současné třetí vývojové formě jsou obsaženy nejen prvky nacionalismů předešlých, ale jsou v něm myšlenky různých nacionalistických hnutí importovány ze Západu. Ideologická a politická blízkost současného ruského režimu s krajně pravicovými politickými stranami Evropy vychází tak z „atraktivity“ ruského autoritativního politického režimu a jeho lídra, vládnoucího „pevnou rukou“, používajícího velmocenskou rétoriku a potlačujícího „ultraliberální“ svobody. Krajní pravice oceňuje i státem kontrolované strategické sektory hospodářství a silný důraz národní zájmy v zajišťování domácího trhu a státem kontrolované ekonomiky. Krajně pravicové politické strany Evropy představují pro orientaci a cíle ruské zahraniční politiky vůči Evropské unii a evropské politice Spojených států amerických jediného možného „proruského“ partnera, byť tato stranická rodina je výrazně vnitřně heterogenní, co do konzervativních hodnot, míry odmítání evropského integračního procesu, odmítání liberálních společenských a politických principů atp. Současný ruský nacionalismu je možné rozdělit do dvou dominantních proudů. První z nich je složen podle Marlene Laruelle (2006, s. 13) či Thomase Parlarda (2005, s. 76) z panslavistů a monarchistů, kteří reprezentují etnocentrickou a politicky archaickou vizi směřování Ruska. Tento etnocentrický přístup klade důraz na vnitřní vývoj státu, s cílem budování monoetnické (rusifikované) společenské struktury. Své nepřátele vidí zásadně uvnitř státu, proto se geopolitická strategie orientuje izolacionisticky. Druhý proud je tvořen zastánci euroasianismu, komunismu a centralismu, kteří upřednostňují posilování státní moci před etnickým cítěním, a kteří se soustředí především na budoucí úlohu státu v mezinárodních vztazích. Tento euroasianismus klade důraz na mezinárodní expanzi, s čímž souvisí budování multinárodnostního impéria, jehož nepřátelé se nacházejí vně hranic státu. V současnosti především na Západě. 6 504 V samotném Rusku je pak otázka krajně pravicové scény typologicky obtížněji uchopitelná vzhledem k samotné podstatě autoritativního režimu, v němž dochází k silné regulaci veřejné politiky. Tím se krajní pravice stává spíše sítí zájmových skupin než politických stran a hnutí v tradičním evropském pojetí a terminologickém vymezení (Verchovskij, 2007, cit. dle Laryš, 2008, s. 9). Martin Laryš (2008, s. 9-12) nabízí typologii politických proudů ruské krajné pravice, kdy rozlišuje pět ideových směrů7, z nichž právě neoeurasianismus, získal po rozpadu Sovětského svazu mezi ruskou inteligencí výraznou popularitu, a to důrazem na ruskou „vlastní cestu“ identity mezi Západem a Východem, důrazu na dvojí etnickou bázi (slovansko-turkickou) a ideu euroasijské civilizace, odlišené od evropské demokracie a asijské despocie. Vliv tohoto směru se nejvýrazněji projevuje provázáním jeho proponentů se státním režimem, resp. vládnoucí elitou (poslanci Státní Dumy, ministry, členy prezidentské administrativy a jiných vysokých státních úředníků). Své ztělesnění nachází v politickém hnutí Mezinárodní euroasianistické hnutí a jeho mládežnické organizaci Euroasianistický svaz mládeže. Za hlavního ideologa a respektovaného politického odborníka je považován Alexandr Dugin8. Vedle neoeuroasianismu jsou to - pravoslavně-monarchistický tradicionalismus, ztělesněný hnutími (Národně vlastenecká fronta Pamjať, Svaz „Křesťanská obroda“ či Svaz ruského lidu), jejichž náboženský dogmatismus a zahleděnost do historie předrevolučního Ruska ho zcela marginalizují ve veřejném prostoru, zvláště v sekularizované postsovětské společnosti. Neonacismus, pramenící z protestní romantizace nacismu mládeží na sklonku sovětské éry, reprezentovaný v současnosti řadou politicky marginálních subjektů, z nichž nejmedializovanější jsou například Národně-socialistický spolek či Slovanský svaz. Přes bezvýznamný politický potenciál, představují neonacistická hnutí (zvláště hnutí Skinheads) nebezpečného aktéra, který má potenciál k politickému násilí, cílenému proti neevropským etnikům. Populistická radikální pravice, reprezentovaná dlouhodobě stabilní parlamentní stranou Liberálně-demokratická strana Ruska, kombinující populismus, ruský nacionalismus, ekonomický protekcionismus a pragmatismus. Její geopolitická orientace souzní se státním režimem, resp. prezidentskou stranou Jednotné Rusko v silném protizápadním odporu a touze územně expandovat do původních hranic sovětského impéria. Etnocentrismus, výrazněji se projevující až po roce 2000 důrazem na etnicky „čisté“ Rusko, reprezentovaný Hnutím proti nelegální imigraci či Velikým Ruskem, které bychom mohly svým charakterem připodobnit protipřistěhovaleckým západoevropským krajně pravicovým stranám. Zvláštní fenomén v rámci tohoto ideového směru tvoří tzv. „rudí patrioti“ či „komunopatrioti“, u kterých směšování krajně pravicových a krajně levicových prvků tvoří jedno z ruských specifik, což do značné míry ztěžuje jasnou klasifikaci. Jedná se o určitý „hybrid“, mísící komunismus a nacionalismus, odkazující na idealizaci sovětského impéria, tradice bolševismu a stalinismu, reprezentované občanskými hnutími jako je Svaz důstojníků, Fronta národní spásy či parlamentní Komunistickou stranou Ruské federace. 8 Politolog, sociolog a filozof, působící na Lomonsově univerzitě v Moskvě, od roku 1998 poradce Předsedy Státní Dumy, od roku 1999 předseda sekce „Centra geopolitických expertíz“ v rámci Expertně-konzultativní rady pro problémy národní bezpečnosti při Předsedovi Státní Dumy a postupně poradce nejvyšších ústavních činitelů, přednášející mimo jiné na Generálním štábu Ruské federace. Po nástupu Vladimira Putina do funkce prezidenta Ruské federace došlo k úzkému provázání jeho vědeckého trustu s prezidentskou 7 505 Je důležité zdůraznit, že nacionalismus prostupuje celým ruským stranickým spektrem, nikoli pouze krajně pravicovým, nýbrž je „využíván průřezově od radikální levice po extrémistickou pravici s jistým oslabením (nikoli však absencí) v liberálně orientovaném pravém středu“ (Holzer, 2004, s. 236). Tato skutečnost mimo jiné má za následek to, že na ruskou stranickou mapu je obtížné aplikovat koncepci západního pojetí ideologických rodin, ve které například chybí silné sociálně demokratické hnutí, které by reprezentovalo umírněnou reformní levici a silné konzervativní hnutí, reprezentující umírněnou pravici. Tento prostor tak svým velmi specifickým způsobem vyplňuje proprezidentská strana moci Jednotné Rusko, která se snaží o kombinaci konzervativních hodnot ruské společnosti, idejí volného obchodu a úlohy silného státu, což neznamená nic jiného než hledání odpovědí na rostoucí možnosti a požadavky nového ruského kapitalismu a zároveň za ním (a nad ním) stojícího státu (Balabán, 2004, s. 27). Tento proces je spojen s nutností nově definovat a řešit politické, ekonomické a bezpečnostní zájmy nového „liberálního impéria“9. Vzájemná politická podpora Užší proklamativní linie mezi evropskou krajní pravicí (zvláště tou středoevropskou) a ruskou vládnoucí elitou je možné zaznamenat od roku 2008 v souvislosti s podporou ruské vojenské operace v Gruzii.10 Pro euroskeptickou krajní pravici představovalo krymské referendum zásadní moment, který jí umožnil přeformulovat svůj odpor k Evropské unii a posílit svůj vliv v domácí administrativou (Kalinič, Naxera, 2011). Jeho publikace Základy geopolitiky: ruská geopolitická budoucnost je považována za základní dílo současné ruské geopolitické školy. Ta v duchu teorií Alexandra Dugina obhajuje koncept euroasianismu jako jediné alternativy s teoretickým potenciálem vůči globalizačnímu procesu Spojených států amerických. Euroasianimsus je vnímám jako protivážný koncept k atlantismu. Dugin se přiklání k Huntingtonovské koncepci „střetu civilizací“, ve které se musí ruský národ připravit na „obranu své národní pravdy, nejen proti svým nepřátelům, ale také proti svým spojencům“ (Laruelle, 2006, s. 8). Dugin tak volá po územní restauraci Sovětského svazu a reorganizaci Ruské federace, a to nejen do oblasti Baltu a stření a východní Evropy, ale také Mandžuska, Mongolska Tibetu a Balkánu (Laruelle, 2006, s. 8) 9 První použití tohoto označení ekonomicky se transformujícího Ruska v 90. letech je přisuzováno Anatoliji Čubajsovi, místopředsedovi vlády odpovědného za privatizační program v letech 1994 – 1996. 10 V květnu minulého roku byl hostem Státní Dumy a Moskevské státní univerzity lídr Jobbiku Gábor Vona, který se mimo jiné setkal i s Alexadrem Duginem. Podobně bulharská Ataka podporuje otevřeně prezidenta Putina a jeho zahraniční politiku, což bylo v roce 2012 ilustrováno moskevskou cestou jejího lídra Volena Siderova k příležitosti oslavy Putinových šedesátých narozenin a v současnosti výhružkami Siderova o ukončení podpory menšinové vlády v případě pokračující vládní podpory „unijních“ sankcí vůči Rusku (Polyakova, 2014). 506 politice hlasitějším upozorňováním a adorací ruských vládních kroků vůči Ukrajině v duchu silného nacionálního smýšlení a sociálního konzervatismu.11 Evropská krajní pravice je výrazně kritická k vměšování Spojených států amerických v otázce současné Ukrajiny a od počátku kritizovala americkou kampaň uvalení ekonomických sankcí na Rusko.12 Politická podpora kremelské administrativy „přátelských“ krajně pravicovým politickým subjektům vychází z pojetí ruské veřejné diplomacie, směřované primárně ke státům „blízkého zahraničí“. Podle Sinikukky Saari (2011, s. 3-5) z Finského institutu mezinárodních vztahů dochází k realizaci třemi hlavními způsoby. Jednak pro-aktivním politickým zapojováním se, zahrnujícím vytváření sítě kontaktů na zahraniční proruské politické partnery, podporou a organizací vzniku proruských politických stran v zahraničí a exportem politických technologií a volebního poradenství. Za druhé se jedná o tzv. NGO diplomacii, tedy podporu subjektů zahraniční občanské společnosti prostřednictvím asistence a formování prorusky orientovaných nevládních organizací různého charakteru (mládežnického, etnického a separatistického) a odborných „think tanků“. Třetím způsobem je vytváření a řízení příznivého mediálního prostředí, obsahující podporu proruských médií a ovlivňování veřejného mínění na domácí i zahraniční scéně. Ruský vliv nemusí být efektivní pouze díky přímým vztahům s vybranými politickými stranami, ale také díky „oživení“ vlivu příslušné stranické rodiny na úrovni EU. K posilování vlivu krajně pravicové stranické rodiny slouží také podpora konání konferencí13 s ruskou asistencí a podpora formování politických aliancí mezi jednotlivými krajně pravicovými subjekty. Například Marin Le Pen označila v této souvislosti EU jako o „anti-demokratickém monstrum“ a obhajovala postup Vladimira Putina, který koná to, „co je dobré pro Rusko a Rusy“ (Shekhovtsov, 2013). Podobně lídr UKIP Nigel Farage se vyjadřuje o ruském prezidentovy jako o brilantním stratégovy, který dokáže přelstít Západ a kterého nejvíce obdivuje ze světových státníků. 12 Vůdkyně Národní fronty hovořila o americké vměšování do evropských záležitostí a zdůraznila úlohu ruského prezidenta jako obránce křesťanského dědictví a evropské civilizace (Shekhovtsov, 2013). V červnu minulého roku se v Moskvě setkala s předsedou Státní Dumy Sergejem Naryshkinem a vicepremiérem Dimitrym Rogozinem. Právě druhý jmenovaný zastával v letech 2008-2011 pozici ruského velvyslance při NATO, v období kdy bylo odmítnuto ukrajinské a gruzínské členství v této organizaci. Podle Alexeje Titkova (2006) patřil Rogozin k společným vůdcům krajně pravicové strany Rodina, společně se Sergejejem Glazyevem, poradcem Vladimira Putina ve věcech ekonomické a politické integrace postsovětského prostoru. Glazyev v září minulého roku prohlásil, že pokud Ukrajina přistoupí k Asociační dohodě s Evropskou unií, nebude ji moci Rusko nadále garantovat státní suverenitu a nevylučuje ruskou intervenci v případě zájmu proruských regionů (Walker, 2013). 13 V listopadu minulého roku byla například v Moskvě pořádána společná tisková konference zástupců Britské národní strany, italské Nové síly a řeckého Zlatého úsvitu k příležitosti jejich návštěvy ruské metropole (Political Capital Policy Research and Consulting Institute, 2014, s. 11 507 Vzájemné výhody sledované spolupráce mohou být spatřovány ve dvou oblastech. Jednak politické, kdy krajně pravicové strany získávají ideologickou podporu své programatiky a legitimizačního politického partnera, a jednak v diplomatické, která umožňuje ruskému vedení získávat podporu a reciproční legitimitu na evropské úrovni od partnerů, kteří takto rozšiřují ideologii euroasianismu a destabilizují Evropskou unii. Otázkou je do jaké míry či zda vůbec dochází k financování vybraných krajně pravicových stran ruskou mocí. V této souvislosti je v současné době výrazně medializována půjčka 9 milionů eur Národní fronty u První česko-ruské banky (Turchi, 2014). Návštěva Marine Le Pen v létě roku 2013 v Sevastopolu je dávána do souvislosti s podporou formování proruských krajně pravicových organizací na Krymu (Shekhovtsov, 2013). Závěr Přestože události krymského referenda a ukrajinské občanské války zintenzivnily vzájemné politické vazby evropské krajní pravice a ruské vládní moci, zůstává otázkou, jak dlouho a s jakým koncem přetrvá tento „přátelský“ vztah. Význam výsledků krajně pravicových stran v květnových „evropských“ volbách můžeme stručně shrnout – voličská účast je trvale nízká, Evropský parlament je slabý a i přes výrazné volební vítězství zůstává krajně pravicová scéna frakcionalizována do vzájemně soupeřících aliancí. Nicméně tyto volby mohou být jakousi předzvěstí důležitých posunů v národních politikách. Jak roste deziluze Evropanů z Evropské unie, prozatím marginalizovaná krajní pravice na národních scénách může začít stále více získávat své „obecenstvo“. V případě, že by se námi sledované politické spojenectví ukázalo být časově přechodným, poskytlo kremelské administrativě alespoň podporu ve složité mezinárodní situaci, do které se Rusko dostalo svojí přímou intervencí na Ukrajině. V případě pokračování úzkých politických (a zejména ekonomických) vazeb Ruska a evropské krajní pravice, může prezident Putin zesilovat vliv na evropskou (EU) zahraniční politiku v dlouhodobém horizontu. Se sílícími nacionalistickými stranami v členských státech EU mohou být centristické strany nakonec „donuceny“ připustit „anti-evropské“ a pro-ruské postoje a veřejné naladění, pokud budou chtít opět obhajovat své volební pozice. Z obavy z volebního potenciálu krajně pravicových stran mohou „mainstreamové“ strany začít projevovat silnější neochotu jednoznačně se politicky vymezovat vůči 6). Podobně zástupci Jobbiku a Zlatého úsvitu byly hosty na kongresu Ruské národní fórum, konaném v říjnu tohoto roku v Sankt Peterburgu, kterého se účastnilo 1500 hostů a tématem prostupujícím všemi diskusními okruhy byl národ a nacionalismus (Russian National Forum, 2014). V prosinci minulého roku se na volebním sjezdu Ligy severu v Turíně setkali lídři nizozemské Strana pro svobodu, Svobodné strany Rakouska, zástupci francouzské Národní fronty, belgického Vlámského zájmu, Švédských demokratů a Spojeného Ruska (Political Capital Policy Research and Consulting Institute, 2014, s. 6). 508 Rusku. S tím může nastat riziko slábnoucí zahraničně-politické jednoty Evropy (resp. EU) ve vytváření geopolitické protiváhy ruským geostrategickým euroasijským projektům. Slovy Alexandra Dugina, krajně pravicové strany Evropy představují „evropskou Evropu, kterou před námi skrývají. To je ta Evropa, s níž Rusko musí samozřejmě spolupracovat“ (Just, 2014). Literatura: BALABÁN, M. 2004. Nová ruské vojenská doktrína a její mezinárodněpolitický a regionální kontext [online]. In Mezinárodní politika, 2004, č. 9 [cit. 20. 12. 2014]. Dostupné na internetu: http://www.ceses.cuni.cz/ceses-74-version1balaban_mp_2004_9.pdf BEDARD, K. 2014.Russian’s Far Right and Far Left Friends in Europe [online]. Wilson Center, Global Europe Program [cit. 20. 12. 2014]. Dostupné na internetu: http://www.wilsoncenter.org/sites/default/files/Russia%27s%20Far%20Right%20and %20Far%20Left%20Friends_summary_formatted.pdf CŤ24. 2014. Putin si plní sen o mocném svazu – potvrdil vznik Euroasijské unie [online]. Česká televize, 3. 10. 2014. [cit. 20. 12. 2014]. Dostupné na internetu: http://www.ceskatelevize.cz/ct24/ekonomika/288141-putin-si-plni-sen-o-mocnemsvazu-potvrdil-vznik-euroasijske-unie/ HOLZER, J. 2004. Politické strany Ruska – hledání identity, Brno: CDK, 2004. JUST, J. 2014. Rusko žije vyhranou válkou. Přitom velebí krajní pravici [online]. Aktuálně.cz, 23. 5. 2014. [cit. 20. 12. 2014]. Dostupné na internetu: http://zpravy.aktualne.cz/zahranici/rusko-bojuje-s-revizionismem-pritom-vabi-krajnipravici/r~f752d7b2e0d811e3852c002590604f2e/ KALINIČ, P., NAXERA, V. 2011. Politická teorie a geopolitika A. G. Dugina [online]. Rexter, 2011, č. 2 [cit. 20. 12. 2014]. Dostupné na internetu: http://www.rexter.cz/politicka-teorie-a-geopolitika-a-g-dugina/2011/11/03/ KOPECKÝ, P., MUDDE, C. 2002. The Two Sides of Euroscepticism. Party Positions on European Integration in East Central Europe [online]. European Union Politics, September 2002 vol. 3 no. 3, pp. 297-326 [cit. 20. 12. 2014]. Dostupné na internetu: http://m.eup.sagepub.com/content/3/3/297.full.pdf LADÁNYI J., SZELÉNYI I. 2014. Post-communist neo-conservatism [online]. Élet és Irodalom, year 56, 2014, issue 8, February 21 [cit. 20. 12. 2014]. Dostupné na internetu: http://www.es.hu/ladanyi_janos8211;szelenyi_ivan;posztkommunista_neokonzervativi zmus;2014-02-19.html LARUELLE, M. 2006. Aleksandr Dugin: A Russian Version of the European Radical Right? [online]. Kennan Institute Occasional Papers, Woodrow Wilson International Center for Scholars (WWICS), Washington DC, United States, Kennan Institute, Washington DC, United States, 2006. [cit. 20. 12. 2014]. Dostupné na internetu: HTTP://WWW.ISN.ETHZ.CH/DIGITALLIBRARY/PUBLICATIONS/DETAIL?ID=20571 LARYŠ, M. 2008. Komparativní analýza nacionalismu a ideových zdrojů krajně pravicových subjektů v Rusku a na Ukrajině po rozpadu SSSR [online]. 509 Středoevropské politické studie, 2008, 2-3, X, jaro-léto[cit. 20. 12. 2014]. Dostupné na internetu: http://www.cepsr.com/clanek.php?ID=342 MAREŠ, M. 2003. Pravicový extremismus a radikalismus v ČR. 1. vyd. Brno: Barrister & Principal, Centrum strategických studií, 2003. PARLAND, T. 2005. The Extreme Nationalist Threat In Russia: The Growing Influence of Western Rightist Ideas, London – New York: Routledge Curzon, 2005. POLITICAL CAPITAL INSTITUTE. 2014. The Russian connection. The spread of pro-Russian policies on the European far right [online]. 2014, March 14, Political Capital Policy Research and Consulting Institute [cit. 20. 12. 2014]. Dostupné na internetu: www.riskandforecast.com/useruploads/files/pc_flash_report_russian_connection.pdf POLYAKOVA, A. 2014. Strange Bedfellows: Putin and Europe’s Far Right [online]. World Affairs, September/October 2014. [cit. 20. 12. 2014]. Dostupné na internetu: http://www.worldaffairsjournal.org/article/strange-bedfellows-putin-andeurope%E2%80%99s-far-right PUTIN, V. 2011. A new integration project for Eurasia: The future in the making [online]. Permanent Mission of the Russian Federation to the European Union. Article by Prime Minister Vladimir Putin ("Izvestia", 3 October 2011) [cit. 20. 12. 2014]. Dostupné na internetu: http://www.russianmission.eu/en/news/article-prime-ministervladimir-putin-new-integration-project-eurasia-future-making-izvestia-3 #sthash.tMF283TV.dpuf RUSSIAN NATIONAL FORUM. 2014. [online]. October, 3-4, St. Petersburg, Intelligent Design Bureau [cit. 20. 12. 2014]. Dostupné na internetu: http://realpatriot.ru/russian-national-forum/ SAARI, S. 2011. Putin’s Eurasian Union Initiative: Are the premises of Russia’s post - Soviet policy changing? [online]. Swedish Institute of International Affairs, Ulbrief, 2011, NO 9, 1 Nov 2011 [cit. 20. 12. 2014]. Dostupné na internetu: http://www.ui.se/upl/files/65793.pdf SHEKHOVTSOV, A. 2013. European extreme right and Russian imperialism. European extreme right and Russian imperialism: Understanding the 50 shades of brown [online]. Anton Shekhovtsov's blog,18 December 2013. [cit. 20. 12. 2014]. Dostupné na internetu: http://anton-shekhovtsov.blogspot.cz/2013/12/europeanextreme-right-and-russian.html STENT, A. 2008. Restoration and Revolution in Putin´s Foreign Policy. Europe-Asia Studies, 2008, vol. 60, no. 6, August., pp. 1089-1106, 2008. ŠLECHTA, O. 2014. Trojský kůň Moskvy [online]. Revue Politika, 2014, 24. 4., Centrum pro studium demokracie a kultury [cit. 20. 12. 2014]. Dostupné na internetu: http://www.revuepolitika.cz/clanky/2017/trojsky-kun-moskvy TITKOV, A. 2006. „Party Number Four“. Rodina: Whence and Why? [online]. Panorama Centre Moscow [cit. 20. 12. 2014]. Dostupné na internetu: http://www.orodine.ru/kniga/party4e.html TURCHI, M. 2014. Le Front national décroche les millions russes [online]. Mediapart, 22 novembre. [cit. 20. 12. 2014]. Dostupné na internetu: http://www.mediapart.fr/journal/france/221114/le-front-national-decroche-lesmillions-russes 510 UMLAND, A. 2008. Post-Soviet Nationalism and Russia’s Future [online]. 2008. OpEdNews Op Eds 4/28/ [cit. 20. 12. 2014]. Dostupné na internetu: www.opednews.com/articles/opedne_andreas__080424_post_soviet_national.htm VERCHOVSKIJ, A. 2002. Nacional-radikaly v sovremennoj Rossii: ideologija, dejatelnosť i otnošenija s Vlastu. Bjuro po pravam čeloveka moskovskoj-chelsinskoj gruppy, 2002. WALKER, S. 2013. Ukraine's EU trade deal will be catastrophic, says Russia [online]. The Guardian, 2013, Sunday 22 September [cit. 20. 12. 2014]. Dostupné na internetu: http://www.theguardian.com/world/2013/sep/22/ukraine-european-uniontrade-russia 511 ŹRÓDŁA ZAGROŻEŃ BEZPIECZEŃSTWA WSPÓŁCZESNYCH MIAST THE SOURCES OF SAFETY THREATS IN CONTEMPORARY CITIES Zbigniew Grzywna1 ABSTRACT At present, the sources of threats of public safety can be seen within the following factors: high unemployment level, economic stratification in society, the increase in migration from neighbouring countries and the sense of marginalization of large social groups. The challenge is to counteract aggression and prostitution among under-age girls, the lack of effective control referring to the availability of combustible weapon and hazardous materials. Not always the effective fiscal policy, frequent changes and imperfection of the law. The low effectiveness of operation of law enforcement bodies and the judiciary, the lack of enforcement and effectiveness in accomplishment of prepared programs connected with counteracting social pathology including the fight against the crime – these for sure are potential threats. Key words: public order, social threats, civilization challenges 1 Pojęcie bezpieczeństwa Wzrost aktywności człowieka większe a nawet nieograniczone możliwości przemieszczania się i rozwój techniki powoduje zwiększanie zagrożeń. Wysoki poziom tych zagrożeń spowodował konieczność dostosowania przeciwdziałań. Metody przeciwdziałania zagrożeniom należą do dziedziny wiedzy zwanej nauką o bezpieczeństwie albo krótko bezpieczeństwem (Jakubczak, Flis, 2006). Aby łatwiej zrozumieć problem bezpieczeństwa w aglomeracji śląskiej, autor na wstępie wyjaśni pojęcia z nim związane. Celem artykułu jest przedstawienie obszarów miejskich, które w swym układzie terytorialnym różnią się od siebie, lecz siły i środki do realizacji zadań są podobne a tylko dopasowane wielkością czy liczebnością. Zakres opisanych obszarów oraz podmiotów jest ograniczony objętością artykułu. Od kilkunastu lat, kiedy to autor zajmuje się tymi obszarami wiedzy i nauki widać znaczny wzrost poziomu odpowiedzialności za bezpieczeństwo wszystkich podmiotów mających w swych obowiązkach działanie na jego utrzymanie. Dostrzegane są nowe pomysły na zwiększanie bezpieczeństwa poprzez rożnego Zbigniew Grzywna, Assoc. Prof., dr., prorektor, kierownik katedry bezpieczeństwa, WSZMiJO Wyższa Szkoła Zarządzania Marketingowego i Języków Obcych w Katowicach, ul. Gallusa 12, 40-594 Katowice, Polska, [email protected]. 1 512 rodzaju programy czy działania, które znajdują uznanie nie tylko w kraju, ale i za granicami w instytucjach finansujących je, widać to w programach realizowanych ze środków Unii Europejskiej. Popularyzacja tych obszarów odbywa się najczęściej i najszybciej na stronach Internetu stąd wszelkiego rodzaju dane statystyczne wydawane w wersji podręcznikowej są w małych nakładach lub z dużym opóźnieniem czasowym. We współczesnej literaturze na temat bezpieczeństwa znajdujemy liczne określenia i modyfikacje ich na własne potrzeby obszaru tematycznego, stąd trudno znaleźć autora danej definicji czy opracowania które byłoby źródłem podstawowym. Współczesne definicje słownikowe określają bezpieczeństwo jako stan pewności, spokoju, braku zagrożenia poczucia zabezpieczenia i wskazują, że oznacza ono brak zagrożenia oraz ochronę przed niebezpieczeństwami. Termin bezpieczeństwo odpowiada angielskiemu security i łacińskiemu securitas. Natomiast według „Słownika nauk społecznych” bezpieczeństwo jest synonimem pewności (ang. safety) i oznacza brak zagrożenia (ang. danger) fizycznego albo ochronę przed nim. W najogólniejszym znaczeniu obejmuje ono zaspokojenie takich potrzeb, jak: istnienie, przetrwanie, całość, tożsamość, niezależność, spokój i pewność rozwoju. I chociaż nie występuje tu explicite termin „podmiot”, to bez wątpienia jest tu on domyślny, gdyż można mówić tylko o bezpieczeństwie konkretnego podmiotu, np. osoby, grupy ludzi, jednostki organizacyjnej, państwa, narodu, zakładu, miasta, regionu itp (Dmowska, 1996). Z pojęciem „bezpieczeństwo” podmiotu ściśle związane jest pojęcie „zagrożenie” podmiotu, które jest jego antonimem. Zagrożenie odnosi się do sfery świadomościowej danego podmiotu (człowieka, grupy społecznej, narodu) i oznacza pewien stan psychiki lub świadomości wywołany postrzeganiem zjawisk ocenianych, jako niekorzystne lub niebezpieczne. Percepcja zagrożeń przez ten podmiot, tym samym i jego poczucie bezpieczeństwa, stanowi odzwierciedlenie w jego świadomości realnego lub potencjalnego zagrożenia. Oznacza to, że może być niezgodna ze stanem faktycznym. Stąd oceniając stan bezpieczeństwa należy uwzględniać rzeczywistość, w której powstają zagrożenia dla uczestników życia społecznego i stan ich wiedzy i świadomości, w jakiej odbywa się percepcja owych zagrożeń i kształtowanie poczucia stanu bezpieczeństwa. W takim ujęciu postrzeganie zagrożeń ma charakter subiektywny i w istocie stanowi odzwierciedlenie odczuć i ocen formułowanych przez dany podmiot w określonych ich stanach. Mają one jednakże znaczący wpływ na działania podejmowane przez organy odpowiedzialne za bezpieczeństwo w określonych stanach tych zagrożeń, których zadaniem jest ich eliminowanie bądź zmniejszanie ich szkodliwości, gdy już wystąpią, a także psychologiczne oddziaływanie na społeczeństwo ukierunkowane na właściwą ocenę sytuacji - zapobieganie panice. Zależności między wielkością zagrożenia realnego a jego postrzeganiem przez dany podmiot określił Daniel Frei, wyróżniając cztery możliwe oceny stanu bezpieczeństwa: 513 - stan braku bezpieczeństwa (istnienie niebezpieczeństwa), – kiedy występuje duże rzeczywiste zagrożenie zewnętrzne i postrzeganie tego zagrożenia jest prawidłowe (adekwatne do zagrożenia); - stan obsesji niebezpieczeństwa, – gdy nieznaczne zagrożenie jest postrzegane jako duże; - stan fałszywego bezpieczeństwa, – gdy zagrożenie zewnętrzne jest poważne, a postrzegane bywa, jako niewielkie; - stan bezpieczeństwa, – gdy zagrożenie zewnętrzne nie występuje lub jest niewielkie, a jego postrzeganie jest prawidłowe. Bezpieczeństwo mające charakter podmiotowy i będące naczelną potrzebą człowieka i grup społecznych, jest zarazem podstawową potrzebą państwa. Dlatego każdy człowiek, grupa społeczna czy państwo starają się oddziaływać na swoje otoczenie zewnętrzne i sferę wewnętrzną tak, aby usuwać lub, co najmniej oddalać zagrożenia i w ten sposób eliminować własny lęk, obawy czy niepewność. Działania tych podmiotów w celu likwidacji zagrożeń mogą być skierowane zarówno do wewnątrz jak i na zewnątrz. Można, więc wyróżnić dwa aspekty bezpieczeństwa: wewnętrzne i zewnętrzne. Bezpieczeństwo wewnętrzne oznacza stabilność i harmonijność danego podmiotu (układu, obiektu, systemu), natomiast bezpieczeństwo zewnętrzne oznacza brak zagrożenia ze strony innych podmiotów oraz sił natury E. Kołodziński (2010). 2 Zagrożenia bezpieczeństwa Zagrożenia bezpieczeństwa podmiotu, ze względu na ich źródło powstawania, możemy podzielić na dwie grupy: - zagrożenia naturalne – związane z działaniami sił przyrody, mogące być przyczyną powstania katastrof. Anomalie klimatyczne, gwałtowne zmiany pogody to podstawowe czynniki stwarzające zagrożenia naturalne dla ludzi i środowiska, powodujące katastrofy i klęski żywiołowe; - zagrożenia cywilizacyjne – związane z działalnością człowieka, mogące być przyczyną powstania katastrof i awarii technicznych. Zagrożenia cywilizacyjne, będące „skutkami ubocznymi” postępu technicznego w różnych dziedzinach życia i działalności człowieka: środkach komunikacji, transporcie, przemyśle motoryzacyjnym, gospodarstwie domowym itp. skutkujące katastrofami, między innymi takimi jak: - pożary obszarów leśnych i torfowisk, obiektów przemysłowych i magazynowych oraz pożary związane z uszkodzeniami rurociągów przesyłowych ciekłych i gazowych paliw energetycznych; 514 - awarie chemiczne, spowodowane emisją toksycznych środków przemysłowych znajdujących się w zakładach przemysłowych, rurociągach i innych obiektach oraz przewożonych w transporcie drogowym i kolejowym; - katastrofy i awarie obiektów budowlanych, w tym mostów i wiaduktów; - wypadki i katastrofy w komunikacji drogowej i kolejowej, w tym również związane z uszkodzeniem pojazdów przewożących niebezpieczne substancje chemiczne; - zagrożenia związane ze złym stanem technicznym przestarzałej infrastruktury drogowej; - zagrożenia wynikające z układu istniejących linii kolejowych służących do przewozu materiałów niebezpiecznych (przebiegają przez miasta, w bezpośrednim sąsiedztwie dużych zbiorników wodnych stanowiących ujęcia wody pitnej); - awarie obiektów hydrotechnicznych; - awarie urządzeń infrastruktury technicznej (w tym sieci gazowych, wodociągowych, kanalizacyjnych oraz oczyszczalni ścieków), a także zagrożenia związane z niewystarczającą sprawnością systemu składowania oraz utylizacji odpadów (zarówno komunalnych, jak też niebezpiecznych); - wypadki (awarie) radiacyjne – w elektrowniach jądrowych, w zakładach posiadających substancje radioaktywne. (Kołodziński, 2010) Autor w artykule zajmie się zagrożeniami wynikającymi z bezpieczeństwa w miastach uwzględniając miasto wojewódzkie, jako to, w którym czy z którego inicjatyw czerpią wiedzę inni włodarze miast. Ustawodawstwo i cały pakiet zarządzeń miejscowych jest przez innych prezydentów miast analizowany i dopasowany do potrzeb własnych, stąd autor niniejszego opracowania w sposób sygnalny niektóre z rozporządzeń czy zarządzeń przedstawia i analizuje. Poziom bezpieczeństwa i porządku publicznego miast w znaczącym stopniu jest determinowany przez zagrożenia, jakie występują lub mogą wystąpić na danym terenie. Kluczową sprawą w omawianiu zagrożeń jest ich odpowiednia klasyfikacja. W literaturze jest wiele podziałów zagrożeń, ze względu na jego źródła pochodzenia, skutki i inne wytyczne. Można w skrócie sklasyfikować źródła pochodzenia, jakimi mogą być: - przyroda-siły natury, - awarie techniczne związane z infrastrukturą techniczną obszaru – czyli wytworami ludzkiej cywilizacji ułatwiającymi człowiekowi życie, takimi jak: budynki, sieci komunikacyjne, drogi przesyłu mediów, Zakłady pracy i inne, - konflikty społeczne- wewnątrz danej społeczności. 515 Definicja sytuacji kryzysowej zawarta została w art.3 ustawy o zarządzaniu kryzysowym z dnia 26 kwietnia 2007 roku brzmi następująco: sytuacja kryzysowa- należy przez to rozumieć sytuację będącą następstwem zagrożenia i prowadzącą w konsekwencji do zerwania lub znacznego naruszenia więzów społecznych przy równoczesnym poważna zakłóceniu w funkcjonowaniu instytucji publicznych, jednak w takim stopniu, że użyte środki niezbędne do zapewnienia lub przywrócenia bezpieczeństwa nie uzasadniają wprowadzenia żadnego ze stanów nadzwyczajnych, o których mowa w Konstytucji Rzeczypospolitej polskiej K. Liedel, J.Prońko, B. Wiśniewski. (2007, s. 13-14) Zagrożenia, których prawdopodobieństwo wystąpienia na terenie miasta Katowice uznano za możliwe zostały zawarte w „Planie reagowania Kryzysowego Miasta Katowice”. Jednak należy zastrzec, że ich lista jest niepełna ze względu na nieprzewidywalność tego typu zdarzeń. W pierwszej kolejności zestawiono potencjalne zagrożenia według ich rodzajów, gdzie: „P” – prawdopodobieństwo wystąpienia danego zagrożenia na terenie Katowic, określone w skali punktowej od 1 – 3, gdzie: 1=prawdopodobieństwo małe, 2=prawdopodobieństwo średnie, 3=prawdopodobieństwo duże. „W” – wrażliwość lokalna - stopień podatności mieszkańców Katowic na skutki wystąpienia danego zagrożenia- określana w skali punktowej od 1- 3, gdzie: 1=wrażliwość mała, 2=wrażliwość średnia, 3=wrażliwość duża. „S” – stopień wpływu danego zagrożenia na stan bezpieczeństwa =P+W, gdzie: 1-2=stopień niski, 3-4=stopień średni, 5-6=stopień wysoki. Tabela 1. Zagrożenia naturalne dla miasta Katowice LP 1 2 3 4 516 ZAGROŻENIA NATURALNE Huraganowe prędkości wiatru Mroźne zimy, nadzwyczajne opady Śniegu, zamiecie i zawieje Upały( uciążliwe dla mieszkańców) Powodzie o podtopienia na skutek gwałtownego topnienia śniegu i punktowych opadów deszczu P 2 2 W 2 2 S=P+W 4 4 2 2 3 2 5 4 Epidemie i choroby odzwierzęce 1 2 5 Epizootia i choroby zwierząt 1 2 6 Źródło : Plan reagowania kryzysowego Miasta Katowice na lata 2013 14. 3 3 Tabela 2. Zagrożenia związane z działalnością człowieka dla miasta Katowice. ZAGROŻENIA ZWIĄZANE Z P DZIAŁALNOŚCIĄ CZŁOWIEKA Awaria linii przemysłowych gazu 1 1 Długotrwała awaria zasilania 1 2 elektrycznego na znacznym obszarze miasta Długotrwała przerwa w dostawie wody 1 3 na znacznym obszarze miasta Długotrwała przerwa w dostawie 1 4 energii cieplnej na znacznym obszarze miasta Zagrożenia chemiczno-ekologiczne 2 5 ( w tym: TSP i MN w zakładach pracy i podczas transportu) Katastrofy drogowe i kolejowe 2 6 Katastrofy budowlane 2 7 Pożary ( w tym: lasów, budynków i 2 8 budowli ) Skażenie promieniotwórcze terenu 1 9 Niepokoje społeczne 1 10 Zamachy terrorystyczne i inne 2 11 zdarzenia powodujące dużą liczbę ofiar Strajk w przedsiębiorstwach mających 1 12 istotny wpływ na życie mieszkańców (komunikacja, oczyszczanie miasta itp.) Źródło: Plan reagowania kryzysowego Miasta Katowice. LP W S=P+W 2 3 3 4 3 4 3 4 2 4 2 2 2 4 4 4 2 2 3 3 3 5 3 4 Tabela 3. Zestawienie potencjalnych zagrożeń według stopnia ich wpływu na stan bezpieczeństwa mieszkańców i środowiska naturalnego miasta Katowice. Lp. 1 2 3 4 5 6 7 ZAGROŻENIA Zamachy terrorystyczne i inne zdarzenia powodujące dużą liczbę ofiar Upały( uciążliwe dla mieszkańców) Huraganowe prędkości wiatru Mroźne zimy, nadzwyczajne opady śniegu, zamiecie i zawieje Długotrwała awaria zasilania elektrycznego na znacznym obszarze miasta Długotrwała przerwa w dostawie wody na znacznym obszarze miasta Długotrwała przerwa w dostawie energii cieplnej na znacznym obszarze S 5 5 4 4 4 4 4 517 miasta Zagrożenia chemiczno-ekologiczne 8 ( w tym: TSP i MN w zakładach pracy i podczas transportu) Katastrofy drogowe i kolejowe 9 Katastrofy budowlane 10 Pożary ( w tym: lasów, budynków i budowli ) 11 Strajk w przedsiębiorstwach mających istotny wpływ na życie 12 mieszkańców (komunikacja, oczyszczanie miasta itp.) Epidemie i choroby odzwierzęce 13 Epizootia i choroby zwierząt 14 Awaria linii przemysłowych gazu 15 Skażenie promieniotwórcze terenu 16 Niepokoje społeczne 17 Powodzie o podtopienia na skutek gwałtownego topnienia śniegu i 18 punktowych opadów deszczu Źródło: Plan reagowania kryzysowego Miasta Katowice 4 4 4 4 4 3 3 3 3 3 2 Z powyższej analizy powstaje zestawienie potencjalnych zagrożeń według stopnia ich wpływu w tabeli oznaczone literą „S” na stan bezpieczeństwa mieszkańców i środowiska naturalnego miasta Katowice. Analizy wyraźnie wskazują, że największym potencjalnym zagrożeniem, które może zakłócić funkcjonowanie miasta są zamachy terrorystyczne lub podobne zdarzenia, które powodują dużą liczbę ofiar. Wiąże się to z dużą wrażliwością społeczną na tego rodzaje zdarzenia, a także generalnie dużym zasięgiem tego typu działań. Dlatego też w wielu dziełach literackich współczesnych autorów znajdujemy definicję pojęcie terroryzmu, np.:Terroryzm (z łac. terrere - przerażać) różnie umotywowane ideologicznie, planowane i zorganizowane działania pojedynczych osób lub grup skutkujące naruszeniem istniejącego porządku prawnego, podjęte w celu wymuszenia od władz państwowych i społeczeństwa określonych zachowań i świadczeń, często naruszające dobra osób postronnych. Działania te realizowane są z całą bezwzględnością, za pomocą różnych środków (przemoc fizyczna, użycie broni i ładunków wybuchowych), w celu nadania im rozgłosu i celowego wytworzenia lęku w społeczeństwie (Tyrała, 2011). Jak więc widać zamach terrorystyczny w swym zamiarze ma pochłonąć jak największą liczbę ofiar, dlatego są one tak niebezpieczne dla społeczności miasta, jednak prawdopodobieństwo jego wystąpienia w Katowicach jest średnie. Na przykładzie zdarzenia terrorystycznego, z 07 01 2015 które miało miejsce w Paryżu w redakcji gazety, gdzie zginęło dwanaście osób a dziesięć zostało rannych można powiedzieć, że nigdzie nie jesteśmy bezpieczni. Drugim zagrożeniem tej samej wagi jest zagrożenie naturalne związane z dużym nasłonecznieniem i wysokimi temperaturami powietrza. W aglomeracji miejskiej skutki upałów są znacznie bardziej odczuwalne, co jest związane również ze specyfiką tego regionu, a dokładniej rzecz ujmując z przemysłem ciężkim, nasilonym natężeniem ruchu drogowego. Efektem czego jest występowanie między innymi smogu oraz znacznego zanieczyszczenia 518 powietrza. Te czynniki w połączeniu z upałem bardzo negatywnie oddziałuje na organizm ludzki i często prowadzą do takich skutków jak omdlenia, odwodnienie organizmu, udar słoneczny, duszności, a nawet zawał serca. Na kolejnym miejscu w klasyfikacji potencjalnych zagrożeń znalazły się zagrożenia naturalne związane z huraganami oraz nadzwyczajnymi opadami śniegu, a także zagrożenia związane z działalnością człowieka takie jak: długotrwałe przerwy zasilania elektrycznego w dostawie wody, czy energii cieplnej. Prawdopodobieństwo wystąpienia tych zagrożeń jest niewielkie, jednak patrząc na dużą liczbę gospodarstw domowych, a także wysoko rozwinięte gałęzie przemysłowe na terenie Katowic problem ten przybiera większe rozmiary, dlatego jest istotny z punktu widzenia potencjalnych niebezpieczeństw. Zagrożenia chemiczno-ekologiczne, katastrofy drogowe i budowlane, pożary są również zaliczane do istotnych zagrożeń potencjalnych, ponieważ ich prawdopodobieństwo wystąpienia na terenie Katowic jest średnie ze względu na dużą ilość szlaków komunikacyjnych przebiegających przez miasto oraz już wcześniej wspomniane wysoko rozwinięte gałęzie przemysłu. Najniższa punktację w analizie zagrożeń dla miasta Katowice uzyskało ryzyko powodziowe, co jest związane z ukształtowaniem terenu miasta i brakiem dużych koryt rzecznych. Świadczy to również o tym, że rzeki, które występują na terenie Katowic są stale monitorowane i nie stwarzają istotnego zagrożenia powodziowego. W sytuacji wezbrania wody, zasięg wylewu z koryta rzeki obejmowałby ewentualnie nieznaczne, sąsiednie obszary. Dużo większym zagrożeniem dla mieszkańców Katowic jest poziom bezpieczeństwa publicznego w mieście. Autor niniejszego opracowania rozważnie wyciąga wnioski z podanych opinii publicznych, na budowę, których może mieć wpływ wiele czynników. Wśród nich jest pora roku, kiedy badania były prowadzone, jaka pogoda występuje przez kilka wcześniejszych dni, czy w ostatnim okresie wystąpiła jakaś tragedia czy zdarzenie o masowym charakterze, itd. Bezpieczeństwo i porządek publiczny w Katowicach zapewniają między innymi jednostki policji, straży pożarnej oraz straży miejskiej. Ich działania są również powiązane z poszczególnymi wydziałami Urzędu Miasta Katowice, takimi jak Wydział Zarządzania Kryzysowego oraz Wydział Polityki Społecznej. Do WZK spływają wszelkie informacje dotyczące ilości przestępstw, wykroczeń oraz zdarzeń, w których interweniowały jednostki poszczególnych służb. Dzięki temu tworzona jest baza danych, która pozwala na stałe monitorowanie zdarzeń występujących na terenie Katowic, przez co umożliwia ich analizowanie oraz podejmowanie właściwych działań prewencyjnych. W tabeli poniżej zestawiono liczbowo podsumowanie ilości przestępstw zgłoszonych w mieście Katowice w latach 2010 - 2012: 519 Tabela 4. Porównanie liczby przestępstw zarejestrowanych w latach 20101012 RODZAJ 2010 2011 2012 ZDARZENIA ROK ROK ROK ZABÓJSTWA 6 8 4 ZNALEZIONE ZWŁOKI 58 35 50 SAMOBÓJSTWA 52 37 51 PRZESTĘPSTWA NA TLE SEKSUALNYM 8 17 9 ROZBOJE 441 408 331 TERRORYZM (ładunki wybuchowe itp.) 34 25 29 KRADZIEŻE ( z włamaniem do mieszkań, piwnic ) 620 712 708 KRADZIEŻE ( z włamaniem do firm, kiosków, sklepów ) 600 519 499 KRADZIEŻE (kieszonkowe ) 1689 1486 1548 KRADZIEŻE ( pozostałe ) 2780 2889 2733 KRADZIEŻE SAMOCHODÓW I WYPOSARZENIA SAMOCHODÓW(z włamaniem do samochodów ) 1832 1554 1303 KRADZIEŻE SAMOCHODÓW I WYPOSARZENIA 2 1 3 SAMOCHODÓW (tablice rejestracyjne) KRADZIEŻE SAMOCHODÓW I WYPOSARZENIA 777 660 609 SAMOCHODÓW(uszkodzenia samochodów ) KRADZIEŻE SAMOCHODÓW I WYPOSARZENIA SAMOCHODÓW (kradzieże samochodów) 691 561 573 KRADZIEŻE SAMOCHODÓW I WYPOSARZENIA 340 264 234 SAMOCHODÓW (Odzyskano samochodów) PRZESTĘPSTWA ZWIĄZANE Z NARKOMANIĄ 204 267 315 WYBRYKI CHULIGAŃSKIE 444 476 432 POBICIA 324 336 297 PRZEMOC W RODZINIE 169 166 159 PRZESTĘPSTWA GOSPODARCZE 17 13 17 OSZUSTWA LUB FAŁSZERSTWA 431 462 399 SUMA PRZESTĘPSTW KRYMINALNYCH 11069 10560 9968 ZATRZYMANYCH NA GORĄCYM UCZYNKU, 2028 2113 2043 LUB W BEZPOŚREDNIM POŚCIGU TYMCZASOWO ARESZTOWANYCH 153 99 85 ZAGINIĘCIA OSÓB 0 0 0 GROŹBY 242 226 202 ZDARZENIA W KOMUNIKACJI -WYPADKI 273 307 293 KOMUNIKACYJNE ZDARZENIA W KOMUNIKACJI -RANNYCH 326 383 320 ZDARZENIA W KOMUNIKACJI-ZABITYCH 15 14 10 ZDARZENIA W KOMUNIKACJI-ZATRZYMANYCH NIETRZEŹWYCH 423 371 330 KIEROWCÓW Źródło: Opracowanie na podstawie bazy danych WZK UM Katowice – Bezpieczeństwo publiczne 2010 – 2012. 520 Można zauważyć, że w porównaniu z latami 2010 i 2011odnotowano mniej przestępstw kryminalnych, rozbojów, wybryków chuligańskich, pobić oraz przypadków przemocy w rodzinie. Z dalszej analizy danych wynika niepokojący wzrost przestępstw związanych z narkomanią oraz niewielki wzrost zdarzeń zaliczanych do aktów terroryzmu w porównaniu z rokiem 2011. Zauważalna jest też utrzymująca się tendencja spadkowa ogólnej liczby zdarzeń, w tym też spodek przestępstw kryminalnych oraz oszustw i fałszerstw. Zgodnie z Zarządzeniem Prezydenta Miasta Katowice (Zarządzenie wewnętrzne ..., 2013) z dnia 22 lutego2013 roku WZK w Katowicach realizuje zadania w poszczególnych zakresach: - Zadania własne w zakresie bezpieczeństwa publicznego; - W zakresie spraw społecznych; - W zakresie pozostałych zadań własnych; - W zakresie nadzoru; - Zadania własne Starosty w zakresie korzystania z dróg w sposób szczególny; - Zadania powiatowe w zakresie bezpieczeństwa publicznego; - W zakresie spraw finansowych; - W zakresie zarządzania kryzysowego; - Zadania zlecone; - W zakresie spraw społecznych; - W zakresie obronności państwa; - Zadania z zakresu administracji rządowej, przewidziane do realizacji przez starostę w zakresie bezpieczeństwa publicznego; - W zakresie spraw obrony cywilnej. 3 Bezpieczeństwo w regulacji prawnej Szczegółowy zakres działań obejmuje (Zarządzenie wewnętrzne ..., 2013) (Katowice, 2015) wiele obszarów które zaznaczone i opisane zostały w poszczególnych zarządzaniach miejscowych dopasowanych do czasu miejsca i roli podmiotów. Prezydent Miasta Katowice przy pomocy Urzędu Miasta Katowice wykonuje uchwały Rady Miasta Katowice i zadania miasta określone przepisami prawa w zakresie zadań własnych gminy i powiatu, zadań zleconych gminie i powiatowi z zakresu administracji rządowej, zadań administracji rządowej realizowanych przez gminę i powiatu na mocy porozumień. Mając na celu dążenie do zaspokojenia zbiorowych potrzeb wspólnoty samorządowej Katowic oraz umożliwianie jej członkom pełnego udziału w życiu publicznym Urząd między innymi: - realizuje zadania własne i zlecone w sposób sprawny, kompetentny, w trybie i terminach określonych przepisami prawa i aktami wewnętrznymi, 521 - gromadzi i wykorzystuje wiedzę o potrzebach oraz oczekiwaniach mieszkańców do stałego doskonalenia świadczonych usług, - zapewnia mieszkańcom kompleksową informację dotyczącą realizowanych zadań i spraw, - umożliwia podnoszenie kwalifikacji pracowników. Cele strategiczne Urzędu Miasta Katowice opisane zostały w Polityce Jakości i wynikają z zapisów dokumentów (Księga Jakości – Wstęp, 2014) „Katowice 2020 Strategia Rozwoju Miasta”, „Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego Katowic” oraz „Lokalny Program Rewitalizacji Miasta Katowice na lata 2014-2015”. Ponadto wynikają z wyznaczonych programów i krótkookresowych zadań operacyjnych. Każde miasto w zależności od statusu czy zaliczone jest do miast na prawach miejskich czy powiatu występują określone zadania publiczne wykonywane przez jednostkę samorządu terytorialnego, które służą zaspokojeniu potrzeb wspólnoty samorządowej. Mogą one być: a. obowiązkowe – gmina nie może zrezygnować z ich realizacji, musi zapewnić w budżecie środki na ich realizowanie; przyczyna: dążenie do zapewnienia mieszkańcom świadczeń publicznych o charakterze elementarnym; b. fakultatywne – gmina realizuje je w takim zakresie, w jakim jest to możliwe ze względu na środki posiadane w budżecie oraz lokalne potrzeby (samodzielnie na własną odpowiedzialność z własnego budżetu) Występują również zadania zlecone Są to zadania publiczne wynikające z uzasadnionych potrzeb państwa ustawowo zlecone do wykonania jednostkom samorządu terytorialnego. Są: a) przekazywane na mocy regulacji ustawowej; b) przekazywane w drodze porozumień między jednostką samorządu terytorialnego a administracją rządową Aby zobrazować obszar odpowiedzialności za bezpieczeństwo nie sposób przedstawić nie tylko zagrożenia, ale i zadania, które to minimalizują lub maja takie zadanie skutki wymienionych i niewymienionych zagrożeń. Zadania własne, które zostały przedstawione poniżej dotyczą większości miast a konkretnie podmiotów odpowiedzialnych za bezpieczeństwo publiczne i przedstawia się następująco: 1. Koordynowanie działalności Miejskiego Centrum Ratownictwa, zapewnienie jegofinansowania i nadzór nad jego funkcjonowaniem. 2. Dostarczanie Wojewodzie Śląskiemu (na pisemne żądanie) informacji niezbędnych do sporządzania wojewódzkiego planu działania systemu Państwowego Ratownictwa Medycznego. 522 3. Opracowywanie i aktualizowanie miejskiego planu operacyjnego ochrony przed powodzią. 4. Monitorowanie zagrożenia powodziowego i przygotowywanie decyzji Prezydenta o ogłaszaniu i odwoływaniu pogotowia i alarmu przeciwpowodziowego. 5. Wyposażanie i utrzymywanie miejskiego magazynu przeciwpowodziowego. 6. W przypadku ogłoszenia na obszarze miasta stanu klęski żywiołowej – przygotowywanie w razie potrzeby: a) wniosków kierowanych przez Prezydenta do wojewody o użycie oddziałów Sil Zbrojnych RP do wykonywania zadań związanych z zapobieganiem skutkom klęski żywiołowej lub ich usuwaniem, b) zarządzeń lub decyzji Prezydenta w sprawie wprowadzenia niezbędnych ograniczeń wolności i praw człowieka i obywatela, współpraca z Wydziałem Spraw Obywatelskich w zakresie przygotowywania przez niego zarządzeń lub decyzji Prezydenta o wprowadzeniu obowiązków świadczeń osobistych i rzeczowych, c) akcji ewakuacji ludności z zagrożonych terenów i ich zakwaterowania. 7. Sporządzanie informacji o stanie bezpieczeństwa i porządku publicznego na terenie miasta. 8. Przeprowadzanie szkoleń i ćwiczeń z zakresu ochrony i bezpieczeństwa ludzi i mienia. 9. Tworzenie w razie potrzeby miejskich służb ratowniczych. 10. Wydawanie decyzji administracyjnych w zakresie zatwierdzania regulaminów strzelnic. 11. Wydawanie pisemnego uzgodnienia obszaru na jego lotniskowe użytkowanie. 12. Wydawanie w imieniu Prezydenta za świadczeń dla kierujących pojazdem uprzywilejowanym ochotniczej straży pożarnej potwierdzających spełnienie wymagań w zakresie badań lekarskich oraz psychologicznych określonych w ustawie – Prawo o ruchu drogowym. 13. Przygotowywanie projektu uchwały Rady w sprawie ustalenia wysokości stawki ekwiwalentu pieniężnego wypłacanego członkom ochotniczych straży pożarnych uczestniczącym w działaniu ratowniczym lub szkoleniu przeciwpożarowym organizowanym przez Państwową Straż Pożarna lub gminę. 14. Utrzymywanie i koordynowanie rozbudowy monitoringu wizyjnego miasta. 523 Występują również zadania do rozwiązania w zakresie dotyczącej spraw społecznych: 1. Wydawanie decyzji o zakazie odbycia imprez artystycznych lub rozrywkowych, jeżelizważają one życiu lub zdrowiu ludzi, albo mieniu w znacznych rozmiarach lub, gdy nie zostały spełnione wymagania. 2. Wydawanie zezwoleń i odmowa wydawania zezwoleń na przeprowadzanie imprez masowych. 3. Wydawanie zezwoleń na prowadzenie zbiórek publicznych, w tym przeprowadzanych poza terenem kościelnym i obiektem kultu religijnego, nadzór nad ich przeprowadzaniem oraz sposobem wykorzystania uzyskanych w tej drodze środków. 4. Kontrola zgodności przebiegu imprez masowych z warunkami określonymi w zezwoleniu. 5. Przyjmowanie i rejestrowanie w porozumieniu z Wydziałem Kultury zawiadomieńo organizowaniu imprez kulturalnych. Miasta na prawach powiatu wykonują zadania zbliżone do tych, które realizuje starosta mówimy wówczas o zadaniach powiatowych w zakresie bezpieczeństwa: 1. Wydawanie poleceń miejskim służbom i inspekcjom w razie wystąpienia bezpośredniego zagrożenia społeczności lokalnej w zakresie bezpieczeństwa: a) środowiska, b) sanitarnego, c) sanitarno-weterynaryjnego, d) przeciwpożarowego, e) bezpieczeństwa i porządku publicznego. 2. Koordynacja zadań w ramach systemu ratowniczo-gaśniczego w zakresie: a) walki z pożarem lub innymi klęskami żywiołowymi, b) ratownictwa technicznego, c) ratownictwa chemicznego, d) ratownictwa ekologicznego, e) ratownictwa medycznego. 3. Prowadzenie analiz i opracowywanie prognoz dotyczących pożarów, klęsk żywiołowych oraz innych miejscowych zagrożeń, prowadzenie analizy sił i środków krajowego systemu ratowniczo-gaśniczego na obszarze powiatu, budowanie systemu koordynacji działań jednostek ochrony przeciwpożarowej wchodzących w skład krajowego systemu ratowniczo-gaśniczego oraz miejskich służb, inspekcji, straży oraz innych podmiotów biorących udział w działaniach ratowniczych na obszarze powiatu, organizowanie systemu łączności 524 alarmowanie i współdziałania między podmiotami uczestniczącymi w działaniach ratowniczych na obszarze miasta. 4 Nadzór nad wyposażeniem i utrzymaniem powiatowego magazynu przeciwpowodziowego. W celu optymalnego wykorzystania sił i środków dla zapewnienia bezpieczeństwa na terenie miasta Katowice oraz do optymalnego przepływu informacji pomiędzy służbami zostało powołane Miejskie Centrum Ratownictwa. W skład centrum wchodzą: 1. Kierownik Miejskiego Centrum Ratownictwa WZK Urzędu Miasta Katowice. 2. obsada Centrum, którą tworzą: a) zatrudnieni w Miejskim Centrum Ratownictwa dyżurni dyspozytorzy Straży Miejskiej w Katowicach oraz dyżurni takich służb jak: Pogotowie Ratunkowe, Państwowa Straż Pożarna, Komenda Policji w Katowicach b) pracownicy wydziałów: Zarządzania Kryzysowego, Organizacji i Zarządzania oraz Spraw Obywatelskich Urzędu Miasta Katowice. Dyżurni Miejskiego Centrum Ratunkowe w Katowicach obsługują przede wszystkim zgłoszenia na numer alarmowy „112”oraz zgłoszenia na dotychczasowe numery alarmowe zasiadających tam służb tj.: „999”, „998”, „997”, „986”. Numer alarmowy „112” jest jednolitym ogólnoeuropejskim numerem alarmowym zarówno dla telefonów stacjonarnych, jak i komórkowych. Ogólnoeuropejski numer alarmowy „112” został powołany do życia uchwałą Rady Europy z dnia 29 lipca 1991 roku, a obowiązek ten usankcjonowano postanowieniami Dyrektywy 2002/22/WE Parlamentu Europejskiego z dnia 7 marca 2002 r. w sprawie usługi powszechnej i związanych z sieciami i usługami łączności elektronicznej praw użytkowników (dyrektywa o usłudze powszechnej).Kierowanie połączeń na numer alarmowy „112” jest bezpłatne (Co-to-jest, 2013). Dyżurni Miejskiego Centrum Ratunkowego w Katowicach sprawują również nadzór nad monitoringiem miejskim. Kamery zostały rozmieszczone w Śródmieściu oraz w dzielnicy Nikiszowiec i pomagają takim służbom jak Straż Miejska i Policja zapewnić bezpieczeństwo na skwerach oraz ulicach Katowic. Podsumowanie Źródła zagrożeń to obszar jak wynika z niniejszej publikacji bardzo obszerny, ale wdać z tekstu, że jak autor trafnie zauważył, na te i inne nie wymienione zagrożenia wyeliminować się nie da ale można się przygotować i przeciwdziałać im. Próba znalezienia panaceum na uciążliwości środowiska miejskiego to jeden z podstawowych powodów, dla których myśl teoretyczna podążała w kierunku miasta idealnego. Charakter problemów, jakim muszą sprostać miasta, skala ich oddziaływania na mieszkańców, forma urbanizacji, 525 kształt i wielkość organizmów miejskich, zmieniają się wraz z upływem czasu. Każda epoka wytwarza pewien model miasta idealnego, niedościgłego wzorca, idei wspólnego zamieszkiwania. Idee, wizje, czy wyobrażenia miast były wprowadzane w życie z różnym skutkiem. Niektóre realizacje miast idealnych ulegały transformacji lub degradacji, były korygowane lub całkowicie zmieniane. Arbitralnie realizowana idea miasta, rzadko odpowiadała złożonej rzeczywistości miasta i oczekiwaniom zamieszkujących go zbiorowości. Idea w konfrontacji z rzeczywistością stawała się niejednokrotnie swoją własną karykaturą. Czynnikiem sprawczym zmian urbanistycznych był w minionych latach między innymi ustrój Państwa. Literatura związana z miastami idealnymi, miastami planowanymi i teorią rozwoju urbanistycznego jest niezwykle obfita. Jest oczywiste, że nie sposób było wymienić wszystkich ważnych dzieł i opracowań, które dotykają tematu głównego i pomniejszych wątków, jakie podjęte zostały w tym artykule. Sama analiza opracowań czy bibliografii tego tematu mogłoby stanowić oddzielne opracowanie. Nie mniej jest ustaw rozporządzeń na poruszony temat, co świadczy, że artykuł może być tylko głosem do dyskusji. Zdaniem autora pracy w celu polepszenia kontaktu pomiędzy poszczególnymi instytucjami usuwającymi różne zagrożenia w Miejskim Centrum Ratunkowym powinny zasiadać takie instytucje, jak: Miejski Zarząd Ulic i Mostów w Katowicach, Zakład Zielni Miejskiej, Pogotowie energetyczne, Pogotowie Gazowe i te wymienione wcześniej. Literatura: Co-to-jest. 2013. [27.12.2013] In http://www.112.gov.pl/112/co-to-jest-112/1833,Coto-jest-quot112quot.html DMOWSKA, A.1996. Słownik współczesnego języka polskiego. 1996. GRYZ, J., KITLER, W. 2007. System reagowania kryzysowego. Wyd. Adam Marszałek, Toruń, 2007. GRZYWNA, Z. 2012. Bezpieczeństwo i zagrożenia w aglomeracjach, WSZMiJO, Katowice, 2012. JAKUBCZAK, R., FLIS, J. 2006. Bezpieczeństwo Narodowe Polski w XXI wieku. Warszawa 2006. Katowice, 2015. In www.katowice.eu/urzad-miasta/urząd-miasta/bezpieczne-katowice KOŁODZIŃSKI, E. 2010. Wprowadzenie do zarządzania bezpieczeństwem podmiotu UWM Katedra Informatyki Stosowanej WNT Uniwersytet Warmińsko –Mazurski w Olsztynie. 2010. Komenda Główna w Katowicach. 2013 In Informacja o stanie bezpieczeństwa i porządku publicznego. Województwo Śląskie Styczeń – Grudzień, 2013. Księga Jakości – Wstęp, 2014. System Zarządzania Jakością wg ISO 9001 Wydanie nr 16, Katowice 29.04.2014. 526 LIEDEL, K., PROŃKO, J., WIŚNIEWSKI, B. 2007. Administracja publiczna w systemie przeciwdziałania nadzwyczajnym zagrożeniom dla ludzi i środowiska. Wyd. WSA. Bielsko-Biała, Warszawa, 2007. SZABO, S., OLAK, A. 2012. Współczesne zagrożenia społeczne Wyd. NER Ostrowiec Świętokrzyski, 2012. TYRAŁA, P. 2011. Sekuritologia - Bezpieczeństwo kompleksowe. Wyd. Max-druk drukarnia medyczna, Rzeszów, 2011. TYRAŁA, P. 2013. Nauki o bezpieczeństwie. Treści specjalistyczne w edukacji dla bezpieczeństwa. wyd. Amelia, Aneta Siewiorek, Rzeszów, 2013. Zarządzenie wewnętrzne dot. zadań związanych z bezpieczeństwem nr. 62/2013 Prezydenta Miasta Katowice z dnia 22 lutego2013 roku. 2013. ZIARKO, J., WALLAS-RĘBACZ, J. 2010. Podstawy Zarzadzania Kryzysowego. Wyd. Krakowskie Wydawnictwo Edukacyjne Sp.z o.o.- Oficyna Wydawnicza AFM, Kraków, 2010. 527 AFGANISTAN – ROLA POLSKIEGO KONTYNGENTU W OPERACJI PAKTU PÓŁNOCNOATLANTYCKIEGO AFGHANISTAN – THE ROLE OF POLISH CONFINGENT IN THE NATO OPERATIONS Jozef Kubica1 ABSTRACT Polish military mission in Afghanistan was another step in the integration of Polish Armed Forces with NATO. However, it was a very difficult mission due to the ongoing in this country asymmetrical war. Talibanat opponent was bigoted . Polish military contingent was responsible for Ghazni province, one of the most important regions of the country. Level of training , but also the equipment and weapons Polish troops fully passed the exam Key words: Afghanistan, Terrorism, NATO, Ghazni Province, Polish Expeditionary Force Wojska NATO z końcem 2014 roku wycofały swoje podstawowe kontyngenty z tego górzystego państwa. Pozostały niezbyt liczne już kontyngenty ,wojsk ekspedycyjnych, które mają prowadzić misje szkoleniową na korzyść wojsk afgańskich. Politycznie koncepcja ta wygląda całkiem nieżle .Jednak pozostaje pytanie zawieszone w przysłowiowym powietrzu czy tego typu manewr w gruncie rzeczy natury politycznej ma realne szanse powodzenia Osiemdziesięcioczterotysięczny kontyngent złożony z wojsk NATO i ANZUS przestał w zasadzie już w 2012 roku, panować nad sytuacją polityczną w tym górzystym i pustynnym kraju. Talibowie z nadejściem wiosny 2012 roku przystąpili do ofensywy i z powodzeniem dla siebie ją kontynuowali. Wojska koalicyjne z dużym trudem starały się kontrolować miasta oraz główne szlaki transportowe. Spektakularnym sukcesem talibskich insurgentów był przeprowadzony w 2013 roku, atak na więzienie w mieście Kandahar na zachodzie Afganistanu. Obiekt ten miał być bardzo dobrze strzeżony a przebywało w nim oprócz innych więźniów około 600 talibów. Wśród więzionych rebeliantów prawie trzystu byli to przywódcy rożnych szczebli. Wszyscy oni uciekli i natychmiast przystąpili do kontynuacji działań zbrojnych. (Newsweek, 2013) Na marginesie trzeba dodać, że spośród około dwustu strażników, oczywiście też Afgańczyków zginęło prawie pięćdziesięciu, ale co ważne zaginęło dalszych siedemdziesięciu. Można śmiało założyć, że prawie wszyscy zaginieni teraz walczą po talibskiej stronie. Jozef Kubica, Dr., Fakultet Glwice, Wyższa Szkoła Bezpieczenstwa Poznań, ul. Piłsudskiego 9, 44-100 Gliwice, Polska, [email protected]. 1 528 Właśnie problem kolaboracji miejscowej ludności z talibami to problem polityczny nr jeden. Żołnierze NATO i innych wojsk sprzymierzonych z coraz większą niechęcią korzystają z współpracy żołnierzy armii rządowej. Bo ta współpraca po prostu coraz bardziej wychodzi sprzymierzonym, przysłowiowym bokiem. Armia rządowa Afganistanu, podobnie zresztą jak policja jest po pierwsze przesiąknięta korupcją, ale to w Afganistanie od wielu wieków jest normą. Gorszym czynnikiem jest natomiast sytuacja, że wielu żołnierzy a nawet wyższych oficerów tej armii współpracuje z talibami. Amerykanie, którzy mają już w bardzo świeżej historii podobne doświadczenia, porównują coraz częściej armie afgańską do armii południowowietnamskiej z okresu lat siedemdziesiątych XX wieku. Ten sam problem tj. daleko idącej kolaboracji z talibanatem występuje wśród policji państwowej i lokalnej, a także urzędników administracji rządowej. Władza prezydenta i zresztą cała centralna, okazuje się bardzo krucha. Faktycznie nie sięga nawet przysłowiowych rogatek Kabulu, bo talibowie i w stolicy coraz częściej przeprowadzają udane akcje terrorystyczne. Analitycy niezbyt dawno przeprowadzili porównanie odnośnie radzieckiej wojskowej okupacji Afganistanu i obecnej. Ta komparatystyka wcale nie wychodzi na korzyść sprzymierzonych. Kiedy w 1979 roku, biuro Polityczne KCKPZR podjęło decyzję o przeprowadzeniu działań zbrojnych w Afganistanie w tym kraju panował zupełny chaos. Prezydent Hafizullah Amin podjął współpracę z islamistami i rozpoczął prześladowania miejscowych komunistów. Przeprowadzono szybki rajd batalionu „specnazu” na pałac prezydencki, jego lokator zginął w niewyjaśnionych okolicznościach, U władzy zainstalowano nowego prezydenta Babraka Karmala, dotychczasowego ambasadora w Czechosłowacji. (Janula, 2008) W zasadzie nie trzeba uzasadniać że ten nowy prezydent był raczej marionetką Moskwy niż miejscowym liderem. Do Afganistanu wmaszerowało przeliczeniowych czternaście dywizji wojsk radzieckich. Zamiar był nadzwyczaj sprytny. Skierowano do Afganistanu dywizje złożone z Turkmenów, Uzbeków, Kazachów, Kirgizów itd. Liczono, że miejscowa ludność zacznie fraternizować się z pokrewnymi wiarą i nacją żołnierzami i tym samym sukces będzie zapewniony. Zjawisko fraternizacji rzeczywiście nastąpiło tyle, że to żołnierze Związku Radzieckiego zaczęli niemal masowo dezerterować do sił powstańczych. Musiano, zatem w szybkim tempie wycofać jednostki złożone z kontyngentów azjatyckich i w to miejsce wprowadzić wojska składające się z Rosjan i Ukraińców. Tak też zrobiono i już w 1981 roku w Afganistanie nie tyle stacjonowało ile brało udział w walkach szesnaście dywizji radzieckich. O powadze sytuacji militarnej w tym okresie może świadczyć fakt, że wysłano do Afganistanu najlepsze gwardyjskie, sztandarowe związki taktyczne jak kantemirowską dywizję pancerną, tamańską dywizję zmechanizowaną, riazańską dywizję spadochronową i jedenaście samodzielnych pułków specnazu. 529 Te wojska walczyły bezpardonowo. Specnaz np. zwyczajowo nie brał jeńców, ale w tym momencie możliwość jakiejkolwiek współpracy z olbrzymią większością ludności przestała być możliwa. Afgańczycy po prostu walczyli z najeźdźcami wyznającymi inną wiarę. Niektórzy eksperci twierdzą, że konieczność wysłania w 1979 roku wojsk do Afganistanu uratowała ówczesny świat od trzeciej wojny światowej w klasycznym układzie „Układ Warszawski contra NATO”. Faktycznie wielkie manewry „Tarczą76” były generalną próbą do wojny o Europę, bo wg planu B/orys Godunow/ ZSRR był skłonny błyskawicznymi działaniami zająć Zachodnią Europę z jej technologiami i wykształconym zasobem ludzkim po to, żeby uratować swoją upadającą ekonomikę. Właśnie wydarzenia w Polsce i Afganistanie obiektywnie uniemożliwiły zrealizowanie takiego złowrogiego zamiaru. (Janula, 1999) Natomiast lata 1981 – 1984 w Afganistanie to okres bardzo intensywnych i krwawych walk. Rosjanie walczyli na swój sposób, tzn. wprowadzali z reguły cmentarny spokój. Szacuje się, że w tym okresie zginęło ok. 800 tysięcy Afgańczyków. Zarówno mudżahedinów, – bo tak wówczas nazywano bojowników i ludności cywilnej z oczywistą przewagą tej ostatniej grupy. Dokładniejszych danych nie sposób podać, bo przecież żadnych statystyk nigdy w tym kraju nikt nie prowadził. Po stronie radzieckiej zabitych zostalo w tym okresie – wyłącznie żołnierzy, zostało 18 tysięcy, ale równocześnie około 42 tysiące zostało rannych w tym większość ciężko. To świadczy o intensywności walk. Rosjanie, mimo że ich wojska za wyjątkiem specnazu i spadochroniarzy były faktycznie; doktrynalnie sprzętowo i logistycznie przygotowane do zupełnie innej wojny – tej jaka miała toczyć się na równinach Europy, prawie zupełnie , przy bardzo poważnych stratach własnych, również moralnych spacyfikowały prawie do końca ten wiecznie zrewoltowany i walczący ze wszystkimi kraj. Wymieniono również zupełnie nieudolnego Babraka Karmala na znacznie bardziej sprawnego Nadżibullaha. Ale właśnie było to aż i tylko prawie. Bo Nadżibulach rzeczywiście zdobył sobie poparcie niektórych plemion afgańskich. Mimo że .sam był Pusztunem wsparły go niektóre plemiona z północy kraju ,którym zaproponował większy udział w sprawowaniu władzy co w Afganistanie rozumiane jest jako dostęp do różnego rodzaju przywilejów i pieniędzy. Do akcji wmieszali się co zupełnie zrozumiałe, Amerykanie, którym bardzo na rękę było wojskowe, a co za tym idzie również ekonomiczne zaangażowanie ZSRR w Afganistanie. Pentagon poprzez struktury CIA dostarczył mudżahedinom pociski przeciwlotnicze klasy „Stringer”. Instruktorzy amerykańscy wkrótce zaczęli uczyć mudżahedinów nieskomplikowanej zresztą obsługi tych rakiet. Wkrótce zarówno śmigłowce jak i nisko lecące samoloty radzieckie ,które stanowiły główny atut militarny ZSRR w Afganistanie zaczęły masowo być zestrzeliwane. Wsparcie z powietrza w zwalczaniu działań partyzanckich jest niezbędne. Rosjanie natomiast w wyniku użycia stringerów 530 prawie przestali latać. Mudżahedini tym prostym i niedrogim sposobem złapali przysłowiowy drugi oddech i zintensyfikowali działania, hojnie zasilani funduszami z dalekiej Ameryki i islamskimi ochotnikami z innych państw islamskich. Między nimi znajdował się wówczas mało jeszcze znany Osama bin Laden. (Guardian, 2002) Mimo tej krucjaty islamistów i strumieni dolarów płynących do mudżahedinów, Związek Radziecki militarnie wojnę prawie wygrał. Ale na wojnie nie ma sytuacji prawie czy nie do końca. Sytuacja ekonomiczna wewnątrz ZSRR z olbrzymimi przecież kosztami wojny, tendencje odśrodkowe w rozpadającym się Układzie Warszawskim i sytuacja w świecie zmusiły ówczesne supermocarstwo do wojskowej ewakuacji Afganistanu. Dziś ocenia się, że był to kolejny z serii błąd ekipy coraz bardziej niedołężnego Breżniewa bo z pozycji ówczesnego ZSRR należało wojnę za wszelką cenę /również w ilościach zabitych/ dokończyć .czyli po prostu militarnie wygrać Tym bardziej, że reżim Nadżibullaha coraz lepiej dawał sobie radę, a o paradoksie rządowa armia również uzyskała sukcesywnie nadspodziewanie mocny potencjał i morale. Talibowie, którzy kierowali się radykalna doktryną islamu a którzy poprzez „pełzające” działania w ciągu kilku lat bardzo skutecznie osłabili władzę centralną, przejęli faktycznie rządy w centralnym i wschodnim Afganistanie tj. w rejonach gdzie narodowościowo dominowali Pusztuni. Natomiast w północnych i zachodnich częściach kraju gdzie większość ludności stanowią Uzbecy, Turkmeni i Chazarowie luźna koalicja określana, jako sojusz północny dość skutecznie przeciwstawiła się fanatycznemu talibanatowi. Lata dziewięćdziesiąte XX wieku to rozwój w odpowiedzi na procesy globalizacyjne wojującego islamu nawiązującego w formule działań do średniowiecznych izmaelitów – assasinów. Terroryzm, który dość skutecznie w warunkach współczesnego islamu zapoczątkowali Palestyńczycy stał się naturalnym orężem całego wojującego i fanatycznego islamu. Afganistan rządzony przez talibów stał się w zaistniałej sytuacji światową, chociaż nie jedyną bazą rozbudowującej się bardzo szybko terrorystycznej Al-Kaidy. Fanatyczni mułłowie którzy stanęli na czele afgańskiego ruchu talibów udzielili swojego poparcia Bin Ladenowi. Symbolem ruchu ortodoksyjnego stał się jednooki mułła Omar, którego Bin Laden stał się najbliższym współpracownikiem i głównym doradcą. Spokojne dotąd prowincje północno wschodnie też już takimi nie są. I tam notuje się coraz więcej zamachów na przedstawicieli sil rządowych Ginęli , już nie tylko Amerykanie i Australijczycy, bo żołnierze tych dwóch państw operują w najbardziej zagrożonych strefach, ale również Francuzi, Niemcy i Kanadyjczycy, których kontyngenty działały w strefach dotychczas uważanych za spokojne. Trwał długotrwaly impas, bo znaczące powiększenie wojsk koalicji nie było już może niemożliwe, ale trudne. Wtedy już kontyngent Natowsko- 531 Anzusowski nabrałby charakteru wojsk okupacyjnych, czyli analogicznych, jakie mieli przed laty Rosjanie. Niekorzystny obrót przybrał również bieg wydarzeń w sąsiednim Pakistanie. Prezydent Musharraf uważany za ostoje i gwaranta stabilizacji swego kraju zapowiedział rychłe ustąpienie. Jego przeciwnicy byli na tyle silni by praktycznie obalić prezydenta, ale nie by konstruktywnie rządzić. Pakistański wywiad wojskowy, który od wielu lat był swego rodzaju państwem w państwie, praktycznie już jawnie udzielał poparcia pusztuńskim i przyjezdnym islamistom. Nie robił tego bezinteresownie, bo wysocy oficerowie tej instytucji bogacą się w dziwnie szybki sposób. Nie od dziś wiadomo, że ok dziesięć procent wachabickich książąt z Arabii Saudyjskiej wspiera ekonomicznie Al-Kaide oraz inne siatki islamistyczne. Król Abdullach i klan braci Fahdów rządzący tym krajem reprezentują kierunek zdecydowanie prozachodni, ale nie ważą się ruszyć któregoś spośród swoich bardzo licznych kuzynów To mogłoby wywołać pucz innych książąt .Bo Arabia Saudyjska to kraj opierający się na bardzo kruchej równowadze wewnętrznej. Wojska koalicji od wiosny 2012 zdecydowanie przegrywały. Z trudem utrzymywały, jak się to mówi w dzień teren, na który używając przenośni w nocy wchodzi przeciwnik. Wprawdzie kolejne zimy na spowodowały znaczące osłabienie ofensywy talibów, ale potem znów następowała wiosna i lato... Możliwości aczkolwiek tylko teoretycznie są dwie. Jedna ta pozornie lepsza tj. pozyskać miejscową ludność, a druga to znacząco eskalować działania wojenne i prowadzić krwawe pacyfikacje terenu. Odpowiedź jest tylko pozornie prosta. Ta pierwsza możliwość w praktyce zawodzi. Mimo, że kontyngent NATO w ramach działań CIMIC – Pomoc dla ludności cywilnej; buduje szkoły, ośrodki zdrowia, szpitale w miastach a nawet tak potrzebne studnie artezyjskie, to poparcia ludności nie uzyskuje. Owszem, Pusztuni są chętni, ale do brania dolarów w gotówce. Nie obiecując nic w zamian. Jest to zresztą zakorzeniony już oportunizm w tamtym rejonie, czyli zasada bierz pieniądze i rób swoje. Mowy polityków, że trzeba rozwiązać konflikt narzędziami politycznymi brzmią nader żałośnie. Tych narzędzi nie ma. Prawdopodobnie trzeba by zasypać cały południowy wschód Afganistanu przysłowiowymi dolarami. Z żadnym skutkiem zresztą. (Janula, 2013) Nic nie da także ewentualna kolejna zresztą zmiana afgańskiego rządu. Stąd pozostaje po stronie koalicyjnej też postawienie tylko i wyłącznie na zwycięstwo wojskowe z możliwością przeniesienia działań na pakistańską stronę pogranicza, czyli tam gdzie mieszczą się bazy islamskich terrorystów. Eskalacja wojny może być jednak trudna. Pozostaje pytanie jak zachowa sie Rosja? Elity tego państwa nigdy nie zapomniały amerykanom rakiet stringer...Również nie do przewidzenia są zachowania Pakistanu. Elity tego państwa nie mogą darować Barackowi Obamie i jego ekipie. słynnego ale zachowanego do czasu realizacji, rajdu komandosów z Navy Seals. Praktycznie na przedmieścia swojej stolicy. Chodzi oczywiście o akcje wyeliminowania definitywnego rzecz jasna Osamy Bin Ladena. Rząd 532 Pakistanu mógł nie wiedzieć o miejscu jego pobytu ale pakistański wywiad, wiedział na pewno i po prostu pomagał mu się ukrywać. (Guardian, 2014) Pozostaje jeszcze nie najważniejszy dla całokształtu, ale dla nas jako strony polskiej dylemat. Mianowicie sytuacja i oceny polskiego kontyngentu ekspedycyjnego. Na początku trzeba jasno powiedzieć, że jest to wojna i straty są nieuniknione. Sytuacja nie byłaby zła, bo w końcowym odcinku trwania operacji Polacy odpowiadali za jedną prowincję bardzo ważna prowincje Ghazni. posiadali stosunkowo dużą wolę decyzyjną itd. Tyle że kontrola tej prowincji wymaga większych sil niż praktycznie grupa brygadowa o składzie ok. 2200 do 2600 żołnierzy. Bo jeszcze przy tym trzeba było zapewnić sobie funkcjonowanie całej, bardzo skomplikowanej przecież logistyki. Praktycznie do działań bezpośrednich pozostawał jeden wzmocniony batalion. Co prawda Polska posiadała też na miejscu swoje śmigłowce .Zarówno bojowe MI-24 oraz transportowe MI-8 i MI-17. Sprawdzały się w działaniach operacyjnych, również kołowe transportery opancerzone klasy Rosomak .Możnaby oczywiście jeszcze długo wyliczać zalety polskiego sprzętu jak też poziom wyszkolenia i zaangażowanie polskich żołnierzy. Misja w Afganistanie, szczególnie jej druga cześć kiedy to polski kontyngent przejął odpowiedzialność za prowincję Ghazni, był to duży krok naprzód z poprzednim, położeniem, w które wmanewrował nasz kontyngent, nieudolny i niewiele rozumiejący, minister A. Szczygło i niektórzy dorównujący mu intelektem generałowie. Pewnych sytuacji odwrócić jednak się nie da. Utraciliśmy de facto jeden z dwóch batalionów desantowo – szturmowych przesadzając z woli Amerykanów typowych komandosów w przestarzałą już wersję Hummerów. Stał się on przez to batalionem lekkiej piechoty, bo takiego właśnie potrzebowali Amerykanie i po to z całym cynizmem, darowali nam swoje znacząco przestarzałe pojazdy. Drugi problem znany już od dawna to taki, że my tak naprawdę nie mamy zmienników dla żołnierzy walczących w Afganistanie. Bo nasza armia przeładowana jest urzędnikami w mundurach, a brak i to znaczący jest żołnierzy z prawdziwego zdarzenia – wyszkolonych oczywiście. Ale najważniejszym problemem jest trauma Nangar Khel. Po tym incydencie nastąpiło kompletne załamanie się morale prawdziwych żołnierzy. Potraktowanie komandosów z Bielska jak bandytów to hańba i wielka czarna plama na obrazie wojska. Tu już nie tylko nieżyjący już minister powinien odpowiedzieć za tą prowokację, bo on naprawdę z tego niewiele rozumie – szczególnie tego, co się naprawdę stało, – ale jego polityczni protektorzy. Prezes PiSu i jego już również nieżyjący brat chcieliby widzieć w armii swego rodzaju bojówkę partyjną która będzie używana bardziej na użytek wewnętrzny niż dla obrony państwa. Kto w epoce rządów braci bliźniaków miał inne zdanie, musiał po prostu z wojska odejść. Polityka kadrowa i szereg posunięć organizacyjnych wyrażnie potwierdzały że koncepcje co do sil zbrojnych były w tym okresie bardzo zawężone. 533 Można zaryzykować natomiast twierdzenie że właśnie udział polskich sil zbrojnych w misji w Afganistanie w jakiś sposób uchronił nasze siły zbrojne przed zupełną degrengoladą bo polscy żołnierze musieli wykazać się w Afganistanie pełnym militarnym profesjonalizmem i określonym wysokim morale Literatura: GUEWARA, E.CH. 1968. Strategia i taktyka działań partyzanckich. Warszawa: KiW, 1968 JANUŁA, E. 2008. Wojna sześciodniowa na Bliskim Wschodzie. Pierwsza wojna asymetryczna. In Zeszyty naukowe. Politechniki Śląskiej. Gliwice-Katowice Seria: Nauki społeczne. Zeszyt 3/2008 KINGSTON, E.J. 1983. Kierowanie wojną. Warszawa: MON, 1983 LIDDELL HART, B.J. 1959. Strategia-działania pośrednie. Warszawa: MON, 1959. SIKORSKI, R. Afganistan. Wspomnienia z podróży. Warszawa: Czytelnik, 1999. PRACA ZBIOROWA. 2010. Wyposażenie i Sprzęt Wojska Polskiego. Warszawa: Bellona, 2010 SIŁY ZBROJNE RP. Informator multimedialny. Warszawa: Bellona, 2014 534 ZÁKLADNÉ PRINCÍPY USKUTOČŇOVANIA MIEROVÝCH OPERÁCIÍ OSN BASIC PRINCIPLES OF IMPLEMENTATION OF THE UN PEACEKEEPING OPERATIONS Vojtech Jurčák1 – Radoslav Ivančík2 ABSTRACT The article is devoted to the content of the principles of UN peacekeeping operations, which are regarded as fundamental to other organizations in international crisis management. The UN peacekeeping operations represent the full range of operations. They are used to keeping or restoring international peace and security in the world in accordance with the UN Charter. All UN peacekeeping operations are to be conducted on the basis of UNSC resolutions. Basic principles of peacekeeping operations can be seen in operation UNEF (United Nations Emergency Force), which was held at Sinai from November 1956 to June 1967. These principles gradually evolved to the hybrid operations. The paper analyzes how these principles were driven by changes in the security environment. Key words: principles of the UN peacekeeping operations, security council UN, multidimensional operations, UN Peacekeeping Operations Capstone Doctrine Úvod Mierové operácie OSN (ďalej len „ MO OSN“) predstavujú celú škálu operácií, ktoré OSN využíva k nastoleniu, udržaniu alebo obnoveniu medzinárodného mieru a bezpečnosti vo svete v súlade s Chartou OSN (Durch, 1993). Právny základ pre ich vedenie je ukotvený v Kapitole VI a VII Charty OSN. Podľa nich Bezpečnostná rada OSN (ďalej len "BR OSN") rozhoduje o vedení aktivít, ktoré sú nevyhnutné k udržaniu a obnoveniu medzinárodného mieru a bezpečnosti. V prípade akejkoľvek medzinárodnej krízy či napätia má BR OSN právo prijímať dve rezolúcie zásadnej dôležitosti. V prvej rezolúcii označí predmetnú krajinu, organizáciu alebo udalosť za hrozbu pre medzinárodný mier a bezpečnosť a v nadväznosti na ňu spravidla prijíma rezolúciu, ktorá dáva zmocnenie použiť všetky nevyhnutné prostriedky, vrátane použitia sily proti organizácii či štátu, ktorí boli označení za hrozbu pre medzinárodný mier Vojtech Jurčák, prof. Ing., CSc. profesor Katedry bezpečnosti a obrany Akadémie ozbrojených síl generála Milana Rastislava Štefánika so sídlom v Liptovskom Mikuláši, Slovenská republika, [email protected]. 2 Radoslav Ivančík, plk. gšt., Ing., PhD., Štáb pre podporu operácií, Generálny štáb OS SR, Bratislava, Slovenská republika, [email protected]. 1 535 a bezpečnosť. Zmyslom týchto opatrení je naplniť článok 42 kapitoly VI Charty OSN, ktorým je obnovenie medzinárodného mieru a bezpečnosti v danej oblasti (Eichler, 2012). Z uvedeného vyplýva, že mierové operácie OSN sú vedené na základe rezolúcií BR OSN. Riadené sú generálnym tajomníkom OSN (ďalej len "GT OSN"), ktorý vymenováva zvláštneho zmocnenca pre konkrétnu operáciu. Väčšina mierových operácií OSN je vedená podľa Kapitoly VI Charty OSN – Pokojné riešenie sporov , alebo podľa Kapitoly VII – Akcie pri ohrození mieru, porušení mieru a činoch útočných . Vývoj v oblasti mierových operácií kopíruje vývoj v oblasti medzinárodnej bezpečnosti, pretože tak ako sa vyvíjalo bezpečnostné prostredie a dochádzalo k zmenám v ňom, tak sa vyvíjali aj mierové operácie OSN, ich charakter a princípy. Podľa vývojových etáp môžeme mierové operácie OSN deliť na: 1) mierové operácie prvej generácie, ktoré sa v literatúre označujú tiež ako tradičné mierové operácie alebo tradičný peacekeeping; 2) mierové operácie druhej generácie, ktoré sa tiež označujú ako rozšírený peacekeeping (extended peacekeeping); 3) mierové operácie tretej generácie, pre ktoré sa používa aj označenie operácie na vynútenie mieru (peace enforcing operations/peace enforcement), operácie na podporu mieru (peace support operations) či rozšírený peacekeeping (expanded peacekeeping). 1 Základné princípy mierových operácií OSN Základné princípy mierových operácií OSN sa odvíjajú od mierovej operácie pod hlavičkou OSN – UNEF I (United Nations Emergency Force), ktorá prebiehala na Sinajskom poloostrove od novembra 1956 do júna 1967. Sformulovali ich v poradí druhý GT OSN – Dag Hammarskjold3 a predseda Valného zhromaždenia OSN – Lester Pearson,4 ktorý mal hlavnú zásluhu na sformovaní vyššie uvedenej mierovej operácie a vyriešenie Suezskej krízy. Išlo o nasledujúce princípy (Urbanovská, 2010): 1) princíp nestrannosti, 2) princíp nepoužitia sily s výnimkou vlastnej sebaobrany a obrany mandátu operácie, 3) princíp súhlasu strán s rozmiestnením mierových síl, 4) princíp dobrovoľných príspevkov členských krajín (najmä malých a neutrálnych) do mierových síl, Dag Hammarskjold (10. apríl 1953 – 18. september 1961) bol švédsky politik, diplomat, ekonóm a držiteľ Nobelovej ceny za mier. Vo funkcii GT OSN pôsobil od 10. apríla 1953 (v roku 1957 bol znovuzvolený) až do svojej smrti pri leteckom nešťastí vo vtedajšej severnej Rodézii (dnes Zimbabwe) počas návštevy mierových síl v oblasti Ndola. 4 Lester Bowles Pearson (23. apríl 1897 – 27. december 1972) bol kanadský politik, diplomat, štátnik, profesor a držiteľ Nobelovej ceny za mier. 3 536 5) princíp kontroly operácií z úrovne GT OSN. Prvé tri z vyššie uvedených princípov, ktoré sa označujú ako „svätá trojica“ (holy trinity) predstavujú základ tradičných MO OSN prebiehajúcich v rokoch studenej vojny. Ich cieľom je pomôcť vytvoriť a udržať také podmienky, ktoré z dlhodobého hľadiska majú podporiť záujem a snahu znepriatelených strán o vyriešenie konfliktu (Bellamy, Williams, 2004). V prípade tradičných MO OSN zastávali príslušníci mierových síl neutrálne pozície medzi znepriatelenými stranami, boli ľahko ozbrojení a pôsobili len vo vymedzenom ochrannom pásme. Úspech mandátu mierových operácií OSN závisel na súhlase strán konfliktu s operáciou a na nestrannosti a nepoužití sily s výnimkou vlastnej sebaobrany. Jednotky tvorili príslušníci z malých a neutrálnych krajín, ktoré boli ochotné prispievať vlastnými silami (dobrovoľne) do operácií a nemali žiadne svoje partikulárne záujmy v konflikte, a preto neboli stranami konfliktu vnímané ako zaujaté alebo nadržiavajúce niektorej zo strán. Ich úlohy sa sústredili na monitorovanie prímeria a nárazníkových zón, a na dohľad nad sťahovaním jednotiek (Urbanovská, 2010). OSN sa v praxi snažila o zastavenie konfliktu, avšak ďalej ho už neriešila, pretože hlavnou úlohou mierových síl nebolo priame riešenie konfliktu, ale oddelenie bojujúcich strán. Aj preto mierové jednotky nepoužívali silu a ani nehrozili jej použitím, a nemali donucovací charakter. To však v konečnom dôsledku viedlo k tomu, že mnoho konfliktov v tomto období „ustrnulo na mŕtvom bode“ (Stejskalová, 2011), a preto sa viacerí autori zhodne vyjadrili, že mierové jednotky sa v takýchto prípadoch stávajú neschopnými efektívne konať, konflikt neodstraňujú, nezmierňujú utrpenie obyvateľov, ale naopak sú jeho živnou pôdou a situáciu môžu dokonca skôr zhoršiť. Princíp nestrannosti v pojatí tradičných mierových operácií OSN znamená, že sa neprihliada k právam alebo nárokom niektorej zo strán konfliktu (Urbanovská, 2010). Počas obdobia studenej vojny bol tento princíp nestrannosti často zle interpretovaný a zamieňaný s neutralitou. Podľa Donalda (Donald, 2003) však princíp nestrannosti v tradičnom pojatí nikdy nepredstavoval naozajstnú nestrannosť. Skutočná nestrannosť je podľa neho totiž aktívna, nezávislá a založená na hodnotení jednotlivých situácií. Tradičná nestrannosť však bola podľa neho pasívna a vytvárala celý rad nedorozumení. Práve preto dochádzalo tak často k jej zamieňaniu s neutralitou. Nestrannosť bola úzko spojená s princípom minimálneho použitia sily. Podstatnými prvkami zachovania tohto princípu bolo získať dôveru strán konfliktu, jasné a transparentné jednanie mierových jednotiek a otvorená komunikácia (Goulding, 1993). Po skončení studenej vojny sa so zmenou bezpečnostného prostredia mení aj obsah tohto princípu. V mierových operáciách OSN druhej generácie, zvlášť v tých, ktoré si vyžadovali humanitárnu intervenciu, začala byť suverenita štátu a nezasahovania do vnútorných záležitostí pri rozhodovaní o vedení operácií OSN 537 podstatne menšou prekážkou, než tomu bolo v čase studenej vojny (Urbanovská, 2010). Princíp nestrannosti a jeho nesprávne zamieňanie alebo zlučovanie s neutralitou sa tak stal predmetom diskusie. Na margo tohto problému GT OSN Kofi Annan počas svojej návštevy Rwandy v roku 1998 poznamenal: „Ak čelíme genocíde, ak je tu zlo a sú tu zločinci a ich obete, nie je možné držať sa stranou a jednať neutrálne.“ Poukazoval pritom hlavne na to, že pokiaľ má byť princíp nestrannosti vitálnym prvkom mierových operácií, musí byť nestrannosť rozlišovaná tiež pri obrane mandátu operácie a nie len ako neutralita medzi znepriatelenými stranami (Donald, 2002, s. 23). O dva roky neskôr bola už v tzv. Brahimiho správe uvedená požiadavka na prepracovanie či redefinovanie jednotlivých princípov mierových operácií, ako aj ich rozšírenie. Tým sa prelomilo tradičné chápanie prepojenosti medzi nestrannosťou a neutralitou. Aj doktrína k multidimenzionálnym mierovým operáciám OSN z roku 2003 hovorí, že nestrannosť neznamená nečinnosť a prizeranie sa násiliu. Mierové sily musia byť nestranné v jednaní so stranami konfliktu, ale nie neutrálne pri obrane mandátu operácie a jeho implementácii (OSN, 2003). Ďalším a zatiaľ posledným dokumentom, ktorý sa zaoberá princípmi MO OSN je doktrína United Nations Peacekeeping Operations Capstone Doctrine, ktorú v roku 2008 vydalo Oddelenie mierových operácií OSN (DPKO). Aj táto doktrína uznáva platnosť „svätej trojice“ princípov, avšak ich výklad je už vzhľadom na skúsenosti, ktoré OSN počas niekoľkých dekád praxe v plánovaní a vedení mierových operácií získala, pozmenený. Nestrannosť je v nej definovaná ako vedenie operácie bez predsudkov a bez zvýhodňovania niektorej zo strán konfliktu. Z uvedeného vyplýva, že OSN naďalej kladie dôraz na tento princíp, nóvum však spočíva v tom, že zároveň do neho zahŕňa aj proaktívny prístup k plneniu úloh. Zdôrazňuje sa, že princíp nestrannosti nesmie byť zamieňaný s neutralitou alebo dokonca s nečinnosťou. Mierové jednotky by teda aj naďalej mali byť nestranné v jednaní so stranami konfliktu, ale nie neutrálne pri plnení úloh a napĺňaní mandátu operácie. Mierové sily nemôžu prehliadať aktivity, ktoré by znemožňovali priebeh mierového procesu a/alebo porušovali medzinárodné normy a princípy, ktoré MO OSN podporujú (Yamashita, 2008). Príslušníci mierových síl sa preto musia vyvarovať takýchto aktivít voči ktorejkoľvek zo strán konfliktu, pretože by to naštrbilo dodržiavanie princípu nestrannosti na jednej strane a podkopávalo kredibilitu a legitimitu mandátu operácie na druhej strane. MO OSN musia byť podľa DPKO OSN vedené transparentne, otvorene a s využitím efektívnej komunikácie, ako aj s použitím racionálneho a adekvátneho stupňa prostriedkov (OSN, 2008). Použitie sily je v tradičných mierových operáciách OSN využívané len vo veľmi obmedzenom rozsahu a mierové operácie reprezentujú skôr morálnu autoritu OSN, ako silu zbraní. Prípadné použitie sily pritom nesmie byť v žiadnom prípade chápané ako spôsob, ktorým možno dosiahnuť ciele a 538 poslanie operácie (OSN, 1995). Tento princíp nepoužitia sily však funguje iba za predpokladu, že strany konfliktu sú ochotné a majú záujem udržať mierový proces bez použitia vlastnej sily. Mierové jednotky môžu použiť silu iba v prípade sebaobrany, ako nevyhnutný a posledný možný spôsob obrany, a aj to vždy s ohľadom na rozsah hrozby. To, čo môže byť považované za sebaobranu a čo už nie, závisí od konkrétnych podmienok v mieste operácie (Findlay, 2002). Napriek tomu sa tieto obmedzenia v niektorých prípadoch, napríklad na Cypre v roku 1974 alebo v Libanone v roku 1982, ukázali ako neefektívne, pretože ani prítomnosť mierových jednotiek OSN nezabránila cudzej vojenskej invázii a zrúteniu vnútorných štruktúr (Yilmaz, 2005). Od roku 1973 bola možnosť použitia sily mierovými jednotkami rozšírená aj na situácie, kedy išlo o obranu mandátu operácie (Goulding, 1993). Na doplnenie informácií súvisiacich s princípom nepoužitia sily s výnimkou vlastnej sebaobrany a obrany mandátu operácie je nutné uviesť, že použitie sily počas mierovej operácie je autorizované BR OSN podľa Kapitoly VI Charty OSN. Práve princíp nepoužitia sily s výnimkou vlastnej sebaobrany a obrany mandátu operácie predstavuje kľúčové kritérium, ktoré odlišuje mierové operácie od operácií na vynútenie mieru. Vydaním Smernice OSN pre vedenie mierových operácií (1995) sa tento princíp v rámci operácií 2. generácie rozšíril aj na situácie, v ktorých ide o obranu konvojov, vozidiel alebo vybavenia či majetku OSN, obranu pozícií alebo ochranu zverenej osoby, pričom podstatný pre použitie sily je vždy mandát operácie a konkrétne podmienky (OSN, 1995). Tento princíp bol bližšie špecifikovaný v manuáli pre multidimenzionálne mierové operácie (Handbook on United Nations Multidimensional Peacekeeping Operations). Stephens v súvislosti s transformáciou tohto princípu uvádza praktický problém, ktorého podstata je v tom, že i keď velenie nad mierovými silami v operáciách pod vedením OSN spadá do kompetencií mimoriadneho zástupcu, v praxi zostáva velenie, riadenie i kontrola ozbrojených síl v kompetencii krajiny, z ktorej mierové jednotky pochádzajú. To môže spôsobiť malé, ale aj veľké rozdiely vo vnímaní tohto princípu a jeho aplikácii v operácii (Stephens, 2005, s.160). Yilmaz upozorňujú na fakt, že tento princíp (a akékoľvek zmeny s ním súvisiace) je úzko spojený s vnímaním mierových síl ako nestranného aktéra v konflikte a s ich dôveryhodnosťou. Jean Marie Guéhenno, vtedajší vedúci DPKO OSN, sa v roku 2001 vyjadril na margo tohto princípu nasledovne: „Vojaci v operácii sú oboznámení s Pravidlami zásahu (Rules of Engagement) a teda aj s tým, za akých okolností môžu použiť silu, ak sú ohrození“ (Stejskalová, 2011, s. 33). United Nations Peacekeeping Operations Capstone Doctrine k princípu nepoužitia sily uvádza, že v MO OSN sa môže použiť sila i na taktickej úrovni s autorizáciou BR OSN za účelom sebaobrany a obrany mandátu operácie, zvlášť v situáciách kedy už štát nie je schopný plniť svoje úlohy v oblasti 539 zaistenia bezpečnosti a udržania poriadku. Findlay (Findlay, 2002) však v tejto súvislosti upozorňuje, že použitie sily pri obrane mandátu operácie je veľmi široký pojem, ktorý môže byť zneužitý, alebo ktorý môže byť zle či nepresne interpretovaný. Takéto zneužitie alebo nepresná interpretácia potom môžu zapríčiniť ďalšiu eskaláciu konfliktu. Podľa Urbanovskej ide v tomto prípade predovšetkým o použitie sily pri proaktívnej obrane mandátu operácie, napríklad proti kriminálnym gangom, gerilovým skupinám, bojovým komandám a pod., ktoré svojimi nežiaducimi aktivitami narušujú priebeh mierového procesu alebo znamenajú hrozbu pre civilné obyvateľstvo. Rozmiestnením mierových síl so súhlasom znepriatelených strán, prípadne so súhlasom vlády krajiny, na ktorej území boli mierové jednotky rozmiestnené, sa OSN snažila o získanie dôvery jednotlivých strán konfliktu. Väčšina aktivít bola preto realizovaná na základe súhlasného postoja zúčastnených strán. Rovnako ako princíp nestrannosti, aj princíp súhlasu strán s rozmiestnením mierových síl má svoje korene v situácii prebiehajúcej počas Suezskej krízy. Vzhľadom na zmeny v charaktere konfliktov po skončení studenej vojny bolo nevyhnutné revidovať aj princíp súhlasu strán s rozmiestnením mierových síl. Vyplýva to predovšetkým z toho, že „mierové sily, ktoré sú v súčasnosti nasadzované, čelia takým hrozbám, pri ktorých nie je možné vždy očakávať súhlas všetkých strán s rozmiestnením mierových jednotiek“ (OSN, 2009b). Preto začala OSN pri vedení mierových operácií postupne upúšťať od prísneho dodržiavania tohto princípu a vyžadovať súhlas s rozmiestnením mierových jednotiek od všetkých znepriatelených strán v konflikte. Záver Pri plnení úloh v rámci tradičných mierových operácií sa ukázalo, že mierové sily sa pri plnení úloh vyplývajúcich z mandátu operácie musia boriť s obrovskými problémami, vysokým rizikom a ľudskými stratami, pretože najmä pri postmoderných konfliktoch na africkom kontinente (Ivančík, Nečas, 2012) museli nasadené jednotky riešiť situácie spojené s genocídou, etnickými čistkami a ochranou civilného obyvateľstva. Začalo sa stále viac ukazovať, že niektoré princípy sú už zastarané a nezodpovedajú zmenám bezpečnostného prostredia a dodržiavanie najmä princípov nepoužitia sily a nestrannosti, niekedy viac ohrozovali a marili plnenie mandátu operácií a končili neúspešne (napr. v Somálsku, Libérii, Haiti) (Waisová, 2005). Na doplnenie vyššie uvedených informácií je potrebné uviesť, že i keď OSN považuje dodržiavanie „svätej trojice“ základných princípov v jej mierových operáciách vedených podľa Kapitoly VI Charty OSN za základnú mantru a stavebný kameň svojich operácií, nie vždy boli a nie vždy budú tieto princípy dodržiavané ako jeden neoddeliteľný celok. Napríklad súhlas Egypta a 540 Izraela s misiami UNEF I a II možno len ťažko považovať za dobrovoľný, pretože strany k nemu boli donútené, alebo rozmiestnenie síl v Libanone v rámci operácie UNIFIL bolo podporené Libanonom, ale už nie Izraelom. Rovnako tak nebol princíp súhlasu strán s rozmiestnením mierových síl jednotný v prípadoch operácií UNTAC v Kambodži, UNOSOM v Somálsku či UNTAET vo Východnom Timore alebo INTERFET v Indonézii (Findlay, 2002). Literatúra: BELLAMY, A. J. – WILLIAMS, P. 2004. Thinking Anew about Peace Operation. In International Peacekeeping, 2004, Vol. 11, No. 1 DURCH, W. J. 1993. Introduction. In Durch, W. J. (ed.) The Evolution of UN Peacekeeping : Case Studies and Comparative Analysis. New York : Henry L. Stimson Center, 1993 DONALD, D. 2002. Neutrality, Impartiality and UN Peacekeeping at the Beginning of the 21st Century. In International Peacekeeping, 2002, Vol. 9, No. 4, s. 2 DONALD, D. 2003. Neutral Is Not Impartial: The Confusing Legacy of Traditional Peace Operations Thinking. In Armed Forces & Society, 2003, Vol. 29, No. 3. EICHLER, J. 2012. Legální a nelegální války v dnešním světě. In Vojenské rozhledy, 2012, roč. 21, č. 3 FINDLAY, T. 2002. The Use of Force in UN Peace Operation. New York : Oxford University Press, 2002, ISBN 0-19-829282-1. GOULDING, M. 1993. The Evolution of United Nations Peacekeeping. In International Affairs, 1993, Vol. 60, No. 3, s. 454 IVANČÍK, R – JURČÁK, V. 2013. Peace Operations of International Crisis Management. Wyższa Szkola Biznesu i Przedsiębiorczości w Ostrowcu Šw. ISBN 978-83-936652-6-6. IVANČÍK, R. – NEČAS, P. 2012. International Security from the View of Postmodern Conflicts on African Continent. Rzeszów, Poland : Publishing house AMELIA, 2012. 168 s. ISBN 978-8383-63359-44-7. STEJSKALOVÁ, L. 2011. Komparace základních principů mírových operací OSN, NATO operací na podporu míru a operací krizového manažmentu EU. Brno : Fakulta sociálních studií, Masarykova univerzita v Brně, 2011, s. 27 URBANOVSKÁ J. 2010. Vliv bezpečnostního a politického prostředí na podobu mírových operací OSN a jejich principů. In Smolík, J. – Šmíd, T. (ed.) Vybrané bezpečnostní hrozby a rizika 21. století. Brno : Mezinárodní politologický ústav Masarykovy university v Brně, ISBN 978-80-210-5288-8. URBANOVSKÁ, J. 2010. Typologie mírových operací. Dostupné na: http://ispo.fss. muni. cz/uploads/2download/urbanovska.pdf STEPHENS, D. 2005. The Lawful Use of Force by Peacekeeping Forces: The Tactical Imperative. In International Peacekeeping, 2005, Vol. 12, No. 2, s. 160 YAMASHITA, H. 2008. Impartial Use of Force in United Nations Peace-keeping. In International Peacekeeping, 2008, Vol. 15, No. 5 541 OSN. 2003. Handbook on United Nations Multidimensional Peacekeeping Operations. New York: UN department of Peacekeeping Operations, 2003. OSN. 2008. United Nations Peacekeeping Operations. Principles and Guidelines. New York: Department of Peacekeeping Operation, 2008 YILMAZ, M. E. 2005. UN Peacekeeping in the Post-Cold War Era. In Interational Journal on World Peace, 2005, Vol. 12, No. 2 OSN. 1995. Supplement to An Agenda for Peace: Position Paper of the Secretary General on the occasion of the fiftieth anniversary of the United Nations (A/50/60 S/1995/1). Dostupné na: http://www.un.org/Docs/ SG/agsupp.html WAISOVÁ, Š. 2005. Úvod do studia mezinárodních vztahů. Plzeň : Aleš Čeněk, 2005, s. 141, ISBN 978-80-7380-177-9. 542 MILITARY THREATS FOR NATIONAL SECURITY OF POLAND Dariusz Majchrzak1 ABSTRACT There are plenty of factors in international space, which has great effect on national security. Among them there is group of factors creating a military threats. It seems to be extremely difficult to separate those factors which have purely military effect, and other ones because their sources are very complex and they overlap one another. But in reality it is seen, that military threats directly affect the elements of national security system in each country. We can say that they are key elements in national security, because they can hit the vital interest of nation: sovereignty, indivisibility of territory, the survival. Author in the article in first stage identifies concept of “military threats” and describes complex of this problem. As a next author will generate those factors, which has determinant affecting the formation of military threats of Poland, trying to show them in terms of global, regional and national. All of the factors affecting the formation military threats, it is possible to classify as a processes and phenomenon which take place in nowadays architectures of international security. In that case it is possible to show main subjects (state and non governments), which are taking place and creates those phenomenon and finally it is possible to classify them by places and regions where has been carried out the conflicts, especially in regional environment. Those conflicts, sometimes despite a considerable distance, affecting national security of Poland and not only. Author is going to show which one threats are the most dangerous. As a result of the article author generate idea, that the most important in national security is very systematic approach to the process of classifying those factors, which impact military threats. This process enable classifications the most likely threats, which has the highest negative results, and those which are unlikely and small negative results. Depending on this estimations the state should take actions to correctly prepare own means according to own potential, taking under consideration the alliances, in long term. Key words: National security, military threats, factors of military security Issues related to military threats are very important from the point of view national security. They can be considered in theoretical aspect, external security or in aspect of practice activity with significant role of military forces. To consider those problems, it is needed to define military threats, their essence and all main factors causing them. Everyone can fill what the military threats are. But from the theoretical point of view, it is necessary to think about exactly meaning this phenomena. The term “threat” is described as a situation where is a likelihood of the development process of the state is at risk. Therefore, threats may be seen as a direct cause of the beginning and development of the variable process, in which 1 Dariusz Majchrzak, COL, PhD, Head of the Crisis Management Department, National Security Faculty, National Defence University, al. Chruściela, 00-910 Warsaw, Poland, [email protected]. 543 as a result, may appear imbalance causing a crisis situation, loss of control over the course of events, which finally leads to a crisis. Thus, a threat requires to take actions (responding) in order to prevent emergence and the development of the hazard situation (crisis situation). However, a challenge is a signal for taking reasonable steps, it represents a new situation that requires from an entity formulating a response, most often expressing specific capacity and articulating warnings as well and in addition using all response capabilities. While threat requires taking actions by an entity to counteract it for stability, a challenge can only be a signal to undertake those actions. Frequently, an omission of those actions in the event of occurrence of challenges can create a threat. Therefore, it is needed to distinguish a feature that links both phenomena. It means to change the phenomena from the category of challenges to chance not to threats. For instance, what a quarter of a century ago was a challenge (e.g, pollution), today is regarded as a threat (Zieba, 2008). Traditional approaches to security always was identify with external and military threats. In this aspect national security can be identify with national interest, connected with the survive, sovereignty, indivisibility of territory. It shows that aims of foreign Policy should each time ensure national interest (Zieba, 2011). National security is an activity of state within each field, separated from three main groups of tasks: defense, civil protection, and economy and culture security (Majchrzak, 2011). Contemporary security environment must be considered in entities dimension, objective dimension and processing dimension. This cause that it is impossible to present one common theory of security, mainly because of functioning national and international subjects and relationship (Gryz, 2011). This is the reason that in nowadays architecture of international security main purposes and nationals interests cannot be achieved by single states and institutions. International security, very often caused by military factors, are the result of state potential, power of alliances with support other conductive organizations and institutions and possibilities of economy influence. In the past the national security was identify with defense own territory. Because of constantly changing catalogue of challenges, which are bond with not only those within own borders, the defense, including military aspect, is not in the centre of interest now. At present the defense of own country is connected with very wide spectrum of state activity, which is a part of national system of security (Kaczmarek, 2008). But in context of vital national interests, this activity is the most important, we can say that it is a key activity for each single state. To assert own defense capacity it is strictly connected with military security, which is part of international security, having strategic meaning for state. Therefore we can say, that military security is an ability to achieve and secure national vital interests of state, implementations of its political purposes and to ensure independence for own institutions and citizens, possibilities self544 determination and solving own problems with functioning political system. This ability in most aspects will have military power character, which is returned towards external factor. Military security simultaneously have all significant features, because it affects on the vital interests, and it is a part of international security and goes toward using own and allied military power against foreign military forces. If we can describe military security, it means that there are some factors, which are opposite to this. One of the most value factors are military threats. They include using or possibilities of using military power by entities of international relations (states). Some experts define this threats as “combination of events, where is high level of probability that conditions to existence, undisturbed development of state will be limited, or state can lose own sovereignty and territorial integrity” (Dworecki, 1994, s.25). This means that military threats can be such phenomenon, which cause identification the appearance in the close environment for entity adverse circumstances, connected with using military power by other entity. This can hit in vital interests of entities, leading to instability, losing international position, losing possibilities of survive. Despite generally opinion, that military threats are strictly bond with state activity, as a entity of international relations, it must be underlined that those threats can be cause by organizations which are not such entities. According to R. Wróblewski “military threats can cause ethnical, religious, crime non government organizations. They have military formations which don’t fulfill requirements military forces, according by international law. From the practice activity point of view some time they can manage military measures more modern then some legal governments, including technology, information, operations and weapon of mass destruction”(Wróblewski, 2000, s.76). Military threats can launch plenty of crisis situations. All crisis situations can have military and non military features. Taking account generally interpretation of crisis situation, we can describe when there will be military and non military crisis situation. Military crisis situation will be characterized by the following features: - followed by the threat of the vital interests of society, policy objectives, values and interests of the state; often there is a risk of losing the independence, sovereignty and territorial integrity, - crisis situation will have at least a national scale, - factors (external or internal) indirectly causing a crisis situation will be the threat of political, social and economic, that will need to involve the armed forces to rebalance the functioning of the state, - factors (external or internal), directly causing a crisis situation will be the threat caused by the use of military forces and means of military nature (strength and military means - regular and asymmetric) or paramilitary threat, 545 - as a consequence of the crisis situation will be introduced martial law (sometimes only a state of emergency). It can therefore be assumed that the military threat is an event or likelihood of such an event in which there is a risk of the vital interests of society, policy objectives, values and interests of the state; often there is a risk of losing the independence, sovereignty and territorial integrity. In the current context, these threat (factor impacting negatively toward entity) most often will have a military character (caused by the armed forces), but it's possible there are other forms for non-military (eg. asymmetric). It is also important due to the creation of this threat, it will be needed to respond by military force of the state. Very often, because of military threats, the state will work in state of war, but this is not necessarily equivalent to the conduct of military operations. The consequence of the proclamation of a state of war is the insertion within the state of martial law. Then the defense system would have been a pillar of the state protection and could take actions to ensure the integrity and inviolability of borders; sovereignty and defend the interests of the state and its constitutional order. As it is underlined in the article, military threats mainly can be caused by potential or real using of military power, in order to defend destructive impact towards opposite entity for own benefits. Thus one of the conditions of the classification military threats is using military forces. This can have form of: military blockade, military blackmail, provocation, demonstration of power, border incident, military diversion, limited using military power, military clashes near the border, armed attack informal groups, local military conflict, conflict between the states, war in global scale. Let’s consider which one factors can cause such a threats? All of the factors affecting the formation military threats, it is possible to classify as a processes and phenomenon which take place in nowadays architectures of international security. In that case it is possible to show main entities (state and non governments), which are taking place and creates those phenomenon and finally it is possible to classify them by places and regions where has been carried out the conflicts, especially in regional environment. Poland is a member of European Union, NATO, and is a part of European security system2, that is why most military threats have the sources in strength or weakness of the region. Let’s watch them. All the factors can be considered as a challenge. Any given challenge is a signal to take appropriate action and find possibilities of reaction to achieve benefits. This means that a new situation is being created which demands taking some steps and reactions from the organization, as it poses a warning and defines new point of view. Every challenge has great influence on each organization and can cause either a 2 System - Every complex object highlighted from the rest of reality, which is all created by a set of elementary objects (elements) and links (relationships) between them, P. Sienkiewicz, Engineering of systems, Warsaw 1983, p. 27 546 positive or negative effect. Positive effect is a chance, which is understood as the probability of achieving something. It is a factor which gives opportunity for development of an organization. Negative effect on the other hand, usually implies the emergence of threats, which is randomly or intentionally a significant factor (event, phenomenon) for an organization. This may lead to destabilization and turbulence (Majchrzak, 2013). In the table below are shown the factors, which can cause military threats for the region classified as a processes and phenomenon. Nr Challenges Chances Threats 1. Using of globalization process Regionalization – cooperation multidisciplinary between region’s state Fragmented regionalization – competition between different groups of interests and states In region – military conflicts 2. Fight against terrorism 3. Reducing regional conflicts 4. Corporatization economies 5. Coherent financial strategy, efficient fluctuation of finances Increase of security for people, integration security systems, limitation of extremists’ movements Military security, limitation possibilities of war Better cooperation within NATO and EU Omission of the state's role in the distribution of profits weakness integration Economic growth of the region Fragmentation entities, disproportion of GDP, income per capita, wealth of societies regional conflicts 6. 7. Ensuring the GDP growth the state of the region 8. The escalation of the threat of war, reducing regional solidarity (EU) Growth states and their importance (stabilization), regional integration The advantage of the Implementation of economies of the countries in new technology and the region in terms of global research, economic competition, opportunity to Innovation exchange technical ideas regional integration Foreign Policy based on key common interests and activity Causalities, New military conflicts within European region Reduce the importance of the region in a globalized world Financial and economic security, competitiveness of the region Stagnation, loss of credibility, lowering the status and standard of living - conflicts Coherent policy, consolidation and joint actions for the security of the region's population - to reduce the likelihood of armed conflict The weakness of the region as a reliable partner in international relations. Loss of common goals. The possibility of confrontation or action on their own, which could have a negative impact on individual military state (mostly less) 547 Increase of meaning different 9. cultures and religious In Europe Independence from the monopolistic 10. practices of energy supplies and raw materials By enabling economic growth to contribute to the development of the country Internal conflicts including the military Energy independence of the region. The increase in investment in new technologies, renewable energy, diversification of supplies Conflicts on the substrate access to energy and supplies. On the basis of the so-defined threats can be concluded, that the impact on regional security will have a number of processes influenced by many factors in space and time. Thus we can define the threats, which can lead to the military conflicts, namely typical military threats in processing aspect: Reinforcement of military ability - accumulation of large amounts of conventional and unconventional warfare, deploy weapons programs, allocating substantial funds for the armed forces, raising the number of troops. Military reinforcement - field of defense activities, including projects and expenditures, designed to equip the armed forces with weapons, equipment and other resources necessary to meet the needs of national defense. Proliferation of weapons of mass destruction - uncontrolled, contrary to international law unauthorized individual country efforts to obtain weapons of mass destruction (nuclear weapons, chemical, biological and radiological). This involves the illegal flow of technology, finance, and is related to the ability to use such weapons against another state, entity. Military exercise – To organize military exercises very high extend and frequently, especially in border regions or other strategically important places (marine waters), often with the use of all kinds of armed forces and testing new equipment. Aggressive security policies and strategies, alliances individual countries signing, ratification and fulfillment of international agreements aimed at activities by any means including military (armed forces) against another entity of the international relations, and not to defend its own territory. Separatist aspirations of sub regions - illegal armed action against the constitutional order, legal and administrative complex of an internationally recognized sovereign state (eg. the so-called independence aspirations. Lugansk and Donetsk republics in eastern Ukraine). Fragmented regionalization - rivalry between groups of countries or countries in the region with military means of fighting. Accept of processes for military security great meaning has influence individual entities, which create all processes and phenomena above. In this approach, the security depends on the potential of the different actors of the amount and strength of the impact of a particular entity. It is possible to say, that 548 strong players will have more power while the impact of the weaker entities les power. The power is always the product of the amount of existing tools and the factors determining the quality of these tools. The most important tools of the importance of the military may include tangible and intangible resources. Tangible includes the armed forces, production capacity of the economy, the possibility of implementing new technologies (this is related to a tool with expenditure of funds for research and development and innovation of the economy), the state material reserves. Intangible contains alliances, strength of moral in society, coherent law, self-esteem, the existing political system. For European system of security, following entities have great influence: First of all independent countries including those belong EU or NATO or EU and NATO or without any alliance. As e next we can point European Union with The Common Foreign and Security Policy (CFSP) and Common Security Defense Policy (CSDP), NATO with Rapid Reaction Forces and article nr 5, United States Of America with their military presence in western Europe, Organization for Security and Co-operation in Europe (OSCE) with ability to conduct observation mission, European Council with the mission to protect humanitarian right. Each of this players affect the military security from the one hand to protect people and security solutions, on the other hand could become a threat or taking military action against the aspirations of the various actors or security in generally. As it was said military security can be classified by places and regions where the conflict has been carried out (geographical aspect). There is several dangerous places for security of region and Poland as well. There is no possibilities to describe each of them, because technical constrains, but we can mentioned about still action EU mission in Bosnia and Herzegovina, problems in Kosovo or conflicts in middle east (Israel, Palestrina, Syria, Iran, Iraq, Afghanistan) or in Africa (Mali, Somalia, Democratic Republic of Congo, Thad, Sudan, Central African Republic). But in opinion of experts the most dangerous military conflict, which directly threatens for the region and Poland is conflict in eastern Ukraine. Very significant is situation on middle east - Islam State (IS) as well. Recently, much attention was paid to the eastern border conflict Polish: Russian - Ukrainian. Although the official Russian sources deny the participation of Russia in this conflict, it is common knowledge (data obtained from sources, NATO and other intelligence sources), that Russia is supplying logistically, in the power of the living and the technology supporting the separatists and politically After the annexation of the Crimean peninsula, seeks to take control of territory in eastern Ukraine. Such actions are part of a policy to return to the superpower of the Russian Federation, which leads to the assumption that the ultimate goal, though difficult to clearly define, can reach up regaining influence in Eastern Europe. Russia, due to the still enormous potential of strategic and capability to inflict another effective nuclear strike, is a 549 very important player in the European (or even global) security system. The conflict in the eastern part of Ukraine materialized due to the efforts of the Ukrainians, especially the western part, to European integration. Negotiated Ukraine association agreement with the EU, was vetoed by President Yanukovych, which led to social discontent and protests on the streets of Kiev's population. This situation was the direct reason (lack of control over the territory, the unpredictability of the situation) to the annexation at the beginning of the Crimean peninsula in 2014 through the use of the armed forces in a manner unprecedented in previous armed conflicts - without the use of military force, by initially unspecified armed forces to introduce their own administrative order. Association Agreement did not meet with the approval of a inhabitants of the eastern part, where after calming the situation in Kiev, there appeared an armed separatist groups. 5th of September 2014 there was signed an agreement in Minsk. The agreement provides for a ceasefire and the establishment of a demilitarized buffer zone to the east of Ukraine. The agreement, however, is not fully respected. Battles take place mainly in Lugansk and Donetsk districts. It is extremely difficult to predict situation in the future. Based on CFSP the EU introduced sanctions against Russia Federation. US did similar as well, but situation is still very serious and military threat has very high level. This situation applies all the region, Europe and NATO, what was the reason to reinforcement Allied ability to take military action by introducing very high readiness forces called “picked”. Another place directly affecting the safety of the region is the establishing of the so-called Islamic State on the territory of northern Iraq and northern Syria. This conflict is a result first- aspirations of radical Islamic fraction’ will, whe lost control after collapse Saddam Hussein regime; second - the weakness of the administrative authorities, state and institutions in the Iraq, which at the end of the stabilization mission led mainly by the United States, but also supported by other countries including Poland and Slovakia, up to 2010, were not able to take control of the state to provide stability and development; third – endless, beginning from 2011 civil war in Syria, where the regime of Bashar al-Assad, leading military operations against civilians, which under the influence of the so-called Arab Spring seeks to introduce a more democratic governments. Some of the religious extremists groups want to establish religious state based on the principles of Sharia (Koranic law). In the course of this conflict Turkey, as a member of NATO is directly threaten by military groups and refugees. It is estimated, that Islam State is a big factor of terrorist threat on territory of Europe and US. Taking under consideration all the aspects causing military threats, it is possible to point the most dangerous factors. For national security of Poland and for the region we can create the list of this factors. 550 In process aspects: 1. Regionalization of international relations – proliferation of conflicts 2. International (cultural and religious) extremists 3. The radicalization of nationalist aspirations in Europe 4. Multiculturalists, lack of understanding and afraid of others cultures 5. Unification of international law, which can cause not favorable solutions for all entities 6. Lack of cooperation between main entities in region, including states , EU and NATO 7. Increasing asymmetric threats 8. Disintegration in EU 9. Russia's imperial aspirations In entities aspects: 1. States 2. EU and CSDP, CFSP 3. US and their military forces on the continent 4. OSCE 5. NATO In places and regions aspect: 1. Situation in BiH and Kosovo 2. Islam State – extremists expansion 3. Ukrainian conflict 4. Africa conflicts 5. Middle East conflicts The most important for national security which is strictly connected with region security, is very systematic approach to the process of classifying those factors, which impact military threats. This process enables classifications the most likely threats, which has the highest negative results, and those which are unlikely and small negative results. Depending on this estimations the state should take actions to correctly prepare own means according to own potential, taking under consideration the alliances, in long term. References: DWORECKI, S. 1994. Zagrożenia bezpieczeństwa państwa, AON, Warszawa 1994. GRYZ, J. 2011. Teoretyczne aspekty współczesnego bezpieczeństwa międzynarodowego, In: J. Pawłowski [red.], Współczesny wymiar bezpieczeństwa, AON, Warszawa 2011. 551 KACZMAREK, J. 2008. Kształtowanie bezpieczeństwa w Unii Europejskiej, Bellona, nr 3/2008. MAJCHRZAK, D. 2013. New threats for European union in the face of new challenges, Security forum 2013, Banska Bystrzyca. MAJCHRZAK, D. 2011. Znaczenie systemu zarządzania kryzysowego w kształtowaniu bezpieczeństwa narodowego, In: G. Sobolewski, D. Majchrzak [red.], Zarządzanie kryzysowe w systemie bezpieczeństwa narodowego, AON, Warszawa 2011. WRÓBLEWSKI, R. 2000. Scenariusze sytuacji kryzysowych oraz wojennych i ich wpływ na planowanie sił zbrojnych państwa – członka NATO, cz. II, Warszawa 2000. ZIEBA, R. 2011. Bezpieczeństwo jako cel polityki państw: aspekty teoretyczne, In: J. Pawłowski [red.], Współczesny wymiar bezpieczeństwa, AON, Warszawa 2011. ZIEBA, R. 2008. Bezpieczeństwo międzynarodowe po zimnej wojnie, Warszawa 2008. 552 MEZINÁRODNÍ SESKUPENÍ A ORGANIZACE V BOJI PROTI CBRN TERORISMU INTERNATIONAL BLOCS IN THE FIGHT OF CBRN TERRORISM Jozef Sabol1 – Bedřich Šesták2 ABSTRACT The paper is aimed at assessing the current situation in the world, with particular emphasis on the role of the European Union (EU), in the fight against global terrorism, which is related to the potential dangers of chemical, biological, radiological and nuclear (CBRN) weapons. In addition to the EU, the activities of other actors in this area are described. Special attention is paid to the function of the so-called Centres of Excellence (CoE) being established by the EU in cooperation with other organizations in many regions in the world in order to enhance prevention against CBRN threats. Key words: EU, CBRN, Centre of Excellence, terrorism Úvod Po teroristickém útoku na Spojené státy v září 2001, zesílily ve světě obavy z dalších podobných zákeřných aktů kdekoli na zeměkouli, z nichž některé se již uskutečnily. Vzhledem ke globální povaze terorismu, tento fenomén se stal celosvětovou hrozbou, které je nutno čelit společným a koordinovaným úsilím celého mezinárodního společenství. Terčem napadení jsou obvykle velké skupiny osob a vybrané objekty nejenom v západních zemích, ale všude tam, kde teroristé chtějí prosadit své partikulární zájmy a cíle, které jsou obvykle motivovány religiózními, etnickými, rasovými, separatistickými nebo někdy i sociálními pohnutkami. Záměrem teroristů je získat co největší publicitu a vytvoření u obyvatelstva atmosféru strachu a paniky, nejde jim už tolik o počet případných obětí nebo škod na majetku. K útoku si proto vybírají exponovaná místa s velkou koncentrací a počtem osob, jakými jsou nádraží, letiště, školy, rušné ulice nebo také místa, kde se konají politické, kulturní či sportovní akce. Někdy Jozef Sabol, doc. Ing. DrSc., Fakulta bezpečnostního managementu, Policejní akademie České republiky v Praze, Lhotecká 559/7, 143 01 Praha 4, Česká republika, [email protected]. 2 Bedřich Šesták, prof. Ing. DrSc., Fakulta bezpečnostního managementu, Policejní akademie České republiky v Praze, Lhotecká 559/7, 143 01 Praha 4, Česká republika, [email protected]. 1 553 za cíl může posloužit i vládní úřady, vojenské objekty nebo některé další důležité součásti kritické infrastruktury, jejichž poškození mohou ochromit život tisíců nebo i miliónů obyvatel (např. blackout, kolaps v dopravě nebo dodávce vody atd.). Ačkoli od září 2001 se ve většině zemí enormně zvýšila bezpečnostní opatření, zejména těch, jimž se s útoky vyhrožovaly jednotlivé teroristické skupiny, přesto došlo k řadě napadení. Mezi nejvážnější lze počítat útok v Madridu (březen 2003), útok na veřejnou dopravu v Londýně (červenec 2005), v metru v Tokiu (březen 2010), dějiště maratonu v Bostonu (duben 2013). Zhruba před měsícem jsme byli svědky útoku na redakci satirického časopisu a na košer obchod v Paříži. Tam nejdříve dva maskovaní útočníci zaútočili v redakci Charlie Hebdo a později i na přivolané policisty. Výsledek – 12 mrtvých a 11 zraněných. Tragické důsledky měl i druhý teroristický akt, při němž přišlo o život 5 nevinných lidí. I když v obou případech teroristé byli zneškodnění, jejich akce byla široce medializována a posloužila propagaci nejenom známé teroristické organizace Al-Kaida, ale také tzv. Islámského státu. Poslední teroristické útoky ve Francii povedou zřejmě k přehodnocení některých stávajících vžitých představ, které se zakládaly na představě, že teroristé přicházejí ze zahraničí. Experti na bezpečnost soudí, že lidé by se proto měli připravit na to, že další teroristické útoky budou páchány teroristy z vlastní země. Takovým útokům se v podstatě nedá zcela zabránit. Nyní je svět konfrontován s novou realitou, kdy útočí lidé, kteří se v dané zemi narodili, vyrostli a vzdělávali, ale neztotožnili se s jejich způsobem myšlení a chápání světa. V této zemí pak dávají najevo své radikální názory a postupně se dostávají do křížku se zákonem a následně jsou odhodláni zaútočit ve jménu ideologie nebo hnutí naprosto cizí své domovské či hostitelské vlasti. Ve většině dosavadních případů teroristé použili střelné zbraně a výbušniny. Vše však naznačuje na zvýšený zájem teroristů rozšířit arzenál svých smrtonosných prostředků i o některé sofistikovanější prostředky, mezi něž bezpochyby patří i chemické, biologické, radiologické a nukleární (CBRN) zbraně nebo materiály či agens. Některé z těchto prostředků již byly v ojedinělých případech použity: např. chemické zbraně v 1. i 2. světové válce (chloraceton, yperit, difosgen) a v Tokijském metru (sarin), biologické zbraně (útok antraxem Japonci ve 2. světové vílce), radioaktivní látky (otrávení bývalého agenta KGB Litviněnka radioaktivním poloniem, útok čečenských separatistů v Moskvě v r. 1995) a jaderné zbraně (zatím pouze na konci 2. světové války v Hirošimě a Nagasaki). Obecně, není možné absolutně vyloučit žádnou z těchto zbraní pro použití v potenciálních teroristických útocích v budoucnosti. 554 1 CBRN zbraně Výzkum, výroba, hromadění a použití CBRN zbraní je zakázána řadou obecně přijatých konvencí a smluv: a) Konvence o chemických zbraních (CWC), b) Konvence o biologických zbraních, c) Smlouva o nešíření jaderných zbraní (NTP). Tyto mezinárodní dohody podepsala většina členských zemí OSN, která dbá o jejich dodržování. Kontrola radiologických zbraní založených na použití vysokoaktivních radioaktivních zářičů je také částečně zajištěna nejenom smlouvou NTP, ale i příslušnými směrnicemi EU resp. doporučeními IAEA. CBRN zbraně, které se obvykle považují za zbraně hromadného ničení (což je do určité míry sporné s výjimkou jaderných zbraní), lze formálně strukturalizovat způsobem ilustrovaným na obr. 1 (Sabol a spol. 2014). 2 Typy CBRN zbraní 2.1 Chemické látky Je celá řada nebezpečných látek, které se běžně s výhodou používají v průmyslu, medicíně, zemědělství i jinde. Při manipulaci s těmito látkami se musí dodržovat určité specifické bezpečnostní postupy, které zaručují adekvátní bezpečnost srovnatelnou s bezpečností v jiných odvětvích. V případě teroristických útoků se mohou použít jak vybrané nebezpečné chemické látky, víceméně snadno dostupné, tak i speciální bojové chemické látky, k nimž přístup pro teroristy může být komplikovanější, ale v zásadě ne nerealizovatelný. Ve své podstatě je bojová chemická látka chemickou sloučeninou, která je v určitém (relativně velmi malém množství) buď smrtelná, nebo škodlivá. Chemické bojové látky jsou hlavní součástí chemické zbraně, která dále zahrnuje zařízení, které je schopno dopravit ji k cíli, a zařízení, které je schopno ji v oblasti cíle rozšířit nebo rozptýlit (Brzobohatý a Mika, 2007). Obr. 1. Přehled zbraní, které se obvykle řadí mezi zbraně hromadného ničení. 555 Chemické látky, vedle hořlavých a oxidačních vlastností, mohou ohrozit zdraví člověka některými svými specifickými účinky, podle nichž rozeznáváme několik skupin těchto nebezpečných látek: toxické, senzibilizující, karcinogenní, mutagenní, dráždivé, toxické pro reprodukci a nebezpečné pro životní prostředí. Pro vojenské účely byla vyvinuta celá řada chemických bojových látek, které se mohou principiálně dostat i do rukou teroristů. Jedná se zvláště o následující látky: všeobecně jedovaté a dusivé, zpuchýřující, dráždivé, nervově paralytické, a psychoaktivní. Přístup teroristů k těmto látkám by představoval zvláště významné nebezpečí. 2.2 Biologická agens Pod pojmem agens chápeme veškeré živé organismy (či výsledky jejich činnosti), z nichž je možné vytvořit infekční materiál, který je bakteriologické nebo toxické povahy. Biologické zbraně mohou být tvořeny celkem šesti základními skupinami biologických agens. Jedná se o bakterie, viry, rickettsie, plísně (houby), toxiny a geneticky modifikované organismy (Benedík et al. 2007). Biologické zbraně jsou takové zbraně, které využívají škodlivých účinků choroboplodných mikroorganismů nebo jejich toxinů na člověka, hospodářská zvířata, či plodiny. Biologická zbraň je založená na principu použití určitého organismu (patogenu) nebo jím produkované látky (toxinu), jejichž cílem je nejčastěji přímo člověk, u něhož má vyvolat chorobný stav (infekční onemocnění či otravu, jejímž přímým následkem je jeho významné oslabení či smrt). Dá se říci, že proti většině známých ve světě se vyskytujících biologických činitelů je znám způsob léčby. Výjimkou je například ebola. Principiálně lze náš imunitní systém posilovat natolik, že se stane vysoce odolným vůči virům a bakteriím. Mezi nejvíce zneužitelné látky, které splňují výše uvedená kritéria, řadíme následující látky (uvedeny v pořadí své rizikovosti): antrax (bacillus anthracis), mor (yersinia pestis), variola (poxvirus variole), hemoragické horečky, tularémie (francisella tularensis), brucelóza (brucelos abortus), břišní tyfus (salmonella typhi) a cholera. První klinické příznaky nemoci, která jsou vyvolány použitými biologickými činiteli, jsou prvním spolehlivým alarmem. Tyto klinické příznaky jsou však patrné až po uplynutí inkubační doby, tj. několik hodin až týdnů po styku biologického činitele s napadeným jedincem. 2.3 Radioaktivní látky I když tento druh CBRN nebezpečných látek se běžně nazývá radiologickými látkami, jedná se de facto o silné radioaktivní zářiče, které 556 obsahují vysokoaktivní radionuklidy ve vhodné chemické a fyzikální formě. Takový zdroj emituje jeden nebo více druhů ionizujícího záření (dále jenom záření), které může zasáhnout lidský organismus zevně nebo zevnitř. Dopadá-li externí záření na člověka, toto záření, v závislosti na svých vlastnostech (hmotnost, náboj, energie), může ozářit jednotlivé orgány, přičemž míra ozáření se kvantifikuje pomocí příslušných veličin. Vychází se zde obvykle z dávky, což je podíl energie absorbované zářením a hmotnosti ozářeného objemu daného orgánu nebo tkáně. K ozáření orgánů lidského těla dochází i v případě, že se příslušná radioaktivní látka dostane inhalací nebo ingescí dovnitř těla a tam po nějakou dobu může setrvat, přičemž emituje záření, které rovněž vede k absorpci energie a tedy k dávce. Radioaktivní zdroje nacházejí rozsáhlé uplatnění v průmyslu (průmyslové ozařovače, defektoskopie, měřiče vlhkosti, měřiče tloušťky, monitorování úrovní materiálů atd.), medicíně (teleterapii, brachyterapii, nukleární medicína, ozařovače krve, ozařovače pro sterilizaci materiálu), ve vědě a v dalších aplikacích. Ve všech těchto případech je zapotřebí důkladně zajistit tyto zářiče, aby nedošlo k jejich odcizení, případně a k následnému použití pro teroristické účely. Důsledná kontrola zářičů je nejlepší prevencí před jejich případným zneužitím. Na druhé straně, musíme být také připraveni reagovat na takové útoky či jiné mimořádné situace s cílem snížit jejich důsledky na obyvatelstvo i životní prostředí na co nejmenší míru 2.4 Jaderné zbraně Jaderné zbraně jsou v podstatě dvojího druhu, a to založené na štěpení vhodných izotopů uranu a plutonia, a na fúzi lehkých prvků (obr. 2). V obou případech je ke konstrukci jaderné zbraně zapotřebí speciálních komponentů a také vysoká odbornost a technické vybavení. Z těchto důvodů lze prozatím usuzovat, že teroristé nejsou dnes ve stavu takovou zbraň vyrobit. Přístup k jaderným zbraním, které kromě pěti „oficiálních“ jaderných velmocí, vlastní sice i některé další země, je relativně dobře zabezpečen, takže, alespoň prozatím, se nepředpokládá, že by se teroristé mohli tohoto arzenálu zmocnit. Určité riziko je tu však v podobě hrozby odcizení či odklonění štěpného materiálu ze zařízení, popřípadě fyzický útok či akt sabotáže, jehož cílem je vyvolání nekontrolovaného úniku radioaktivních látek do okolního prostředí. Přitom je třeba si uvědomit, že v důsledku radioaktivního zamoření dochází jak k externímu, tak i vnitřnímu ozáření a kontaminaci okolního prostředí Jaderný průmysl si je od svého počátku vědom nebezpečí, že se by se jaderný materiál mohl dostat do nepovolaných rukou a tím i různými cestami k teroristům. Na úrovni provozní, státní i mezinárodní existuje komplexní infrastruktura zajišťující zabezpečení jaderného materiálu před možností jeho zcizení či sabotáží. Ročně jsou vydávány nesmírné prostředky na ochranu a zabezpečení jaderných zařízení. Dokonce lze říci, že žádný jiný obor nemá tak 557 vyspělé bezpečnostní zajištění. Jaderná zařízení jsou chráněna dobře vycvičenými bezpečnostními silami a jsou navržena a postavena tak, aby přestála například silné zemětřesení, tornádo či náhodný pád menšího letadla (Sabol et al. 2013). Obr. 2. Princip funkce jaderné štěpné a fúzní zbraně. Jaderná zbraň je založená na štěpení jader uranu-235 nebo plutonia, zatímco vodíková bomba se zakládá na fúzi lehkých prvků (vodíku, deuteria nebo lithia) při vysoké teplotě vyvolané štěpením v primární části zbraně. 3 Boj proti CBRN nebezpečí na globální úrovni Bojem proti terorismu se v obecné rovině v celosvětovém měřítku zabývají především nejvyšší orgány OSN, kde byl Bezpečnostní radou zřízen Výbor pro boj s terorismem. Historie aktivit OSN v této oblasti není vůbec nová, v určité formě se objevila již v příslušné rezoluci v r. 1972. Postupně byla v tomto směru přijata celá řada významných rezolucí a konvencí týkající se terorismu. Bezprostředně po útocích teroristů na Spojené státy v září 2001, Rada bezpečnosti OSN jednomyslně schválila rezoluci č. 1373 (SCR 2001). Tento dokument zavazuje všechny členské státy obvinit ze zločinu státy či jednotlivce podporující teroristické aktivity či odepřít finanční pomoc a azyl teroristům. V následujících letech byly přijaty další rezoluce a doporučení týkající se globální protiteroristické strategie OSN (GAR 60/288), která je mimo jiné 558 zaměřena i na prostředky užívané k teroristickým útokům, problematiku financování terorismu a definování lidských práv v kontextu s terorismem. Tato strategie, sestávající z rezoluce a akčního plánu, je unikátním celosvětovým nástrojem, který zvyšuje regionální, národní a mezinárodní úsilí v boji proti terorismu. Je v podstatě prvním dokumentem v historii, ve kterém všech 192 členských států OSN odsouhlasilo společný strategický přístup k boji proti terorismu a rozhodlo učinit praktické kroky k zamezení a potírání terorismu, zejména prostřednictvím zesilování podpory ze strany státu a lepší koordinaci systému protiteroristických aktivit OSN. Mezi další významné aktéry v boji proti mezinárodnímu terorismu patří Organizace severoatlantické smlouvy (NATO), Rada Evropy (EC), Evropská unie (EU) a Organizace pro bezpečnost a spolupráci v Evropě (OECD) spolu se svými podřízenými institucemi a agenturami jako je např. Výzkumný institut OSN pro otázky meziregionálního zločinu a trestní (UNICRI), Interpol, Europol, Mezinárodní agentura pro atomovou energii (IAEA) a Spojené výzkumné centrum EU (JRC). Přestože se role EU na poli boje proti terorismu neustále posiluje, určující jsou stále jednotlivé členské země, které také nesou hlavní váhu konkrétních protiteroristických operací, odpovídají za fungování justice, policejních sborů a zpravodajských služeb. Stále častěji ale v rámci EU hledají nejlepší postupy, které mohou být využity pro boj proti terorismu. Mezi hlavní úkoly obsažené v Akčním plánu EU patří: Prevence: - Vypracovat seznamy EU chemických, biologických, radiologických a jaderných materiálů, které jsou vysoce rizikové a dále přístup k bezpečnosti založený na hodnocení rizik; - Zvýšit bezpečnost chemických, biologických, radiologických a jaderných materiálů a příslušných zařízení, které jsou vysoce rizikové; - Zvýšit kontrolu nad chemickými, biologickými, radiologickými a jadernými materiály, které jsou vysoce rizikové; - Přispívat k rozvoji velmi odpovědného postoje zaměstnanců k bezpečnosti; - Zlepšit rozpoznávání a hlášení podezřelých transakcí a podezřelého chování; - Zlepšit bezpečnost přepravy; zlepšit výměnu informací; - Posílit vývozní/dovozní režim; - Posilovat spolupráci v oblasti bezpečnosti jaderných materiálů. Detekce: - Vymezit pracovní priority v oblasti detekce na základě případových studií/modelů; - Vytvářet minimální detekční normy; 559 - Zavádět režimy zkoušení, testování a certifikace v oblasti detekce chemických, biologických, radiologických a jaderných materiálů v EU; - Stanovit osvědčené postupy vztahující se detekci chemických, biologických, radiologických a jaderných materiálů, zvýšit informovanost a poskytovat školení; - Zlepšovat výměnu informací a posilovat sledování radiace pro účely bezpečnosti. Připravenost a reakce: - Zlepšovat nouzové plánování; - Posilovat kapacity v souvislosti se záchrannými opatřeními; - Zlepšovat vnitrostátní a mezinárodní výměnu informací v případě nouzových situací týkajících se chemických, biologických, radiologických a jaderných hrozeb; - Vytvářet nástroje pro modelování a posilovat kapacitu pro dekontaminaci; - Zlepšovat kapacitu pro vedení trestního řízení. Činnosti vztahující se k prevenci, detekci a reakci v oblasti CBRN: - Posilování mezinárodní spolupráce; - Zlepšování komunikace s veřejností; - Vytváření lepších informačních nástrojů pro chemickou, biologickou, radiologickou a jadernou bezpečnost; - Zlepšování vzdělávání; - Zlepšování bezpečnosti personálu; - Posilování výzkumu a stanovování výzkumných priorit; - Zajišťování trestnosti jednání zahrnujících chemické, biologické, radiologické a jaderné materiály, které jsou vysoce rizikové. 4 Centra excelence CBRN Evropská unie prostřednictvím nástroje stability podporuje třetí země při rozvoji odborné přípravy a pomoci v oblasti snižování rizika CBRN hrozby a připravenosti. Pomoc EU zejména v jaderné a biologické oblasti se postupně šíří ze zemí bývalého Sovětského svazu na nové regiony, jež mohou být zdrojem obav, jako je např. jihovýchodní Asie, Blízký východ a některé části Afriky. Provádění rezoluce Rady bezpečnosti OSN č. 1540 bude dále posíleno podporou Mezinárodní agentury pro atomovou energii (MAAE), zapojením bývalých vědeckých pracovníků zabývajících se zbraněmi hromadného ničení, dále bojem proti pašování jaderného materiálu včetně potírání klamavých finančních praktik a přispíváním k účinnějšímu systému kontroly vývozu a sledování hranic. Evropská unie zahájila svou iniciativu týkající se Středisek excelence (Centre of Excellence - CoE) v oblasti CBRN rizik v květnu 2010. Účelem této 560 iniciativy je posílit institucionální kapacity zemí mimo EU s cílem snížit rizika CBRN, která mohou EU ohrozit, pokud se jim nebude čelit. Mezi hlavní cíle CoE patří: - posilování a budování dlouhodobé národní a regionální kapacity odpovědných orgánů a příslušné administrativní infrastruktury, a - podporování krátkodobé kapacity reagovat na vzniklé situace. Aby bylo těchto cílů dosaženo, počítá iniciativa s: - poskytováním školení a pomoci zemím při plnění mezinárodních závazků ke snížení rizik šíření materiálů CBRN; - podporou schopnosti zemí vytvořit a prosazovat právní, administrativní a technická opatření s cílem snížit rizika šíření materiálů CBRN; - zajištěním vlastnické odpovědnosti a udržitelnosti činností v oblasti školení a pomoci prostřednictvím integrovaného regionálního přístupu; - poskytováním kompletního balíčku školení a pomoci, který je zaměřen na materiály CBRN (např. kontroly vývozu, nedovolený obchod, bezpečnost a ochrana, plánování v případě mimořádných situací, reakce na krizi, přesun vědců, skladování a likvidace materiálů). Tento nástroj stability o rozvoj kultury bezpečnosti a zabezpečení v oblasti CBRN po celém světě. Zřízení Center bezpečnosti souvisí s filozofií boje proti mezinárodnímu terorismu – bojovat proti němu v místech jeho zrodu než dovolit jeho rozšíření do zemí EU. Jejich strukturální uspořádání je patrné z obr. 3. Geografické rozmístění těchto center ilustruje obr. 4. 5 Strategie a připravenost České republiky Bezpečnostní strategie ČR (MVČR, 2013) v boji proti teroristickému nebezpečí se týká opatření, zaměřených na minimalizaci rizik a dopadů potenciálních teroristických útoků na území ČR a proti zájmům ČR v zahraničí. Tento dokument akcentuje několik stěžejních oblastí – spolupráci zainteresovaných subjektů, v boji proti terorismu, ochranu obyvatelstva a dalších potenciálních cílů, bezpečnostní výzkum a komunikaci s veřejností, prevenci radikalizace a rekrutování do teroristických skupin, a nezbytné podklady k legislativnímu ukotvení problematiky boje proti terorismu. V ČR se vedle SÚJB (Státní úřad pro jadernou bezpečnost), jako orgánu státní správy, problémy související s CBRN oblastí systematicky zabývá SÚJCHBO (obr. 5). SÚJB (SÚJB, 2015) přitom vykonává státní správu a dozor při využívání jaderné energie a ionizujícího záření, v oblasti radiační ochrany a v oblasti jaderné, chemické a biologické ochrany. Do jeho působnosti, dané tzv. Atomovým mírovém využívání jaderné energie a ionizujícího záření a zákony, které souvisí s některými opatřeními v oblasti zákazu chemických zbraní a bakteriologických (biologických) resp. toxinových zbraní. 561 Obr. 3. Strukturální uspořádání CoR neboli Regionálních sekretariátů (RS) a jejich propojení s partnerskými zeměmi a dalšími organizacemi, které poskytují podporu těmto centrům. Obr. 4. Geografické rozmístění stávajících šesti CoE (Manila, Taškent, Tbilisi, Ammán, Alžír, Rabat, Nairobi, Abú Dhabí). 562 Na oblast radiační ochrany se zaměřuje zejména SÚRO) Státní ústav radiační ochrany, v.v.i. (SÚRO, 2014). K „antiteroristické“ specializaci u složek integrovaného záchranného systému (IZS) zčásti dochází pouze v oblasti monitorování prostředí, existuje celostátní radiační monitorovací síť, vedle prostředků Armády ČR jsou do IZS začleněny i některá specializovaná civilní pracoviště s mobilní kapacitou pro monitorování CBRN. Pro minimalizaci nejdůležitějšího nepříznivého faktoru účinné pomoci při mimořádné události, kterým je čas, je nutná spolupráce záchranářů, která je v podmínkách ČR dána dokonce zákonem o integrovaném záchranném systému, který spolupráci nařizuje. Je tedy možné říci, že složky IZS jsou připraveny za stávajícího stavu zvládnout rozsáhlý teroristický útok, protože v praxi již prokázaly, že jsou připraveny na solidní úrovni zvládat i velká dopravní neštěstí a průmyslové havárie. a b Obr. 5. Hlavní aktéři zodpovědní za kontrolu CBRN látek v ČR, (a) SÚJB se sídlem v Praze a (b) SÚJCHBO sídlící v Kamenné u Příbrami. Diskuze a závěr Poslední události z Francie, ale i odjinud, jasně naznačují, že nebezpečí dalších teroristických útoků, ať již s použitím klasických prostředků nebo nových sofistikovaných systémů a zbraní, včetně CBRN, je stále aktuální a dosavadní opatření se jeví jako nedostatečná. Ukazuje se, že teroristé se celkem snadno zmocní i nejnovějších zbraní, jejichž kontrola a dohled nad nimi je relativně slabý. Dalším důležitým aspektem je velký počet potenciálních teroristů, které tajné služby nejsou při dnešních jejich stavech a vybavení účinně sledovat. Preventivní opatření jsou navíc stižena i tím, že většina teroristů pochází z uzavřených početných komunit, kam proniknout není jednoduché. S ohledem na radikalizaci a sofistikovaný přístup extrémních a dalších militantních skupin, lze předpokládat, že použití některých CBRN zbraní, je jen otázkou času. Přístup k těmto nebezpečným látkám není vždy pod důslednou kontrolou a jejich výroba, použití i přeprava neodpovídá přísným požadavkům 563 na tyto nebezpečné látky, materiály či agens. Problémem je i jejich zachycení, zejména v případě biologických agens, kde nejsou k dispozici dostatečné citlivé monitory. Ilegální přeprava těchto složek pro CBRN zbraně přes hranice není nemožná, a to i přes zpřísněné kontroly na letištích a dalších hraničních přechodech. V tomto směru je proti pašování nežádoucího zboží nejlépe zabezpečena kontrola radioaktivních a jaderných materiálů, které, díky vysoce citlivým detektorům, lze objevit i v nepatrných množstvích. Vše nasvědčuje tomu, že boj proti CBRN terorismu musí důsledně vycházet z přijetí efektivních preventivních opatření ve formě jejich evidence, kontroly a regulace tak, aby se k těmto materiálům mohli dostat pouze oprávněné a prověřené osoby a také pracoviště, kde je záruka, že nedojde k jejich zneužití. V tomto směru je nezbytně nutno postupovat koordinovaně na mezinárodní úrovni s tím, že všechny příslušné země zajistí, aby se v jejich legislativě zakotvily relevantní mezinárodní standardy a normy, které se pak budou důsledně implementovat. Cesta, kterou nastoupila EU tím, že přijala Akční program boje proti terorismu, jakož i další směrnice zaměřené na potírání terorismu v jeho konkrétních podobách, a také zřizování Center excelence v různých oblastech ve světě, se jeví jako adekvátní reakce na toto nebezpečí. Je však namístě si uvědomit, že tato preventivní opatření, spolu s přípravou na řešení a minimalizaci důsledků konkrétních teroristických akcí, představují průběžný proces, který se nesmí přerušit nebo oslabit. Je třeba akceptovat skutečnost, že neexistuje žádný způsob k úplné připravenosti společnosti na jakýkoliv scénář CBRN útoku. Je třeba rovněž připustit, že takový případný útok se nikdy neobejde bez ztrát na lidských životech. Vzhledem k tomu, že není možné sledovat resp. monitorovat každého podezřelého potenciálního pachatele, je potřebné vytvářet systém, který pravděpodobnost a důsledky CBRN terorismu významně redukuje. Na druhé straně je třeba také přiznat, že některé teroristické akce jsou do určité míry vyprovokovány necitlivými aktivitami západních společenství, které ne vždy odhadnou možnou reakci ze strany některých zradikalizovaných komunit, které mohou považovat jisté projevy západního světa jako urážku nebo i otevřenou výzvu ke konfrontaci. To byl zjevně i případ náplně řady satirických časopisů, které postupovaly formálně v souladu s jejich výkladem svobody projevu, se dotkly některých citlivých religiózních symbolů muslimů. Zdá se, že západní svět extrémní islám podcenil a teď s jistým překvapením zjišťuje, jak tisíce mladých Evropanů putují do Sýrie a Iráku, kde jsou ochotni padnout za pochybné ideály Islámského státu. Po útocích ve Francii se začíná situace kolem boje proti mezinárodnímu terorismu přehodnocovat, a to i za cenu jistých kompromisů, o čemž svědčí reakce NATO, které volá po užší spolupráci s Ruskem v tomto úsilí. Podle vyjádření generálního tajemníka NATO se Severoatlantická aliance se soustředí na lepší spolupráci a konstruktivní vztah s Moskvou v boji proti terorismu (Natoaktual. 2015). 564 Literatura: BRZOBOHATÝ, M., MIKA, O. 2007. Ochrana před chemickým a biologickým terorismem. Praha: Policejní akademie, 2007. 106 s. BENEDÍK, J., LINHART, P., MATOUŠEK, J. 2007. CBRN – biologické zbraně. Ostrava: SPBI, 2007, 186 s., ISBN 978-80-7385-003-6. SABOL, J., ŠESTÁK, B., POLÍVKA, L. 2013. Příprava obyvatelstva na řešení radiologické krizové situace. Mezinárodní konference „Bezpečnostní a krizový management“, Uherské Hradiště, 12.-12.9.2013. Sborník, ss. 316-323. Ostrava: SPBI, 2007, 216 s., ISBN 978-80-7385-029-6. Security Council Resolution (SCR) 1373, 2001. [online]. United Nations. [cit.08.01.2015]. Dostupné na internetu <http:// www.un.org/ Docs/journal/asp/ws.asp?m=S/RES/1373%282001%29.> General Assembly Resolution (GAR) 60/288, 2006. [online]. United Nations. [cit.08.01.2015]. Dostupné na< http://www.un. org/ en/terrorism/strategy-counterterrorism.shtml.? EU/UNICRI 2014. Centres of Excellence. [online]. Centres of Excellence. [cit.08.01.2015]. Dostupné na internetu http://www. cbrn-coe.eu/CBRN.aspx. Natoaktual. 2015. NATO po útocích ve Francii: Rusko by s námi mělo spolupracovat b boji proti terorismu. [online]. Natoaktual. [cit.08.01.2015]. Dostupné na internetu <http://www.natoaktual.cz/na_media.aspx?r=na_media&c=A150109_163425_na_med ia_m02.> SABOL, J. et al. 2014. Současné aktivity EU v boji proti globální hrozbě CBRN terorismu. In Zborník vedeckých a odborných prác: 5. medzinárodná vedecká konferencia „Národná bezpečnost 2014. Liptovský Mikuláš: Akadémia ozbrojených síl. ISBN 978-80-7454-282-4. str 429-439. MVČR, 2013. Strategie České republiky pro boj proti terorismu od r. 2013. Praha: MV ČR, Odbor bezpečnostní politiky, 2013. SÚJB, 2015. Státní úřad pro jadernou bezpečnost. [online]SUJB [cit.08.01.2015]. Dostupné na internetu <https:// www.sujb.cz/uvod/?. SÚRO, 2015. Státní ústav radiační ochrany. [online]. SURO. [cit.08.01.2015]. Dostupné na internetu <http://www. sujchbo.cz/.> 565 POPULISMUS – EXTREMISMUS A ANTIESTABLISMENTOVÁ OPOZICE POPULISM- EXTREMISM AND ANTI-ESTABLISHMENT OPPOSITION Štefan Danics1 ABSTRACT Author aims to describe populism as a communicate strategy, that is used by far-right and far-left extremists to interest broad public. On the other hand there are populist parties acting an anti-establishment opposition. Anti-establishment opposition is more than classic opposition, but whereas less than anti-system opposition, because it respects constitutional play rules. Anti-establishment opposition although can gradually gain a character of antisystem opposition, but it is only one of its possible progress. Key words: Populism, elites versus population, right populism, left populism, new/ Centrist Populist Party, anti-establishment opposition, anti-system opposition Úvod Nikoho asi nepřekvapuje, že pravicoví a levicoví populisté využívá k oslovení širší veřejnosti populismus jako komunikační strategii. Ovšem v poslední době v evropských zemích sílí islamofobní populismus, ale také se objevují „nové“ populistické strany. Ty potom někteří odborníci vnímají jako anti-establismentovou opozici. Upozorňují, že se nejedná o klasickou politickou opozici, protože populistické strany se snaží vystupovat z neideologických pozic a v politice řeší především dichotomii zkorumpované „elity“ a nezkaženého a rozumného „lidu“. Populisté nevystupují jako antisystémová opozice, neboť demokratický systém nehodlají odstranit, ale naopak se ho snaží obnovit tím, že zkorumpované vládní elity hodlají nahradit nějakou formou přímé demokracie, jako skutečného reprezentanta lidu. Na druhé straně však odborníci upozorňují, že takovéto populistické strany mohu postupně získat charakter antisystémové opozice, ale je to pouze jedna z možností jejich dalšího vývoje, přičemž to nijak neovlivňuje jejich stávající charakteristiku. 1 Populismus Populismus (z latinského slova populus = lid), je politická doktrína, která popisuje jednání, při kterém političtí aktéři proti sobě staví „lid“ a „elity. Štefan Danics, doc. Ing. Ph.D., docent, Katedra společenských věd, Fakulta bezpečnostního managementu, Policejní akademie České republiky v Praze, Lhotecká 559/7, 143 01 Praha 4, Česká republika, [email protected]. 1 566 Populismus používají politické strany v pejorativním významu, protože své soupeře viní z prosazování rychlých a líbivých, ale těžko uskutečnitelných navrhovaných řešení, složitých sociálně-ekonomických problémů. Mezi politology se vede debata o vymezení populismu s tím, že v zásadě existují tři pohledy: 1) populismus jako ideologie; 2) populismus jako „zúžená“ či „zředěná“ ideologie (z ang. thincentered), přičemž oproti klasické ideologii nenabízí komplexní světonázor, ale zdůrazňuje jen některé aspekty, tj. politickou moc a politický systém (Školkay, 2000); 3) populismus označuje takové strany, jejichž populistické jádro vymezil Panizza, přičemž je politologickou obcí většinou akceptováno a má následující charakteristiky: - populisté staví lid a elity jako stejnorodé entity, - zdůrazňují konflikt mezi lidem a elitou, - lid je chápán jako morálně čistý aktér (Panizza, 2005). 2 Extremisté a populistická komunikační strategie Populismus nelze politicky určit či ideologicky zařadit, ale je možné v závislosti na tom, kdo ho používá vysledovat určité jeho charakteristické rysy. Například pravicový populismus argumentuje tím, že vyřešením otázky přistěhovalců mohou být odstraněny všechny palčivé problémy dnešní společnosti. V tomto smyslu má pravicový populismus nebezpečný nádech netolerance k různosti a cizincům. Na druhé straně levicový populismus veškeré problémy zase spatřuje v narůstání sociální nerovnosti v současné společnosti, tzn., že bohatí jsou bohatší a chudí chudší. Tento levicový populismus v sobě skrývá nepřátelství vůči individuálním právům a svobodám, zejména vůči soukromému vlastnictví a jeho přílišné koncentraci. Populistická rétorika se v obou případech používá k tomu, aby co nejlépe vyjádřila nespokojenost „lidu“ a ventilovala ji na veřejnosti, neboť mechanismy zastupitelské demokracie to prý neumožňují. Extrémisté se rádi odvolávají k „lidu“, neboť se snaží vystupovat v roli „jediné“ a „skutečné“ opozice, která hájí zájmy všech nespokojených občanů (Danics, Kamín, 2008). Extremisté, kteří se snaží na základě různých ideologických cílů uspořádat jiným způsobem společnost, než je ta demokratická, svými postoji oslabují demokracii a narušují základní lidská práva a svobody. Extremismus především oslovuje mladou generaci, která představuje nejradikálnější část každé společnosti. Za tímto účelem extremisté různého ideologického ražení stále častěji využívají populismus jako komunikační strategii, která pracuje s negativními předsudky, stereotypy a xenofobií. Populismus nabízí líbivá hesla a zastírá pravé cíle. 567 V tomto ohledu je nutno zdůraznit, že ne vždy je mládež extrémisty oslovena ideologickými představami a vizemi, neboť někteří jsou osloveni spontánně skrze své kamarády, aby se stali součástí něčeho nekonformního a vybočujícího z běžně zavedených pořádků, nebo je láká adrenalin tzv. „přímých akcí“ a střetů. Prostým důvodem můžeme být konstatování, že „kamarád je také členem“. Řada mladých lidí je oslovena a „ulovena“, aniž by vnímala a chápala ideologickou dimenze těchto extremistických skupin a hnutí (Smolík, Vejvodová, 2010). 3 Populisté a politické strany Populisté chápou lid jako jeden celek, který odmítají dále štěpit (např. podle sociálního původu či náboženství), a proto často užívají výrazy jako „lid“ či „obyčejní lidé“. Lid poté staví do opozice k „elitám“, které prezentují jako zkorumpované a nepřítele lidu. Dále tvrdí, že zvolené elity nereprezentují lid a sledují jen své vlastní zájmy. Populistické strany poté samy sebe stylizují do role nestranické, téměř nepolitické a neelitní organizace, která má za cíl odstranit vládnoucí elity a skutečně reprezentovat zájmy lidu. Populisté tak nekritizují demokracii jako takovou, ale pouze stávající vládnoucí elitu. I proto populistické strany často zdůrazňují a prosazují prvky přímé demokracie, která je chápána jako prostředek pro nalezení vůle většiny. Populisté se prezentují jako přijímač, který jednoduše rezonuje názory „obyčejného člověka“ (Stanley, 2008). Svou legitimitu populistické strany a hnutí opírají přímo o vůli většiny – projevovanou na masových demonstracích, v referendech či jinými formami lidové demokracie – bez zvláštního zájmu o pojistky proti zneužití moci či o práva menšin. Populistický spoleh na hlas lidu se ovšem neomezuje na snahu pasivně vycházet vstříc většinové vůli, nýbrž často obnáší i snahu manipulovat s veřejností s využitím citlivých otázek, jež rezonují atavistickými stránkami lidské povahy, jakými jsou národností city, etnické předsudky či strach z cizinců. Odborníci se dnes neshodnou, které strany považovat za populistické a které ne, protože tyto definice se snaží populismus zachytit obecně, ale nebyly vytvořeny pro specifikaci populistických stran. Mudde překonává jeden z výše uvedených problémů, když rozlišuje mezi „extremistickým protistranickým smýšlením“, které odmítá politické strany, jako takové. A „populistickým protistranickým smýšlení“, které kritizuje tradiční strany, že jsou sebezaujaté, zkorumpované, protidemokratické a chybí jim vize a motivace k řádnému vedení země. Mudde nakonec zdůrazňuje, že populistická protistranická strana staví sama sebe do role jediného obránce lidí jako celku a definuje se negativisticky, zejména tím, že říká, co není (Mudee, 2007). Populismus bychom neměli spojovat pouze s extremistickou a extrémní pravicí, neboť existují další typy populismu, stejně jako existují krajně 568 pravicové strany, které nejsou populistické. K tomu Yves Mény a Yves Surel konstatovali: „Mnoho stran extrémní pravice není populistických a mnoho populistických hnutí je příliš specifických, heterogenních či eklektických na to, aby byla ztotožňována s extrémní pravicí“ (Mény, Surel, 2002, s.4). To platí zejména ve střední a východní Evropě, protože v západní Evropě je spojování populismu a radikální pravice velmi časté. Analýza populistických stran bývá zejména vzhledem k jejich radikální rétorice a identitě (v prvé řadě postoj k neevropským imigrantům hraničící s rasismem) zasazena do kontextu výzkumu extrémní, resp. extrémistické pravice (srov. Dočekalová 2005, Ignazi 2006, Milza 2005). Oprávněnost nazírání na studium pravicově populistických stran v severní Evropě optikou extremismu potvrzuje v některých případech rovněž personální návaznost na neonacistické skupiny (Rydgren, 2006). Někteří autoři zase upozorňují na politické strany bez jasné programové orientace, které vystavěly svůj volební úspěch takřka výhradně na obhajobě “obyčejných lidí“ a kritice „stávajících elit“, především v postkomunistických zemích. Tyto nové politické strany rozdělují na „identitárně“ a „parciálně“ populistické strany. Podle nich se populistická rétorika/program vyskytují buď jako jádro identity jinak programově nevyhraněných politických stran, nebo naopak jako doplněk primárního programu jiných politických stran (Havlík, Pinková, 2012) 4 Identárně populistická strana či nově/centristická strana Jádrem identitárně populistických stran je politika protestu namířeného vůči politice stávajících elit a naopak obhajoba zájmů „obyčejných lidí“, přičemž ideologicky se jedná o nezařaditelné formace. Navíc samy tyto politické strany implicitně či explicitně odmítají přiřazení k určité ideologické orientaci, neboť pravolevé vidění politického konfliktu je podle nich překonané nebo není v dané politické situaci relevantní. V tomto ohledu se identitárně populistické strany podstatně liší jak od (tradičních) mainstreamových stran establishmentu (sociální demokracie, liberální strany, křesťanskodemokratické strany), tak od antisystémových stran založených na ideologii odporující demokracii (typicky fašistické nebo komunistické strany). Jejich kritika je na rozdíl od antisystémových stran zaměřena na ostatní aktéry (elitu, establishment), nikoli na systém jako takový. Terminologicky nejblíže k výrazu identitárně populistické strany má asi termín centristické populistické strany, používaný např. Grigorem PopElechesem. Podle něj se nové/centristické populistické strany liší od stran hlavního proudu zejména prohlašováním se za neideologické či antipolitické formace, přičemž neužívají ani nacionalistického apelu. Typické jsou pro ně medializovaní lídři, jimž strana slouží jako prostředek naplnění osobních ambicí. Typická je rovněž kritika mainstreamových stran, které jsou chápány jako viníci poklesu životní úrovně a bujení korupce (Pop-Eeleches, 2009). Tento přístup 569 obsahuje nový prvek v podobě neideologičnosti nových/centristických populistických stran, resp. jejich sebeprezentaci jako neideologických formací. Termín identitárně populistická strana navíc jasně reflektuje roli, kterou hraje populismus při formulování její identity a rétoriky, vzhledem k absenci ideologie. Identifikace strany coby identitárně populistické není závislá na tom, zda budeme vnímat populismus jako ideologii nebo komunikační strategii, klíčová je absence (jiné) ideologické výbavy strany. Vzhledem k negativním konotacím termínu “populismus” nelze předpokládat, že by strana sebe samu identifikovala jako populistickou. V případě některých politických stran je užití populistické rétoriky de facto důsledkem či „pouze“ doplňkem jejich primárního „programového vybavení“. Závěr Vzhledem k prohlubující se modernizaci, sílící migraci a krizi politické reprezentace bude populismus v politických systémech států Evropské unie představovat sílící fenomén, který bude nadále oslovovat širší veřejnost. Zmíněná kategorizace populistických stran, jako anti-establismentové opozice, která klade důraz na neideologický apel spojený s obhajobou zájmů lidu, by měla přispět k precizaci užívání termínu populismu v evropské politice. Nemusíme potom sdílet názor, že každá strana či většina politických stran je do jisté míry populistická. Populismus také nelze ztotožňovat pouze s demagogií nebo s politikou nesplnitelných slibů, což právě často vede k označení většiny politických stran či jejich programů jako populistických. Za populismus ani nelze považovat deklaraci hájení zájmu „lidu“, ať už jakkoli definovaného, ale pouze obhajování zájmů lidu konstruovaného pomocí dichotomie „lid“ vs. „elita“. Připomeňme, že prakticky všechny politické strany alespoň příležitostně pracují s ideou „lidu“ a samy sebe prezentují jako ochránce zájmů lidu proti ostatním politickým aktérům, zpravidla se pohybují právě v kontextu rozlišení vláda vs. opozice, případně aktér vs. jiný aktér, což nelze považovat za populismus. Chybí u nich tedy odmítání, resp. plošná kritika elit/establishmentu. V tomto smyslu se potom populismus zřetelně odlišuje i od různých forem nacionalismu a xenofobie. Nadále však platí, že populismu jako komunikační strategie je stále využíván extremisty různého ideologického ražení k oslovení širší veřejnosti skrze neideologická témata a nazrálé sociálně-ekonomické problémy, které však extremisté nehodlají řešit, ale vytěžit z nich politický kapitál. Literatura: DANICS, Š.; KAMÍN, T. 2008. Extremismus, rasismus a antisemitismus. 2. rozšířené vydání. Praha: PAČR. ISBN 978-80-7251-286-7. 570 DOČEKALOVÁ, P. 2005. „Norská strana pokroku: Součást stranické rodiny extrémní pravice?“ Politologický časopis 12: 384-402. HAVLÍK, V.; PINKOVÁ, A. 2012. Populistné, protestní strany, outsideři? Několik poznámek ke konceptualizaci populistických stran. Rexter č. 2/2012. ISSN 1214-7737. IGNAZI, P. 2006. Extreme Right Parties in Western Europe. Oxford. Oxford University Press. MÉNY, Y.; SUREL, Y. 2002. The Constitutive Ambiguity of Populism. In: MÉNY, Y.; SUREL, Y. (eds.). Democracies and the Populist Challenge. BasingstokeNewYork, Palgrave. MILZA, P. 2005. Evropa v černých košilích. Praha: Themis. ISBN 80-7312-044-5. MUDDE, C. 2007. Populist radical right parties in Europe. New York: Cambridge University Press. PANIZZA, F. 2005. Populism and the Mirror of Democracy. In Panizza, F. (ed.): Populism and the Mirror of Democracy. London – New York: Verso. POP-ELECHES, G. 2009. Throwing out the Bums. Protest Voting and Unothodox Parties after Communism. World Politics č. 62. RYDGREN, J. 2006. From Tax Populism to Ethnic Nationalism. New York, Oxford: Berghahn Books. SMOLÍK, J.; VEJVODOVÁ, P. 2010. Politický extremismus jako bezpečnostní hrozba? In: SMOLÍK, J., ŠMÍD, T. (ed.). Vybrané bezpečnostní hrozby a rizika 21. století. Brno: Masarykova univerzita, 2010. ISBN 978-80-210-5288-8. STANLEY, B. 2008. The thin ideology of populism. Journal of Political Ideologies č. 13. ŠKOLKAY, A. 2000. Populism in Central Eastern Europe. IWM Working Paper No. 1. [online]. [cit. 2014-08-15]. Dostupný z WWW: www.iwm.at/publ-jvc/jc-09-11.pdf. 571 BARIERY I SZANSE WYKORZYSTANIA ŹRÓDEŁ ENERGII ODNAWIALNEJ W POLSCE OPPORTUNITIES AND BARRIERS TO THE USE OF RENEWABLE ENERGY IN POLAND Bogusław Ślusarczyk1 ABSTRACT Renewable energy sources can be an important part in the energy balance of individual municipalities or even provinces of our country. Can help to increase energy security of the region, and in particular to improve supply energy in areas with poor energy infrastructure. Potentially the biggest consumers of energy from renewable sources can be agriculture, housing and transport. Especially for the regions affected by unemployment, renewable energy sources offer new opportunities, in terms of job creation. In contrast, agricultural areas, which due to heavy contamination, are not suitable for food crops, may be used for food crops to produce biofuels. Key words: Energy balance, energy infrastructure security energy, biofuels Wstęp Rezultatem dynamicznie dokonujących się procesów globalizacji są zmiany zakresu i skali bezpieczeństwa energetycznego. Problematyka bezpieczeństwa energetycznego staje w centrum zainteresowania na poziomie: lokalnym, regionalnym, krajowym i globalnym. Kategorię bezpieczeństwa energetycznego można definiować jako „dostępność wystarczających zasobów za przystępną cenę”( Leszczyński, 2012). Natomiast według innej definicji bezpieczeństwo energetyczne jest utrzymywane poprzez kluczowe planowanie nastawione na zróżnicowanie paliw i zasobów, a także efektywność w sektorze energetycznym(Kaczmarski,2010). W nowoczesnym społeczeństwie korzystanie z różnych rodzajów energii jest warunkiem koniecznym dla większości działań podejmowanych przez człowieka. Aktualnie generowana jest proporcjonalna zależność między poziomem rozwoju społeczeństwa a ilością wykorzystywanej energii. Ponadto na przełomie XX i XXI wieku zaczyna się jednak kwestionować istniejący model oparty na wykorzystywaniu nieodnawialnych źródeł energii (paliwa kopalne: gaz, ropa), które w ostatnich latach powodowały liczne konflikty Bogusław Ślusarczyk, Prof. ndzw. dr hab. Katedra Makroekonomii i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytet Rzeszowski w Rzeszowie. Aleja Rejtana 16c, 35-959 Rzeszów, Polska, [email protected]. 1 572 międzynarodowe w głównych regionach ich wydobycia. Z drugiej strony najnowsze kryzysy środowiskowe związane z energią jądrową przyczyniły się do zwątpienia w tego rodzaju energię, jako sposobu rozwiązania problemów energetycznych. Jeśli do tych czynników dodamy globalny problem ekologiczny związany ze zmianą klimatu, wynikającą z emisji gazów cieplarnianych, to zasadne stają się coraz to silniejsze naciski na zmianę nawyków i zwyczajów społeczeństw. Realizacja koncepcji trwałego i zrównoważonego rozwoju społecznogospodarczego oraz równoczesne ograniczenie efektów globalnego ocieplenia do poziomu dopuszczalnego dla życia na naszej planecie wymaga promowania i przyśpieszenia działań zmierzających do oszczędzania energii, wzrostu efektywności energetycznej oraz szerszego wykorzystania odnawialnych źródeł energii (OZE). 1 Rodzaje i korzyści generowane przez odnawialne źródła energii Odnawialne źródła energii są to takie źródła, których wykorzystywanie nie wiąże się z długotrwałym ich deficytem, ponieważ ich zasób odnawia się w krótkim czasie. Do nich należy zaliczyć: - - energię słoneczną, - - energię geotermalną, - - energię wód, - - energię biomasy, - - energię wiatru, - - energię przypływów i odpływów mórz. Przeciwieństwem ich są nieodnawialne źródła energii, czyli źródła, których zasoby odtwarzają się bardzo powoli bądź wcale: ropa naftowa, węgiel, gaz ziemny i uran. Jednak perspektywy ich wyczerpywania się zwłaszcza paliw kopalnych, coraz większe zanieczyszczenie środowiska naturalnego i podejmowane na coraz większą skalę przedsięwzięcia mające na celu poprawę jego stanu, a także względy polityczne powodują, że znacznie zwiększyło się zainteresowanie odnawialnymi źródłami energii.(Sowa,2014) Jak wynika z badań socjologicznych poparcie dla odnawialnych źródeł energii jest wysokie i wykazuje trend rosnący. 42% Amerykanów sądzi, że odnawialne źródła energii powinny mieć najwyższy priorytet w zakresie kontynuowania federalnego sponsorowania prac badawczo-rozwojowych w zakresie energetyki. Również w sondażu przeprowadzonym w Kanadzie, pytającym o najlepsze źródła energii w perspektywie do 2020 roku, źródła odnawialne zajmują trzy czołowe miejsca. W krajach Unii Europejskiej ponad 50% obywateli uznało intensyfikację badań nad rozwojem źródeł odnawialnych za najlepszy sposób rozwiązania krajowych trudności z energią, natomiast inne (energia jądrowa i źródła tradycyjne) miały po kilka lub kilkanaście procent głosów (Łucki, 2010) 573 Tab.1. Stosunek obywateli Unii Europejskiej i Polski do odnawialnych źródeł energii. Rodzaj energii Energia słoneczna Energia wiatrowa Energia wodna Energia oceaniczna Biomasa Unia Europejska (% Polska (% głosów) głosów) za stosunek przeciw za stosunek przeciw źródłem mieszany źródłem mieszany 80 14 2 82 13 1 71 21 4 82 13 1 65 60 23 24 3 2 61 50 22 22 1 7 55 27 8 58 25 7 Źródło: Łucki Z., Energetyka … op. cit. s. 178. Stosunek Polaków do źródeł odnawialnych jest bardzo zbliżony do średniej unijnej. Jest on pozytywny w odniesieniu do wszystkich źródeł energii odnawialnej. Około 50% ankietowanych w Polsce wskazało energię odnawialną jako przyszłe źródło energii, przy czym uważają oni, że rozwój tej energii winien być finansowany z budżetu państwa. Tylko 10% respondentów wskazało inne źródła finansowania. Najmniejsze poparcie dla finansowania źródeł odnawialnych z podatków było wśród bezrobotnych oraz osób najstarszych i niewykształconych. Do głównych celów unijnej polityki energetycznej należy poprawa efektywności energetycznej. Kraje UE planują zmniejszyć o 20% zużycie energii w 2020 roku (Parlament Europejski przyjął Uchwałę z 5 lutego 2014r. o zmniejszeniu zużycia energii o 40% do 2030roku). Obok działań na rzecz oszczędzania energii i poprawy efektywności energetycznej ma miejsce coraz szybszy rozwój odnawialnych źródeł energii. W latach 2000–2012 pięciokrotnie wzrosło zużycie energii ze źródeł odnawialnych (z wyłączeniem dużych elektrowni wodnych), podczas gdy globalne zużycie wzrosło o 1,3. W tym okresie zainstalowana energia wiatrowa wzrosła 16krotnie a energia z fotowoltaiki70-krotnie. Bardzo istotny jest wysoki wzrost energii odnawialnych w krajach rozwijających się. Aktualnie Chiny posiadają 27% zainstalowanej światowej energii wiatru, a Indie 7%. Reszta jest podzielona głównie między Stany Zjednoczone – 21%, Niemcy – 11%, Hiszpania – 8% i pozostałe kraje europejskie – 20%. Wysokorozwinięte kraje Unii Europejskiej powinny do 2020 roku osiągnąć poziom ok.20 % energii z odnawialnych źródeł energii w bilansie energetycznym poszczególnych krajów (pozostałe ok. 15%). 574 Tab. 2. Wielkość produkcji energii z odnawialnych źródeł energii do roku 2020. Rodzaje OZE Energetyka słoneczna Energetyka geotermiczna Biomasa, w tym: Plantacje energetyczne razem Biopaliwa Biogaz (z odpadów i plantacji) Energetyka wodna Energetyka wiatrowa OZE ogółem Energia końcowa 2020 roku, PJ 16 12 w Roczne tempo wzrostu sektora, % 33 12 382 135 5 42 59 98 21 30 11 63 484 3 35 7 Źródło: Strategia Rozwoju energetyki odnawialnej, Ministerstwo Środowiska, Warszawa 2010. Polityka Energetyczna Polski zakłada, że do roku 2020 odnawialne źródła energii rozwijać się będą bardzo dynamicznie. Polska zajmuje 16 pozycję na liście 27 krajów Unii Europejskiej pod względem udziału zielonej energii w konsumpcji energii brutto. Według Polskiej Izby Gospodarczej Energii Odnawialnej w Polsce udział ten sięga 8%. Najszybciej rozwijającą się technologią wytwarzania energii elektrycznej z odnawialnych źródeł energii będzie energetyka wiatrowa. Drugim najbardziej rozwijającym się źródłem energii będzie biomasa, za nią biogaz i energetyka wodna. Tab.3. Prognozy rozwoju sektora energetycznego dla Polski do2030 roku. Rok 2000 2005 2020 2030 73 3 000 5 000 Moc zainstalowana w elektrowniach 5 wiatrowych [MW] 52 800 60 000 Moc całkowita zainstalowana w kraju 34 700 34 673 [MW] 0,21 5,7 8,3 Udział mocy zainstalowanej w 0,01 energetyce wiatrowejw całkowitym bilansie energetycznym kraju [%] Źródło: Alternatywna Polityka Energetyczna Polski do 2030r., Raport technicznometodologiczny, Warszawa 2009. Traktowanie produkcji energii z odnawialnych źródeł energii w sposób priorytetowy zwiększy bezpieczeństwo energetyczne, zmniejszy emisję gazów cieplarnianych, a także przyczyni się do znacznej poprawy stanu środowiska 575 naturalnego. Podjęte działania powinny doprowadzić do udziału energii odnawialnej w perspektywie do 2030 roku na poziomie 20%. (Jabłoński, Wnuk, 2004) Istnieje wiele korzyści jakie energia ze źródeł odnawialnych generuje dla całego społeczeństwa i wśród nich znajduje się: redukcja emisji gazów cieplarnianych, zmiana technologii, możliwość przejścia na bardziej rozproszone źródła energii,(Sowa, 2014) zmniejszenie zależności od energii i deficytu bilansu handlowego, zwiększenie zatrudnienia, rozwój obszarów wiejskich i inne. Korzyści z odnawialnych źródeł energii w porównaniu ze źródłami konwencjonalnymi według Stowarzyszenia Producentów Energii Odnawialnej (APPA) zostały przedstawione w tab. 4. Tab.4. ENERGIE ODNAWIALNE Korzyści środowiskowe Energie odnawialne nie wytwarzają emisji CO2 i innych gazów zanieczyszczających środowisko ENERGIE NIEODNAWIALNE Energie wytwarzane z energii konwencjonalnych wytwarzają emisję CO2 i innych gazów zanieczyszczających środowisko Energie odnawialne nie wytwarzają Energia nuklearna i energie odpadów trudnych do konwencjonalne generują odpady, zagospodarowania które przez dziesięciolecia mogą zagrażać środowisku naturalnemu Energie odnawialne są niewyczerpalne Energie konwencjonalne są wyczerpalne Korzyści strategiczne Energie odnawialne są dostępne Paliwa kopalne występują tylko w prawie na całym świecie niektórych krajach Energie odnawialne zmniejszają Paliwa kopalne powodują uzależnienie uzależnienie od zewnętrznych dostaw od zewnętrznych dostaw energii energii Korzyści społeczno-gospodarcze Energie odnawialne tworzą pięć razy Mimo swojej wielkości i znaczenia więcej pracy niż branża energii energie konwencjonalne tworzą mało konwencjonalnych miejsc pracy Energie odnawialne wspomagają Energie konwencjonalne są równowagę międzyregionalną, instalowane w pobliżu bardzo ponieważ są instalowane na obszarach rozwiniętych obszarów wiejskich Energie odnawialne pozwolą Energie konwencjonalne w dużej Hiszpanii na stworzenie własnych mierze koncentrują się na imporcie technologii technologii Źródło: APPA (Stowarzyszenie Producentów Energii Odnawialnej) 576 Wszystkie te korzyści w znacznym stopniu przyczyniają się do wykorzystania odnawialnych źródeł energii, stając się podstawą do osiągnięcia celów zrównoważonego rozwoju – tak pożądanych na całym świecie. 3 Analiza SWOT dotycząca energii odnawialnej. Analiza SWOT jest metodą oceny strategicznej sytuacji i możliwości rozwoju podmiotów gospodarujących a nawet całych sektorów gospodarki. Polega ona na rozpoznaniu szans i zagrożeń oraz mocnych i słabych stron, które można także odnieść do odnawialnych źródeł energii (zob.tab.5). Tab.5. Słabe i mocne strony odnawialnych źródeł energii według analizy SWOT Mocne strony Słabe strony oszczędność konwencjonalnych priorytetowe traktowanie źródeł energii, konwencjonalnych nośników energii, nie zanieczyszcza środowiska, mała konkurencyjność cen w redukcja gazów cieplarnianych, stadium realizacji inwestycji w nie prowadzą do zmian porównaniu z paliwami klimatycznych, konwencjonalnymi, korzystają z naturalnych zjawisk duże ryzyko eksploatacyjne oraz przyrodniczych, techniczne, zapobiegają erozji wodnej (np. wysokie koszty inwestycyjne, elektrownie wodne), kapitał potencjalnych stanowią pewnego rodzaju niski inwestorów, zabezpieczenie brak zaadaptowanej infrastruktury przeciwpowodziowe, technicznej, niektóre źródła energii są bezpłatne zbyt słaba koordynacja (np. energia solarna), organizacyjna, możliwość zagospodarowania brak jasnych przejrzystych nieużytków, uregulowań ustawowych. dają możliwość stworzenia nowych miejsc pracy, stymulują rozwój całych gałęzi gospodarki, np. rolnictwa, ułatwiają promocję regionów przez zwiększenie inwestycji w OZE, mogą przyczynić się do rozwoju turystyki. Źródło: Opracowanie własne na podstawie W. Jabłoński, J. Wnuk, Odnawialne… op. cit., s.402. Na podstawie mocnych oraz słabych stron przedstawionych w analizie SWOT można dokonać zestawienia szans i zagrożeń w rozwoju odnawialnych 577 źródeł energii. Do szans można zaliczyć: ekologiczność czynników produkcji, pobudzenie rozwoju gospodarczego, przeciwdziałanie bezrobociu, bezpieczeństwo eksploatacji. W tabeli 5 zostały przedstawione szczegółowo korzyści jakie można osiągnąć wykorzystując odnawialne źródła energii. Stanowią one solidne argumenty w podejmowaniu decyzji dotyczących rozwoju odnawialnych źródeł energii. Jednak mimo, tych argumentów i prężnie rozwijającej się energetyki odnawialnej, nadal istnieje szereg barier ograniczających jej progres. Stanowią one zbiór czynników o charakterze psychologicznym, społecznym, instytucjonalnym, prawnym oraz ekonomicznym. Do podstawowych barier ograniczających rozwój energetyki odnawialnej zalicza się: 1) Bariery prawno-finansowe: - relatywnie wysokie koszty inwestycji wykorzystujących OZE oraz wysokie koszty prac przygotowawczych np. geologicznych, które są niezbędne do pozyskania energii z tych źródeł, - brak prostego wsparcia małych, indywidualnych inwestycji związanych z wykorzystaniem OZE. (Krawiec, 2010) 2) Bariery informacyjne: - niedostateczne informacje na temat rozmieszczenia potencjału energetycznego poszczególnych rodzajów OZE, - brak ogólnie dostępnych informacji o firmach produkcyjnych i projektowych, dostawcach oraz wykonawcach systemów wykorzystujących OZE. 3) Bariery techniczne: - niewystarczająca ilość krajowych organizacji gospodarczych, które zajmują się na skalę przemysłową produkcją urządzeń wykorzystujących OZE, - zakłócenia odbioru telewizyjnego oraz wytwarzanie hałasu przez elektrownie wiatrowe,(Tytko, 2009) - niewystarczająca liczba oraz moc przerobowa instalacji do zagospodarowania odpadów, w tym do termicznego oraz mechanicznobiologicznego przetwarzania zmieszanych odpadów komunalnych. 4) Bariery edukacyjne: - niedostateczna ilość programów nauczania w zakresie odnawialnych źródeł energii na poziomie szkół podstawowych, średnich oraz wyższych, - brak programów edukacyjnych i szkoleniowych na temat OZE skierowanych do projektantów, architektów, inżynierów itp. 5) Bariery wynikające z ochrony środowiska: - brak opracowanych metod uniknięcia konfliktów z ochroną przyrody, - zakłócenie lotów ptaków. 578 6) Bariery społeczne i psychologiczne: - zbyt niski postęp w selektywnym zbieraniu odpadów komunalnych, - względna dostępność gazu łupkowego, który może stać się lepszym paliwem niż energia pozyskana z OZE. (Zyśk, 2011) Problemów nastręczają także cechy projektów inwestycyjnych związanych z OZE: - nowe technologie o wysokim stopniu ryzyka, - mała skala produkcji zwiększająca koszty jednostkowe, - wysokie koszty projektowania oraz instalacji inwestycji w porównaniu z jej całkowitą wartością, - mała konkurencyjność pod względem cen energetyki odnawialnej w stosunku do cen paliw kopalnych, - rozproszeni inwestorzy o niskich zasobach kapitałowych.(Krawiec, 2010) Aby sprostać wyzwaniom, jakie stoją przed krajową energetyką, oraz spełnić zobowiązania dotyczące produkcji energii ze źródeł odnawialnych, należy podjąć wiele działań mających na celu eliminowanie słabych stron OZE. Wzrost znaczenia odnawialnych źródeł energii w zaspokajaniu potrzeb energetycznych umożliwi zmniejszenie zużycia konwencjonalnych nośników energii. W celu wyeliminowania słabych stron oraz wyeksponowania zalet odnawialnych źródeł energii należy wdrożyć szereg działań do których należą m.in.: - działania formalno-prawne ułatwiające dostęp do OZE oraz zwiększające ich konkurencyjność (np. uproszczenie procedur uzyskiwania koncesji na produkcję biopaliw); - przedsięwzięcia zwiększające opłacalność odnawialnych źródeł energii (np. wspieranie inwestycji OZE z funduszy celowych i strukturalnych UE oraz ze środków krajowych); - działania wspierające rozwój innowacyjnych technik i technologii odnawialnych; - działania edukacyjne i promujące odnawialne źródło energii. Podsumowując, Polska stoi przed ogromnym wyzwaniem związanym ze zwiększeniem produkcji energii z odnawialnych źródeł energii, a także wdrażania nowych programów dotyczących poszczególnych rodzajów energii odnawialnej. Rozwój bowiem odnawialnych źródeł energii stwarza szanse, szczególnie dla lokalnych społeczności, na utrzymanie niezależności energetycznej, stworzenia nowych miejsc pracy, a także na proekologiczną modernizację i decentralizację krajowego sektora energetycznego. 579 Literatura: Alternatywna Polityka Energetyczna Polski do 2030r. 2009. Raport technicznometodologiczny, Warszawa 2009. APPA (Stowarzyszenie Producentów Energii Odnawialnej). JABŁOŃSKI, W. - WNUK J. 2004. Odnawialne źródła energii w polityce energetycznej Unii Europejskiej i Polski, Sosnowiec 2004, s.405-406. FILIP, P. – GRZEBYK, M. 2012. Kapitał intelektualny a strategie rozwoju przedsiębiorstw-wyniki badań własnych, Pracownicy jako akcelerator (teoria i wyniki badań), pod red. nauk. E. Farkasova, W. K. Krupa, P. Skotny, wyd. TUKE Kosice i UR Rzeszów, Kosice-Rzeszów 2012. KACZMARSKI, M. 2010. Bezpieczeństwo energetyczne Unii Europejskiej, Warszawa 2010, s.42. KRAWIEC, F. 2010. Odnawialne źródła energii w świetle globalnego kryzysu energetycznego, PWN, Warszawa 2010, s.45. LESZCZYŃSKI, T. Z. 2012. Teoretyczny wymiar bezpieczeństwa energetycznego, Warszawa 2012, s.21. ŁUCKI, Z. Energetyka a społeczeństwo – aspekty socjologiczne, PWN, Warszawa, s.178-192. Strategia Rozwoju energetyki odnawialnej, Ministerstwo Środowiska, Warszawa 2010. OLAK, A. – DZIEKAŃSKI, P. – PYTKA, S. 2014. Marketing Terytorialny – gmina i jej promocja. Kośice-Ostrowiec-Zagnańsk 2014. MULTIPRINT, S.R.O. Kosice 2014. ISBN 978-80-89551-08-8; ISBN 978-83-64557-03-3. OLAK, A. – DZIEKAŃSKI, P. – SZABO, S. 2014. Ekonomika i bezpieczeństwo wyzwaniem regionu XXI wieku. Ostrowiec Św.-Kośice-Rzeszów. COMPUS Starachowice Poland. 2014. ISBN 978—83-64038-18-1. SOWA, B. 2014. Czynniki kształtujące cenę benzyny w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem podatków i opłat, Europejski wymiar bezpieczeństwa energetycznego a ochrona środowiska. Bezpieczeństwo – EdukacjaGospodarka - Ochrona Środowiska- Polityka –Prawo - Technologie, red. naukowa: P. Kwiatkiewicz, R. Szczerbowski (i inni), Wzd. Fundacja na rzecz Czystej Energii, Poznań 2014. ISBN 978-83-64541-02-5. SOWA, B. 2014. Harmonizacja podatku akcyzowego jako istotny czynnik integracji gospodarczej, Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy, Uniwersytet Rzeszowski, Wydział Ekonomii, Katedra Teorii Ekonomii i Stosunków Międzynarodowych, Zeszyt nr 37(1/2014). ISBN 978-83-7996020-0, ISSN 1898-5084. TYTKO, R. 2009. Odnawialne źródła energii, PWN, Warszawa 2009. ZYŚK, J. 2011. Dobre praktyki w gospodarce odpadami, Środowisko, 6(438) 2011. 580 METODYKA PREWENCJI DZIAŁANIA STRESU WŚRÓD ŻOŁNIERZY WOJSK SPECJALNYCH. NA PRZYKŁADZIE ŻOŁNIERZY JEDNOSTKI SPECJALNEJ GROM STRESS PREVENTION METHODS OF SPECIAL FORCES SOLDIERS. EXAMPLE OF THE GROM SOLDIERS Rajmund Morawski1 ABSTRACT In the article are focusing on analysis of research findings of flexible groups: of officers of the State fire service and soldiers GROM-u and styles of dealing with in the situation of the stress. Examinations are basing on the relational theory of the S. Folkman stress and R. Lazarus; a CISS (Coping Inventory for Stressful Situations) questionnaire is standardized tool, adapted for our cultural conditions. In the second part of the training techniques are presented that can be used shaping personality traits and necessary social skills the soldiers. Key words: Command, special services, stress, coping styles for stressful situations, a strategy to cope with stress Wstęp Elementami o wyjątkowo dużym charakterze stresogennym, w których zarówno żołnierze, jak też funkcjonariusze innych służb mundurowych, w tym policjanci, funkcjonariusze Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, strażacy i in., zmuszeni są funkcjonować, jest działanie zarówno w warunkach tzw. stresu bojowego, jak również na rozkaz lub polecenie przełożonego służbowego. Uwarunkowania te są nieodłącznymi wyznacznikami jakże charakterystycznymi w pracy tzw. „służb mundurowych”. Jak wiemy, w chwili obecnej wielu żołnierzy, w tym głównie z tzw. „wojsk specjalnych”, tj. „GROMu”, „Formozy”, „Agatu” bierze udział w ONZ-owskich misjach stabilizacyjnych w strefach „ognisk zapalnych”, w tym na terenie Afganistanu i Czadu a wcześniej np. w Iraku, byłej Jugosławii. Ich pobyt poza granicami kraju a przede wszystkim ich podległość służbowa regulowana jest stosownymi przepisami prawa zarówno krajowego jak też międzynarodowego. Należy zaznaczyć, iż sporządzona w Londynie, dnia 19 czerwca 1951r., umowa między Państwami – Stronami Traktatu Północnoatlantyckiego, dotycząca statusu sił zbrojnych, a regulująca kwestię Morawski Rajmund, PhD., Instytut Studiów Społecznych Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Raciborzu, ul. Słowackiego 55, Raciborz, Polska, [email protected]. 1 581 statusu jednostek wojskowych państw członkowskich NATO, które przebywają choćby chwilowo na terytorium innego państwa członkowskiego (Status of Forces Agreement - SOFA), nie zajmuje się sprawą podległości służbowej żołnierzy jednego państwa względem przełożonych należących do sił zbrojnych innego państwa. (Fleming, 2000) W w/w służbach są wydawane rozkazy, co wiąże się oczywiście ze swoistymi konsekwencjami leżącymi zarówno po stronie rozkazodawcy jak też odpowiednio rozkazobiorcy. Moim jednak zdaniem większe nasilenie stresu występować może po stronie rozkazodawcy, z uwagi choćby na ponoszenie ewentualnych konsekwencji zarówno prawnych jak i moralnych związanych z treścią wydanego rozkazu. W rozumieniu prawa wojskowego przełożonym jest żołnierz, który na mocy postanowień organizacyjno - służbowych lub rozkazu wyższego przełożonego ma prawo rozkazywania oraz sprawowania władzy dyscyplinarnej w stosunku do swych podwładnych.2 1 Metodologiczne podstawy badań 1.1 Stres psychologicznego – wybrane definicje i nurty teoretyczne W literaturze psychologicznej można spotkać wiele definicji stresu; zależą one od przyjętej perspektywy teoretycznej, umiejscowienia stresu. W literaturze psychologicznej tradycyjnie wyróżnia się trzy nurty w ujmowaniu stresu; różnią się one umiejscowieniem jego źródła. Pierwszy nurt ujmuje stres jako bodziec tożsamy z sytuacją, wydarzeniem zewnętrznym czy bodźcem o określonych właściwościach. W drugim stres jest określany jako reakcja wewnętrzna człowieka, zwłaszcza reakcja emocjonalnych doświadczana w postaci określonego przeżycia. Z kolei trzeci nurt odwołuje się w definiowaniu stresu do określonej relacji czynników zewnętrznych z właściwościami człowieka; istotna role odgrywa tutaj proces przetwarzania informacji i przypisywanie znaczenia sytuacji (procesy poznawcze). (Strelau, 2007) W badaniach nad stresem w pracy grup dyspozycyjnych naszym zdaniem na uwagę zasługuje ostatni z tych nurtów, ponieważ procesy poznawcze zachodzące w człowieku, mają, jak się okazuje znaczący wpływ na to, jak się w tej sytuacji zachowa. W tym ujęciu istotą stresu psychologicznego jest znaczenie, jakie przypisuje jednostka w sytuacji stresu stresorowi (bodźcowi) czy też sytuacji (kontekstowi społecznemu). Niepowodzenia w definiowaniu stresu przez odwołanie się do jednej klasy czynników: zewnętrznych, zlokalizowanych w otoczeniu lub wewnętrznych, zlokalizowanych w Zob.pkt. 5 Regulaminu Ogólnego Sił Zbrojnych sygn. 1436/94- wprowadzony decyzją Ministra Obrony Narodowej z dnia 05 lipca 1994 r. 2 582 jednostce - doprowadziły we współczesnej psychologii do relacyjnego ujęcia stresu, uwzględniającego obie te klasy czynników. Tak więc przedstawimy tutaj współczesny nurt w ujmowaniu stresu i mieszczącą się w nim koncepcję psychologiczną stresu Richarda Lazarusa i Susan Folkman. Nawiążemy również do interakcyjnej teorii stresu, na której również (oprócz teorii Lazarusa i Folkman) oparto budowę kwestionariusza CISS. 1.2 Poznawczo-transakcyjna teoria stresu Richarda Lazarusa i Susan Folkman Podstawowa teza tego podejścia brzmi: istotna jest rola kontekstu sytuacyjnego i relacji jednostki z otoczeniem (postrzegania sytuacji) dla przebiegu aktywności człowieka. Autor podkreśla znaczenie wzajemnych oddziaływań w tym układzie, wprowadzając termin „transakcja", by zaakcentować, że jednostka i aktualny kontekst sytuacyjny nie tylko wzajemnie na siebie oddziałują, ale łączą się w całość o właściwościach niesprowadzalnych do sumy elementów składowych. Według Lazarusa, transakcja z otoczeniem podlega ocenie poznawczej podmiotu, mającej charakter ciągłego procesu (ocena pierwotna). Proces oceniania dotyczy przede wszystkim tych elementów relacji z otoczeniem, które są ważne dla dobrostanu jednostki. Z tej perspektywy relacja może być oceniana trojako: jako nie mająca znaczenia, sprzyjająco - pozytywna albo stresująca. Wedle definicji stresu Lazarusa i Folkman, najczęściej chyba cytowanej w literaturze, stresem jest „określona relacja osoby z otoczeniem, oceniana przez tę osobę jako obciążająca lub przekraczająca jej zasoby i zagrażająca jej dobrostanowi". (Lazarus, Folkman, 1984) Warto zwrócić uwagę, że o uznaniu relacji za stresową ma tu rozstrzygać subiektywna ocena znaczenia relacji przez osobę w niej uczestniczącą (podejście fenomenologiczno-poznawcze), a nie właściwości obiektywne. Transakcja stresowa może być ujmowana w ocenie pierwotnej jako: krzywda/strata, zagrożenie lub wyzwanie. Pierwsza ocena dotyczy już zaistniałej szkody w postaci utraty wartościowych obiektów, jak samoocena, ocena społeczna, bliska osoba. Zagrożenie odnosi się do takich samych szkód, ale które dopiero mogą nastąpić, a aktualnie są antycypowane. Wyzwanie ma również charakter antycypacyjny, ale dotyczy sytuacji, w których możliwe są zarówno szkody i straty, jak i korzyści. Z każdą z tych ocen związane są charakterystyczne dla niej emocje. W przypadku krzywdy/straty są to złość, żal, smutek; zagrożeniu towarzyszą strach, lęk, martwienie się. Obraz emocjonalny wyzwania jest najbardziej złożony i obejmuje zarówno emocje negatywne, podobne do towarzyszących zagrożeniu, jak i pozytywne - nadzieja, zapał, podniecenie, rozweselenie. 583 Jeśli w wyniku oceny pierwotnej nastąpi uznanie relacji za stresową, zapoczątkowuje to następny proces poznawczy - ocenę wtórną. Ocena ta dotyczy możliwości podjęcia działania, by usunąć przyczyny stresu lub przynajmniej łagodzić jego skutki, a w przypadku wyzwania - osiągnąć dostępne korzyści. Ocena wtórna odnosi się więc zarówno do źródeł stresu, jak i do własnych zasobów. Oba procesy poznawcze - oceny pierwotnej i wtórnej - przebiegają równocześnie i są ze sobą sprzężone. Na przykład, optymistyczna ocena możliwości własnego działania może zmienić pierwotną ocenę sytuacji stresowej jako „zagrożenia" na „wyzwanie", a ocena pesymistyczna - na odwrót. Według Lazarusa, znaczenie oceny wtórnej dla zachowania człowieka polega na tym, że jest ona punktem wyjścia aktywności ukierunkowanej na zmianę transakcji stresowej i określanej jako radzenie sobie, o którym obszernie będzie mowa dalej. Istotne sa tutaj również trzy pojęcia: proces, styl radzenia sobie ze stresem, strategia radzenia sobie w sytuacji stresu.3 Proces jest to sekwencja zmian i strategii w czasie. Styl natomiast zasadza się na różnicach indywidualnych. Istotna jest tutaj cecha psychologiczna, która jest pojmowana jako: zgeneralizowana tendencja do określonych zachowań przejawiająca się w różnych, spójnych z ta tendencja sytuacjach”. (Strelau, 2006) Z badań wynika, że różnice indywidualne w stylach radzenia sobie ze stresem (dotyczy to w zasadzie prawie wszystkich cech osobowości), są częściowo genetycznie uwarunkowane. Jeżeli przypisalibyśmy stylowi radzenia sobie status cechy, to styl radzenia sobie zdefiniujemy, jako względnie stałą tendencję do stosowania w różnych sytuacjach specyficznych dla jednostki sposobów radzenia sobie, które maja na celu usunięcie lub redukcje sytuacji stresowej (stresora). Styl jest więc traktowany jako względnie stała i trwała charakteryzująca jednostkę dyspozycja do określonego zmagania się z sytuacjami stresowymi. Natomiast strategia to określone działania i reakcje, jakie jednostka podejmuje lub uruchamia w konkretnej sytuacji stresowej. (Strelau, 2005) Strategie są charakterystyczne dla sytuacji stresowej, natomiast style są charakterystyczne dla jednostki. 1.3 Charakterystyka narzędzia badawczego – Kwestionariusza radzenia Sobie w Sytuacjach Stresowych CISS Kwestionariusz CISS, w swej konstrukcji, zmiennych oparty jest na dwóch teoriach stresu: transakcyjnego modelu stresu w ujęciu Lazarusa i Folkman oraz na interakcyjnym modelu teoretycznym Endlera i Parkera. W myśl tego modelu działania zaradcze, jakie podejmuje człowiek w konkretnej sytuacji stresowej są efektem interakcji zachodzącej pomiędzy cechami sytuacji 3 Zob. w literaturze polskiej: Heszen-Niejodek I., Teoria stresu psychologicznego i radzenie sobie. Główne kontrowersje, [w:] Strelau J., op.cit., s. 465-490. 584 a stylem radzenia sobie, charakterystycznym dla danej jednostki. Endler i Parker podkreślają, że radzenie sobie nie jest tutaj mechanizmem obronnym, bowiem autorzy zakładają czynnik świadomego działania w odróżnieniu od nieświadomych mechanizmów obronnych. Autorzy kwestionariusza rozumieją styl radzenia sobie w sytuacji stresu jako „typowy dla danej jednostki sposób zachowania (i myślenia – przyp. aut.) w różnych sytuacjach stresowych”. (Endler, Parker, 1994) Kwestionariusz składa się z 48 stwierdzeń, które dotyczą różnych zachowań a także myśli pojawiających się w sytuacjach stresowych. Badani mieli się ustosunkować do każdego stwierdzenia na pięciostopniowej skali Likerta poprzez zakreślenie tej cyfry, która najlepiej charakteryzuje częstotliwość podejmowanego działania lub myśli; 1 - nigdy, 2 - bardzo rzadko, 3 – czasami, 4 – często, 5 – bardzo często. Stwierdzenia te tworzą trzy skale, które sa zarazem trzema stylami radzenia sobie ze stresem. Każda z tych skal składa się z 16 pozycji. 1. Skala - Styl skoncentrowany na zadaniu (SSZ) określa styl radzenia sobie ze stresem polegający na podejmowaniu zadań. Osoby, które w tym stylu uzyskują wysokie wyniki, w sytuacjach stresowych maja tendencję do podejmowania wysiłków, których celem jest poradzenie sobie z problemem poprzez jego rozwiązanie; następuje poznawcze przekształcenie problemu lub podejmowane sa próby zmiany sytuacji. Osoby realizujące ten styl główny nacisk kładą na zdanie lub na rozwiązanie problemu. 2. Skala - Styl skoncentrowany na emocjach (SSE) charakteryzuje osoby, które w sytuacjach stresowych wykazują tendencję do koncentrowania się na sobie, na własnych przeżyciach emocjonalnych. Te emocje to złość, poczucie winy, napięcie. Osoby realizujące ten styl maja także tendencje do myślenia życzeniowego, często fantazjują. Takie działania maja na celu zmniejszenie napięcia emocjonalnego związanego z sytuacja stresową. Ale czasem działania te mogą powiększać poczucie stresu, powodować również wzrost napięcia lub przygnębienie. 3. Skala - Styl skoncentrowany na unikaniu (SSU) to styl, który charakteryzuje osoby, które w sytuacji stresu maja tendencję do wystrzegania się myślenia, przezywania i doświadczania tej sytuacji. Może on przybierać dwie formy: - angażowanie się w czynności zastępcze (ACZ) , np. słuchanie muzyki, oglądanie telewizji, objadanie się, myślenie o sprawach przyjemnych, spanie; składa się ona z 8 pozycji. - poszukiwanie kontaktów towarzyskich, np. spędzanie czasu z kolegami, pójście z nimi na piwo, grupowa działalność, itp; składa się ona z 5 pozycji. (Streleu, 2005) 585 Charakterystyka psychometryczna Kwestionariusza CISS Rzetelność: wysoka zgodność wewnętrzna poszczególnych skal (współczynniki w granicach 0,78 - 0,90), i zadowalająca stabilność (współczynniki korelacji między dwukrotnym badaniem w odstępie 2 - 3 tygodni w granicach 0,73 - 0,80) Trafność: wykazana trafność czynnikowa. Trafność teoretyczną sprawdzano poszukując zależności między stylami radzenia sobie ze stresem a cechami osobowości, cechami temperamentu, lękiem, inteligencją, kompetencjami społecznymi i inteligencją emocjonalną. Analiza trafności kryterialnej obejmowała między innymi porównanie wyników w CISS różnych grup zawodowych i klinicznych. Normy stenowe dla osób z trzech grup wieku: 16 - 24 lat, 25 - 54 lat i 55 79 lat oraz dla żołnierzy zasadniczej służby wojskowej. Badania kwestionariuszem CISS były prowadzone indywidualnie na strażakach PSP i żołnierzach jednostki specjalnej GROM w miesiącach marzec – maj 2012. Próba badawcza liczyła 58 respondentów. 2 Prezentacja wyników badań 2.1 Pleć respondentów Pod względem tej cechy próba jest prawie w 100% jednorodna. Jedna kobieta znalazła się wśród próby żołnierzy GROMU. 2.2 Próba badawcza Wśród badanych 13 respondentów to żołnierze Jednostki Specjalnej GROM; liczba strażaków PSP z Komendy Powiatowej w Zawierciu wyniosła 45. 2.3 Wiek respondentów Prawie 100% respondentów mieściło się w normach stenowych w wieku 25-54 lata, co w dużym stopniu ułatwiło analizę i interpretacje uzyskanych wyników. Jakkolwiek wiek różnicuje wyniki w poszczególnych skalach, mniejsze przedziały wiekowe nie zostały tutaj zastosowane. 586 Tabela 1. Wykształcenie respondentów Częstość Ważne obserwacje średnie wyższe Ogółem 40 18 58 Procent Procent ważnych 69,0 31,0 100,0 Procent skumulowany 69,0 69,0 31,0 100,0 100,0 Respondenci w dość istotnym stopniu byli zróżnicowani pod względem wykształcenia. 69% charakteryzuje się wykształceniem wyższym a 31% średnim. Tabela 2. Staż pracy N staż pracy jako żołnierz/strażak staż pracy ogółem N Ważnych (wyłączanie obserwacjami) Minimum Maksimum Średnia Odchylenie standardowe 55 0,50 28,00 11,6909 7,70431 55 2,00 36,00 15,5455 9,00374 55 Jeśli chodzi o staż pracy jako żołnierz/strażak PSP, średnia kształtuje się na poziomi 11.7 lat pracy. Minimalny staż wyniósł w tym przypadku 6 miesięcy, maksymalny staż to 28 lat. Średni staż pracy ogółem kształtował się na poziomie 15, 5 roku – przy min. stażu - 2 lat, max - 36 lat. Wyniki średnie całej próby badawczej w poszczególnych skalach CISS Wykres 1. Na powyższym wykresie wyraźnie widać uzyskane różnice na poszczególnych skalach. Badani respondenci przejawiają nasilenie stylu 587 skoncentrowanego na zadaniu (SSZ), gdzie uzyskują najwyższe wyniki i istotnie słabsze na stylu SSE. Względnie wysokie jest skoncentrowanie na SSU. W poniższe tabeli przedstawione sa bardziej szczegółowe statystyki opisowe odnoszące się co całej badanej grupy. Tabela 3. Statystyki opisowe ogółem N Minimum Maksimum Średnia Odchylenie standardowe SSZ 58 40,00 78,00 56,9483 8,04902 SSE 58 16,00 62,00 38,5345 9,52230 SSU 58 20,00 63,00 44,4310 9,49998 SSU-ACZ 58 8,00 33,00 19,7931 5,90497 SSU-PKT 57 7,00 21,00 16,3860 3,59938 wiek N Ważnych 58 57 24,00 54,00 35,5172 7,85447 Rodzaj grupy dyspozycyjnej a wyniki CISS Jakkolwiek opracowano jedne normy dla całej populacji żołnierzy ZSW, to okazało się, że długość służby nie różnicuje wyników CISS. Istnieją natomiast różnice związane z rodzajem wojsk. Dotyczy to również rodzaju grup dyspozycyjnych. Wyniki CISS a zmienne społeczno-demograficzne - rodzaj grupy dyspozycyjnej Wykres 2. 588 Badani pełniący służbę różnych grupach dyspozycyjnych uzyskują zróżnicowane wyniki w skalach CISS. Najbardziej przystosowawczy styl radzenia sobie ze stresem prezentują żołnierze GROM-u. Uzyskali oni najwyższe wyniki w skali SSZ i najniższe w skalach SSE i SSU. Natomiast strażacy PSP wykazują słabsze nasilenie stylu SSZ przy jednocześnie podwyższonych wynikach w skalach SSE i SSU. Największa różnica występuje pomiędzy tymi grupami w skalach SSZ, SSU i SSU-ACZ. Poniższa tabela przedstawia bardziej szczegółowe statystyki opisowe dla tych dwóch grup dyspozycyjnych. Tabele 4. Zestawienie statystyk opisowych badanych grup dyspozycyjnych. Rodzaj grupy dyspozycyjnej Skale CISS 8 33 20, 9 SD 16 M 25 max 8 min 63 9, 4 9 SSU-PKT SD 20 38, 8 46 M 52 max 24 min 56 10, 4 9,3 SSU-ACZ SD 16 37, 2 38, 9 M 62 max 54, 9 26 min 74 6, 5 7, 3 SSU SD 40 M 64 max M 78 min max 54 SSE SD min GRO M PSP SSZ 5, 7 5, 5 8 21 7 21 15, 8 16, 6 4, 4 3, 4 α - 0,15 Wyniki CISS a zmienne społeczno-demograficzne - poziom wykształcenia Wykres 3. 589 W analizie związków pomiędzy poziomem wykształcenia a wynikami CISS zostały uwzględnione tylko dwie wartości (poziomy) tej zmiennej: wykształcenie średnie i wyższe. Najbardziej wyraźne równice pomiędzy wynikami badanych różniących się poziomem wykształcenia obserwujemy w przypadku skali SSZ i skali SSU. Badani z wykształceniem wyższym w obu grupach uzyskują w skali SSZ istotnie wyższe i jednocześnie istotnie niższe w skali SSE. Podsumowanie Wyniki badań zaprezentowane w artykule wskazują, podobnie, jak w próbie ogólnopolskiej, że rodzaj grupy dyspozycyjnej (również rodzaj wojsk) i wykształcenie najbardziej różnicują wyniki w skali SSZ Generalnie przedstawiciele obu badanych grup dyspozycyjnych osiągnęli wysokie wyniki w SSZ i niskie w SSE i SSU. Badanie grup dyspozycyjnych z uwzględnieniem radzenia sobie nie tylko w sytuacji obecnej, ale również przyszłej (pro aktywność) może odkryć w tej dziedzinie badań nowe horyzonty i tym samym zwiększyć skuteczność funkcjonowania tych grup. Badanie te i wyniki pozwalają stwierdzić, że Kwestionariusz CISS może być przydatnym narzędziem do przeprowadzania selekcji do różnych grup dyspozycyjnych, zwłaszcza tych, gdzie poziom stresu i charakter zadaniowy jest najwyższy. Wyniki badań z zastosowaniem tego narzędzia mogą bowiem pokazać profil osób starających się do tych grup i ukazać tym samym ich przydatność bądź też nie. 3 Metodyka przygotowania żołnierzy do radzenia sobie w sytuacji stresu Przygotowanie żołnierzy do działań w sytuacji wysokiego ryzyka utraty życia jest obecnie jednym z najważniejszych zadan szkoleniowych wojsk specjalnych. Wiąże się to nie tylko z poradzeniem sobie z taka sytuacją, ale przede wszystkim wykonanie zadania w sposób efektywny. W psychologii są techniki oparte na różnych teoriach psychologicznych, dzięki którym można zwiększać odporność na stres i uczyć, w jaki sposób Radzic sobie w sytuacjach stresowych. Istnieje szereg treningów np. treningi relaksacyjne, treningi umiejętności społecznych, desensybilizacja, trening behawioralny i trening poznawczy. Głownie wykorzystuje się tutaj dorobek z zakresu teorii poznawczej i behawioralnej. Na uwagę zasługuje tutaj teoria racjonalno-emotywna Alberta Ellisa. Obecnie znana jest ona pod nazwą terapii racjonalno-emotywnej (REBT) i na stałe weszła do kanonu najskuteczniejszych nowoczesnych terapii. Jej celem jest zmiana blokujących nas nieracjonalnych przekonań, które są silnie powiązane ze stanami emocjonalnymi i mogą przyczyniać się do powstawania 590 nieadekwatnych silnych emocji takich, jak lęk, które dezorganizują podjęte przez osobę działania i tym samym uniemożliwiają osiągnięcie celu. Np. perfekcjonistyczny system wartości wobec siebie: „trzeba być zawsze najlepszym i kompetentnym”, „zawsze należy kontrolowac siebie”. W trakcie treningu terapeuta prowadzi dyskusję zawierająca elementy perswazji i sugestii, w celu przekonania go, że obecne zaburzenia zachowania są wynikiem aktualnie działających przyczyn a nie jest to konsekwencja przeszłych doświadczeń. Tak więc pacjent/żołnierz uczony jest, że warunkiem jego lepszego funkcjonowania jest ciągła obserwacja i kwestionowanie własnych błednych i irracjonalnych sądów w celu ich wyeliminowania. Ważne jest zatem tutaj zmiana sposobów myślenia w odniesieniu do siebie, bodźców i sytuacji. Kontynuatorem koncepcji Ellisa był Maxi Maultsby. Godna polecenie jest jego technika zadawania pacjentom/żołnierzom pięciu racjonalnych pytań: 1. Czy moje myślenie jest oparte na oczywistych faktach? 2. Czy moje myślenie najlepiej pomaga mi chronić moje i innych Zycie i zdrowie? 3. Czy moje myślenie najlepiej pomaga mi osiągnąc bliższe i dalsze cele? 4. Czy moje myślenie najlepiej pomaga mi uniknąć moich najbardziej niepożądanych konfliktów? 5. Czy moje myślenie najlepiej pomaga mi odczuwać takie emocje, jakie chce odczuwać? (Maultsby, 1992) W konsekwencji zastosowania tej techniki nastepuje zmiana negatywnych schematównm poznawczych i wytworzenie się Zdrowego Myślenia. Charakteryzuje się ono następującymki cechami: 1. Jest oparte na oczywistych faktach 2. Pomaga chronić nasze życie i zdrowie 3. Pomaga nam osiągać nasze bliższe i dalsze cele 4. Pomaga rozwiązywać najbardziej niepożądane konflikty i unikać je 5. Pomaga nam się czuć, tak jak chcemy się czuć Techniki te są stosowane m.in. w treningach mentalnych w JS SEALS. (Courtley, 2012) Desensytyzacja - systematyczna desensytyzacja (odwrażliwianie) opracowana przez Josepha Wolpego. Jej celem jest zmiana n iepożadanyc reakcji pacjenta/zołnierza,najczęściej natury lekowej, przejawianych w odpowiedzi na specyficzne obiekty i sytuacje. Skutki takiej terapii prowadza do zaniku reakcji unikania obiektów i sytuacji i gtym samym lepsze sobie zwiększaja sprawczość i i efektywnośc działań. Terapia składa się z trzech faz: 1) treningu relaksacyjnego, 2) budowania hierarchii, 3) przeciwwarunkowania. Najpierw terapeuta poddaje pacjenta cierpiącego na fobię treningowi głębokiego rozluźnienia mięśni – osoba siedzi lub leży z zamkniętymi oczami, a wszystkie jej mięśnie są głęboko rozluźnione. Stan relaksacji, jako reakcja sprzeczna z reakcją lękową, jest wykorzystywany w fazie trzeciej do neutralizacji lęku. Następnie pacjent wspomagany przez terapeutę tworzy hierarchię sytuacji 591 wywołujących u niego lęk. Najbardziej przerażająca z możliwych sytuacji zajmuje najwyższy szczebel hierarchii, zaś ta wywołująca najmniejszą reakcję lękową – najniższy. W ostatniej fazie lęk przed obiektem lub sytuacją fobiczną jest usuwany poprzez stopniowe przeciwwarunkowanie. Oznacza to, że pacjent wprowadzany jest w stan głębokiej relaksacji w tym samym czasie, kiedy pojawia się bodziec warunkowy wywołujący lęk. Takie doświadczenie doprowadza pacjenta do kojarzenia bodźca warunkowego z nieobecnością pierwotnego, traumatycznego bodźca bezwarunkowego. Prezentacja bodźca warunkowego bez pierwotnego bodźca bezwarunkowego jest procedurą wygaszania, prowadzącą do osłabienia reakcji lęku na bodziec warunkowy. Ponadto w obecności bodźca warunkowego pojawia się nowa reakcja – relaksacja – która neutralizuje starą reakcję lęku. Procedura jest powtarzana aż do chwili, kiedy pacjent może wyobrazić sobie sytuację pierwszą w hierarchii bez przeżywania jakiegokolwiek lęku. Następnie sytuacja druga, wywołująca nieco większy lęk niż pierwsza, jest również kojarzona ze stanem relaksacji. W ten sposób, dzięki procedurze stopniowego wygaszania, pacjent postępuje dalej w górę hierarchii aż do osiagnięcia szczebla najbardziej przerażającej go sytuacji. Kiedy już może o niej myśleć bez lęku, przychodzi czas na sprawdzian w życiu. Polega on na konfrontacji pacjenta z rzeczywistą sytuacją z kategorii najwyższego szczebla w hierarchii. Terapia oceniana jest jako skuteczna, jeśli pacjent wytrzyma rzeczywiste przebywanie w najbardziej przerażającej sytuacji z podanej przez niego hierarchii. Przynosi ona poprawę w 80-90% przypadków fobii specyficznych, a na miejscu poprzedniej fobii rzadko pojawiają się nowe objawy. U podłoża oddziaływania w desensytyzacji leży wygaszanie, polegające na wielokrotnym i wytrwałym poddawaniu pacjenta działaniu fobicznego obiektu pod nieobecność pierwotngo, traumatycznego zdarzenia. Utrzymywanie osoby z fobią społeczną w zasięgu fobicznych sytuacji pozwala odkryć, że nie spełniają one jego oczekiwań związanych z zagrożeniem. Zanurzanie – terapia implozywna. W procedurze zanurzania pacjent z fobią zgadza się na wyobrażanie sobie sytuacji fobicznej lub przebywanie w niej przez dłuższy czas bez podejmowania prób ucieczki. W tym przypadku pacjent/żołnierz nie jest przygotowywany do kontaktu z bodźcem lękotwórczym. Przeważnie towarzyszy temu silny niepokój. Na przykład osoba bojąca się wystąpień będzie samodzielnie prowadzić wykład, a osoba obawiająca się huku będzie przebywała w sytuacji wysokiego hałasu, długo trwającego huku. Jeśli praca nad usuwaniem fobii odbywa się w sferze wyobrażeń, to osoba z fobią społeczną będzie przysłuchiwała się długiemu, żywemu nagraniu opisującemu historię jej wyprawy do miejsce narażonego na huk, podczas której np. wymiotuje i jest wyśmiewana i wskazywana palcami przez innych żołnierzy czy tez innych ludzi. Zazwyczaj osoba cierpiąca na fobię odczuwa przerażenie przez pierwszą godzinę lub pierwsze dwie godziny zanurzania. Później strach stopniowo maleje. Gdy potem taką osobę 592 skonfrontuje się z bodźcami hukowymi, wówczas będzie można zauważyć u niej znaczną poprawę, a być może fobia całkowicie zniknie. W ogólnej ocenie zanurzanie daje równie dobre, a czasem nawet lepsze wyniki niż systematyczna desensytyzacja. Pozytywne skutki terapii są trwałe. Nakłonienie pacjenta do poddania sytuacji fobicznej sprawdzianowi realności i do pozostania w niej skłania go do odkrycia, że nie dochodzi do żadnej katastrofy. Prowadzi to do pomyślnego wygaszenia fobii. Uporczywość fobii polega bowiem przede wszystkim na unikaniu w życiu codziennym wszelkich sytuacji fobicznych. Uniemożliwia to bezpośredniego odkrycia, że sytuacja fobiczna nie zapowiada już pierwotnego zdarzenia traumatycznego, czyli że jest całkowicie nieszkodliwa. (Sek, 2005) Stosowanie wzmocnień. Technika wzmacniania polega na tym, że ludzie chętnie wykonują zadania, za które są nagradzani, a często porzucają zachowania pozbawione takiego wzmocnienia (Ellis, 1998). Dlatego terapeuta, ustalając wspólnie z pacjentem wykonanie pewnych zadań, wyznacza również nagrodę, otrzymywaną tuż po wypełnieniu zadania, a pomijaną w razie niezrealizowania programu. Pacjenci mogą nagradzać się przyjemnościami – takimi jak czytanie, słuchanie muzyki – tylko po wykonaniu wyznaczonych przez terapeutę zadań. Jest to szczególnie przydatne w przypadku, gdy zadania te wydają się pacjentom zbyt trudne i unikają oni ich wykonywania. Kiedy pacjenci nagradzają się, wzmacniając tym samym swoje nowe strategie zachowania, zwiększa to ich postępy i skraca czas terapii. Innymi technikami polecanymi do treningów pacjentów/żołnierzy wojsk specjalnych jest relaksacja. Pojęcie RELAKS/ STAN RELAKSU pochodzi z języka łacińskiego (łac. laxo, laxus – „rozciąga”, „rozwolniony”) i definiowane jest jako „przyjemny stan psychicznej i fizycznej demobilizacji, który odczuwa się jako wewnętrzny spokój, odprężenie, cichą radość, łagodną euforię”. Ten charakterystyczny stan osiągany zostaje w procesie relaksacji. Niekiedy te dwa terminy: relaks i relaksacja używane są zamiennie. Stosowanie treningu relaksacyjnego może przynosić osobie różnorodne korzyści, które można podzielić na doraźne, regeneracyjne oddziaływanie oraz długotrwałe korzystne zmiany Wśród tych doraźnych jednorazowych zysków możemy zaobserwować zmiany zarówno na poziomie fizjologicznym jak i psychologicznym. (Siek, 1990) 593 Natomiast w wyniku długotrwałego, systematycznego poddawania się treningowi relaksacyjnemu możemy zauważyć u osoby: Techniki relaksacyjne cieszą się coraz większym zainteresowaniem, czego efektem jest rosnąca liczba różnych odmian relaksacji. Wśród tych najważniejszych, najczęściej stosowanych metod treningu można wymienić. 594 Kilka słów o dwóch kluczowych technikach relaksacji: Progresywny Relaks Mięśni – relaksacja Jacobsona – nauka świadomego napinania i rozluźniania mięśni (poprzez wykonywanie celowych ruchów kończyn, tułowia i głowy), aż do automatyzacji tych czynności; uczy panowania nad mięśniami, by w momencie nadmiernego napięcia móc spowodować ich relaksację. Trening Autogenny Schultza – oddziaływanie na własny organizm poprzez autosugestię, którego celem jest zwiększenie kontroli nad czynnościami mimowolnymi i uzyskanie odprężenia, poprawy samopoczucia i zdrowia psychosomatycznego. Rosnącą popularność można zaobserwować także wśród osób sięgających po relaksację jako narzędzie pracy. Z grup zawodowych korzystający z technik relaksacyjnych możemy wymienić: - psychologów, psychoterapeutów – wykorzystywanie technik relaksacyjnych w celu uzyskania większej podatności pacjenta na terapię (większy wgląd, lepsze przyjmowanie interwencji terapeuty, większa skłonność do zmiany utrwalonych, wadliwych sposobów reagowania na bodźce środowiskowe i sytuacje życiowe); - lekarzy – stosowanie technik relaksacyjnych szczególnie w przypadku pacjentów chorych somatycznie; - zawodowych żołnierzy sportowców – relaksacja jako skuteczny i szybki sposób na regenerację organizmu po zwiększonym wysiłku oraz przygotowanie do walki sportowej, zadań bojowych. Z punktu widzenia psychologii osobami, którym szczególnie zalecane jest korzystanie z technik relaksacyjnych będą: 595 Należy jednak pamiętać, iż relaksacja jest metodą skierowaną do każdego człowieka (uwaga na osoby o zaburzeniach schizoidalnymi oraz chronicznie zmęczonych). Warunkiem sukcesu jest poprawne i dokładne przeprowadzenie oraz przygotowanie relaksu, uwzględniające przede wszystkim stan psychofizyczny oraz potrzeby potencjalnego odbiorcy. Poprawne korzystanie z technik relaksacyjnych może sprawić, że będziemy czuć się zdrowszymi, sprawniejszymi, bardziej odprężonymi, wolnymi od napięć. Podsumowanie Opisane techniki mogą mieć szerokie zastosowanie w procesie szkolenia żołnierzy wojsk specjalnych. Mogą one z jednej strony modyfikować negatywne schematy poznawcze kandydatów to zada specjalnych, a z drugiej strony przyczyniać się do wzmocnienia kluczowych cech psychologicznych (wytrzymałości psychicznej) i kompetencji społecznych niezbędnych na współczesnym polu walki; polu walki, na którym coraz większą wagę przykłada się do schematów poznawczych (w myśl zasady „All In Your Head”),wysokiej odporności na stres oraz do konstruktywnego radzenia sobie w sytuacjach społecznych poza bojowych. Wynikają z tego kluczowe cechy psychospołeczne, takie jak: opanowanie, dojrzałość emocjonalna, ponadprzeciętna inteligencja, silna motywacja, kreatywność, umiejętność pracy w grupie. Ta ostatnia cecha jest szczególnie istotna, gdyż to od dobrej komunikacji i wzajemnego zaufania zależy powodzenie misji, a także życie własne oraz kolegów z oddziału. Literatura: BUCHAŁA K. (red.). 1994, Kodeks Karny. Część ogólna. Warszawa: Wydaw. Prawnicze, 1994. ISBN 8321906516, COURTLEY C. 2012. SEAL SURVIVAL GUIDE. A Navy SEAL's Secrets to Surviving Any Disaster New York: Gallery Book and Simon & Schuster, Inc., 2012. ISBN 9781451690293, 596 ENDLER N.S., PARKER J.D.A. 1990. Coping Inventory for Stressful Situations (CISS). Toronto: Multi Health System, 1990. ELLIS A. 1999. Terapia krótkoterminowa. Lepiej, głębiej, trwalej. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 1990. ISBN 83-85416-85-4. FLEMING M. 2000. Kodeks karny-część wojskowa. Komentarz. Warszawa: LEX a Wolters Kluwer Busines, 2000. ISBN 978-83-264-0617-1. 161 s. HESZEN-NIEJODEK I. 2007. Teoria stresu psychologicznego i radzenie sobie. Główne kontrowersje. In STRELAU J. Psychologia. Podręcznik akademicki. Jednostka w społeczeństwie i elementy psychologii stosowanej. Gdańsk: PWN, 2007. ISBN 8387957062, s. 465-490. LAZARUS, R., FOLKMAN, S. 1984. Stress, appraisal and coping. New York: Springer-Verlag, 1984. ISBN 978-0826141910. 19 s. MARCINKOWSKI W. 2011. Kodeks Karny część wojskowa. Komentarz. Warszawa: Wolters Kluwer Polska, 2011. ISBN 9788326406171. MORAWSKI R., OCIECZEK G. 2014. Wykonywanie rozkazów i strategie radzenia sobie w sytuacji stresu przez strażaków Państwowej Straży Pożarnej i żołnierzy GROM-u. In MACIEJEWSKI J., STOCHNAL M., (red.). Metodologiczne problemy w badaniach grup dyspozycyjnych. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2014. ISBN 978-83-229-3428-9. s.437-442. OUELLETTE S.C. 1993. Inquiries into Hardiness. In: GOLDBERGER, L., BREZNITZ, S. (Ed.), Handbook of Stress: Theoretical and clinical aspects (2nd edn). New York: The Free Press, 1993. ISBN 0029120357. ROSENHAN, D. L., SELIGMAN, M. E. P., WALKER, E. F. 2003 Psychopatologia. Poznań: Zysk i S-ka, 2003. ISBN 8372984417. SĘK H. 2005. Psychoterapia. Praktyka. Warszawa: ENETEJA, 2005. ISBN 8385713-62-X, s.445-449. SIEK S. 1990. Treningi relaksacyjne. Warszawa: Akademia Teologii Katolickiej, 1990. s. 129-165. STRELAU, J. 2006. Psychologia. Podręcznik akademicki. Warszawa: PWN, 2006. ISBN 83-87957-05-4. s.658-680. STRELAU, J. 2007. Psychologia. Podręcznik akademicki. Jednostka w społeczeństwie i elementy psychologii stosowanej. Gdańsk: PWN, 2007. ISBN 83-87957-06-2. s.467. STRELEU J., JAWOROWSKA A., WRZEŚNIEWSKI K., SZCZEPANIAK P. 2005. Kwestionariusz Radzenia Sobie w Sytuacjach Stresowych CISS, Warszawa: Prac. Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego. ISBN 8388242-58-X. s.16-17. 597 AKO ĎALEJ V BOJI PROTI RADIKALIZÁCII A NÁBORU TERORISTOV HOW TO CONTINUE FIGHTING RADICALIZATION AND RECRUITMENT OF TERRORISTS Milan Labuzík1 – Ján Jurčák2 ABSTRACT The article is focused on the fight against radicalization and recruitment of terrorists to terrorist groups and terrorist activities. Combating Radicalisation and Recruitment is an integral part of the fighting against terrorism and therefore the EU pays increased attention. It is evidenced by a number of measures and documents adopted by the EU that have to align the scope of the fight against terrorism, the various EU institutions with those of EU Member States in order to achieve greater accountability for the area in the comprehensive approach in the fighting against terrorism. Key words: terrorism, radicalization and its prevention, the recruitment of terrorists and foreign fighters, lone fighters (wolves), the EU measures Úvod Teroristické a násilné extrémistické činnosti sa vyvinuli, sú na vzostupe a sú vážnou hrozbou pre všetky štáty a všetkých ľudí. Predstavujú vážne ohrozenie bezpečnosti Európskej únie a jej členských štátov, ako aj života jej obyvateľov (Revidovaná stratégia EÚ..., 2014). Tieto činnosti páchajú nielen organizované skupiny, ale čoraz častejšie aj menšie skupiny alebo jednotlivci, ktorí v súčasnosti konajú z rôznych pohnútok a ktorých agresivita a zákernosť narastá. Svedčia o tom tragické udalosti v Nórsku, Nemecku, Burgase a v Tolouse, v Rusku, Somálsku, Jordánsku, Afganistane, Pakistane, Iraku, Sýrii ale najnovšie aj v Kanade a Francúzsku a iných častiach sveta. Používanie on-line nástrojov na účely náboru a šírenie propagandy zaznamenáva nárast, čo sťažuje predvídanie či odhaľovanie násilných činov. Okrem toho rastie počet Európanov, ktorí cestujú do zahraničia, kde prejdú výcvikom a bojujú v bojových zónach, pričom sa stávajú ešte radikálnejšími a po svojom návrate môžu predstavovať hrozbu pre európsku bezpečnosť vo forme útokov na obyvateľstvo, inštitúcie a infraštruktúru. Milan Labuzík, PhDr., CSc., odborný asistent, Katedra bezpečnosti a obrany, Akadémia ozbrojených síl gen. M.R. Štefánika, Demänová 393, 031 01 Liptovský Mikuláš, Slovenská republika, [email protected]. 2 Ján Jurčák, Ing., externý doktorand, Katedra bezpečnosti a obrany, Akadémia ozbrojených síl gen. M.R. Štefánika, Demänová 393, 031 01 Liptovský Mikuláš, Slovenská republika, [email protected]. 1 598 „Takéto útoky spôsobujú viac než straty na životoch a hospodárske škody. Môžu byť takisto začiatkom rozdeľovania komunít v Európe, a tak spôsobiť nárast reakcionárskych a extrémistických názorov v iných častiach spoločnosti. To poskytuje živnú pôdu pre extrémizmus, čím sa zachováva začarovaný kruh radikalizácie, agresie a násilných reakcií“ (Oznámenie Komisie Európskemu...2014, s. 2). Fenomén zahraničných bojovníkov nie je nový, ale čím dlhšie trvajú boje v Sýrii, tým sa počet extrémistov, ktorí sa tam vydajú, aby sa zapojili do bojov, zvyšuje. A ako stúpa počet zahraničných bojovníkov z Európy, tak sa zvyšuje aj hrozba pre našu bezpečnosť. Teroristické skupiny a extrémisti využívajú na prilákanie nespokojnej mládeže technický pokrok, a siahajú pritom po sociálnych sieťach, on-line videokanáloch a miestnostiach na online radikálne rozhovory cez internet (chat room). Týmto spôsobom šíria svoju propagandu čoraz ďalej, rýchlejšie a efektívnejšie. Všetky tieto skutočnosti nútia EÚ a jej členské štáty prijímať opatrenia na zabránenie radikalizácii a náboru teroristov. 1 Radikalizácia a protiopatrenia EÚ „Násilná radikalizácia“ je jav, keď ľudia prijímajú názory, náhľady a myšlienky, ktoré môžu viesť k teroristickým činom. EÚ je pevne presvedčená o odstránení terorizmu pri jeho zdroji. Preto súčasťou prevencie proti teroristickým útokom je riešenie a zastavenie teroristickej radikalizácie a náboru nových členov, čo sa stalo prioritou EÚ. Radikalizácie je v tomto zmysle chápaná ako komplexný jav, keď ľudia prijímajú radikálnu ideológiu, ktorá by mohla viesť k záväzku teroristických činov. Teroristická radikalizácia a nábor nie sú obmedzené na jednu vieru alebo politické ideológie. To najlepšie dokazuje skutočnosť, že Európa zažila rôzne druhy terorizmu v jeho histórii. Ide predovšetkým o Španielsko, Veľkú Britániu, Írsko, Nemecko, Taliansko a Francúzsko, ktoré v minulých rokoch, ale aj v súčasnosti mali alebo ešte majú do činenia s teroristickými organizáciami ETA (Baskicko a jeho sloboda - Španielsko), RAF (Frakcia Červenej armády Nemecko), GIA ( alžírska Ozbrojená islamská skupina – Francúzsko, Veľká Británia, Nemecko), IRA (Írska republikánska armáda – Írsko, VB), Brigate Rosse (Červené brigády – Taliansko), Al-Káida (tzv. spiace bunky v západnej Európe a jej útoky v Madride, Londýne, Paríži), ale tiež s individuálnymi bojovníkmi (vlkmi) (predovšetkým Nórsko) a zahraničnými bojovníkmi (podľa správy OSN sa k povstalcom z radikálnej skupiny Islamský štát už pridalo vyše 15-tisíc zahraničných bojovníkov z 80 krajín sveta (Islamský štát láka, 2014). EÚ si je vedomá, že pre teroristické štruktúry zohráva významnú úlohu internet. Teroristi používajú internet na radikalizáciu, nábor a výcvik potenciálnych teroristov a na prenos informácií. Takzvané teroristické príručky 599 poskytujú okrem iného aj návody na výrobu zbraní, na uskutočnenie útokov, ako zajať rukojemníkov a ako vyrobiť bomby. Toto je znepokojujúce o to viac, že internet je už v súčasnosti celosvetovo dostupným. EÚ na túto skutočnosť reagovala v máji 2007 prijatím záverov Rady o spolupráci v boji proti používaniu internetu na účely terorizmu („check the web“). Cieľom tejto iniciatívy je posilnenie spolupráce a rozdelenie úloh pri monitorovaní a vyhodnocovaní verejných internetových zdrojov, hlavne islamistických teroristických internetových stránok. (Závery Rady o spolupráci v boji proti používaniu internetu...) Radikalizácia sa však nešíri len prostredníctvom internetu, ale aj priamym náborom. Zo správ Europolu o situácii a trendoch v súvislosti s terorizmom (TESAT– EU Terrorism Situation and Trend Report) za posledné roky vyplýva, že mnohé teroristické a extrémistické organizácie sú podporované aktívnymi organizovanými skupinami mladých ľudí, ktoré v niektorých členských štátoch predstavujú obzvlášť veľký problém ako potenciálni šíritelia radikalizácie a náboru teroristov. Toto potvrdzuje, že extrémistické ideológie stále priťahujú pozornosť náchylných osôb. V správe Europolu sa taktiež potvrdzuje, že nie bezvýznamný počet radikalizovaných osôb cestuje z EÚ do konfliktných oblastí, alebo sa zúčastní teroristického výcviku a potom sa vracia do Európy. Uvedené skutočnosti sú jasným znakom toho, že riziká spojené s radikalizáciou mladých ľudí, ktorá vedie k páchaniu teroristických činov, sú stále veľké Od roku 2005 sa úsilie proti radikalizácii riadi stratégiou EÚ na boj proti radikalizácii a náboru teroristov, ktorá bola revidovaná v roku 2008. Táto stratégia, v ktorej sa uznáva, že za bezpečnosť sú zodpovedné orgány členských štátov, obsahuje spoločné štandardy a opatrenia zamerané na predchádzanie radikalizácii teroristov a náboru v týchto troch hlavných oblastiach: - marenie činnosti sietí a jednotlivcov, ktorí navádzajú ľudí na terorizmus; - zabezpečenie toho, aby hlasy väčšinového názorového prúdu prevažovali nad hlasmi extrémistov; - ráznejšia podpora bezpečnosti, spravodlivosti, demokracie a príležitostí pre všetkých. Koncom novembra 2005 bola Európskou úniou prijatá Stratégia Európskej únie na boj proti terorizmu (Stratégia Európskej únie..., 2005) a táto jednoznačne konštatuje, že ide o komplexnú stratégiu, ktorá sa sústreďuje na boj proti radikalizácií a náborom do teroristických skupín, ako je Al-Káida, a skupín, ktoré sa ňou inšpirujú, keďže tento typ terorizmu predstavuje v súčasnosti hlavnú hrozbu pre Úniu ako celok. Pretože sa okolnosti a prostriedky radikalizácie a náboru teroristov menia, vyvstala potreba túto skutočnosť zohľadniť a preto v máji 2014 Rada prijala Revidovanú stratégiu EÚ na boj proti radikalizácii a náboru teroristov, ktorá tieto skutočnosti zohľadňuje. 600 Ešte pred prijatím revidovanej stratégie Európska komisia prijala 15. januára 2014 oznámenie, v ktorom predstavila 10 oblastí, v ktorých sa členské štáty a EÚ vyzývajú, aby posilnili svoje opatrenia na predchádzanie všetkým formám extrémizmu, ktorý vedie k násiliu, bez ohľadu na to, z čoho pramení. Daných desať odporúčaní je výsledkom dvojročnej práce siete na zvyšovanie povedomia o radikalizácii (RAN), ktorú Komisia založila v roku 2011 a ktorá spája 700 odborníkov a odborníkov v prvej línii z celej Európy. Na ochranu občanov pred týmito hrozbami je potrebný prístup, ktorý zahŕňa široký okruh partnerov na miestnej, vnútroštátnej a medzinárodnej úrovni i na úrovni EÚ. Komisia navrhuje podporiť úsilie členských štátov o riešenie radikalizácie zameraním sa na týchto 10 oblastí opatrení: Vypracovanie komplexných národných stratégií. Členské štáty by mohli vytvoriť primerané rámce, ktoré by zapojili mimovládne organizácie, pracovníkov v prvej línii, bezpečnostné služby a odborníkov v danej oblasti, na uľahčenie vytvorenia opatrení na účinnejšie zabránenie násilnému extrémizmu a terorizmu. stratégie si okrem iného vyžadujú vybudovanie dôvery v rámci komunít a medzi nimi, podporu vzájomného lepšieho porozumenia citlivých miest a problémov druhej strany či zapojenie rôznych skupín spoločnosti. Spojením všetkých týchto rôznych aspektov sa znižuje riziko radikalizácie a výsledkom je väčšia šanca, že sa procesy vedúce k extrémizmu a násiliu zastavia. Vytvorenie európskeho znalostného centra v roku 2015, ktorého úlohou by bolo vypracovať a šíriť osvedčené postupy a utvárať výskumný program. Bude nápomocné pre tvorcov politík na vnútroštátnej a miestnej úrovni i na úrovni EÚ a koordinovať iniciatívy v oblasti predchádzania radikalizácii v EÚ aj mimo nej. Komisia vyčlení v období 2014 – 2017 20 miliónov EUR na toto znalostné centrum a ďalšie preventívne a centrálne riadené činnosti vrátane činností siete RAN a podpory pre programy zamerané na výstupné stratégie v členských štátoch. Nadviazanie na prácu siete na zvyšovanie povedomia o radikalizácii (RAN)3 s cieľom posilniť jej úlohy a zabezpečiť, aby dokázala na žiadosť členských štátov poskytovať praktické usmernenia Sieť EÚ na zvyšovanie povedomia o radikalizácii (RAN – Radicalisation Awareness Network) bola zriadená v septembri 2011 s cieľom prepojiť subjekty bojujúce proti radikalizácii a násilnému extrémizmu na mieste v celej Európe. RAN ako sieť sietí bude zahŕňať skupiny, združenia a platformy, ktoré sa konkrétnym spôsobom a prakticky zapájajú do prevencie nástrah radikalizmu. Ich činnosť je organizovaná v klastroch pozostávajúcich okrem iného z tvorcov politiky, orgánov presadzovania práva, bezpečnostných orgánov, prokurátorov, miestnych orgánov, akademickej obce, odborníkov z praxe a organizácií občianskej spoločnosti vrátane združení obetí. Cieľom siete je určiť osvedčené postupy a podporovať výmenu informácií a skúseností z rôznych oblastí násilnej radikalizácie, ako je napríklad využívanie internetu a sociálnych médií na extrémistickú propagandu a využívanie informačných a komunikačných technológií teroristami. Cieľom práce siete je potláčať radikalizáciu ešte pred tým, ako by viedla k násilnému extrémizmu. 3 601 Vypracovanie a uľahčenie odbornej prípravy pre odborníkov v prvej línii, ktorí pracujú s rizikovými jednotlivcami alebo skupinami, ktorá bude určená nielen pracovníkom orgánov presadzovania práva a väzenskému personálu, ale aj napr. sociálnym pracovníkom, vychovávateľom a zdravotníckym pracovníkom, a prostredníctvom ktorej lepšie pochopia proces radikalizácie a spôsoby, ako naň reagovať. Poskytnutie programov na podporu demobilizácie a deradikalizácie pre členov extrémistických skupín („výstupné stratégie“) v každej krajine EÚ. Takéto programy nie sú napriek svojej účinnosti v súčasnosti k dispozícii v prevažnej väčšine členských štátov EÚ. Aj ten, z ktorého sa radikalizáciou stal násilný extrémista alebo terorista, sa môže vzdať násilia a súvisiacej ideológie. „Výstupné stratégie“ môžu radikálom pomôcť pri demobilizácii (vzdanie sa násilia bez zrieknutia sa príslušnej ideológie) a deradikalizácii (vzdanie sa násilia aj príslušnej ideológie). Tieto stratégie sa líšia z hľadiska ambícií: niektoré sa uspokojujú s odrádzaním extrémistov od páchania násilia, iné sa zameriavajú na znovuzačlenenie bývalých radikálov do spoločnosti. Výstupné programy musia byť prispôsobené potrebám jednotlivca, keďže motívy a dôvody každého radikála sú odlišné. Takéto činnosti sa často najlepšie vykonávajú v spolupráci s niekoľkými subjektmi z jednotlivých sektorov, najmä s rodinami a členmi komunít blízkych násilným extrémistom. Užšia spolupráca s občianskou spoločnosťou a súkromným sektorom pri riešení internetových hrozieb. Extrémistický materiál a propaganda sú ľahko dostupné na internete cez diskusné stránky, sociálne média, blogy atď. Musí sa však urobiť viac než len zakázať alebo odstraňovať nelegálny materiál, a zahrnúť aj vypracovanie posolstiev, ktoré sú protiargumentáciou na vyvrátenie extrémistických názorov. Komunitné skupiny, občania, obete a bývalí extrémisti môžu sprostredkovať silný odkaz. Komisia navrhuje vytvoriť fórum s kľúčovými subjektmi v príslušnom odvetví s cieľom diskutovať o príležitostiach na užšiu spoluprácu a podporuje vypracovanie a šírenie príbehov s protiargumentáciou. Príspevok obetí. Svedectvo obetí je mocným nástrojom predchádzania radikalizácii a deradikalizácie, ale len pod podmienkou, že nemajú problém vyrozprávať svoj príbeh a že budú pri tom náležite podporení. Komisia bude podporovať skupiny a siete obetí, okrem iného prostredníctvom financovania projektov, s cieľom uľahčiť komunikačné aktivity a zvýšiť povedomie. Podnietenie kritického myslenia medzi mladými ľuďmi o extrémistických odkazoch. Vzdelávanie a práca s mládežou sú kľúčovými oblasťami, ktoré môžu mladým ľuďom pomôcť kriticky myslieť o extrémistických názoroch a vyjadreniach a odhaliť trhliny takejto propagandy. Komisia podporí miestne komunity a skupiny pracujúce s bývalými násilnými extrémistami a ich obeťami, keďže vedia najlepšie opísať napríklad skutočnosti vojny a výcvikové tábory teroristov. Podľa siete RAN je medzikultúrny dialóg a osobná výmena názorov medzi mladými ľuďmi kľúčovou metódou pri vytváraní odolnosti voči 602 extrémistickej propagande. Pri budovaní pozitívnych postojov pomáha aj občianska angažovanosť a zúčastňovanie sa na živote v komunitách. Posilnenie výskumu trendov v radikalizácii. EÚ bude naďalej financovať výskum, ktorý sa bude zaoberať tým, prečo a ako sa ľudia radikalizujú alebo deradikalizujú, a aké úlohy zohrávajú napríklad ideológie, internetové techniky náboru a rolové vzory. Užšia spolupráca s partnerskými krajinami mimo EÚ. Náchylné na radikalizáciu sú aj krajiny mimo EÚ. Komisia a vysoký predstaviteľ budú naďalej spolupracovať s tretími krajinami s cieľom predchádzať radikalizácii prostredníctvom využitia financovania EÚ na odbornú prípravu alebo podporu médií a iných základných preventívnych opatrení. Stratégie na predchádzanie radikalizácii a násilnému extrémizmu by mali byť začlenené aj do vypracovania nástrojov a prostriedkov spolupráce. Účinnosť, Komisiou navrhovaných opatrení, je v súčasnosti ťažko hodnotiť. Bude záležať na jednotlivých členských krajinách EÚ ako sa ich zhostia a či ich vôbec oslovia. Jedno však môžeme povedať, že boj proti radikalizácii a náboru teroristov nemá predpísané a všeobecne uznávané normy a pravidlá. Je to široká škála nástrojov a možností. Tak, aký je zložitý terorizmus, tak je zložitý aj boj proti nemu. Pokiaľ sa týka radikalizácie a náboru teroristov, je možné súhlasiť s Komisiou EÚ, že týmto oblastiam je možné najlepšie zamedziť na úrovni, ktorá je čo najbližšie k náchylným jednotlivcom v najviac ohrozených komunitách. 2 Revidovaná stratégia EÚ na boj proti radikalizácii a náboru teroristov Od vytvorenia stratégie EÚ na boj proti radikalizácii a náboru teroristov sa trendy, prostriedky a vzorce radikalizácie naďalej vyvinuli a rozšírili. Napríklad fenomén aktérov konajúcich na vlastnú päsť a fenomén zahraničných bojovníkov predstavujú nové druhy rizík, zatiaľ čo internet a sociálne médiá zahŕňajú vzhľadom na mobilizáciu a komunikáciu ďalší potenciál. Okrem toho, na základe vykonaných prípadových štúdií a výskumov sa čoraz lepšie chápu faktory, ktoré údajne motivujú určitých jednotlivcov, aby si bezdôvodne osvojovali radikálne alebo extrémistické ideológie/názory vedúce k terorizmu, a členské štáty pokračovali vo vytváraní prístupov na riešenie problémov týkajúcich sa radikalizácie, ktoré súvisia s konkrétnym okolnostiam jednotlivých štátov (Návrh záverov Rady..., 2013). Preto Rada v máji 2013 navrhla stratégiu EÚ na boj proti radikalizácii a náboru teroristov aktualizovať. Revidovanú stratégiu EÚ na boj proti radikalizácii a náboru teroristov prijala Rada 19. mája 2014. Hlavným cieľom stratégie by malo byť brániť radikalizácii ľudí, ako aj ich náboru k teroristom a predchádzať tomu, aby sa objavila nová generácia teroristov. Stratégia zdôrazňuje, že hoci zodpovednosť za boj proti radikalizácii a náboru teroristov spočíva v prvom rade na členských štátoch, táto stratégia by 603 im podľa potreby mala pomôcť vypracovať ich vlastné programy a politiky, ktoré budú zohľadňovať konkrétne potreby, ciele a spôsobilosti každého členského štátu. Bez ohľadu na špecifickú národnú povahu hrozby, ktorú predstavuje radikalizácia a nábor teroristov, môže úsilie EÚ napriek tomu predstavovať pridanú hodnotu pre úsilie vyvíjané na národnej a miestnej úrovni a poskytnúť dôležitý rámec, aby sa v celej EÚ zintenzívnila spolupráca, pokiaľ ide o vhodné reakcie, a aby sa účinne vymieňali osvedčené postupy v súvislosti so spôsobmi účinnej reakcie na radikalizáciu na miestnej národnej, európskej a medzinárodnej úrovni. Revidovaná stratégia EÚ na boj proti radikalizácii a náboru teroristov z roku 2014 je zameraná predovšetkým do týchto oblastí: - presadzovať bezpečnosť, spravodlivosť a rovnaké príležitosti pre všetkých, - zabezpečiť, aby hlas väčšinového názoru bol silnejší ako hlas extrémistov, - posilňovať vládnu komunikáciu, - podporovať posolstvá na boj proti terorizmu, - bojovať proti radikalizácii a náboru teroristov online, - poskytovať odbornú prípravu, budovať kapacity a zapájať pracovníkov v prvej línii v rôznych sektoroch, - podporovať jednotlivcov a občiansku spoločnosť s cieľom zvyšovať odolnosť, - podporovať iniciatívy zamerané na ukončenie teroristickej činnosti, - podporovať ďalší výskum tendencií a výziev, ktoré súvisia s radikalizáciou a náborom teroristov, - zosúlaďovať vnútornú a vonkajšiu činnosť zameranú proti radikalizácii. Stratégia jednoznačne prízvukuje, že boj proti radikalizácii a náboru teroristov, je v prvom rade zodpovednosťou členských štátov. Problémy týkajúce sa radikalizácie a náboru teroristov a toho, ako proti nim bojovať, sa v jednotlivých členských štátoch značne líšia, ale majú celú škálu spoločných prvkov a panuje široká zhoda, že v záujme ich riešenia je nutné spolupracovať so širokým spektrom zainteresovaných strán, ako je napr. občianska spoločnosť, súkromný sektor a iné organizácie. Členské štáty by mali tiež pokročiť vo vypracúvaní alebo aktualizovaní národných stratégií s prihliadnutím na ich vlastné potreby, ciele a spôsobilosti a dostupné poznatky zo siete na zvyšovanie povedomia o radikalizácii (RAN) a inštitúcií EÚ. Mali by koordinovať svoje politiky, vymieňať si informácie a skúsenosti týkajúce sa úsilia vyvíjaného s cieľom zvládnuť problémy, ktoré prináša radikalizácia a nábor teroristov, a to na národnej, ako i európskej úrovni, stanoviť najlepšie postupy a spolupracovať pri rozvíjaní nových myšlienok, ale tiež pomáhať pri vypracovávaní národných stratégií na boj proti radikalizácii a náboru teroristov v tretích krajinách. 604 Záver Ak má EÚ zabrániť radikalizácii jednotlivcov, ktorej cieľom je využívanie týchto osôb teroristickými skupinami, hlavnou prioritou musí byť rozbitie teroristických sietí a stíhanie všetkej súvisiacej trestnej činnosti, ako je nábor, financovanie, výcvik a propaganda zameraná na podnecovanie jedincov k páchaniu teroristických činov akýmikoľvek prostriedkami vrátane internetu. Radikalizácia, ktorá môže vyústiť do teroristických činov, možno najlepšie zabrániť pôsobením priamo na najnáchylnejších jedincov v najviac postihnutých komunitách. Vyžaduje si to však úzku spoluprácu s miestnymi orgánmi a občianskou spoločnosťou, ako aj posilnenie právomoci kľúčových skupín v najzraniteľnejších komunitách. Podstatná časť opatrení zameraných proti radikalizácii a náboru nových členov sa prijíma na úrovni členských štátov a táto zásada by sa mala uplatňovať aj v budúcnosti. Literatúra: Islamský štát láka: Pridalo sa k nemu už 15 000 bojovníkov zo zahraničia. 2014. Dostupne na internete: <http://www.topky.sk/cl/1000791/1434927/Islamsky-stat-laka-Pridalo-sa-k-nemu-uz-15-000-bojovnikov-zo-zahranicia> LABUZÍK, M. - JURČÁK, J. 20013. Boj proti radikalizácii a náboru teroristov. In Medzinárodná vedecká konferencia: Bezpečnosť, extrémizmus, terorizmus 2013.Podhájska: VÝCHODOEURÓPSKA AGENTÚRA PRE ROZVOJ, 2013. ISBN 978-80-89608-14-0 Návrh záverov Rady, v ktorých sa vyzýva na aktualizáciu stratégie EÚ na boj proti radikalizácii a náboru teroristov. Rada EÚ v Bruseli 15.mája 2013. Dostupné na: http://register.consilium.europa.eu/doc/srv?l=SK&f=ST%209447%202013%20INIT Oznámenie Komisie Európskemu parlamentu, Rade, Európskemu hospodárskemu a sociálnemu výboru a výboru regiónov, Otvorená a bezpečná Európa: premeniť víziu na skutočnosť. Európska komisia V Štrasburgu 11. 3. 2014. Dostupné na internete: <http://ec.europa.eu/dgs/home-affairs/e library/documents/basicdocuments/docs/an_open_and_secure_europe_ _making_it_happen_sk.pdf> Oznámenie komisie európskemu parlamentu, Rade, Európskemu hospodárskemu a sociálnemu výboru a výboru regiónov: Predchádzanie radikalizácii vedúcej k terorizmu a násilnému extrémizmu: Posilnenie opatrení EÚ, Európska komisia, V Bruseli 15. 1. 2014, Dostupné na internete: <http://ec.europa.eu/transparency/regdoc/rep/1/2013/SK/1-2013-941-SK-F1-1.Pdf > Posilnenie opatrení EÚ proti radikalizácii a násilnému extrémizmu, Dostupné na internete: <http://europa.eu/rapid/press-release_IP-14-18_sk.htm> Revidovaná stratégia EÚ na boj proti radikalizácii a náboru teroristov, Rada Európskej únie, V Bruseli 19. mája 2014, Dostupné na internete: http://register.consilium.europa.eu/doc/srv?l=SK&f=ST%209956%202014%20INIT Stratégia európskej únie na boj proti terorizmu, V Bruseli 30. novembra 2005, Dostupné na internete: //register.consilium.europa.eu/doc/srv?l=SK&f=ST%2014469%202005%20REV%204 605 IMPLIKÁCIE ZASTAVENIA VÝSTAVBY PLYNOVODU SOUTH STREAM PRE EURÓPSKU ENERGETICKÚ BEZPEČNOSŤ IMPLICATIONS OF THE SOUTH STREAM PIPELINE DEMISE FOR THEEUROPEAN ENERGY SECURITY Alena Budveselová1 ABSTRACT The article focuses on the consequences of stopping the construction of the South Stream gas pipeline (South Stream) for European energy security in the context of the EU's response and the states of Central Europe and Southeastern Europe. Key words: South Stream, European security, Russian federation, energy, gas supply Úvod Ruský prezident Vladimir Putin 1. decembra 2014 oznámil, že zastavujú budovanie projektu South Stream. Kremeľ mal výhrady voči EÚ hlavne v prípade Bulharska, ktoré na žiadosť Bruselu pozastavilo výstavbu plynovodu realizovaného ruskou stranou v reakcii na marcové pripojenie ukrajinského Krymu k Rusku. Ukončenie projektu oznámil ruský prezident Vladimir Putin spolu s Alexejom Millerom (šéfom Gazpromu) počas oficiálnej návštevy v Turecku. Ruský plynárenský koncern Gazprom sa po zrušení projektu plynovodu South Stream rozhodol, že radikálne zmení svoj prístup pre európsky trh. Ide o ukončenie modelu, v ktorom sa ruská strana orientovala na dodávky konečným spotrebiteľom na európskom trhu. Novou kľúčovou krajinou pre tranzit plynu do Európy sa stane Turecko, zatiaľ čo Ukrajina sa z hľadiska tranzitu stane bezvýznamnou. Turecko by údajne ako strategický partner Ruska mohlo do Európy posielať 50 mld. m3 ruského plynu ročne. Gazprom sa tak už nebude starať o výstavbu infraštruktúry pre rozvod ruského plynu po Európskej únii. Potrubie, ktoré je nevyhnutné pre dodávky zemného plynu konečným spotrebiteľom, si budú musieť zabezpečiť európske plynárenské podniky vo vlastnej réžii. Alena Budveselová, PhDr., asistentka, doktorandka Katedra bezpečnosti a obrany, Akadémia ozbrojených síl gen. M.R. Štefánika, Demänová 393, 031 01 Liptovský Mikuláš, Slovenská republika, [email protected]. 1 606 South Stream mal začať prepravovať ruský zemný plyn do Európy od decembra 2015. Ročne mal plynovod prepravovať asi 63 miliárd m3 plynu. Plánovaná dĺžka plynovodu bola 2 446 kilometrov. Akcionármi plynovodu boli ruský plynárenský gigant Gazprom (50 % akcií), talianska Eni (20 %), nemecký Wintershall (15 %) a francúzska EDF (15 %). Na výstavbe suchozemských častí plynovodu sa mali podieľať aj miestne energetické spoločnosti. Jedna vetva mala viesť cez Grécko do južného Talianska a druhá vetva cez Rumunsko, do Maďarska a Rakúska. Projekt South Stream bol kľúčovým pre ašpirácie Ruska poistiť si svoju pozíciu ako dominantného dodávateľa plynu do Európy. V decembri 2008 došlo k podpisu hlavných podmienok základnej dohody o spolupráci pri výstavbe plynovodu a preprave zemného plynu cez územie Srbska. Začiatkom decembra 2010 sa ukončila príprava technicko-ekonomického odôvodnenia srbskej časti projektu. Dňa 29. októbra 2012 počas návštevy delegácie Gazpromu na čele s vedúcim Odboru riadenia projektov L. Čugunovom prijalo Srbsko konečné investičné rozhodnutie o projekte South Stream. Dňa 24. novembra 2013 sa oficiálne začala výstavba srbského úseku plynovodu. Plynovod mal v Srbsku vysokú úroveň nielen politickej, ale aj verejnej podpory. South Stream bol od začiatku považovaný za politicky riadený projekt, ktorý nedával obchodný zmysel. Za súčasných ekonomických podmienok (vplyv sankcií) by bola výstavba South Stream pre Rusko príliš drahá a projekt by tiež nedokázal získať podporu západných veriteľov. V dôsledku sankcií Gazprom údajne potreboval úver vo výške 14 miliárd eur na vybudovanie pobrežných častí potrubia. Úspory nákladov za South Stream Rusku umožňujú diverzifikovať vlastné exportné portfólio v Ázii, ktoré vyžaduje obrovské investície do infraštruktúry. Aj viacerí európski energetickí analytici sa vyjadrili v zmysle, že odstúpenie Ruska od projektu je svojim spôsobom vhodné vzhľadom na súčasnú finančnú situáciu Ruska a Gazpromu. 1 Aké sú konsekvencie? 1.1 Reakcia EÚ EÚ nepretržito pracovala, aby tento program podkopala. Bulharská vláda začiatkom júna na žiadosť Európskej komisie pozastavila prípravné práce na plynovode. Výhrady EÚ voči projektu South Stream sa týkali neaplikovania tzv. tretieho energetického balíčka, konkrétne pravidla o unbundlingu, podľa ktorého dodávatelia plynu nemôžu zároveň kontrolovať prepravu suroviny, a tiež umožnenia prístupu tretích strán ku kapacite plynovodu. Moskva požadovala výnimku z pravidiel 3. balíka a odvolávala sa na to, že dohody s krajinami Únie podpísala ešte pred tým, ako smernice EÚ nadobudli účinnosť. Pre Európu je bezpečnosť energetických dodávok najvyššou prioritou. Nejde pritom len o nové koridory zásobovania ruským plynom, ale aj o nové zdroje energetických surovín (jadrová energia, bridlicový plyn, obnoviteľné 607 zdroje, uhlie). Integrácia trhov s plynom a diverzifikácia dodávok plynu bude vyžadovať zavedenie potrebnej infraštruktúry a harmonizovaných pravidiel v prospech zákazníkov z tejto oblasti. To môže byť dosiahnuté realizáciou hlavných regionálnych projektov - napríklad rozšírením terminálov LNG so zodpovedajúcim potrubným systémom, napojením na Južnú vetvu zemného plynu (kaspické zásoby) alebo rozvojom nálezísk vo východnom Stredomorí a Čiernom mori. Takýto rozsiahly projekt si vyžaduje zlepšenie existujúcich prepojení v regióne, najmä medzi Bulharskom a jeho susednými krajinami, a tiež zlepšenie severo-južného prepojenia, ktoré by zaručilo obojsmerný tok plynu. K prioritám EÚ preto patrí vybudovanie Severojužného plynárenského koridoru, ktorý umožní prepravu tejto strategickej suroviny od Baltského mora, kde sa nachádza poľský LNG terminál Świnoujście, až po chorvátsky LNG terminál na ostrove Krk na pobreží Jadranského mora. Prepravná kapacita nového potrubia v smere do Poľska bude 4,7 mld. m3 ročne a v smere na Slovensko 5,7 mld. m3 za rok s možnosťou rozšírenia. Spustenie plánovaného plynovodu do komerčnej prevádzky sa očakáva v roku 2020. Napojenie budúceho potrubia na území Poľska je plánované pri podzemnom zásobníku a plynovodnom uzle Strachocina. Prechod štátnej hranice sa na základe vzájomnej dohody stanovil cez Lupkovský priesmyk. Napájací bod plynovodu na území Slovenska je pre všetky varianty trasovania v kompresorovej stanici vo Veľkých Kapušanoch. 1.2 Azerbajdžan Azerbajdžan sa v súčasnosti snaží o zmenu statusu z dodávateľa ropy na dodávateľa zemného plynu, pretože jeho príjmy z predaja ropy začne klesli. Azerbajdžan plánuje dodávať plyn do južnej Európy cez Turecko cez TANAP (Transanatólsky plynovod) do piatich rokov. Už počas tohto roka Rusko a Azerbajdžan ekonomicky spolupracovali ako nikdy predtým, čo začína spochybňovať predstavu, že Rusko a Azerbajdžan zostanú do budúcnosti energetickí súperi. 1.3 Posilnenie ruského energetického partnerstva s nezápadnými krajinami V tejto oblasti sa Rusko väčšinou zameriava na Čínu, Indiu, Pakistan, Irán a samozrejme Turecko ako regionálnych aktérov na nových alebo rozvíjajúcich sa energetických trhoch. (V tomto kontexte treba prihliadnuť aj na predsedníctvo Ruska v BRICS a Šanghajskej organizácie pre spoluprácu v roku 2015). Navyše dlhodobo sa očakáva nárast spotreby energie v krajinách mimo OECD a rastúcich ekonomikách, je teda logické, že Rusko sa pozerá na niektoré z týchto krajín ako na dôležitých obchodných partnerov. (Väčšina týchto krajín - Čína, India, Argentína, Brazília, Južná Afrika, Egypt a ďalšie - sa zdržala hlasovania o rezolúcii OSN, ktorá odsúdila anexiu Krymu. 608 1.4 Reakcia strednej a juhovýchodnej Európy Odstúpenie Ruska od výstavby plynovodu South Stream zmenilo situáciu na trhu so zemným plynom a podporilo novú dynamiku v oblasti diverzifikácie v krajinách strednej a juhovýchodnej Európy. Rusko sa pokúšalo zvaliť vinu za neúspech projektu na Európsku komisiu a Bulharsko a dúfalo, že tak zmobilizuje krajiny tohto regiónu brániť ruskú koncepciu dodávok, ktoré obchádzajú Ukrajinu. Nastal však pravý opak, krajiny zapojené do projektu South Stream začali po páde projektu presadzovať svoje vlastné projekty v oblasti infraštruktúry. Je ťažké určiť, ktoré z rozvíjajúcich sa alebo konkurujúcich projektov budú mať šancu na uskutočnenie a ktoré budú najvýhodnejšie pre región ako celok. Výzvou pre súdržnosť energetickej politiky EÚ je potrebná synchronizácia záujmov krajín z regiónu a rozvíjanie konkrétnych riešení ich potrieb, vrátane finančnej a technickej podpory pre realizáciu kľúčových projektov. Čo sa týka krajín v strednej a juhovýchodnej Európy, South Stream v mnohých smeroch predstavoval veľmi pohodlné riešenie, nie však dobré riešenie v dlhodobom horizonte, parciálne bol projekt jedným z riešení ako obísť územie Ukrajiny. Spomedzi európskych krajín South Stream podporovali najmä Srbsko a Rakúsko, v poslednej dobe najmä Maďarsko. Srbsko protestovalo, lebo počítalo s ekonomickými prínosmi projektu South Stream: stavebné práce, tranzitné poplatky. Maďarský premiér Viktor Orbán obvinil Brusel zo sabotovania projektu. Maďarsko, podobne ako Rakúsko, Srbsko či Bulharsko, vnímalo South Stream ako spôsob, zabezpečenia dodávok plynu v prípade narušenia tranzitu cez Ukrajinu. 1.5 Turecko ako uzol Turecko je veľký spotrebiteľ zemného plynu (druhý najväčší spotrebiteľ ruského zemného plynu v Európe). V súčasnosti zemný plyn prúdi z Ruska do Turecka prostredníctvom dvoch plynovodov: východná vetva Transbalkánskeho potrubia (z Ruska, cez Ukrajinu, Rumunsko a Bulharsko do Turecka) a plynovodom Blue Stream (Modrý potok). V dôsledku dlhodobých kontraktov s Ruskom a Iránom má Turecko v súčasnosti viac plynu ako spotrebuje. Z toho dôvodu potrebuje vybudovať infraštruktúru pre uskladnenie plynu, prípadne môže exportovať plyn ďalej do tretích krajín. (Barysch, 2007) Na druhej strane ukončenie projektu South Stream prináša pre Turecko výzvy. Možno očakávať, že Turecko prevezme úlohu regionálneho energetického centra v juhovýchodnej Európe, podobne ako Nemecko v severnej Európe. Tesne pred Putinovou návštevou turecké ministerstvo životného prostredia schválilo EIA správu pre výstavbu prvej atómovej elektrárne v lokalite Akkuyu, ktorú má vybudovať Rosatom. Ruský minister pre energetiku Alexander Novak potvrdil, že Turecko dostane od budúceho roka plyn o 6 % lacnejšie. V prípade realizácie spoločných projektov by sa táto zľava mohla 609 dostať až na 15 %, tak ako Ankara požaduje. Krajiny sa už dohodli na zvýšení dodávok suroviny cez plynovod Modrý tok (Blue Stream) zo súčasných 16 miliárd na 19 miliárd kubických metrov ročne. Plánujú tiež vybudovať nový plynovodný systém na pokrytie rastúcich potrieb tureckej ekonomiky. Gazprom podpísal s tureckou štátnou firmou BOTAŞ memorandum o výstavbe nového podmorského plynovodu. Hovorí sa dokonca, že by mohol mať kapacitu až 63 miliárd m3, čím by sa vyrovnal pôvodným zámerom South Streamu. Ak by sa to ukázalo ako životaschopný projekt, Rusi chcú na turecko-gréckej hranici vytvoriť dodatočný plynárenský uzol pre spotrebiteľov v južnej Európe. Na zásobovanie regiónu by Rusi mohli využiť aj nový Transanatólsky plynovod (TANAP) s kapacitou 30 miliárd m3, ktorý Turci budujú na prepravu plynu z Azerbajdžanu, predovšetkým z poľa Shah Deniz II. Mal by viesť na hranice s Gréckom a Bulharskom a tu sa napojiť na európsku plynárenskú infraštruktúru. Záver Odstúpenie od projektu South Stream ponúka pre európske krajiny príležitosť rozvíjať novú stratégiu na budovanie infraštruktúry, ktorá bude brať do úvahy priority EÚ integrovať trhy so zemným plynom a diverzifikovať zdroje dodávok. Krajiny z regiónu spoliehajú predovšetkým na väčšiu finančnú a technickú účasť EÚ v oblasti zaistenia bezpečnosti dodávok zemného plynu a vkladajú veľké nádeje do návrhu, ktorý predložil predseda Európskej komisie Jean-Claude Juncker, o zriadení Európskeho fondu pre strategické investície. Európska komisia už k tomuto cieľu podnikla prvé kroky. Dňa 9. decembra 2015 boli priority regionálnej infraštruktúry prediskutované so zástupcami krajín EÚ, zapojených do projektu South Stream a bola zriadená pracovná skupina na vysokej úrovni, ktorej cieľom je uvedenie týchto priorít do praxe. Podpora pre realizáciu projektov v oblasti infraštruktúry by sa mohla stať základom pre odolnejšie zapojenie krajín juhovýchodnej Európy do energetickej politiky EÚ, a mohla by tak uľahčiť vytvorenie Energetickej únie. Na to sú však potrebné určité opatrenia, vrátane realizácie nových koridorov zásobovania plynom, ale aj terminálov LNG a zásobníkov zemného plynu. Literatúra: BARYSCH, K. 2007. Turkey's Role In European Energy Security. Centre For European Reform. [online] CER. [cit. 09.12.2014]. Dostupné na internete: <http://www.cer.org.uk/pdf/essay_turkey_energy_12dec07.pdf> MIHALACHE, A.E. 2014. South Stream Is Dead. Long Live South Stream. [online] Natural Gas Europe. [cit. 09.12.2014]. http://www.naturalgaseurope.com/category/pipelines/south-stream-pipeline 610 RICHERT, J. 2014. East of Europe: The End of South Stream and the New Uneasy Strategic Triangle. [online] Natural Gas Europe. [cit. 09.12.2014]. http://www.naturalgaseurope.com/the-end-of-south-stream-and-the-new-uneasystrategic-triangle Spravodajstvo. [online] Energia.sk. [cit. 09.12.2014] Dostupné na internete: < www.energia.sk> 611 ATTITUDES OF POLES TOWARDS FOREIGNERS AS AN ELEMENT OF CULTURAL SECURITY OF THE REPUBLIC OF POLAND POSTOJ POLIAKOV K CUDZINCOMAKO ELEMENT KULTÚRNEJ BEZPEČNOSTI POĽSKEJ REPUBLIKY Małgorzata Lipińska-Rzeszutek1 ABSTRACT The attitude of Poles towards foreigners is one of the important aspects of cultural security of the Republic of Poland. Tolerance toward others as an abstract value is declared in Poland more often than in most other European countries, especially in the context of the values instilled in children. Studies concerning the level of tolerance of Poles declare them as one of the most open postcommunist societies. However, the level of tolerance is lower than in Western countries. Acceptance level of Poles towards immigrants is influenced by, among others, such factors as the number of people originating in a given state, the level of their integration into society and the cultural differences between the immigrants and the local population. The acceptance towards immigrants from Europe and the United States is on a higher level than towards people from other races or ethnic groups; immigrants from wealthier nations are also preferred over those from less wealthy ones. The demographical changes taking place in Poland (the aging of the population) will cause an increase in demand for workers from outside the country, and will result in increased migration. In this context the immigration policy of the state is therefore very important, as it has a direct influence on the cultural aspect of the security of the Republic of Poland. Key words: cultural security, Poles, attitudes toward foreigners, migration policy Introduction Cultural security is one of the defined types of the security of the state in its objective meaning (along with political, military, economical, social, ecological and computer security, among others). Because of the limited boundaries of this article, only a single selected definition of cultural security shall be presented. According to G. Michałowska, cultural security are the conditions under which a society may strengthen and maintain the values which define its identity, while also freely taking benefit of the experiences and developments of other nations. It is therefore a state of equilibrium, which is not possible to be precisely defined neither theoretically nor empirically ( Michałowska 1997, p. 132). Małgorzata Lipińska-Rzeszutek, Ph. D., lecturer, Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach, ul. Żytnia 39, 08-110 Siedlce, Poland, [email protected]. 1 612 One of the more important aspects when discussing cultural security of Poland is the attitude of Poles towards foreigners. This attitude is shaped by national stereotypes, historical occurrences, current socio-political events, personal experience and many other factors. The relations with people originating from other countries are determined, on one hand, by psychological traits (the acceptance level for racial and cultural differences), and on the other - by the worldview (e. g. opinions on the benefits and dangers arising from the presence of foreigners), which may be in turn shaped by personal experience, as well as popular, stereotypical perceptions of aliens. Because of a low level of actual knowledge of foreigners, the latter factor has a bigger role in the shaping of one's worldview and perception of reality (Wenzel, p. 2). 1 Polish society and foreigners Tolerance towards the others as an abstract value is declared more often in Poland than in most European states, especially in the context of values instilled in children. It is worth remembering, however, that this tolerance depends in fact on a strong sense of self-identity. H. G. Gadamer writes: it's our own strength, the strength of our own certainty of existence which makes us capable of tolerance (Bauman, 1995, p. 161). Studies on the subject of tolerance of Poles place them as one of the most open postcommunist states, but much less open than Western states. When analyzing the results of studies made over the recent years one may notice that Poles take into account the benefits arising from the arrival of immigrants in Poland. However, the perception of these benefits doesn't always translate into the readiness to accept the immigrants. The level of such readiness relies on such factors as the number of immigrants originating from a given country, the level of their integration in society and the cultural differences between the immigrants and the local population. A much higher acceptance exists with regard to immigrants from Europe (as well as the United States) and wealthy states, than to those from other race or ethnic groups or from less wealthy states. On the level of declarations, the Polish society is quite open to arrivals from abroad, but it poses very high requirements, both economical and cultural and ethnic, that one must meet in order to immigrate to Poland. The following criteria are used: the upbringing in a Christian tradition (highlighted very often in comparison with other societies), white skin color, wealth, vocational qualifications needed in the country. However the economical factors seem to be more important; Slavic people from the former USSR are often seen negatively. The number of people declaring acceptance towards foreigners on the job market is steadily on the rise (which may be the effect of emigration: many Poles who leave to work abroad expect to be accepted, so conversely they 613 express the same acceptance towards immigrants). Such views are held predominantly by people with higher education, of young age, living in major cities or by people who personally know a citizen of another state living in Poland (interestingly, according to the studies the level of education doesn't affect the level of "ill will" towards immigrants). However, a significant number of people, especially those who live in poor material conditions, express concern that Polish workers may lose out on the influx of workers from the East. The acceptance level for the employment of workers from neighboring countries (Belarus, Ukraine, Russia) is much higher in the case when there is a lack of qualified workforce among Poles. We can therefore speak of a relatively high level of openness with regard to the arrival of immigrants and their presence on the work market. This is accompanied by a relatively high acceptance for ethnic otherness and the ethnic diversification of the Polish society. This is likely caused by the small scale of immigration and the fact that Poland does not go through the cultural changes and conflicts that exist in other Western societies. The issue of the attitude towards other nations is therefore nuanced, and the attitudes of Polish people are diverse. This is because the foreigners in Poland are a diverse group with regard to ethnic background, culture, religion, social situation, type of job, length of stay in Poland. All of the factors mentioned have an influence on the attitudes towards specific groups of foreigners. For many years it has been observed that Poles exhibit more sympathy towards the peoples living to the west and north from Poland than to the east. 2 Significant events and trends In the last years there have been several events in Poland that may change the attitudes toward foreigners. The first of those was the mass emigration from Poland that started after the entrance of Poland into the European Union. This has lead to a deficit in workforce in many sectors of economy. Then, the economic crisis in Europe made the situation of both the Polish immigrants abroad and the immigrants in Poland more difficult. In general, the changes in legal regulations made it easier to employ foreigners; however the requirement for work visas for workers from outside the EU is a serious limiting factor for many immigrants for formal and financial reasons. The study "Current problems and events" (284) concerning the attitude of Poles toward foreigners was concluded via face to face, computer assisted interviews (CAPI) on 9-15 January 2014 on representative random sample of 1067 adult inhabitants of Poland. The study has shown that the most liked nations are: Czechs and Slovaks, Italians, Spaniards, the Irish, the French, Norwegians, the Swiss, Hungarians, Swedes and Americans (between 50% and 41% of positive responses). The next most liked nations were: the Dutch, 614 Austrians, Germans, Croatians, Brazilians, Belgians, Greeks and the Japanese (between 40% and 37%). Between 34% and 30% of the respondents declared positive feeling towards Lithuanians, Ukrainians, Georgians, Bulgarians and Estonians. Less than a third of the interviewees declared sympathy for Belarussians, Jews, Egyptians, the Chinese and Russians (20% to 25% of the answers). Negative responses were noted most often with regard to the Vietnamese, Turks, Romanians and Romani people. The results of the 2014 study are not fundamentally different from the results from previous studies. It is worth noting, however, that in comparison to earlier years there has been a drop in sympathy towards the English and Russians (possibly an effect of current events - the change of attitudes toward Polish immigrants in Britain and the situation in the Ukraine). There is a worrying trend - according to the author - that among the age groups it's the youngest interviewees who most often admitted bad feelings towards other nations. The conclusion from the study is that the higher the quality of life in a given country, the higher the level of sympathy of Poles for the people from that country. Our sympathy is most often aimed towards nations that are stereotypically connected with the Western world, which are characterized by a high level of socio-economical development. This can be explained by the fact that they are an aspirational frame of reference which we aim to identify with. We distance ourselves, in turn, and have a negative attitude, for the nations who are on a lower level of development, stereotypically connected with the East; they are a negative frame of reference. When it comes to our close neighbors, the studies have shown that the highest level of sympathy is assigned to the Czechs and Slovakians, while the lowest to the Ukrainians, Belarussians and Russians (however there has recently been a slight improvement with regard to the Ukrainians). 3 Poles and ethnic minorities With regard to ethnic minorities, the Romani are the one most disliked in Poland - over a third of the respondents points to them as an unwanted neighbor. That is, however, still a better result than in other European countries. The relatively low level of intolerance towards the Romani may be the result of their centuries-spanning presence in Poland and their low number. However, the rate of dislike towards the Jews has been recorded on a higher level than in other countries. The coexistence of individuals and groups in the conditions of multiculturalism is strongly linked with the tolerance towards other cultures. One should remember however, that neither contempt, nor excessive fascination with otherness leads to the recognition, understanding and tolerance of other cultures. 615 To sum up, one may conclude that in terms of declarations Poles are relatively open to others. However, in an opposition to those declarations are the results of studies published in the “White Book of Security of the Republic of Poland”. The question posed was as follows: "In your opinion, what factors influence the security of a country? Please indicate the importance for security of the state of each of the listed factors". A high 43% of the respondents replied that the existence of a multicultural, ethnically diverse society has a negative effect on the level of state security. We should also mention the citizens of Poland who are members of national and ethnic minorities. The Constitution of Poland grants them the freedom to keep and maintain their mother tongue, customs and traditions and also the freedom to create institutions of education, culture and religion which aim to help flourish their culture. According to the Constitution no one may be discriminated against in political, social or economical life for the reason of being part of a national or ethnic minority (sec. 35 and 73 of the Constitution of Poland). 4 Integration processes and governmental policies In the present times, as we said earlier, there is a relatively small number of immigrants in Poland, and the problems related to their presence occur also on a small scale. This may, however, change in the coming years, for the reasons of the demographical changes of the Polish society, in particular the aging of society. It may also become an important issue of state security. Of the possible problems we may highlight the facilitation of the activity of undesirable actors: religious fundamentalist, terrorists, criminal gangs (committing fraud, trafficking of arms, narcotics, human trafficking). The marginalisation of ethnic minorities may, in turn, lead to their distancing from the rest of the society. The demographic changes occurring in Poland will lead to the increased demand for workers from outside the country, and in turn to an increase of migration. Socio-cultural factors connected with the arrival of large groups of immigrants will have a profound effect on the security environment in the coming years. The most desired outcome is that Poland remains a cohesive society, with the new citizens being integrated with the rest of the inhabitants. Otherwise we risk a negative effect of the appearance of immigrant ghettos on one side, and of an increased level of contempt for aliens and of xenophobic attitudes (the “White Book…”, p. 136). In this context, the immigration policy employed by the state is of great importance. There are several approaches to how the immigrants should interact with the host state. According to some of them, taking an example from the United States, the immigrants should be expected to accept the host culture, because the mixing and intermingling of different cultures leads to the 616 degradation of tradition and change in values, ideas and rules existing in society. That in turn may lead to disintegrating processes. According to the Polish doctrine of migration policy, the influx of immigrants will require the preparation of suitable working and living conditions for them that are confluent with integration, especially cultural integration. This intends to avoid discontent and social tensions, similar to those that already exist in several EU countries. There is therefore a need for reintegrational activity aimed at foreigners, such as Polish language classes, classes on the subject of social values and customs. This objective requires an increased role of non-governmental organizations and scientific institutions that work in the field of migrations in the broadest meaning. Good integrational policy may assist in the building of a cohesive, wellintegrated and tolerant society, in which the immigrant population coexists in harmony with the local population. The document "Poland's migration policy current state and proposed actions" accepted by the Council of Ministers on 31 July 2012 indicates a need to take up the following actions: - adoption of complex solutions with regard to the integration of foreigners who remain outside of the international protection system, which includes the possibility of granting of Polish citizenship; - adoption of a rule of the establishment of a central-level integrational policy, which is then carried out on a local level; - strengthening of the cooperation with immigrant communities in the process of integration; - the popularization of immigrants' issues within the Polish society; - taking up actions with the aim to broaden the knowledge of integration efforts and the establishment of the monitoring of activities taken up as part of integration efforts. (The migration policy of Poland. Document adopted by the Council of Ministers on 31 July 2012, p. 18). The authors of these propositions assume that immigrants should partake in the integration programs of their own free will, but there also should be a system of incentives. Without a doubt the knowledge of the Polish language plays the most important role in the integration process and should be treated with special emphasis. When it comes to the financing of the integrational programs, financial instruments should be provided, especially with the use of the European Fund for the Integration of Third Country Citizens. According to the drafters of the "White Book of the National Security of Poland" the migration policy of Poland should be addressed principally to these groups of immigrants that have, aside from qualification sought for on the labor market, an integrational potential, e. g. cultural proximity. That means that persons with a Polish background, graduates of Polish higher learning institutions and academics working in such institutions and family members of persons who already legally reside in Poland (“White Book...”, p. 183.). It is 617 important to take up actions aiming at enticing well educated foreigners to migrate to Poland. Eastern Europe and Asia should be prioritised in these efforts for the reason that the largest number of immigrants hail from Eastern Europe and Asia hail from these regions. In the aforementioned document pertaining to Poland's migration policy the following recommendations on the subject of residence and work were made: 1. people of Polish origins; 2. students, academics, graduates of Polish institutions of higher learning; 3. foreign entrepreneurs, especially those with potential to create jobs; 4. economic immigrants with needed qualifications; 5. EU member states' citizens, members of their families, other foreigners who benefit from the freedom of movement for workers (this is based in the provisions of the Treaty on the Functioning of the European Union and the Directive 2004/38/WE of the European Parliament and Council); 6. family members of Polish citizens and foreigners who are residents of Poland; 7. minors, especially those without parental supervision; 8. foreigners who show an interest in the integration in Poland and who make efforts with that objective (e.g. the study of Polish language, social activism etc.); 9. humanitarian and medical cases, victims of human trafficking; 10. other categories, which may arise based on international agreements; partnerships on mobility etc. (Migration policy of Poland. Document..., p. 14). Conclusion The future will constantly challenge societies to become more open - the flow of humans and ideas is inevitable, especially given the development of communication technology. This shall bring about both positive and negative effects. Thanks to the Internet ideas may be shared, ideas that stimulate the consciousness necessary for the breaking down of barriers that halt societal progress, ideas that alleviate phobias and intolerance. But the Internet may also be used to propagate ideas that hamper that progress. If the undesired demographical changes are not halted, i.e. the aging of the population, then the acceptance of immigrant workers on the labor market shall become an inevitability. The assistance to immigrants in their assimilation shall also be inevitable. One of the more interesting initiatives in this domain is lead jointly by the European Center for Solidarity and the Center for Assistance of Immigrants and the Center of Local Activity CAL. The program is called 618 Practicalities of Education and Citizenship for Men and Women Immigrants, and is aimed at helping immigrants in the region of Pomerania. The objective is to invite the immigrants to participate in Polish public life by giving them the necessary knowledge and skills. Taking into account the literature cited and the results of studies we may reach a conclusion that a rational and well organized migrational policy of the state is an important element of building and maintaining of cultural security of Poland. Much emphasis should be also put on building a strong sense of identity and belonging in Poles, which is conducive to building a society that is open and willing to understand the values of different cultures. The activation of local communities, of which immigrants are a part of, is a very important factor, which has an enormous role in the changing of the perception of foreigners by the Poles. The aim here is the mutual understanding and help in assimilation. The cited initiative of the European Center of Solidarity is one of such activities, which gives a practical dimension to the issues of assimilation. From the discussion contained in this essay we may come to the conclusion that the migration policy of the state, as an aspect of the cultural security of the state, is a multi-faceted issue which requires joint actions on many levels of government and local community. The objective is the creation of a society that is conscious, open, sensitive to others and capable to value diversity and its benefits. References: BAUMAN, T.1995. Edukacja wobec zmian w Europie, in: Inspiracje otwarcia krytyki w edukacji, red. RODZIEWICZ E., Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, 1995. Biała Księga Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej 2013. Warszawa: Biuro Bezpieczeństwa Narodowego. ISBN 978-83-60846-16-2. MICHAŁOWSKA, G. 1997. Bezpieczeństwo kulturowe w warunkach globalizacji procesów społecznych, in: Bezpieczeństwo narodowe i międzynarodowe u schyłku XX wieku, red. nauk. BOBROW D.B., HALIŻAK E., ZIĘBA R. 1997. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar, 1997. ISBN 83-8583898-8. Polityka migracyjna Polski – stan obecny i postulowane działania. Dokument przyjęty przez Radę Ministrów w dniu 31 lipca 2012 r., [online] [accessed 15.12.2014]. 2012. https://www.msw.gov.pl/pl/aktualnosci/10149,dok.html Stosunek Polaków do innych narodów, Komunikat z badań CBOS nr 20/2014, opracowała OMYŁA-RUDZKA M., Warszawa 2014, [online] [accessed 17.12.2014]. 2014. http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2014/K_020_14.PDF WENZEL M. 2009. Stosunek do obcokrajowców w Polsce, Warszawa 2009. [online] [accessed 18.12.2014]. www.isp.org.pl/files/7735258070251767001254129661.pdf 619 VPLYV GLOBALIZÁCIE NA MEDZINÁRODNÉ VZŤAHY A ICH NESTÁLOSŤ V TRANSATLANTICKOM BEZPEČNOSTNOM PRIESTORE IMPACT OF GLOBALISATION ON INTERNATIONAL RELATIONS AND ITS VOLATILITY IN TRANSATLANTIC SECURITY SPACE Ladislav Čeri1 – Monika Čeriová2 ABSTRACT International relations under the pressure of globalization, located in the point of fundamental disruption. It's the greatest deterioration in relations for the past 20 years. Internal conflicts in the society acquired the potential for disruption of international relations and these have become unpredictable. The current transatlantic security area is characterized by a high degree of globalization, unpredictability, high dynamics of development of military and non-military threats and attendance to the lack of security in this environment. Key words: globalization, security environment, international relations, diplomacy Úvod Dnešný postmoderný svet je globalizovaný, v dôsledku čoho v transatlantickom bezpečnostnom priestore na jednej strane zväčšili pohyby osôb, kapitálu a informácií (a to nie len geograficky – USA – Európa), a na druhej strane sa v posledných 20 rokoch derivovali nadštandardné transatlantické vzťahy vybudované po páde železnej opony. „Po ukončení studenej vojny hrozba ozbrojenej agresie bola nahradená väčším množstvom menej predvídateľných hrozieb, ktoré sú mnohotvárne, ťažko analyzovateľné a nestabilné, čo zvyšuje nároky na neustálu potrebu pripravenosti na efektívnu, kontrolovanú reakciu“ (Jurčák a kol. 2009). Geopolitická neurčitosť súčasnej doby je z časti daná nezvládnutým prechodom z obdobia „studenej vojny“ do dnešných časov „horúceho mieru“. F. Fukuyama po páde železnej opony predpokladal koniec dejín a globálne víťazstvo ústavnej liberálnej demokracie. Agenda studenej vojny, ktorá sa v prvom rade opierala hlavne o vojenskú silu akoby vyšla z módy, USA sa vyhlásili za jej víťaza. Tak sa zrodila koncepcia amerického unilateralizmu, o ktorú sa oprela aj doktrína USA v roku 2002. Ladislav Čeri, Ing., PhD. Vojenská kancelária prezidenta SR, Štefánikova 1, 810 01 Bratislava, Slovenská republika, [email protected]. 2 Monika Čeriová, Fakulta politických vied a medzinárodných vzťahov, Univerzita Mateja Bela, Kuzmányho 1, 974 01 Banská Bystrica, Slovenská republika, [email protected]. 1 620 „Doktrína vychádzala z predpokladu, že USA sú jedinou superveľmocou na svete a dokážu zachovať svoju hegemónnu pozíciu neobmedzený čas do budúcnosti. Jej druhým prvkom bolo odhodlanie, v prípadoch, keď to okolnosti vyžadujú, použiť vojenskú silu preemptívne...“ (Žák, 2015). Princípy medzinárodného práva akoby neplatili pre všetkých rovnako, základné zásady moderných medzinárodných vzťahov - akceptovanie a podporovanie spolupráce s ostatnými za účelom sledovania spoločných medzinárodných cieľov – globálny prediktor odmietol. Začala sa éra kontinuálnych vojen vedená „vyspelým západom“ takmer na všetkých kontinentoch. Nadnárodné záujmy EÚ sa postupne dostávajú do konfrontácie s národnými „životnými“ záujmami USA - transatlantické spojenectvo dospelo k začiatku svojho konca. Ukrajinská kríza doviedla transatlantické väzby na hranu možností a možného. Poškodila medzinárodné vzťahy tak vážne, že sú najhoršie od skončenia studenej vojny. 1 Geopolitická neurčitosť transatlantického priestoru Sme on-line svedkami zápasu Ameriky a Ruska o nové mocenské prerozdelenie sveta. Európskym a teda aj našim záujmom pritom nie je byť proamerický alebo proruský, ale ich konflikty nie sú riešením našich problémov. Sme presvedčení, že základným princípom boja proti globalizácii je budovanie takého politického a sociálneho systému , ktorý v dostatočnej miere zabezpečí rovnováhu národných a bezpečnostných záujmov štátov v celom Transatlantickom bezpečnostnom priestore. To sa však nedá dosiahnuť „presadzovaním západných hodnôt ako univerzálnych pre všetky spoločenstvá.“ Práve teraz a v tejto historickej chvíli sme povinný zas nabrať odvahu a pomenovať javy a veci pravými menami. Pokúsime sa pomenovať dimenzie globalizovaných transatlantických vzťahov. Duchovný rozmer globalizácie: Ako ekonomický rast a prosperita, tak aj geopolitický vplyv sú odvodené od stavu samotnej spoločnosti, od toho, ako občania tej či onej krajiny vnímajú svoju jednotu, identitu, hodnoty a tradície, nakoľko ich spájajú spoločné ciele a zodpovednosť (Putin, 2014). Bezpečnostný rozmer globalizácie3 - istoty a zároveň nepríjemné situácie z obdobie studenej vojny, vystriedali vo svete jej skončení neistota a uvoľnenie. Transatlantický priestor sa však nestal bezpečnejším miestom pre život – len hrozby a ich riziká sú rôznorodejšie a neprehľadnejšie. 4 Hospodársky rozmer globalizácie - v nasledujúcich dvadsiatich rokoch budú najväčšie ťažkosti zažívať práve tie krajiny, ktoré sa izolujú od svetových trhov. „Prax ukázala, že nová národná idea sa nerodí a nevyvíja podľa trhových pravidiel“ (Putin, 2014). Politický rozmer transatlantických vzťahov4 - v nasledujúcich dvoch desaťročiach sa väčšia pozornosť bude venovať týmto 3 Svet v roku 2025. Európska sieť ideí. Dostupné na internete: www.ein.eu 621 trom oblastiam: Udržiavanie demokracie - strach z terorizmu, kultúrnych rozdielov a prisťahovalectva, budú znamenať, že súčasnú sociálnu harmóniu môžu ohroziť autoritárske a xenofóbne hnutia. Energia a životné prostredie bude potrebné nájsť riešenia na dvojitú výzvu týkajúcu sa energetickej bezpečnosti a klimatických zmien. „V Transatlantickom priestore existuje silná súťaž o zdroje energií. Neexistuje dohoda o jej budúcich zdrojoch a ich mierovom využívaní. Prioritu tu hrajú korporatívne-klanové záujmy“ (Pjakin, 2014). Demografický vývoj a prisťahovalectvo - v dôsledku zvyšujúcej sa priemernej dĺžky života sa do polovice storočia takmer zdvojnásobí počet občanov Európy v dôchodkovom veku. Politické dôsledky sa prejavia napríklad ako nedostatok pracovnej sily, spomalenie rastu alebo zvýšený nápor na dôchodkové systémy a zvýšenie výdavkov na verejnú zdravotnú starostlivosť. Bude potrebné riešiť otázky súčasných migračných modelov, úlohu prisťahovalectva v rámci politickej reakcie na demografický vývoj a výzvy ich integrácie do našich spoločností. Základné problémy ľudstva - „Hlad na svete nie je preto, že nedokážeme nasýtiť chudobných. Ale preto, že nedokážeme nasýtiť bohatých“ (A. Bojaxhiu – Matka TEREZA). Energetický stres - ako to vyzerá so zásobami surovín? Svet spotrebuje obrovské množstvo energie a pritom počas nasledujúcich 10-15 rokov sa počíta s uzavretím viac ako 300 jadrových elektrární a alternatívne zdroje neuspokoja budúci dopyt. Bez možnosti dovozu ropy z Blízkeho Východu, kde sa ich zdroje odhadujú na 8 rokov by sa svet už teraz ocitol vo vážnych problémoch. Stres z chudoby, smädu a z hladu - choroby, prírodné katastrofy, ale aj dodržiavanie občianskych práv a slobôd, negramotnosť. To sú skutočné problémy sveta a upriamujú našu pozornosť k dlhodobému problému a tým je „Trvale udržateľný rozvoj“. Tretia svetová vojna je/bude vojnou o zdroje - podľa G. Chiesa je vojna za týchto podmienok nevyhnutná. Pokiaľ zdroje nebudú stačiť pre všetkých, výsledok bude automatický taký, že najsilnejší použijú zbrane na ovládnutie zdrojov potrebných na prežitie. Nachádzame sa práve v tejto fáze vývoja. Nebezpečenstvo je obrovské. Tento „trvale neudržateľný vývoj“ znamená, že žijeme na úkor prírody, a budúcich generácií, ktoré tieto zdroje už nebudú môcť už užívať. (Chiesa, 2014) Globalizácia podľa V. Jurčáka prináša aj nové príležitosti. Vysoký rast ekonomiky, ktorý zaznamenal rozvojový svet na čele s Čínou, zbavil milióny ľudí chudoby. Globalizácia však predstavuje aj hrozby, ktoré sú komplikovanejšie a navzájom prepojenejšie. Medzinárodné bezpečnostné vzťahy predstavujú na začiatku 21. storočia veľmi zložitú a tiež dynamickú sféru vývoja ľudstva. Vyvíjajú sa ako výslednica vzájomného pôsobenia životných záujmov a cieľov jednotlivých štátov, medzinárodných organizácií a neštátnych aktérov. 622 2 Určujúce tendencie a interakcie v transatlantickom bezpečnostnom priestore Zatiaľ sme sa venovali analýze globálnych výziev budúcnosti a rozoberali sme oblasti, ktoré budú mať v najbližších rokoch rozhodujúci význam v celom Transatlantickom priestore. Okrem tlaku atlantického krídla globálneho prediktora, bude potrebné počítať aj s jeho silnejúcim euroázijským krídlom. Bude potrebné vytvoriť nové politické nástroje a udomácniť rôznych hráčov v globálnom systéme, keďže multipolárny charakter sveta sa mení. Medzi oblasti s naďalej veľkým geografickým významom budú patriť nepochybne Čína, Rusko, India, Stredný východ a Afrika. V tomto analytickom kontexte je mimoriadne zaujímavá myšlienka lídra Ruska V. Putina „Dvadsiate prvé storočie sľubuje, že bude storočím veľkých zmien, érou formovania geopolitických kontinentov, finančne – ekonomických, kultúrnych, civilizačných, a vojensko – politických. USA ohlásili strategickú re-orientáciu - ktorá znamená zánik priority Európskeho kontinentu ako hlavného bojiska a presmerovanie svojich kapacít do Tichomorskej oblasti. Inštitút pre ekonomiku a mier konštatuje, že piaty rok za sebou klesá miera bezpečnosti vo svete. Tento klesajúci trend bol spôsobený sociálnymi a politickými turbulenciami na Blízkom východe, v Severnej Afrike a na Ukrajine, ktoré sa odohrali na začiatku roku 2014. Napriek globálnej vojne proti terorizmu (GWOT – ktorá býva prezentovaná ako „stret civilizácií“) sa v 29 krajinách zvýšila pravdepodobnosť teroristického činu (Afrika, Blízky východ, Európa). Musíme sa teda oprávnene zamyslieť, do akej miery GWOT je skutočnou vojnou teroru, alebo do akej miery je nástrojom práve na ovládnutie zdrojov surovín a energií najsilnejšími hráčmi v transatlantickom bezpečnostnom priestore. V rámci tohto prostredia vznikajú rôzne vojenské i nevojenské hrozby. Ak sa bližšie pozrieme na vojenské hrozby tak môžeme povedať, že budú pokračovať už v súčasnosti existujúce konflikty, pričom existuje zvýšená pravdepodobnosť vznikania ďalších (napr. Centrálna Afrika, Lýbia, Sýria, Irak a Irán - Hormuzská úžina ale hlavne UKRAJINA). Väčšina nevojenských hrozieb je generovaných v oblastiach kde dochádza či už k zlyhávaniu, alebo počiatočnému budovaniu štátov. Rovnako je dôležité uviesť, že uvedené hrozby v transatlantickom bezpečnostnom prostredí nemusia vznikať samostatne, alebo bez vzájomného vplyvu. Práve naopak, svet počas uplynulého roka zaznamenal veľkú rôznorodosť vývoja a mohli sme sledovať udalosti, ktoré prekvapili aj vyspelé spravodajské služby. 3 Reakcia SR na kľúčové tendencie vývoja v bezpečnostnom prostredí transatlantickom Slovenská republika v súlade so Zameraním zahraničnej politiky SR do roku 2015 bude venovať stálu pozornosť potrebám efektívne čeliť „novým“ 623 bezpečnostným hrozbám a výzvam. Ministerstvo zahraničných vecí a európskych záležitostí SR vo svojom „Zameraní zahraničnej politiky na rok 2014“ deklarovalo „dôsledné presadzovanie požiadaviek SR v oblastiach prioritného a strategického záujmu“. (Zamerianie..., 2014) Kľúčovou bude oblasť energetiky - zabezpečenie trvalo stabilných dodávok energetických surovín, maximálne využitie potenciálu SR ako tranzitnej krajiny a rozvoj hospodárskych vzťahov. Vízie a závery Strategickej výhľadovej analýza (SFO Strategic Foreight Analysis)4 – vypracovanej NATO by sa mali uplatniť aj pri spracovaní výhľadových plánov, zameraní politík v stredno - a dlhodobom horizonte Vysoká dynamika javov a procesov v medzinárodných vzťahoch, mediálny a spravodajský efekt nedáva šancu často krát ani kompetentným na adekvátnu a účinnú reakciu. Stávame sa často „užitočnými idiotmi“ potrebnými pri hlasovaniach v medzinárodných organizáciách a sme vlečený vývojom udalostí a keď reagujeme tak nie strategicky ale spätne a hasíme ohne, ktoré zapálil niekto rýchlejší a bystrejší. A vôbec si netrúfame hovoriť o aplikácii materiálov, ktoré identifikujú kľúčové faktory a vývoj a ktoré by mohli ovplyvňovať dianie do budúcna - NIC5 „Globálne trendy 2030“. V každom prípade v transatlantickom priestore - bez seriózneho záujmu Washingtonu a Moskvy nebudú existovať žiadne riešenia konfliktu na našich hraniciach. Ako zodpovedný spojenec SR a jeho zahraničná služba nesmie stáť v pozadí a nechať sa vliecť vývojom udalostí. Dúfame, že na ďalšom summite NATO 2016 v Poľsku budeme môcť Slovensko a jeho ozbrojené sily, spravodajské služby a diplomaciu ukázať ako dospelého, modernizovaného a schopného spojenca. Nádej nám dáva prísľub delegácie SR na summite NATO 2014 vo Wallese na navýšenie financií na 1,6% HDP do roku 2020. Od Slovenska sa právom očakávalo oznámenie kladného postoja k záväzku vyčleniť 2% HDP na obranu, alebo sa k tomuto záväzku aspoň postupne približovať. Kým investície do obrany ČK NATO klesli o 20%, výdavky Ruska za posledných 5 rokov stúpli o 50%. SR sa na summite NATO 2014 prihlásila aj k opatreniam „Akčného plánu pripravenosti“ (RAP- Readiness Action Plan), ktorý posilňuje vojenskú prítomnosť na východe a reakcieschopnosť vojsk NATO a ktorý jednoznačne posilní bezpečnosť a obranyschopnosť SR. Angažovanosť SR v globálnych konfliktoch je prejavom schopnosti a snahy Slovenskej republiky primeraným spôsobom ovplyvňovať medzinárodné dianie. Dôležitým aspektom pôsobenia našich OS SR v operáciách a misiách v súčasnej globalizovanej spoločnosti je priame prispievanie k bezpečnosti občanov Slovenskej republiky, keďže ovplyvňuje riešenie konfliktov a kríz a eliminuje negatívne dosahy ozbrojených konfliktov. Medzinárodné vzťahy, tak ako ich poznáme za posledných min. 20 rokov sa nachádzajú v bode zásadného rozvratu. Spoločná zahraničná a bezpečnostná 4 SFA– www.act.nato.int/images/stories/events/2012/fc_ipr/sfa_security_implication_final.pdf NIC – National Intelligence Council – americký vládny subjekt fungujúci ako súčasť ODNI vypracoval materiál Globálne trendy 2030: Alternatívne svety – BESD-1223/2013 5 624 politika EÚ je vláčená vývojom udalostí, nevstupuje aktívne do svetového diania a politikárči. Vytvárajú sa nové aliancie - Eurázijská hospodárska únia (Putin, Lukašenko, Nazarbayev) nie je len súborom vzájomne výhodných dohôd. Podľa Putina „...je projektom zachovania identity národov, historického eurázijského priestoru v novom storočí a novom svete.“ Sú podpisované silné zmluvy (Európsko-americká obchodná zmluva TTIP – Transatlantic Trade and Investment Partnership) s presahom niekoľkých generácií a geopolitickými dôsledkami – ekonomicky odrezať EÚ od Ruska a obnoviť dominanciu USA v regióne (Ľ. Blaha 2014). TTIP je obrovská obchodná dohoda medzi Európskou úniou a Spojenými štátmi americkými, ktorá prinesie doslova neoliberálnu revolúciu. Jej základným problémom je, že Európa má ďaleko vyššie sociálne, zdravotné a environmentálne štandardy než USA. Americké produkty sa teda na európsky trh zatiaľ nevedia dostať. Napríklad, 70 % amerických potravín obsahuje geneticky modifikované potraviny (GMO). Ako ale prinútiť Európanov, aby TTIP bez reptania podporili? Podľa Ľ. Blahu „treba vyvolať strach. Takto totiž funguje kapitalizmus“. Kanadská analytička N. Kleinová v tejto súvislosti hovorí o katastrofickom kapitalizme (disaster capitalism).“Treba vyvolať katastrofy v podobe vojen či sociálnych otrasov, aby sa ľudia nebránili nesociálnym reformám, ktoré by bez pocitu ohrozenia nikdy nepodporili“. Afganistan ako budúci uzlový bod Hodvábnej cesty, ktorú sa snaží obnoviť Čína a povedie až do srdca Európy pravdepodobne tak skoro neopustíme. Pripomenul sa nám výrok E. Chmelára - „Američania z Afganistanu odídu len vtedy, ak budú musieť utekať“. Ako zodpovedný Aliančný partner by sa SR mala na tomto novom trhu tiež participovať. Zaviazali sme sa podieľať totiž každoročne na podpore Afganských bezpečnostných zložiek sumou 500 000 USD, z ktorých 75% je hradených z rozpočtu rezortu obrany. Tu vidíme obrovský priestor pre našich Vojenských diplomatov otvoriť–nový–ekonomický rozmer Defence Diplomacy v oblasti kontroly ale aj exportu a reexportu špeciálnej techniky a technológií, služieb, materiálu. SR ako člen EÚ a NATO si plní zodpovedne - a aj za vysokú cenu obetí našich vojakov svoje spojenecké povinnosti v Afganistane, na rozkývanom Balkáne a rozbitom severe Afriky. Riziká politiky Ameriky a Ruska sú pre nás tak zásadné, že ako Európania - nemali by sme byť pasívny na našom vlastnom území, ktoré by takto mohlo zanedlho hraničiť s Ruskom, odchádzať z území susediacich s bohatou Čínou a Iránom. Američan P. Roberts hovorí o poškodzovaní ekonomiky EÚ - „USA potrebujú rotáciu kríz v rôznych regiónoch, aby nezmizol dôvod na investície do kolosálneho komplexu vojenskej sily NATO a Pentagonu“. Je NATO a do akej miery - odstrašujúcim silným hráčom v euro-atlantickom bezpečnostnom prostredí, alebo sa viac riadi prioritami politiky USA v ázijskopacifickej oblasti? Transatlantická spolupráca medzi NATO a EÚ dlhodobo stagnuje. Údajne hlavným dôvodom je pretrvávajúci spor medzi Tureckom a Gréckom o statuse Cypru, ale aj neochota členských štátov koordinovať pozície 625 oboch organizácií (napríklad v oblasti obranného priemyslu), či predstavy štátov o miere ambície a autonómie EÚ v oblasti bezpečnosti a obrany. Politický dialóg je výlučne doménou rokovaní Severoatlantickej rady NATO a Politického a bezpečnostného výboru EÚ. Aj tieto rokovania boli na niekoľko rokov prerušené. V dôsledku krízy na Ukrajine sa však za posledného pol roka uskutočnili dve rokovania NAC-PSC, obidve k situácii na Ukrajine. Rozvoj globálnych spôsobilostí SR v rámci transatlantického prostredia musí vychádzať z budúcich ambícií OSN, NATO, EÚ a OBSE pričom názory na zodpovednosť za globalizáciu sa u týchto organizácií v niektorých dimenziách rozchádzajú. Podľa Vojtecha JURČÁKA (EBOP – implikácia pre Slovenskú republiku) „EÚ nemá jasne definované svoje globálne záujmy a vzhľadom na malú pravdepodobnosť že EÚ by bola schopná zjednotiť sa na nejakom širšom spektre spoločných záujmov, mala by sa zamerať na záujmy v oblasti bezpečnosti a v tejto súvislosti na definovanie záujmov najmä vo vzťahu k NATO, USA“ a Rusku (poznámka autora). Charakteristika hrozieb vyžaduje skôr príklon k jednote. Väčšina názorov expertov vyjadrila súhlas s tým, že vplyv globalizácie a vznik nových hrozieb si logicky vyžiadali nielen reformu NATO, ale aj posilnenie bezpečnostnej a obrannej dimenzie EÚ. V roku 2015 môžeme očakávať ďalšiu diskusiu o „globalizácii“ NATO, resp. jej expanzii - regresii alebo degresii. Je pravdepodobné, že ďalší summit NATO, ktorý sa uskutoční v Poľsku v roku 2016 bude kľúčovým z hľadiska ďalšieho pôsobenia tohto globálneho hráča v globalizovanom bezpečnostnom prostredí. Záver Pre SR je v rámci transatlantických vzťahov dôležitá deklarácia potvrdenia prominentného postavenia článku 5 Washingtonskej zmluvy (o kolektívnej obrane) medzi základnými úlohami Aliancie. Obhajujeme tiež, aby deklarácia obsahovala potvrdenie otvorenosti Aliancie vo vzťahu k partnerom a potenciálnym budúcim členom. Diskusia o globálnych výzvach budúcnosti naberá na intenzite. Ide o témy, ako je potreba inovácie a schopností nevyhnutných na udržanie kroku s rýchlym vývojom globalizácie, demografické zmeny a prisťahovalectvo, terorizmus a bezpečnosť, a v neposlednom rade aj energetická sebestačnosť a klimatické zmeny. Z hľadiska SR je Transatlantický geopolitický a geostrategický priestor v súčasnej dobe zdanlivo bezpečný. Ale stále je nevyhnutné efektívne uplatňovanie a presadzovanie bezpečnostných záujmov SR z pozície člena EÚ, euroatlantickej orientácie práve využitím zahraničnej služby a diplomacie/Defence Diplomacy. „Ako lídri máme povinnosť voči celej svetovej populácii, voči tým najviac zraniteľným a hlavne deťom sveta, ktorým patrí budúcnosť. Preto iba cez rozsiahle, trvalo udržateľné snahy vytvoriť spoločnú budúcnosť založenú na 626 našej spoločnej ľudskosti v celej jej rozdieľnosti môže byť globalizácia plne inkluzívna a spravodlivá“ (Tom SANDERS). Literatúra: BLAHA, Ľ. Koniec Európy - rútime sa do pekla. Dostupné na internete: http://www.aktuality.sk/clanok/262090/komentar-lubosa-blahu-koniec-europy-rutimesa-do-pekla/?utm_source=azet.sk&utm_medium=boxmagazinyaktuality&utm_content=clanok1&utm_campaign=HP# CHMELÁR, E. Európa ako pasívna korisť geopolitického zápasu. Dostupné na: http://www.aktuality.sk/clanok/258912/komentar-eduarda-chmelara-europa-akopasivna-korist-geopolitickeho-zapasu/ CHIESA, G. 2014. Tretia svetová vojna sa už začala. Dostupné na internete: http://www.nakanune.ru/articles/18886/ JURČÁK, V. a kol. 2009. Organizácie medzinárodného krízového manažmentu. Liptovský Mikuláš: Akadémia ozbrojených síl generála Milana Rastislava Štefánika Liptovský Mikuláš, 2009. 139 s. ISBN 978-8040-378-4 KHORN, F. 2007. What kind of power? European union as an international actor. Atlantic comunity. (cit. 22-01-2011). Dostupné na internete: http:www.atlanticcommunity.org/app/ files/articlepdf/Fabian%20Krohn.pdf PJAKIN, V. 2014. Otázky a odpovede. Dostupné na internete: V-V-Pjakin-Otazky-a-odpovedi-z-22-12-2014-rLQr4C.html PUTIN, V. 2014. Zásadný prejav o Rusku a svete. Dostupné na internete: http://panobcan.sk/zasadny-prejav-vladimira-putina-o-rusku-a-svete-tyka-saaj-nasej-buducnosti/ ŽÁK, V. 2015. Čo sa stalo s USA? Dostupné na internete: http://zurnal.pravda.sk/esej/clanok/341234-co-sa-stalo-so-spojenymi-statmi/ 627 PODATEK DOCHODOWY W DZIAŁALNOŚCI GOSPODARCZEJ PRZEDSIĘBIORSTW INCOME TAX IN THE ECONOMIC ACTIVITY OF ENTERPRISES Bożena Sowa1 ABSTRACT Running a business by individuals is associated with a high risk and proprietary liability in the formal sense. Every business is taxed, and an entrepreneur has a choice of the form. This choice is very important because it affects the amount of the tax, which has to be paid to the tax office then. There is freedom of economic activity, which has been recognized in the Constitution of the Republic of Poland as one of the pillars of the social market economy, by which man is assured freedom to choose and the right to ownership and other property rights. This means that an individual -as the only entity - has a choice whether such an activity will be performed as an entity with all rights and obligations, or as a sole trader or in a partnership with other persons. The aim of the article is to analyze the income tax as a mandatory burden on corporate income. Key words: enterprise, income, tax, profit, costs Wstęp Działalność gospodarcza ma dla człowieka olbrzymie znaczenie; jest ona bowiem źródłem jego przychodów przeznaczonych na potrzeby życiowe. Pozwala również kształtować pozycję społeczną i zawodową podatnika oraz realizację jego ambicji i marzeń. Prowadzenie działalności gospodarczej przez osoby fizyczne wiąże się z dużym ryzykiem i odpowiedzialnością majątkową w sensie formalnym. Każda działalność jest opodatkowana, dlatego też przedsiębiorca ma możliwość wyboru danej formy opodatkowania. Wybór ten jest bardzo ważny, gdyż wpływa na wysokość przyszłego zobowiązania podatkowego, który potem musi zostać odprowadzone do urzędu skarbowego. Prowadzenie przedsiębiorstwa wiąże się z licznymi wydatkami, jednakże nie każdy wydatek można zaliczyć do kosztów uzyskania przychodu na gruncie prawa podatkowego. Przychody zmniejsza się o koszty ich uzyskania ustalając w ten sposób dochód brutto. Dochód ten podatnik można zmniejszyć o odliczenia, do jakich ma ustawowe uprawnienia. Tak właśnie uzyskany dochód staje się podstawą opodatkowania. Božena Sowa, Dr., Uniwersytet Rzeszowski, Wydział Ekonomii, Katedra Finansów., ul. M. Ćwiklińskiej 2, 35-601 Rzeszów, Polska, [email protected]. 1 628 Istnieje wolność działalności gospodarczej, która została uznana w Konstytucji RP za jeden z filarów społecznej gospodarki rynkowej, dzięki której człowiekowi zapewnia się wolność wyboru oraz prawo do własności i innych praw majątkowych. Oznacza to, że osoba fizyczna -jako jedyny podmiot - ma możliwość wyboru, czy działalność będzie wykonywana jako podmiot praw i obowiązków, czy też sama lub z innymi osobami. Celem niniejszego artykułu jest analiza podatku dochodowego jako obowiązkowego obciążenia dochodu przedsiębiorstw prowadzonych przed osoby fizyczne. 1 Pojęcie przedsiębiorcy i działalności gospodarczej w prawie polskim Pojęcie osoby fizycznej, w procesie prowadzenia działalności gospodarczej można rozpatrywać z różnych punktów widzenia, z jednej strony jest to człowiek od urodzenia z drugiej zaś strony jest to przedsiębiorca (Michniewicz, 2012, s. 15). Zgodnie z art. 4 ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (Dz. U. z 2013 r., poz. 672), przedsiębiorca to osoba fizyczna, osoba prawna oraz jednostka organizacyjna niebędąca osobą prawną, której odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną jednak wykonująca we własnym imieniu działalność gospodarczą. Za przedsiębiorców uważa się również wspólników spółki cywilnej w zakresie wykonywanej przez nich działalności gospodarczej. Przedsiębiorca odgrywa bardzo ważną rolę w gospodarce rynkowej i dlatego też wielu naukowców w swoich publikacjach wyjaśniając jego pojęcie. Tabela 1. Koncepcje pojęcia przedsiębiorcy (Powałowski, 2008, s.141) Autorzy Definicji R. Cantillon, E. Knight J. Schumpeter, P.F. Drucker Koncepcja Przedsiębiorcy Osoba ponosząca duże ryzyko Innowator, czyli człowiek wprowadzający coś nowego J.M Keynes Lider pomysłu, menadżer, organizator i koordynator zasobów ekonomicznych. Przedsiębiorca jako właściciel przedsiębiorstwa Osoba zatrudniająca czynniki produkcji P.F. Drucker Przedsiębiorca jako osoba maksymalizująca okazje D. McClelland Przedsiębiorca jako osoba otwarta, energiczna, podejmująca umiarkowane ryzyko J.B. Say, A. Marschall 629 Przedstawione koncepcje świadczą o tym, jak bardzo skomplikowane jest zjawisko przedsiębiorczości, oraz jak bardzo trudno jest zdefiniować jedną regułą samą postać przedsiębiorcy (Dziekański, 2010, s. 197). Przedsiębiorca powinien zajmować bardzo ważną pozycję we współczesnych procesach gospodarowania. To właśnie on jest osobą która decyduje się na założenie i prowadzenie działalności. Podejmuje ryzyko z tym związane oraz ponosi również pełną odpowiedzialność za realizowane przedsięwzięcie (Olak, Jamnicka, 2011, s. 339). Przedsiębiorca to podmiot który powinien posiadać cechy (Drucker, 2009, s.27): - kreatywność, twórczość oraz pomysłowość, - konsekwencje w dążeniu do określonego celu, - uczciwość oraz odpowiedzialność, - pewność siebie, odwaga oraz asertywność, - komunikatywność, - zaradność, - skłonność do podejmowania ryzyka, - wiara w siebie i swoje możliwości oraz chęć osiągnięcia zysku. Warto zaznaczyć, że tylko przedsiębiorca jest w stanie całkowicie angażować się w realizowane przedsięwzięcie, być aktywnym, kreatywnym twórcą, stale kształtującym twórczość wokół siebie. Przedsiębiorca to podmiot, który najlepiej wypełnia funkcje dyscyplinujące cały system gospodarczy, często będący w centrum złożonych zjawisk, które są naturalnym motorem napędzającym funkcjonowanie całego organizmu gospodarczego przyczyniając się równocześnie do jego rozwoju (Kitowski, 2011, s. 758). Prowadzenie działalności gospodarczej przez osobę fizyczną, jest najprostszą formą, która uzyskuje tak zwany status indywidualnego przedsiębiorcy. Przedsiębiorca prowadzi działalność we własnym imieniu i na własny rachunek. Oznacza to, iż samodzielnie - ze skutkiem dla siebie dokonuje wszystkich czynności prawnych oraz faktycznych, które składają się na proces prowadzenia indywidualnej działalności gospodarczej. Działający we własnym imieniu może prowadzić działalność na swój albo na cudzy rachunek, jednak należy zaznaczyć, że jeśli chodzi o ten drugi przypadek, działalność może - w myśl przepisów podatkowych - nie zostać uznana za działalność gospodarczą (Engelhardt , 2009, s.18). Pojęcie działalności gospodarczej wyrażane jest w dwóch aspektach. W znaczeniu ekonomicznym są to czynności prowadzące do produkcji wybranych dóbr oraz świadczenia usług. Inaczej mówiąc, jest to podejmowanie racjonalnych decyzji, aby wytworzyć z posiadanych środków produkcji jak najlepsze dobra i usługi. Oczywiście wytwarzane dobra czy świadczone usługi mają za zadnie zaspokajać ludzkie potrzeby. 630 Przedsiębiorca dokonuje wymiany towaru lub świadczącej usługi na inne pożądane przez siebie dobro, czyli pieniądze. Podmioty również podejmują bardzo ważne decyzje co, kiedy, jak ile i dla kogo produkować. To racjonalne podejmowanie działań wynika z faktu wyczerpalności dostępnych człowiekowi zasobów. Warto dodać, że podmiot prowadzący działalność gospodarczą zmierza do osiągnięcia najlepszych efektów, ale minimalnym kosztem ich wytworzenia - jest to również sposób racjonalnego działania. Może się to również przejawiać, na przykład, poprzez oszczędzanie pewnych zasobów lub rezygnowanie z bieżącej konsumpcji na rzecz gromadzenia środków inwestycyjnych (Szydło, 2005, s. 21). W znaczeniu prawnym, wg art. 2 i art. 2a ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej, działalność gospodarcza jest to zarobkowa działalność wytwórcza, budowlana, handlowa, usługowa oraz poszukiwanie, rozpoznawanie i wydobywania kopalin ze złóż a także działalność wykonywana w sposób zorganizowany i ciągły. W przepisie tym, ustawodawca ujmuje różne aspekty prowadzenia działalności gospodarczej oraz cechy jakimi powinna być realizowana w tych obszarach działalność (Rajchel, 2007, s. 36). Z powyższej definicji wynika, że ustawodawca po pierwsze wskazuje konkretne dziedziny - rodzaje tej działalności- po drugie, podaje określone cechy (właściwości), którymi musi się charakteryzować działalność wykonywana w wymienionych obszarach, to znaczy zarobkowy charakter działalności, zorganizowany sposób jej wykonania oraz ciągłość działalności. Każda aktywność w zakresie produkcji, handlu lub usług będzie działalnością określoną jako gospodarcza. Podmiot ma podejmować i wykonywać działalność w sposób zorganizowany, ciągły, zarobkowy, profesjonalny i we własnym imieniu. Cechy te muszą występować łącznie i realizować się przez przedmiotowy zakres działalności (Wieczorska, Wierzbicka, 2013, s.13). 2 Charakterystyka podatników podatku dochodowego Podatnikami podatku dochodowego są osoby fizyczne, osoby prawne lub jednostki organizacyjne nie mające osobowości prawnej podlegającej ustawie z dnia 26 lipca 1991 r. podatkowym podatku dochodowego od osób fizycznych (Dz. U. z 2012 r., poz. 361 z późn. zm.) lub ustawie z dnia 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowego od osób prawnych (Dz. U. z 2014 r., poz. 851). Podatnikiem podatku dochodowego od osób fizycznych jest każda osoba fizyczna zarówno pełnoletnia jak i niepełnoletnia, która posiada zdolność prawną, osiągająca dochody ze źródeł przychodu objętych opodatkowaniem (art.18 ustawy z dnia 23 kwietnia1964 r. Kodeks cywilny, Dz. U. z 2014 r., poz.121). Osoby niepełnoletnie, osoby które mają ograniczoną zdolność do czynności prawnych, swoje obowiązki podatkowe wykonują poprzez 631 przedstawiciela ustawowego, np. rodzica lub innego członka rodziny, bądź przedstawiciela urzędowego czyli kuratora (Kosakowski, 2009, s. 29). Osoby fizyczne mogą uzyskiwać dochody z różnych źródeł przychodów, nie ma tutaj znaczenia czy wykonują pracę tzw. najemną, czy też może działają na własny rachunek. Mogą również otrzymywać dochody z różnego rodzaju subwencji takich jak: emerytury, renty czy zasiłki (art. 10 ust.1 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych). Podatnicy natomiast mogą być objęci ograniczonym lub nieograniczonym obowiązkiem podatkowym. Wynika to z faktu stałego zamieszkania osoby fizycznej. Nieograniczonemu obowiązkowi podatkowemu podlegają te osoby, które na stałe zamieszkują w Polsce. Należy zaznaczyć, że opodatkowaniu podlega zarówno dochód uzyskiwany na terenie Rzeczypospolitej Polskiej jak również i poza jej granicami. Natomiast osoby, które nie posiadają stałego zamieszkania w Polsce podlegają tzw. ograniczonemu obowiązkowi podatkowemu. Oznacza to, że płacą podatek tylko od dochodu uzyskanego na terenie Rzeczypospolitej Polskiej (Wojtowicz, 2004, s. 235). Status podatnika, jaki przepisany jest każdej osobie fizycznej, jest niezależny od jej wieku; w szczególności nie jest on związany z osiągnięciem pełnoletności. Obowiązki podatkowe, w takim przypadku, wykonywane są przez przedstawicieli. Należy zaznaczyć, że ustawa o podatku dochodowym przewiduje połączenie dochodu małoletniego z dochodem jego rodziców, bądź opiekunów prawnych. Miejsce zamieszkania poza terytorium Rzeczpospolitej Polskiej nie wpływa na brak statutu podatnika podatku dochodowego od osób fizycznych po stronie danej osoby fizycznej. Ma ono natomiast znaczenie dla rodzaju obowiązku podatkowego jaki będzie ciążył na danej osobie fizycznej (Wojtowicz, 2004, s. 235). W podatku dochodowym od osób fizycznych podmiotem podatku zasadniczo są osoby fizyczne, co związane jest z osobistym charakterem podatku (Kulicki, 2003, s. 130). Podmioty podatku dochodowego od osób fizycznych (Kulicki, 2003, s. 133): - bezpośrednie podmioty podatkowe, - pośrednie podmioty podatkowe. Podmioty, które wypracowują przedmiot opodatkowania i uiszczają podatek od wypracowanych przez siebie dochodów z tytułu ciążącego na nich obowiązku podatkowego zaliczane są do bezpośrednich podmiotów podatkowych. Podmiot, który wyłącznie wypracowuje przedmiot opodatkowania lub w ramach których tych przedmiot jest wypracowywany - nie opłaca podatku, nie ciąży na nim bowiem ten obowiązek. Dzieje się tak ponieważ ciężar podatku nie jest ponoszony przez podatnika, ale przez inne podmioty. Takim typowym przykładem podatku pośredniego może być VAT. W tym przypadku 632 podatnikami są przedsiębiorcy sprzedający określone towary (lub wykonujący usługi). Jednak nie ponoszą oni ekonomicznego ciężaru tego podatku, ponieważ środki na jego zapłatę otrzymują od swojego kontrahenta. Do bezpośrednich podmiotów podatkowych zalicza się (Kulicki, 2003, s. 132): - osoby pełnoletnie, jeżeli nie korzystają z łącznego opodatkowania swych dochodów z dochodami małżonka; - osoby małoletnie pozostające pod opieką swoich rodziców lub opiekunów, którym przysługuje prawo pobierania pożytków z dochodów dzieci. Przykładem może być praca, stypendia, przedmioty oddane im do swobodnego użytkowania; - osoby małoletnie, których rodzicom lub opiekunom nie przysługuje prawo pobierania pożytku z ich dochodu, np. od całości osiągniętych, przez siebie, dochodów; - małżeństwa pod warunkiem, że małżonkowie korzystają ze wspólnego opodatkowania swoich dochodów; - spółki cywilne osób fizycznych opodatkowane w formie karty podatkowej. Do podmiotów pośrednich zalicza się: - spółki nie mające osobowości prawnej, a więc spółka: jawna, partnerska, komandytowa, komandytowo-akcyjna oraz cywilna, przy czym w tym ostatnim przypadku z wyjątkiem opłacającej podatek dochodowy w formie karty podatkowej; - dzieci małoletnie w zakresie w jakim dochody dolicza się do dochodów rodziców; - małżonków, jeżeli korzystają ze wspólnego opodatkowania swoich dochodów. Szczególnym podmiotem podatku dochodowego są osoby fizyczne pozostające w ciągu roku podatkowego w związku małżeńskim. Każdy z małżonków jest podatnikiem odrębnie, jednak pozostającym w związku małżeńskim służą pewne szczególne uprawnienia związane z rozliczaniem podatku (Bartosiewicz, Kubacki, 2010, s. 20). Małżonkowie podlegają odrębnemu opodatkowaniu od osiągniętych przez nich przychodów. W przypadku małżonków miedzy którymi istnieje przez cały rok wspólność majątkowa oraz pozostający w stosunku małżeńskim przez cały rok podatkowy mogą być na wspólny wniosek wyrażony w zeznaniu podatkowym, opodatkowani łącznie od sumy swoich dochodów, po uprzednim odliczeniu odrębnie przez każdego z małżonków kwot. W tym przypadku podatek określa się na imię obojga małżonków, podwójnej wysokości podatku odliczonego od połowy łącznych dochodów małżonków. Opodatkowanie łączne 633 jest możliwe przy spełnieniu określonych warunków (art. 6 ust. 2 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych): - podlegają nieograniczonemu obowiązkowi podatkowemu (art. 3 ust. 1 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych), - jest między nimi wspólność majątkowa; - przez cały rok pozostawali w związku małżeńskim; - żaden z małżonków nie korzystał z uproszczonej formy opodatkowania. 3 Dochód podatkowy - zasady ustalania Przedmiotem opodatkowania w działalności gospodarczej jest dochód, a raczej osiąganie dochodu. Wysokość obciążenia podatkowego powinna być, przede wszystkim, dostosowana do sytuacji podatnika. Najczęściej tzw. dochód podatkowy ustala się przy pomocy rzetelnych zapisów w księgach podatkowych. Jednak nie zawsze konieczne jest prowadzenie powyższych zapisów np. w sytuacji, kiedy prowadzi się działalność okazjonalnie lub jest ona prowadzona w niewielkich rozmiarach. W takich właśnie sytuacjach możliwe jest ustalenie podstawy opodatkowania nie w oparciu o faktyczny dochód, lecz o inne znamiona zewnętrzne. Dla przykładu - można podać liczbę zatrudnionych pracowników, miejsce wykonywania działalności gospodarczej czy rodzaj lub rozmiar prowadzonej działalności. Istnieje również możliwość brania pod uwagę przy ustaleniu opodatkowania dodatkowych kryterium, mianowicie chodzi o tryb życia podatnika i ponoszone przez niego wydatki. Na podstawie wydatków, ustala się prawdopodobny minimalny dochód podatnika (Sowa, 2013, s. 190). Opodatkowanie uzyskiwanych dochodów może odbywać się dwustopniowo lub jednostopniowo. Jeśli chodzi o opodatkowanie dwustopniowe - podatek jest wymierzony od czystego dochodu podatnika, to znaczy od nadwyżki przychodu nad kosztami jego uzyskania. Opodatkowanie tego „czystego” dochodu może występować jako podatek ogólny, który jest pobierany od sumy dochodów danego podatnika. Może być również opodatkowanie dochodu podatkiem „jednostopniowym”. Występuje ono oczywiście przy postaci jednego podatku przychodowodochodowego lub jedynie podatku dochodowego. Stosuje się je wtedy, gdy wielkość przychodu i warunki w jakich jest on uzyskiwany pozwalają określić w dokładnym przybliżeniu stopień dochodowości działalności (Kosikowski, Ruśkowski, 2006, s. 493). Należy zaznaczyć, iż podatki dochodowe najczęściej budowane są na zasadzie progresywności. Uzasadnione jest to tym, iż dotyczą one ostatecznych wyników finansowych działalności podmiotów opodatkowanych. Pojęcie „dochód podatkowy” wiąże się z kosztem uzyskania przychodu. Jednakże sens 634 kosztu uzyskania przychodu wyznaczone jest bliżej w ustawie podatkowej (Gomułowicz, Małecki, 2008, s. 149). Dochodem podatkowym jest nadwyżka sumy przychodów nad kosztami ich uzyskania osiągniętych w danym roku podatkowym. Jeżeli koszty uzyskania przychodu, przekraczają sumę przychodów różnica która powstała jest stratą. Wielkość dochodu do opodatkowania kształtują przychody i koszty uznawane podatkowo, których podstawą ustalenia są przychody i koszty księgowe kształtujące wynik finansowy brutto wykazywane w księgach rachunkowych. W celu ustalenia podatku dochodowego, przychody i koszty księgowe na koniec roku podatkowego koryguje się (statystycznie), a wiec pozaksięgowo o wynikające z ksiąg rachunkowych pozycje, które w świetle ustaw podatkowych zwiększają lub zmniejszają koszty i przychody podatkowe (Kosakowski, 2009, s. 45). Przedmiotem opodatkowania są wszelkiego rodzaju dochody z wyjątkiem dochodów, które są zwolnione z opodatkowania i od których - na podstawie przepisów ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja podatkowa (Dz. U. z 2012 r., poz. 749) - zaniechano podatku. Można wymienić podatnika, który uzyskuje dochody z więcej niż z jednego źródła opodatkowania w danym roku podatkowym, należy wtedy zsumować dochody ze wszystkich źródeł przychodu (Mastalski, 2012, s. 406). Kumulacją dochodów nie obejmuje się jedynie dochodów (art.27, art.30c, art.30e ustawy z o podatku dochodowym od osób fizycznych): - z likwidacji działalności gospodarczej, - opodatkowanych w sposób zryczałtowany, - z pozarolniczej działalności gospodarczej, objętych jednolitą 19% stawką podatku, - z odpłatnego zbycia nieruchomości i tak zwane prawo mieszkaniowych, opodatkowanych 19% stawką podatku, - uzyskanych przez podatników, którzy po raz pierwszy rozpoczęli działalności gospodarczą i są zwolnieni z opodatkowania w ramach tzw. kredytu podatkowego. Podatnikiem podatku dochodowego od osób fizycznych - zgodnie z przyjętą zasadą, że każda osoba fizyczna, która posiada zdolność prawną, osiąga dochody ze źródeł przychodów objętych opodatkowaniem - wskazuje na osobisty charakter podatku. Dochody z udziałów w spółkach osobowych opodatkowuje się jako dochody osobiste, odrębnie u każdego ze wspólników: - na podstawie skali podatkowej, w ramach ich ogólnego dochodu ze wszystkich źródeł, - według jednolitej 19 % stawki podatkowej odrębnie gdyż nie łączy się je z dochodami innych źródeł (Kosakowskim, 2009, s. 35). 635 Zgodnie z ustawą z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych - osoby fizyczne, prowadzące działalność gospodarczą są zobowiązane prowadzić podatkową księgę przychodów i rozchodów albo księgi rachunkowe, które będą prowadzone w sposób zapewniający ustalenie dochodu (straty) oraz podstawę opodatkowania i wysokości należnego podatku za rok podatkowy, w tym oczywiście za okres sprawozdawczy, a także będą uwzględniały w ewidencji środków trwałych oraz wartości niematerialnych i prawnych informacje niezbędne do obliczenia wysokości odpisów amortyzacyjnych (Kosakowski, 2009, s. 35). Opierając się cały czas na ustawie o podatku dochodowym od osób fizycznych, należy zauważyć, że ustawa wyodrębnia takie dwie najważniejsze grupy. Do pierwszej z nich należy zaliczyć przepisy określające zasady ustalania dochodów z działalności gospodarczej, które odbywają się właśnie na podstawie prowadzonych ksiąg. Przepisy te określają, przede wszystkim, że dochodem jest nadwyżka przychodów nad kosztami ich uzyskania. U podatników takich za dochód z działalności gospodarczej uważa się dochód, który jest wykazany na podstawie rzetelnie prowadzonych ksiąg, zmniejszony o dochody wolne od podatku oraz zwiększony o wydatki niestanowiące kosztów uzyskania przychodów, które są zaliczone wcześniej w ciężar kosztów uzyskania przychodów (art.24 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych). Art. 24 ust. 2 ww. ustawy dotyczy podatników, którzy osiągają dochody z działalności gospodarczej prowadząc przy tym księgę przychodów i rozchodów. Dochód z działalności ustalany jest poprzez uwzględnienie różnic remanentowych. Dochodem jest różnica pomiędzy przychodem, a kosztami jego uzyskania (art.24 ust.2 ww. ustawy). - powiększona o różnicę pomiędzy wartością remanentu końcowego i początkowego towarów handlowych, materiałów (surowców) podstawowych i pomocniczych, półwyrobów, produkcji w toku, wyrobów gotowych, braków i odpadków – jeżeli wartość remanentu końcowego jest wyższa niż wartość remanentu początkowego, - pomniejszona o różnicę pomiędzy wartością remanentu początkowego i końcowego – jeśli wartość remanentu początkowego jest wyższa. Artykuł 24 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych, określa również ustalanie dochodu z odpłatnego zbycia składników majątku wykorzystywanych na potrzeby związane z działalnością gospodarczą; jest to przychód z odpłatnego zbycia składników tego majątku, a w pozostałych przypadkach -dochód lub strata jako różnica między przychodem z odpłatnego zbycia a: - składnikami majątku niezaliczanymi do środków trwałych oraz wartości niematerialnych i prawnych, których wartość początkowa 636 przekracza 1500 zł – dochodem jest przychód z ich odpłatnego zbycia, - dochodem (stratą) jest różnica pomiędzy przychodem z ich odpłatnego zbycia, a wartością początkową, która jest wykazana w ewidencji środków trwałych oraz wartości niematerialnych i prawnych, powiększona o sumę odpisów amortyzacyjnych dokonanych od tych środków i wartości (art.24 ust. 2 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych). W przypadku likwidacji działalności gospodarczej dochód podatkowy ustalany jest na podstawie sporządzenia wykazu składników majątku na dzień likwidacji działalności gospodarczej (Sowa, 2012, s. 353). Dochód taki powstaje dopiero w związku z odpłatnym zbyciem składników pozostałych na dzień likwidacji działalności gospodarczej. Dochodem tym jest różnica między przychodem z odpłatnego zbycia, a wydatkami na nabycie zbywanych składników, niezaliczonych do kosztów uzyskania przychodów w jakiejkolwiek formie (art.24 ust. 3 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych). Należy jeszcze zaznaczyć, iż istniej możliwość oszacowania dochodu, jeśli z prowadzonych ksiąg rachunkowych nie jest możliwe odczytanie zapisów. Jest to możliwe dzięki zastosowaniu wskaźnika dochodu w stosunku do przychodu w wysokości (art.24b ust.2 ww. ustawy). a) 5% – z działalności w zakresie handlu hurtowego lub detalicznego; b) 10% – z działalności budowlanej lub montażowej albo w zakresie usług transportowych; c) 60% – z działalności w zakresie pośrednictwa, jeżeli wynagrodzenie jest określone w formie prowizji; d) 80% – z działalności w zakresie usług adwokackich lub rzeczoznawstwa; e) 20% – z pozostałych źródeł przychodów. 4 Rok podatkowy w działalności gospodarczej Rok podatkowy określa art. 11 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja podatkowa, w myśl którego rokiem podatkowym jest rok kalendarzowy, chyba że ustawa przewiduje inaczej. Wynika z tego, że rozliczenia podatkowe z tytułu poszczególnych podatków - wyjątek oczywiście stanowi podatek VAT - w tym wysokość zobowiązania podatkowego, oblicza się za okres roku kalendarzowego, licząc od 1 stycznia do 31 grudnia włącznie (Drwiło, 2011, s. 454). Warto zaznaczyć, że rok podatkowy dotyczy zarówno podatników podatku dochodowego od osób fizycznych (pdof) jak i podatku dochodowego osób prawnych (pdop). W przypadku podatników pdof nie ma wyjątków to znaczy, iż rokiem podatkowym jest zawsze rok kalendarzowy. Jeżeli osoba fizyczna rozpoczyna działalność w ciągu roku, rokiem podatkowym będzie 637 okres od rozpoczęcia tej działalności do końca roku kalendarzowego (Kosakowski, 2009, s. 16). Dla przykładu można podać podatnika, który rozpoczyna swoją działalność w dniu 14 lutego. Rok podatkowy dla niego kończy się dnia 31 grudnia. Podatnicy są zobowiązani składać urzędom skarbowym zeznanie, według ustalonego wzoru, o wysokości osiągniętego dochodu (poniesionej straty) w roku podatkowym, w terminie do dnia 30 kwietnia roku następującego po roku podatkowym (art. 45 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych). Zakończenie Prowadzenie działalności gospodarczej przez osoby fizyczne niejednokrotnie jest podstawowym źródłem przychodów, które są potrzebne na potrzeby życiowe. Każda działalność gospodarcza jest opodatkowana, dlatego też przedsiębiorca ma możliwość wyboru danej formy. Wybór ten jest bardzo ważny, gdyż wpływa na wysokość przyszłego podatku, który potem musi zostać odprowadzony do urzędu skarbowego. Każda osobą fizyczna, o pełnej zdolności do czynności prawnych, może rozpocząć prowadzenie działalności gospodarczej. Osoba posiadająca taką właśnie zdolność ma możliwość zawierania umów, sprzedaży czy też najmu. W momencie wyboru formy opodatkowania należy wybrać najbardziej odpowiednią dla konkretnego przedsiębiorstwa. Prowadzenie działalności gospodarczej przez osobę fizyczną ma bardzo dużo zalet, m. in. można wymienić: - pewność zatrudnienia - satysfakcja z bycia własnym szefem - poprawa sytuacji finansowej - elastyczność w doborze celów i sposobów ich osiągania. Niestety prowadzenie działalności przez osobę fizyczną, pomimo zalet posiada wiele wad. Najważniejszymi wadami jest, przede wszystkim, prowadzenie ksiąg i rozliczeń, a co za tym idzie należy posiadać wiedzę na temat przepisów prawnych. Inną wadą, którą można wymienić jest ciągły brak poczucia bezpieczeństwa na rynku oraz pełna odpowiedzialność prawna i finansowa za działanie firmy. W dzisiejszych czasach przedsiębiorcy muszą wykazać się dużą wiedzą. Na przeszkodzie dla przyszłych przedsiębiorców staje ogrom biurokracji, wysokie obciążenia fiskalne, skomplikowane i często zmieniające się przepisy. Brak wiedzy praktycznej oraz kłopoty z pozyskaniem finansowania, to także bariery z którymi musi się uporać przedsiębiorca. Przepisy prawa podatkowego są bardzo skomplikowane. Tak naprawdę ciężar prawidłowego zastosowania, właściwe odczytanie z przepisów normy 638 prawa podatkowego ciąży na samym podatniku. To on będzie ponosił konsekwencje błędnego odczytania normy prawnej z przepisów podatkowych. Literatura: BARTOSIEWICZ, A., KUBACKI, R. 2010. Pit.Warszawa: LEX, 2010, 20 s. ISBN: 978-83-264-0488-7. DRUCKER, F.P. 2009. Menadżer skuteczny. Warszawa: MT Biznes, 2009, 27 s. ISBN 9788361732891. DRWIŁO, A. 2010. Podstawy finansów i prawa finansowego. Warszawa: Lex, 2011. 454 s. ISBN 978-83-762-644-8. DZIEKAŃSKI, P. 2010. Przedsiębiorstwo w dokumentach strategicznych jednostek samorządu terytorialnego powiatu ostrowieckiego [W:] Kozaczek M. (red.), Przedsiębiorstwo XXI wieku; Szanse i zagrożenia, Stalowa Wola 2010. 195-216 s. ISBN 978-83-61307-37-2. ENGELHARDT, J. 2009.Współczesne przedsiębiorstwo. Warszawa: CeDeWu, 2009, 18 s. ISBN 9788375561630. GOMUŁOWICZ, A., MAŁECKI, J. 2008. Podatki i prawo podatkowe. Warszawa: LexisNexis, 2008, 149 s. ISBN 978-83-7334-863-9. KITOWSKI, J. 2010. Wpływ kryzysu gospodarczego na funkcjonowanie specjalnych stref ekonomicznych w Polsce [w:] Obszary metropolitalne we współczesnym środowisku geograficznym, Barwiński M. (red.), Łódź, Wydział Nauk Geograficznych UŁ, Oddział Łódzki PTG, 2010, 61-73 s. ISBN 978-83-62089-12-3. KOSAKOWSKI, E. 2009. Podatek dochodowy od dochodów uzyskiwanych z działalności gospodarczej w 2009 roku. Warszawa: Stowarzyszenie Księgowych w Polsce, 2009, 45 s.. ISBN 9788372282378. KOSIKOWSKI, C., RUŚKOWSKI, E. 2006. Finanse Publiczne i prawo finansowe. Warszawa: ABC, 2006, 582 s.. ISBN 83-7416-587-1. KULICKI, J. 2003.Podatek dochodowy od osób fizycznych. Warszawa: Dom Wydawniczy ABC, 2003, 130 s. ISBN 83-7284-850-5. MASTALSKI, R. 2012. Prawo podatkowe. Warszawa: C.H.Back, 2012, 406 s. ISBN 83-7483-117-0. MICHNIEWICZ, G.2012. Prawo w działalności gospodarczej, Warszawa: Difin, 2012. 247 s. ISBN: 978-83-7641-721-9. OLAK, A., JAMNICKA, L. 2011.Bezpieczeństwo rozwoju przedsiebiorstwa a zagrożenia w procesie leasingu, [w:] Limański A., Konkutencyjność podmiotów gospodarczych w warunkach niepewności. Katowice: WSZMiJO 2011.252-337 s. ISBN: 978-83-87296-19-3. POWAŁOWSKI, A. 2008. Publicznoprawny status osoby fizycznej wykonującej działalność gospodarczą w Polsce. Gdańsk: Uniwersytet Gdański, Wydział Prawa i Administracji, 2008. 141 s.. ISBN: 978-83-7531-111-2. SOWA B. 2012. Ewidencja rzeczowych aktywów trwałych - różnice między polskim prawem bilansowym a MSR/MSSF [w:] Zawartość informacyjna polityki rachunkowości. Wybrane problemy, (red.) Żukowska H., Sawicka B. Lublin: KUL, Wydział Nauk Społecznych 2012. 416. s. ISBN 978- -83-7702-427-0. 639 SOWA, B. 2013. Zarządzanie podatkami w sektorze MMSP - wybrane aspekty [w:] Zarządzanie wobec współczesnych wyzwań społeczno-ekonomicznych, naukowa J. Wiażewicz (red.). Rzeszów: Politechnika Rzeszowska, 2013. 189 - 214 s. ISBN 97883-7199-870-8. SZYDŁO, M. 2005. Swoboda działalności gospodarczej. Warszawa: C.H.Beck, 2005, 21-22 s. ISBN 83-7387-797-5. Ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej, Dz. U. z 2013 r., poz. 672. Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja podatkowa, Dz. U. z 2012 r., poz. 749. Ustawa z dnia 26 lipca 1991 r. podatkowym podatku dochodowego od osób fizycznych, Dz. U. z 2012 r., poz. 361 z późn. zm. Ustawa z dnia 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowego od osób prawnych, Dz. U. z 2014 r., poz. 851. Ustawa z dnia 23 kwietnia1964 r. Kodeks cywilny, Dz. U. z 2014 r., poz.121. WIECZORSKA, B., WIERZBICKA, E. 2012. Prowadzenie działalności gospodarczej: zagadnienia prywatnoprawne, Przemyśl-Rzeszów: WSPIA, 2012 13 s. ISBN 9788363179090. WÓJTOWICZ, W. 2004 Zarys finansów publicznych i prawa finansowego. Warszawa: ABC, 2004, 235 s. ISBN 83-7416-239-2. 640 COOPERATION OF THE EUROPEAN UNION AND ITS PARTNERS IN THE FIELD OF GLOBAL SECURITY Radomír Kaňa1 – Monika Mynarzová2 ABSTRACT After the Cold War ended, present security situation in the world is different and requires different approaches to solve security problems of regional or global character. Present European Union wants to play on the world political and military scene more important role than in the past. Common Security and Defense Policy (CSDP) as integral instrument of the Common Foreign and Security Policy (CFSP) should be improved both on the institutional level and in terms of the practical implementation too. That's why this article focuses on the gradual development of CSDP and especially on EU relations with other international bodies and partners, such as the North Atlantic Treaty Organization (NATO) and the USA. Key words: Global Security, Common Security and Defense Policy, European Union, EU missions and operations, NATO Introduction In a present, rapidly changing world, the European Union is faced with security challenges both in its immediate neighborhood and global area. The importance of the Union on the financial, economic and trade areas is unquestionable and it certainly ranks among the world powers. With regard to this position in the world economy, comes the need to adopt an adequate role on the international political scene. Foreign and security policy, which is considered one of the fundamental attributes of sovereignty of national states, is now at the beginning of the 21st century to the forefront of a number of politicians who see it as a perspective area for the deepening of the European integration process. The Common Security and Defense Policy (CSDP) enable the Union to take a leading role in peace-keeping operations, conflict prevention and in the strengthening of the international security. It is an integral part of the EU's complete approach towards crisis management, drawing on civilian and military assets. Since 2003 the EU has launched 33 peace missions and operations contributing to stabilization and security in Europe and outside. The CSDP Radomír Kaňa, Ing. Ph.D., odborný asistent katedry evropské integrace, Ekonomická fakulta VŠB – Technické univerzity Ostrava, Sokolská třída 33, 701 21 Ostrava 1, Česká republika, [email protected]. 2 Monika Mynarzová, Ing. Ph.D., odborný asistent katedry evropské integrace, Ekonomická fakulta VŠB – Technické univerzity Ostrava, Sokolská třída 33, 701 21 Ostrava 1, Česká republika, [email protected]. 1 641 allows EU Member States to pool their resources and to build stronger defense capabilities to act rapidly and efficiently. The current security situation in the world is different from the Cold War and, as such, requires different approaches to solve many problems of regional or global nature3. In order to face these threats effectively wide-ranging partnership and strong synergy between the European Union and its partners, especially NATO, is necessary. 1 EU and its partners in global security area The guarantor of European security and a major player in the global security arena is the North Atlantic Alliance. Both organizations since its establishment contribute to ensuring and strengthening the security situation in Europe, although the method of ensuring the safety of each organization differed. NATO was founded as a typical military international organization disposing armies of its member states to implement the relevant operations. It has set itself the objective of ensuring political stability, particularly in the integration process. The development of mutual relations does not start until the end of the Cold War, when the EU begins to intensively develop its activities in the field of foreign and security policy. Sphere of interest of the European Union and NATO as well as most of their members overlapped. It is therefore understandable that their relationship and cooperation were key elements of a Common Security and Defense Policy (Bindi, 2010). 22 countries are part of both organizations, that is three-quarters of the 28 members of the EU and therefore the question of mutual cooperation is fundamental and still relevant. Washington NATO meeting in 1999 changed the former Berlin framework (the concept of international task force in 1996, which ensured mechanisms of use of NATO military capabilities for Western European Union - WEU). According to the conclusion of the NATO Council in Berlin, the Alliance decided to make its capacity available and that the WEU will create consultation mechanisms and closer ties between the two organizations. In this context there is talk of the Berlin mechanism. A set of agreements between NATO and the EU itself was called Berlin Plus. Planning mainly military operations has been for a long time the biggest point of contention among EU Member States and the EU and NATO. In particular, Great Britain has long rejected the establishment of autonomous EU planning centers, which, in its opinion, weaken the role of the Alliance. Member States finally agreed on a compromise solution. Planning EU military operations can use either the structure of NATO in the framework of the Berlin Plus agreements or national planning center authorized by Member States. EU used the first option for example when 3 Ones of the key aspects of global security in the early 21st century are for example demographic factors (Čajka, Kazanský, 2014). 642 planning Operation Concordia in Macedonia or Althea in Bosnia and Herzegovina, the French infrastructure (France as the framework nation) was used in the planning of the operation Artemis in Congo. Essentially, the present mutual relations are governed by EU-NATO Declaration on European Security and Defense Policy4, approved December 16, 2002, which at that time meant the recognition and support of the European Security and Defense Policy of the Alliance. On March 17, 2003 the above Berlin Plus agreements were signed to ensure cooperation between the two organizations. It has formed the basis of the present strategic partnership and cooperation between the two organizations. EU signatory was high representative for the CFSP, Javier Solana, NATO signatory was NATO Secretary General George Robertson. The very precise and comprehensive texts of Berlin Plus agreements, how this key set of agreements is commonly referred to, is not publicly known, due to the confidential nature of certain documents (Kaňa, Mynarzová, 2014b). Information from the official NATO Press Release is generally used, the most comprehensive version of the agreement is presented to the Alliance through information on the website SHAPE - Supreme Headquarters Allied Powers Europe. Communiqué of the Washington Summit (1999), where this document was created5, provides most information on the four points of the contract (directly related to the possibilities of the EU). Use of the Berlin Plus mechanism is possible within the NATO first refusal meaning the right of NATO to be the first to refuse the realization of the mission. Only then the EU decides for or against the mission using the offered capacity. If the Council decides to launch an operation within the Berlin Plus, it is granted access to the operational capacities of the Alliance (Kaňa, 2007). At the Lisbon Summit (November 2010), the Allies underlined their determination to improve the NATO-EU strategic partnership. This was strengthened by NATO’s 2010 Strategic Concept which commits the Alliance to prevent crises, manage conflicts and stabilize post-conflict situations, including by working more closely with NATO’s international partners, especially the EU. Close cooperation between NATO and the EU is an important element in the development of an international „Comprehensive Approach“ to crisis management and operations, which requires the effective application of both military and civilian means. The Chicago Summit in May 2012 confirmed cooperation by underlining that NATO and the EU share common values and strategic interests. Fully strengthening this strategic partnership is particularly important in the current situation of global security. In this context, the NATO Secretary General engages actively with his EU counterparts and has addressed 4 The European Security and Defence Policy is an integral part of the Common Foreign and Security Policy. It has been created in June 1999 and The Lisbon Treaty then changed its name to the Common Security and Defence Policy (Merlingen, 2012). 5 A relatively long delay between the document creation and the official signing was caused long-term Turkish refusal. 643 the European Parliament’s Foreign Affairs Committee in joint session with the sub-committee on Security and Defense on numerous occasions (NATO, 2014). Mutual cooperation and coordination between NATO and the EU (under the Common Security and Defense Policy) is currently based on a number of formal and informal mechanisms. Based on the Berlin Plus agreement NATOEU Capability Group was created, which should ensure the coherence of NATO and the EU with regard to the development of interaction skills. Representatives of both organizations will have to meet several times a year. Contact is also provided by the staffs of both organizations - NATO International Military Staff and the EU Military Staff. Within the EU Military Staff a NATO liaison team is permanently present (since November 2005) and a representative of the EU (EU Cell) operates at the Supreme Headquarters Allied Powers in Europe – SHAPE, since March 2006. There are also regular meetings of EU High Representative for Foreign Affairs and Security Policy and Secretary General of NATO, while individual Foreign Affairs ministers meet during informal meetings (Kaňa in Fojtíková, 2014). The Lisbon Treaty (Treaty on European Union, Title V, Article 21) recalls that multilateralism is at the core of the EU’s external action and that the Union has to support multilateral solutions to common problems. In line with this, the EU is developing an effective and balanced partnership with the United States on security issues, including in counter-terrorism, the fight against the proliferation of WMD and in crisis management. The United States participates in many CSDP missions (Kosovo, Congo). In May 2011 the EU and US concluded a framework agreement facilitating US participation in EU-led crisis management operations. Similar agreements are in place also with Canada, Iceland, Montenegro, Norway, Serbia, Turkey and Ukraine. Highly important and beneficial for the EU is co-operation in crisis management with United Nations (UN). The launch of about twenty CSDP operations, military and civil, on several continents, is strong evidence of such continued support. A joint consultative mechanism, (EU-UN Steering Committee on Crisis Management) was created in 2003 as a follow-up to the Joint Declaration, bringing together EU and UN representatives at senior level involved in crisis management. They meet usually twice a year, with possible additional operational meetings in the case of a crisis. The EU also closely cooperates in the field of crisis management with the African Union (AU). The partnership with the AU is focused on three areas: strengthening the political dialogue, making the African peace and security architecture fully operational and providing predictable funding for the AU’s peacekeeping operations. The EU also keeps an important dialogue on crisis management with the Organization for Security and Co-operation in Europe (OSCE) and the Association of South-East Asia Nations (ASEAN) (EEAS, 2015a). 644 2 EU missions and operations – cooperation with NATO One of the highlights of current efforts of the Union in the field of CSDP, we can designate foreign missions and operations of the EU - as the most important instrument of the EU to ensure its own security and contribution to the stability not only in the European region, but in the global world too. The first one was launched in 2003 (EUPM in Bosnia and Herzegovina). Missions take place not only in Europe but in Africa and Asia too. Several operations were successfully completed, others are still ongoing (see details below).The European Union basically distinguishes three types of operations - military, police and the mission to promote the rule of law. These types differ by attached personnel (troops, police, civil servants), but in particular features too (Europa, 2015). Since 2003, when the first EU foreign mission (EUPM) was carried out, to November 2014, a total of 33 missions had been sent, 16 of which had already been completed. Five of these completed missions can be described as military, ten as a civilian/police and one operation (AMIS II), had a civilianmilitary character. As of July 2014, the Union conducted a total of 17 missions, of which five is referred as a military and twelve as civilian / police (Kaňa, 2014; EEAS, 2015b). Table 1 refers to EU missions and operations with NATO participation/cooperation. Table 1: EU missions and operations with NATO cooperation Missions EUFOR CONCORDIA AMIS II EU NAVFOR Somalia ALTHEA/BiH EULEX Kosovo EUPOL Afghanistan Destination FYROM Sudan Somalia Bosnia and Herzegovina Kosovo Afghanistan Operation years March - December 2003 July 2005 - December 2007 December 2008 - to date December 2004 - to date December 2008 - to date June 2007 - to date Source: EEAS (2015b), own processing The European Union launched the military operation in the Former Yugoslav Republic of Macedonia (FYROM) - EUFOR Concordia - on 31 March 2003 and followed on a military mission to NATO Allied Harmony, whose background under the Berlin Plus Agreements been used. The aim of the operation EUFOR Concordia was at the request of the Government of the Former Yugoslav Republic of Macedonia to contribute to a stable and secure environment and implementation of the Ohrid Framework Agreement. This 645 operation was completed on the 15th December 20036 (Kaňa, Mynarzová, 2012). On 12 July 2004 the EU Council decided to carry out further military operations in Bosnia and Herzegovina (BiH) - EUFOR ALTHEA. As in the case of the mission Concordia, followed by the EU in Bosnia and Herzegovina in the former NATO stabilization mission - SFOR II, and Berlin Plus Mechanism has been used too. ALTHEA was launched on the 2nd December 2004 and initially consisted of over 7000 soldiers. The deployment took part in 22 Member States and 11 non-EU countries, which already had the largest share of France (as in the mission Concordia), but Germany and Great Britain. In April 2014 22 states participated (17 EU Member States and 5 Partner Nations) and 600 troops had been deployed. Certain indicator of the success of Operation Althea may be in the future progress of BiH in terms of its efforts to gain EU membership. Certainly it can be assumed that this would mean for Operation Althea to achieve maximum success (Kaňa, Mynarzová, 2012, 2014a). Military-civilian mission AMIS II became known mainly because of very unsuccessful coordination between the EU and NATO. The European Union has launched the 18th July 2005 civilian-military supporting action to the African Union AMIS in Darfur, Sudan, at the request of the AU itself. Mandate to support this event ended on 31 December 2007 when AMIS was transferred to the joint mission of the African Union and the United Nations (UNAMID). EU supporting action comprised both civilian and the military component. They were trained African troops, the EU helped with tactical and strategic transport and to provide assistance and training police forces. During the two and a half yearly mandate was deployed several dozen military and civilian personnel from the EU. However, the same assistance (air support, training of police officers) here from July 2005 to the end of 2007, NATO provided so that assistance has become a frequent target of criticism regarding the alleged failure both organizations in coordinating the actions of this type (Kaňa, 2009; Kaňa, Mynarzová, 2012, 2014a). NATO has been leading a peacekeeping force in Kosovo (KFOR) since 1999. After the unilateral declaration of Kosovo independence (2008), local authorities were not able to provide the standard functioning of public 6 Due to the demands of the entire cooperation framework of Berlin Plus agreements was scheduled before the use of the framework of cooperation in Operation Althea military exercise that should examine its functioning. Exercise, formally known as CME-CMX03 was named “Operation Atlantia” and took place from 19 to 25 November 2003. The objective was to test the ability of EU planning at the strategic political level in the context of access to resources and capabilities of NATO. It was interesting that the exercise took place at a time when already ended mission Concordia. This is considered a mission but a small (about 350 soldiers) and so Atlantia become a kind of “rehearsal” before a much larger operation Althea, launched in December 2004 and still ongoing (Reichard, 2006). 646 institutions and security structures. Therefore the Union began the European Union Rule of Law Mission in Kosovo (EULEX), which deployed in December 2008, is the largest civilian mission ever launched under the Common Security and Defense Policy (CSDP). The central aim is to assist and support the Kosovo authorities in the rule of law area, specifically in the police, judiciary and customs areas. EULEX works closely with KFOR in the field (EULEX Kosovo, 2015). NATO and the EU are playing key roles in bringing peace and stability to Afghanistan, within the international community’s broader efforts to implement a comprehensive approach in their efforts to assist the country. The NATO-led International Security Assistance Force (ISAF)7 helped to create a stable and secure environment in which the Afghan government can build democratic institutions, extend the rule of law and reconstruct the country. NATO welcomed the EU’s launch of a CSDP Rule of Law Mission (EUPOL) in June 2007. The European Union has also initiated a program for justice reform and is helping to fund civilian projects in NATO-run Provincial Reconstruction Teams that are led by individual member states (NATO, 2014). Since December 2008, NATO and EU naval forces are deployed side by side (NATO operation Ocean Shield and the Union´s EUNAVFOR Atalanta), with other actors, off the coast of Somalia for anti-piracy missions (EU NAVFOR Somalia, 2015). Conclusion In addition to these mentioned CSDP missions we can assume that to ensure global security, a functional cooperation between the EU and NATO is necessary. The European Union is currently the most important partner of NATO and this fact cannot be changed even by some members of the U.S. administration who think that building own military capabilities within the Common Security and Defense Policy is useless and inefficient. The future development of NATO will surely play a key role in the development of a Common Security and Defense Policy of the Union, meaning that European countries would take responsibility for their own safety. The best solution for the EU's cooperation with NATO in the field of global security seems to be an approach of enhanced coordination, which would accept the necessary degree of specialization and shift the maximum possible level of mutual compatibility while strengthening the above mentioned formal mechanism of cooperation. Both organizations should take a holistic approach to security issues and cooperate in the defense area. Although neither a geographic nor a functional division of tasks is a feasible option, there appears many opinions about division 7 Mission of the International Security Assistance Force (ISAF) was completed at the end of 2014, training, advice and assistance for the Afghan security forces and institutions continues through a new, follow-on NATO-led mission called Resolute Support. 647 of activities - for example peacekeeping in Africa and the Balkans should be under the auspices of the EU, while others, such as typical military operations in Afghanistan should be covered by NATO. References: BINDI, F. 2010. The Foreign Policy of the European Union. Washington, DC: The Brookings Institution. ISBN 978-0-8157-0140-8. ČAJKA, P. - KAZANSKÝ, R. 2014. Non Military Aspect of Population Growth as Current Demographis Problems of the EU Countries. In: International Conference on European Integration 2014. Proceedings of the 2nd International Conference on European Integration 2014. Ostrava: VŠB-TU Ostrava, pp. 59-69. ISBN 978-80-2483388-0. EEAS. 2015a. CSDP Partnership. [online]. [cit. 2.1.2015]. Available from: http://www.eeas.europa.eu/csdp/partners/index_en.htm EEAS. 2015b. EU Operations. [online]. [cit. 2.1.2015]. Available from: http://www.eeas.europa.eu/csdp/missions-and-operations/completed/index_en.htm EULEX KOSOVO. 2015. What is EULEX? [online]. [cit. 2.1.2015]. Available from: http://www.eulex-kosovo.eu/en/info/whatisEulex.php EU NAVFOR SOMALIA. 2015. Mission. [online]. [cit. 3.1.2015]. Available from: http://eunavfor.eu/mission EUROPA. 2015. Společná bezpečnostní a obranná politika. [online]. [cit. 3.1.2015]. Available from: http://europa.eu/legislation_summaries/institutional_affairs/treaties/lisbon_treaty/ai0 026_cs.htm KAŇA, R. 2007. European Security and Defence Policy – Relations to the NATO and the USA. In: Proceedings of abstracts. Increasing Competitiveness or Regional, National Markets Development – New Challenges. [CD]. Ostrava: VŠB-TU Ostrava. KAŇA, R. 2009. Současné aspekty Evropské bezpečnostní a obranné politiky. In: Evropská unie po českém předsednictví. Sborník abstraktů příspěvků z mezinárodní vědecké konference pořádané u příležitosti 160. výročí založení VŠB-TU Ostrava. [CD]. Ostrava: VŠB-TU Ostrava. KAŇA, R. 2014. Přínos EU k zajišťování bezpečnosti a míru ve světě. In: FOJTÍKOVÁ, L. a kol. Postavení Evropské unie v podmínkách globalizované světové ekonomiky. Ostrava: VŠB-TU Ostrava, pp. 271-299. ISBN 978-80-248-3333-0. KAŇA, R. – MYNARZOVÁ, M. 2012. Interoperability between EU Countries in the Security Area. In: International Conference on European Integration. Proceedings of the 1st International Conference on European Integration. Ostrava: VŠB-TU Ostrava, pp. 105-116. ISBN 978-80-248-2685-1. KAŇA, R. – MYNARZOVÁ, M. 2014a. European Union´s Contribution to Global Security. In: International Conference on European Integration 2014. Proceedings of the 2nd International Conference on European Integration 2014. Ostrava: VŠB-TU Ostrava, pp. 310-318. ISBN 978-80-248-3388-0. 648 KAŇA, R. – MYNARZOVÁ, M. 2014b. European Union Common Security and Defence Policy as an Important Factor of Transatlantic Security Cooperation. In: Sborník příspěvků XII. mezinárodní vědecké konference Hospodářská politika v členských zemích Evropské unie. Ostravice: OPF SLU Karviná, 2014, s. 409-418. ISBN 978-80-7510-045-0. NATO. 2014. NATO-EU: a strategic partnership. [online]. [cit. 2.1.2015]. Available from: http://www.nato.int/cps/en/natolive/topics_49217.htm THE TREATY OF LISBON. 2015. [online]. [cit. 14.12.2014]. Available from: http://www.eurotreaties.com/treatytexts.html MERLINGEN, M. 2012. EU Security Policy. What it is, how it works, why it matters. London: Lynne Reiner Publishers. ISBN 978-1-58826-799-3. REICHARD, M. 2006. The EU-NATO Relationship. A Legal and Political Perspective. Burlington: Ashgate, 2006. ISBN 978-0-7546-4759-1. 649 THE PLACE AND ROLE OF THE POLICE IN THE SYSTEM OF PUBLIC SAFETY AND ORDER OF THE REPUBLIC OF POLAND Wojciech Lis1 ABSTRACT Man to function normally, it needs the appropriate conditions and confidence of security. This is the state role to guarantee the safety and public order. Protecting public safety and order is one of the oldest public task implemented by the state, binds tightly to its main function governance. The essential role of the state authorities responsible for protecting the security and public order plays police, which is part of the administrative structure of the state. Key words: police, public safety, public order, Poland To function normally, people need adequate conditions and the confidence that there is no danger. This confidence is to be guaranteed by the state, which, together with the entire apparatus of power, takes measures to ensure public safety and order for anyone who is on its territory. The burden associated with the execution of these tasks primarily rests with security and public order authorities, among which the Police occupies a special position. It would be difficult to imagine a modern state without a properly organized and well-functioning Police, which the legislature has given a general right to use coercion to ensure respect for all legal norms and whose principal objective is to respond to individual and group conflicts arising from unlawful conduct. A comprehensive regulation of the organization and functioning of the Police is provided in the Act of 6 April 1990 on the Police2. In accordance with the provisions of the act, the Police is a uniformed and armed formation in the service of the public, designated to the protection of people's safety and the maintenance of public security and order. "Such a legal definition of the Police points to the nature and the purpose of its activities, which is confirmed by the tasks assigned to it, which come down to exercising supervision over the observance of law, prosecuting offenders, ensuring protection of property and assistance in emergency situations" (Lis, 2013, p. 82). The definition of the Police indicates also the nature of its activities, which is confirmed by tasks imposed on it, referred to as the primary ones, defined in article 1 (2) of the Police Act, which include the following: 1 Wojciech Lis, PhD., The John Paul II Catholic University of Lublin in Lublin, Al. Racławickie 14, 20-950 Lublin, Poland, [email protected]. 2 The Act of 6 April 1990 on the Police, unified text Dz. U. 2011, No 287, item 1687 as amended (hereafter: Police Act) 650 1. the protection of life and health of people and property against unlawful attacks that violate these goods; 2. the protection of public order and safety, including the provision of peace in public places and public means of transport and municipal transport, traffic on roads and water for public use; 3. initiating and organizing activities aimed at preventing crimes and offences and criminal phenomena and cooperating in this area with state agencies, local authorities and social organizations; 4. detecting crimes and offences and prosecuting perpetrators; 5. supervision of specialized armed security formations to the extent specified in separate regulations; 6. monitoring compliance with regulations and administrative provisions relating to public services or in public places; 7. cooperation with police forces in other countries and their international organizations, as well as with institutions and bodies of the European Union on the basis of international agreements and other regulations; 8. collection, processing and transmission of criminal information; 9. holding databases with information collected by competent authorities concerning people's fingerprints, unidentified fingerprints from crime scenes and the results of analysis of the deoxyribonucleic acid (DNA). The Act on the Police does not, however, include a comprehensive catalogue of its activities, many of which are the result of other laws and they also come from the provisions of the European Union law, international treaties and agreements. The Police also performs operations on the order of courts, public prosecutors, bodies of state administration and local government to the extent to which this obligation was determined in separate acts. Such a catalogue of the primary tasks of the Police confirms its focus on its mission – ensure the protection of the security of people and to maintain public order and safety. This general nature of the Police competence to handle such a wide range of issues enables citizens to come to just one institution, in fact, with essentially every case, the more that a citizen has no obligation to be familiar with a relatively complex structure of bodies for the protection of public safety and order. (Pieprzny, 2003, p. 211) The Police, as well as any paramilitary organization, is of a centralized character and is based on the principle of a hierarchical chain of command. It is headed by the Police Commander in Chief, who subordinate to the minister responsible for internal affairs, which is a central organ of government, competent in matters of the protection of human security and the maintenance of public safety and order. The Police Commander in Chief is appointed and dismissed by the Prime Minister at the request of the minister responsible for internal affairs. The jurisdiction of the Police Commander in Chief as an organ of central government covers the entire country, which is confirmed by Article 5 651 (2) Police Act, stating that the Police Commander in Chief is the superior of all police officers. This means that it is the highest position in the hierarchical structure of the Police. A consequence of the Police Commander in Chief being assigned this status is their exclusive right to determine: 1. detailed rules for the organization and scope of activity of the headquarters, police stations and other organizational units of the Police; 2. methods and forms of the performance of the tasks of various police forces, to the extent not covered by other regulations issued under the act; 3. professional training programs for police officers; 4. the scope and detailed conditions and rules for procedures of conducting physical fitness assessments of police officers; 5. detailed rules for the training of animals used for implementing police tasks, as well as the standards of their sustenance; 6. detailed health and safety conditions of service, after consultation with the National Labour Inspectorate; 7. the rules of professional conduct of police officers, after consultation with the trade unions of the police officers; 8. the organization, the material and local scope of action and interaction rules of the Central Investigation Bureau of the Police with other organizational units of the Police. Besides, the Police Commander in Chief may establish and liquidate training centres and police schools. Pursuant to article 29 paragraph 1 point 1 of the Act of 4 September 1997 on government administration3 the issues of the protection of public safety and order are in the scope of internal affairs, which is headed by the minister responsible for internal affairs. Thus, the minister exercises oversight of the activities of the Police and other law enforcement and public security agencies. In terms of the department headed by the minister, he or she implements the policy of the Council of Ministers and coordinates its implementation for government bodies, offices and agencies, which are subject to him or her or are supervised by him or her. In addition, pursuant to article 29 point 2 Gov.Dept., the minister responsible for internal affairs is authorized to obtain from all the supervised authorities and bodies, dependent or subordinate to the minister, information obtained by them which may be of importance to the security of the state and then he or she immediately forwards such information to the President of the Republic of Poland and to the Prime Minister. 3 The Act of 4 September 1997 on government departments, consolidated text Dz. U. 2013, item 743 as amended (hereafter: Gov.Dept.) 652 Additionally, the minister responsible for internal affairs, in accordance with the provisions of the Act of 8 August 1996 on the Council of Ministers 4, directs, monitors and controls activities of subordinate bodies, offices and units, and in particular creates and removes organizational units and appoints and dismisses their heads and monitors and controls the activities of authorities and bodies in relation to which he or she has supervisory powers on the basis of the act (article 34). In order to adapt to the policy established by the Council of Ministers, the principles and guidelines for action of subordinate or supervised central government administration bodies, other agencies or entities having no legal personality, he or she can issue to the heads of central offices and other offices and business units managers binding guidelines and commands which, however, may not be connected with decisions on the merits of a case settled by an administrative decision (article 34a). The minister responsible for internal affairs is a member of a collegial body, which is the Council of Ministers, which consists of the Prime Minister and ministers (article 147 (1) of the Constitution of Poland5). The political role and responsibilities of the Council of Ministers are set out in article 146 of the Constitution, which in paragraph 1 states that the Council of Ministers shall conduct internal and foreign policy of the Polish Republic. Hence, the Constitution by entrusting to the Council of Ministers the conduct of internal and external policies of the Republic of Poland, not only acknowledges its fundamental and essential role in the exercise of the executive power, but also its primary responsibility for the state of public affairs as a consequence of the state policy. (Dudek, 2012, p. 201) The Constitution of Poland is not confined only to these general statements, providing in article 146 (4) specific responsibilities of the Council of Ministers, which include in particular: ensuring compliance with laws, regulations, coordinating and controlling bodies of government administration, safeguarding interests of the State Treasury, the adoption of state budget drafts, directing execution of the state budget and adopting the state closing accounts and reports on the implementation of budget, managing the provision of internal security of the state and public order, security outside the state, the general management of relations with other countries and international organizations, international agreements which require ratification and approval and termination of other international agreements, the general management of the state and defence and determining each year the number of citizens who are in active military service, determining the organization and mode of their work. The list is, of course, of an illustrative nature, it is limited only to the most common activity areas reserved for the Council of Ministers. 4 The Law of 8 August 1996 on the Council of Ministers, unified text Dz. U. 2012, item 392 as amended 5 The Constitution of the Republic of Poland of 2 April 1997, Dz. U. 1997, No 78, item 483 as amended 653 They show that the Council of Ministers is responsible for all public affairs and social relations within the state organization. The subordination of the Police Commander in Chief to the minister responsible for internal affairs is manifested both in terms of operation and personnel. Operational supervision is associated with the aforementioned right to issue to the heads of central offices, and therefore also to the Police Commander in Chief, and the heads of other offices and agencies, binding guidelines and instructions in order to follow policies established by the Council of Ministers, the principles and directions of subordinate or supervised central government authorities, other government departments or organizational units without legal personality. Personal supervision, on the other hand, means initiating procedures for appointing and dismissing the Police Commander in Chief. The Minister for Internal Affairs is the only entity entitled to submit to the Prime Minister a proposal for the appointment and removal of the Police Commander in Chief, which can done at any time and for any reason. The subordination of the Police Commander in Chief to the minister competent for internal affairs is also expressed by provisions concerning the appointment of the deputies and the provisional appointment of the Police Commander in Chief in the event of a vacancy of that position. Deputies of the Police Commander in Chief, including the First Deputy, are appointed and dismissed by the Minister for Internal Affairs at the request of the Police Commander in Chief (article 5 (4) Police Act). When the position of the Police Commander in Chief is vacant, the Minister for Internal Affairs, until a new commander has been appointed, delegates the duties of the Police Commander in Chief, for a period of not more than 3 months, to one of the deputies (article 5 (5) Police Act). Similarly, in the event of temporary inability to exercise the functions of the Police Commander in Chief, the minister responsible for internal affairs, until the hitherto Commander in Chief's inability ceases to exist, but for no longer than six months, delegates the duties of the Police Commander in Chief to one of the deputies ( article 5 (6) Police Act). At the local level, the Police is part of the unified government administration and at the same time it is linked with local government administration. "Consolidation is the opposite of department specialization and is a unification of forces and means of public administration dealing with different matters into a single entity in a given territory, and therefore means close cooperation of its units connected by a single entity - the superior. This concept has thus been introduced into the legal language, next to the known and used terms: management and supervision" (Zimmermann, 2008, p. 138). In accordance with the provisions of article 6 (1) Police Act, government administration bodies in voivodships, or provinces, in matters of human safety and the maintenance of public security and order are: 1) the voivode, or head of the province, with the commander of the voivodeship police acting on his behalf or the commander of the voivodeship police acting on their own behalf 654 concerning: a) the performance of operational intelligence, investigation and prosecution of activities related to offences, b) the issuance of individual administrative acts, if the law so provides; 2) the commander of poviat (municipal) Police; 3) the commander of a police station. The territorial scope of activity of the voivodeship chief commander of the Police and poviat (municipal) Police commander reflects the primary administrative division of the state. The only exception is the city of Warsaw and the surrounding counties: Grodzisk Mazowiecki, Legionów, Mińsk, Nowy Dwór, Otwock, Piaseczno, Pruszków, West Warsaw and Wołomin, which have been excluded from the territorial Police Commander in Chief of the Masovian Voivodeship (article 6 (3) Police Act). Special arrangements in relation to this area are the result of the City of Warsaw serving as the capital of the state. In the area of the City of Warsaw and surrounding counties, the tasks and competences corresponding to the tasks and powers of voivodeship Police commander in chief are performed by the Capital Police Commander. Whereas in the Warsaw area, the tasks and responsibilities corresponding to the tasks and powers of the Police chief commanders of counties (municipalities) are performed by appropriate territorial commanders of the District Police. The voivodeship chief commander of the Police is appointed and dismissed by the minister responsible for internal affairs at the request of the Police Commander in Chief, submitted after consultation with the voivode. The Capital Police Commander is appointed and dismissed by the Minister for Internal Affairs at the request of the Police Commander in Chief, after consultation and with the opinion of the Mayor of Warsaw. The consultation is preceded by the submission of an application for the appointment or dismissal of commanders. The right to express their opinion allows local government authorities to familiarize with the candidate and to take a position, which is / should be in line with the interests of the residents of the local government. The contents of the opinion of the Voivode of the Mazovian Voivodeship and the Mayor of Warsaw on the appointment or dismissal of the voivodeship commander or the capital commander is not prejudging. Lack of opinion does not withhold the decision about the appointment or dismissal of the commander. In the absence of an opinion within 14 days of the request to that effect, the minister responsible for internal affairs, at the request of the Police Commander in Chief, may authoritatively appoint the Voivodeship Commander in Chief or the Capital Police Commander. Unlike voivodeship Police commanders in chief, who are united under the authority of the government authority - the voivode, poviat (municipal) commanders are united under the authority of the local government authority at the poviat level - the starost (the mayor). The Poviat (municipal) Police Commander is appointed and dismissed by the voivodeship Police commander in chief, after consulting the starost. In Warsaw, however, district Police Commander in Chief, equivalent to poviat (municipal) commanders, is 655 appointed and dismissed by the Capital Police Commander, after consultation with the Mayor of Warsaw. As in the case of the voivodeship commander in chief and of the Capital Police Commander, lack of opinion within 14 days of the request to that effect, authorizes the Minister of Internal Affairs to make decisions on their own. The lowest-rank body competent in matters of government protection of people's safety and the maintenance of the security and public order is the commander of the police station, who is appointed and dismissed by the poviat (municipal) commander of the Police after consultation of the territorially competent head of commune (mayor of town or city) or heads of communes. Such obtaining of opinions does not apply to the commander of a specialist police station. It should be noted, however, that the commander of a police station is not the head of the unified service under the authority of the head of the poviat, because the jurisdiction of the commander of a police station is limited only to the commune, and no separate unified services have been created for municipal self-government within the administrative unit of government. In the area of the City of Warsaw, police station commander is appointed and dismissed by the district head of the Police, after consulting the Mayor of Warsaw. In the absence of an opinion, the poviat (municipal) commander of the Police may appoint a commander of the police station after 14 days from the date of the request for an opinion; while the district commander of the Police can appoint a commander of the police station after 21 days of the request for an opinion. Voivodeship and poviat (municipal) commanders of the Police are heads of services unified under the authority of the governor and the head of the poviat, respectively, and at the same time government authorities competent for the protection of the safety of persons and the maintenance of public order and security in the area of their competence (Babiński, 2008). The supervision of the voivode the starost is, however, only of an organization character. Despite the fact that neither the voivode nor the starost are official superiors of the voivodeship chief commander of the Police and poviat Police commander, respectively, however, within their competence they can issue commands that the Police commanders indicated above shall treat as official orders (Babiński, 2008). Such commands constitute a categorical call for a specific action, without specifying the ways and means of their implementation, and therefore are referred to as objective setting orders. The basis for issuing this type of command is the duty of the voivode to direct the activities of all organs of government and local government operating in the region for the prevention of danger to life, health or property and threats to the environment, national security and public order, the protection of civil rights, as well as the prevention of natural disasters and other extraordinary risks, combat and eradicate the consequences, under the terms of separate acts, under article 22 (2) in conjunction with article 25 (1) of the Act of 23 January 2009 on the voivode and 656 government administration in voivodeships6. It should be emphasized that the voivode's orders may not apply to decisions on the merits settled by an administrative decision, operational intelligence, investigation and prosecution of activities related to the offences. In this context, it is impossible to ignore the competence of the head of poviat, and even the head of commune, the mayor of town or city, on the authority to issue instructions in cases of direct security threats, with a request to undertake operations to eliminate the threat. The authorities listed here have the right to request the relevant commander of the Police to restore the status in accordance with law or to take steps to prevent the infringement of law, as well as efforts to eliminate the threat to public safety and order. Such requests must not, however, apply to operational intelligence, investigation and prosecution of activities related to the offences. Such a request may not also apply to the specific business activities or specify how to perform the task by the Police (article 11 (1) and (2) Police Act). The fact of Police operating in the structure of unified government administration is connected with the responsibility for the results of administration work at a given level of administrative division of the state, which at the level a voivodeship is the responsibility of the voivode, on a poviat level - the starost (Opaliński – Szustakiewicz, 2013). The place of Police in the system of public administration performing tasks connected with safety and public order is also indicated by the method of its financing. Costs related to the Police are covered by the state budget (article 13 Police Act). One of these costs is to fund police officers’ posts, which translates to the Budget determining the number of positions in the Police which are paid by the state. In conclusion, it should be noted that police authorities are included in the structure of public administration and form an integral part thereof. Because of the subordination of the Police Commander in Chief, who is the superior of all police officers, to the minister competent for internal affairs – a member of the Council of Ministers, it is clear that the Police falls within executive bodies. There is also no doubt that, since the police serves the society, it is assigned the tasks that should be carried out for the common good and respect for freedom and human rights, which, after all, it is supposed to protect. Thus, the prohibition to use the Police by those in power to realize the interests of a political party and to eliminate the opposition. The fact that the Police is a force serving society means, therefore, that it cannot work against society, but for its good and on his behalf. Otherwise, it exceeds the principle of legality, which requires it to act on the basis of and within the limits of the law (which requires it to serve the public), in which way it loses its legitimacy to act, and more importantly, loses 6 The Act of 23 January 2009 on the province governor and government administration in Dz. U. 2009, No. 31, item 206 as amended 657 public confidence. In a democratic state of law it is the legal norms that define the tasks, powers and procedures of the Police, while circling the permitted limits of its activity. The principle of legality, on the one hand, therefore defines the space of activities of public authorities, on the other hand, it is a guarantee of civil liberties and protects the individual against the omnipotence of the state. References: BABIŃSKI, A. 2008. Umiejscowienie Policji w strukturze administracji publicznej. In SZYMANIAK, A. - CIEPIELA, W. (eds.) Policja w Polsce. Stan obecny i perspektywy. Volume I. Poznań, 2008. DUDEK D. 2012. Organy władzy wykonawczej i administracja rządowa. In DUDEK, D. - HUSAK, Z. - KOWALSKI, G. – LIS, W. (eds.) Konstytucyjny system organów państwa, Warszawa, 2012. LIS, W. 2013. Publiczny sektor ochrony bezpieczeństwa i porządku publicznego. In LIS, W. (ed.) Bezpieczeństwo państwa. Zagadnienia podstawowe. Lublin, 2013. OPALIŃSKI, B. - SZUSTAKIEWICZ, P. 2013. Policja. Studium administracyjnoprawne. Warszawa, 2013. PIEPRZNY, S. 2003. Policja w systemie organów bezpieczeństwa i porządku publicznego. In URA, E. (ed.) Bezpieczeństwo i porządek publiczny – historia, teoria, praktyka. Konferencja naukowa Hadle Szklarskie, 26 września 2003 r. Rzeszów, 2003. The Act of 23 January 2009 on the province governor and government administration in Dz. U. 2009, No. 31, item 206 as amended The Act of 4 September 1997 on government departments, consolidated text Dz. U. 2013, item 743 as amended The Act of 6 April 1990 on the Police, unified text Dz. U. 2011, No 287, item 1687 as amended The Constitution of the Republic of Poland of 2 April 1997, Dz. U. 1997, No 78, item 483 as amended The Law of 8 August 1996 on the Council of Ministers, unified text Dz. U. 2012, item 392 as amended ZIMMERMANN, J. 2008. Prawo administracyjne. Warszawa, 2008. 658 POJETÍ BEZPEČNOSTNÍCH HROZEB NA STRATEGICKÉ A OPERAČNÍ ÚROVNI A JEJICH VZTAH K OCHRANĚ SPECIALISTŮ CHEMICKÉHO VOJSKA ARMÁDY ČESKÉ REPUBLIKY PERCEPTION OF SECURITY THREATS ON THE STRATEGICAL AND OPERATIONAL LEVEL AND THEIR RELATIONSHIP TO THE CZECH ARMED FORCES CHEMICAL CORPS SPECIALISTS´ PROTECTION Pavel Otřísal1 – Stanislav Florus2 ABSTRACT Security threats of controlled and uncontrolled use of the weapons of mass destructin are in the 21st century in an interest of several Security communities such as NATO or Europian Union. The Czech Armed Forces Chemical Corps specialists have to keep a lot of regulations, which are elaborated not only on the strategic and also operational level of command. The main aim is to introduce the perceptaion of security on the strategical and operational level and their relation to thee Czech Armed Forces. Within fulfillment of their activities they have to respect a lot of problematic items, which can influence the success of the mission. At the same time, the article is dedicated to deal with some aspects of determination of isolative protection in all types of operations in common relationship with valid documents. Key words: Isolative protection, security threats, weapons of mass destruction, toxic industrial chemicals Hrozby související s kontrolovaným i nekontrolovaným použitím zbraní hromadného ničení (ZHN) ve všech částech světa nadále zajímají bezpečnostní komunitu Severoatlantické aliance (dále jen „NATOˮ) i Evropské unie (EU). Stejně tak jsou v popředí zájmu i důsledky vedení ozbrojených konfliktů v zemích s odlišně vyvinutou průmyslovou infrastrukturou. Právě v takovýchto zemích mohou sehrávat velmi významnou úlohu i havárie (destrukce) zařízení infrastruktury určitého území spojené s únikem průmyslových chemických látek (PCHL) do okolí v množství, které vážně ohrožuje osoby nebo životní prostředí (NN 30,0101, Ministerstvo obrany, 2009). Všechny tyto velmi závažné Pavel Otřísal, Ing., Ph.D., MBA, vedoucí oddělení CHV a TER, Ústav ochrany proti ZHN, Univerzity obrany ve Vyškově, Sídliště V. Nejedlého, 68201 Vyškov, Česká republika, [email protected]. 2 Stanislav Florus, doc. Ing., CSc., zástupce ředitele, Ústav ochrany proti ZHN, Univerzity obrany ve Vyškově, Sídliště V. Nejedlého, 68201 Vyškov, Česká republika, [email protected]. 1 659 skutečnosti jsou navíc umocňovány i trvalou existencí hrozby tak zvaného CBRN (Chemical, Biological, Radiological and Nuclear) terorismu (Štěpánek, Otřísal, 2010; Zubay, 2005). Aktivity, které jsou v souvislosti s existencí této bezpečnostní hrozby vyvíjeny, se stávají v určitých časových periodách náplní zpráv sdělovacích prostředků a námětem pro činnost bezpečnostních orgánů NATO a EU. Cohen (1999) a Tucker (2000) ve svých pracích nepřímo zmiňují stálou hrozbu použití ZHN, možnost kontaktu s PCHL uniklých po haváriích (destrukcích) zařízení průmyslové infrastruktury a aktivity spojené se CBRN terorismem. Z jejich díla vyplývá, že tato hrozba sehrává velmi důležitou úlohu při zabezpečení kvalitní individuální ochrany specialistů CHV AČR působících ve všech typech vojenských operací. Výzkum a následné zkvalitňování prostředků individuální ochrany (PIO) určených k zabezpečení izolační ochrany specialistů chemického vojska (CHV) Armády České republiky (AČR) musí být nadále považováno za stálou výzvu, jejíž naplnění musí být realizováno nejen v souladu s aktuálními požadavky nasazených sil, ale i v souladu s požadavky definovanými bezpečnostními i strategickými dokumenty České republiky (ČR) s respektováním jejich vymezení. Specialisté CHV AČR při plnění odborných úkolů používají izolační prostředky ochrany povrchu těla. Ty je možné vymezit tak, že se řadí mezi speciální PIO zhotovené z materiálů, jejichž základní vlastností je nepropustnost (hermetičnost) plynů a do jisté míry i kapalin a schopnost zabezpečení izolační ochrany prostřednictvím vnějších faktorů, např. vytvářením přetlaku uvnitř ochranného prostředku. Tyto prostředky poskytují ochranu pokožky před zasažením kapalnými bojovými chemickými látkami (BCHL), bojovými biologickými látkami (BBL), biologickými aerosoly, chemickými látkami a proti přímému kontaktu povrchu těla s radioaktivním prachem a zápalnými látkami. Zhotovují se z izolačních ochranných materiálů, jejichž základními charakteristikami jsou rezistenční doba (RD), odolnost proti ohni a světelnému a tepelnému záření, doba bezpečné práce v závislosti na povětrnostních a dalších podmínkách a hmotnost oděvu. Tyto prostředky se přidělují příslušníkům jednotek (útvarů) CHV AČR a používají se podle nařízení velitelů těchto jednotek (útvarů) při plnění speciálních úkolů. Jedním z nejvýznamnějších dokumentů, který definuje bezpečnostní hrozby a z něhož vychází i jejich vnímání ústředními orgány státní správy, kterými jsou zejména ministerstvo zahraničních věcí, obrany a vnitra, je tzv. evropská bezpečnostní strategie a souhrnná politická směrnice NATO schválená na konci roku 2005, oficiálně přijata v roce 2006. Touto problematikou se ale zabývají i další významné dokumenty NATO, případně Organizace pro bezpečnost a spolupráci v Evropě (OBSE). Mezi nejdůležitější dokumenty aplikující výstupy bezpečnostních dokumentů NATO a OBSE a zabývajících se bezpečnostní a vojenskou politikou ČR, patří: - Bezpečnostní strategie České republiky, 2011; 660 - Vojenská strategie České republiky, 2008; - Obranná strategie České republiky, 2012 (nahrazuje Vojenskou strategii ČR z roku 2008); - Dlouhodobá vize rezortu Ministerstva obrany; - Bílá kniha o obraně. Minulá Bezpečnostní strategie ČR (2003) považovala za strategickou hrozbu globální teroristické aktivity ve spojení se šířením ZHN a jejich nosičů a zdůrazňovala „privatizaci“ zdrojů hrozeb. Bezpečnost pojímala komplexně od zajištění na úrovni jednotlivého občana až po úroveň celostátní. V dokumentu bylo zdůrazněno, že vláda nemůže připustit, aby bezprostřední a identifikovaná hrozba použití ZHN a průmyslových nebezpečných látek (PNL) přerostla např. v teroristický útok s katastrofálními následky. Tento významný bezpečnostní dokument zároveň charakterizoval bezpečnostní prostředí, které již může být v některých detailech vnímáno, vzhledem k relativnímu „stáří“ dokumentu, poněkud odlišně. Bylo uvedeno, že Organizace spojených národů (OSN) neplní svoji stabilizační úlohu, a tudíž není na dnešní výzvy plně připravena. Dále se zde uvádělo, že rozhodnutí přijatá na Pražském summitu v listopadu 2002 potvrzují platnost původního poslání NATO a to vzhledem ke vnímání kolektivní obrany, k adaptaci NATO na nové milníky při vnímání nových hrozeb (terorismu a šíření ZHN apod.) (Štěpánek, Otřísal, 2010; Štěpánek, Otřísal, 2011). Ve vztahu k prosazování bezpečnostních zájmů ČR lze uvést, že pokud selže prevence a úsilí o mírové řešení situací ohrožujících nebo porušujících mezinárodní mír a bezpečnost zejména v souvislosti s hrozbou teroristických útoků a šíření ZHN, tak se ČR se připojí k donucovacím prostředkům včetně použití síly v souladu s aliančními či unijními závazky a v souladu s principy Charty OSN. Česká republika se bude nadále zasazovat o prohlubování a přispívat k zefektivňování procesů a mechanismů odzbrojení, kontroly zbrojení, nešíření ZHN, obchodování s vojenským materiálem, radioaktivním materiálem, zbožím a technologiemi dvojího užití a zbraněmi. Bude důrazně podporovat přijetí nových opatření v souvislosti s bojem proti terorismu a to i přesto, že strach z terorismu se snižuje. Ozbrojené síly (OS) ČR se budou nadále specializovat zejména na výstavbu jednotek (útvarů) a na zvyšování jejich schopností v oblasti ochrany před účinky ZHN, v níž v rámci NATO ČR plní již nyní vedoucí roli. ČR trvale chápe svou specializaci jako efektivní řešení nedostatku obranných zdrojů a současně jako příležitost k rozvoji oborů, v nichž má zájem o dosažení a udržení špičkové úrovně. V současné době platná Bezpečnostní strategie České republiky (2011) uvádí, že významnou roli při zajišťování bezpečnostních zájmů ČR sehrává diplomatická služba, a to zejména prostřednictvím rozvíjení dobrých 661 bilaterálních vztahů a spolupráce a působení v mezinárodních organizacích se zaměřením na sběr informací, předcházení krizím a stabilizování krizových oblastí, podporu transformačních a demokratizačních procesů a na spolupráci v boji proti terorismu a nešíření ZHN. Jsou stále zaznamenávány aktivity spojené s významným růstem vojenských kapacit vybraných států včetně ZHN a jejich nosičů, rostoucí poptávkou po klíčových surovinách, aktivitou na finančních trzích, soupeřením o vliv ve strategických oblastech a agresivnějším prosazováním jejich politických ambic na mezinárodních fórech. Trvale platným faktem je to, že někteří státní i nestátní aktéři usilují otevřeně či skrytě o získání tohoto, vysoce nebezpečného typu zbraní. Šíření těchto prostředků může mít závažné důsledky pro bezpečnost v euroatlantickém prostoru. Je proklamováno, že ČR se nadále bude zasazovat o prohlubování a zefektivňování procesů a mechanismů odzbrojení, kontroly zbrojení, k čemuž přispívají některá specifická pracoviště, mezi něž například patří Ústav ochrany proti ZHN Univerzity obrany. Toto pracoviště se zasazuje o rozvoj specializace OS na oblast ochrany proti ZHN. Vojenská strategie ČR (2008) byla ve své době výchozím dokumentem pro výstavbu a použití OS ČR. Rozpracovala principy obranné politiky, definované v Bezpečnostní strategii ČR. Představuje soubor základních principů zajišťování obrany ČR a zásad výstavby a použití OS ČR (Doktrína AČR, 2004). Poslední vydání Vojenské strategie bylo realizováno v roce 2008. Dokument tohoto znění byl v pořadí již čtvrtým v novodobé historii ČR. První z nich byla vydána v roce 1997 (v té době ovšem ještě pod názvem „Národní obranná strategie ČR“), druhá v roce 1999, třetí potom v roce 2002 a předposlední v roce 2004. Ve všech uvedených strategiích byly uváděné hrozby zmiňovány, avšak v různém rozsahu a intenzitě. Byly rozpracovány všeobecné zásady ochrany proti účinkům ZHN, zejména v oblasti zvyšování trvalé připravenosti jednotek, útvarů a svazků čelit hrozbám, souvisejícím s jejich použitím. Již v té době tedy bylo zdůrazňováno, že všechny jednotky, útvary a svazky musí mít schopnost účinné ochrany proti účinkům ZHN. Z takto publikovaného znění vyplývá, že uvedená ustanovení jsou plně aplikovatelná i pro jednotky a útvary CHV AČR, které jsou ve své činnosti odpovědni za odstraňování následků vzniklých po výše zmiňovaných krizích. Za zmínku stojí, že ve Vojenské strategii ČR z roku 2002 (zpracovávané v období po teroristických útocích na „newyorská dvojčata“) je již evidentní tendence směřování k ochraně proti účinkům ZHN, a to zejména ve vztahu k teroristickým a odzbrojovacím aktivitám. Tyto tendence se objevují prakticky ve stejném pojetí i ve strategiích následujících. Jejich pořadí se částečně mění, nicméně důraz, položený na hrozbu možného zneužití ZHN a PNL, je v ní patrný. Stálou aktuálnost těchto ustanovení potvrdily události v Sýrii v roce 2013, při kterých se opět ukázala reálnost hrozby zneužití chemických zbraní teroristickými skupinami. 662 Obranná strategie České republiky ze září roku 2012 představuje záměr vlády ČR k zajištění obrany ČR v tomto desetiletí. Je v ní rovněž patrný posun ve vnímání bezpečnostních hrozeb. Není v ní totiž zmiňován terorismus ani v jedné z jeho podob. V oblastech týkajících se ochrany proti ZHN zmiňuje nutnost rozvoje specializace sil v oblastech s vyšší přidanou hodnotou, jako jsou například již zmíněné otázky týkající se ochrany proti ZHN. Je však velmi intenzívně zmiňována nutnost trvalé připravenosti na vojenské operace určené k reakci na náhlé a nepředvídané události, mezi něž mohou patřit např. pandemie, pohromy přírodního či antropogenního původu apod. V rámci těchto operací OS ČR mohou podpořit civilní orgány na území státu v rámci Integrovaného záchranného systému (IZS) ČR, a to zejména při zvládání následků rozsáhlých živelních pohrom, průmyslových nebo ekologických havárií. Aby byly specialisté CHV AČR schopni naplnit požadované schopnosti, tak musí být vybaveni takovými PIO, které jim zabezpečí maximální ochranu jejich zdraví před účinky toxických látek (Otřísal, Florus, 2013). Dlouhodobá vize rezortu Ministerstva obrany je dokumentem, který by měl být vnímán všemi vojenskými profesionály, ale i ostatními příslušníky rezortu MO, jako plánovací dokument „nejvyššího řádu“. Je zpracována jako dokument s relativně dlouhodobým výhledem, který je chápán v rozmezí 20 let. Nutno říci, že jeho vydání bylo dlouhodobě a s velkými nadějemi očekáváno a v závěru roku 2008 ve vztahu k veřejnosti konečně naplněno. Vize rozpracovala do té doby platné výše zmíněné dokumenty (strategie) a je nutno ji vnímat jako základní podklad pro zpracování následných plánovacích dokumentů, strategií výstavby a použití druhů vojsk a služeb a, v neposlední řadě, také pro plánování nákladů a výdajů na obranu. Pro rozvoj schopností CHV AČR se stala zcela zásadním dokumentem Strategie ochrany proti zbraním hromadného ničení rezortu MO, který byl v roce 2007 schválen ministryní obrany Vlastou Parkanovu (Ministerstvo obrany, 2007). Ochrana proti chemickým, biologickým, radiologickým a jaderným zbraním nebo proti účinkům PNL uvolněných při průmyslových haváriích, přírodních katastrofách nebo možných teroristických útocích má, z hlediska aktuálního stavu i předpokládaného vývoje bezpečnostní situace, mimořádný význam jak v rámci zajišťování obrany teritoria ČR, tak při působení OS ČR v zahraničních operacích. Při definici hrozeb vychází ze souhrnné politické směrnice a z poslední strategické koncepce NATO. Strategie ochrany proti ZHN se při definici hrozeb odvolává na základní alianční dokument řešící předmětnou problematiku. Strategie jej plně respektuje, čímž dochází k přímému prolnutí specifikace bezpečnostních hrozeb souvisejících se ZHN a PNL uvedené ve strategických dokumentech NATO do národního prostředí a navíc dále do prostředí CHV AČR. Strategie ochrany proti ZHN obecně konstatuje, že existují tři zdroje možného ohrožení ZHN či PNL: - použití ZHN by přineslo strategický efekt jen při skutečně rozsáhlém a masovém nasazení, jehož přípravy by bylo velmi obtížné utajit. Přes 663 existenci mezinárodní Úmluvy o zákazu chemických zbraní však ve světě nadále existují značné kapacity k jejich výrobě a značné deklarované zásoby látek, které podléhají Úmluvě, ale které nebyly přes ustanovení Úmluvy dosud zlikvidovány. Doposud však nejsou indikace, že se některá současná armáda připravuje na masové použití chemických zbraní v rámci případného konfliktu a pravděpodobnost jejich použití je velmi nízká; - uvolnění PNL v důsledku havárie, přírodní katastrofy nebo teroristického útoku představuje reálnou potenciální hrozbu pro operující síly i obyvatelstvo, zejména ve vyspělých průmyslových zemích a na teritoriích, kde jsou dislokována zařízení zpracovávající nebo produkující PNL. Riziko jejich uvolnění se obecně týká zejména chemických a biologických průmyslových provozů, skladišť nebo laboratoří. Rozsáhlejší uvolnění PNL může kromě přímých účinků na postižené osoby vyvolat závažné sociální a ekonomické důsledky; - použití ZHN a PNL teroristy je v současné době považováno za největší globální bezpečnostní hrozbu. Použití ZHN a PNL teroristy je mimořádně závažné nebezpečí zejména pro civilní populaci. Přes relativně snadnou dostupnost nebo přípravu toxických a biologických prostředků je však jejich uchovávání, transport a použití zpravidla mimořádně komplikované a „teroristického efektu“ lze zpravidla dosáhnout mnohem snadněji použitím klasických trhavin. Jako relativně nejpravděpodobnější se jeví použití vysoce toxických látek s okamžitým účinkem. Harmon (2009) a Porterfield (2005) zneužití ZHN (PNL) teroristy hodnotí tak, že nelze vyloučit i použití nebezpečných radioaktivních nebo biologických látek, majících dlouhodobě skryté účinky. Strategie ochrany proti ZHN dále definuje úkoly, které je nutno plnit v rámci zvláštních opatření proti ZHN. V oblasti ochrany osob a materiálů před účinky ZHN či PNL stanovuje úkol zabezpečit rezort obrany odpovídajícími PIO v závislosti na plněných operačních úkolech. V oblasti odstraňování následků použití ZHN a vzniku průmyslových havárií je nutné zabezpečit AČR odpovídajícími prostředky ochrany osob schopnými odolávat i PCHL v kapalném stavu a mít schopnost napomáhat v rámci ČR vybudováním a udržováním sil a prostředků pro odstraňování následků. Rozvoj tedy bude nadále nutné směřovat k tomu, aby byly zdokonaleny schopnosti plnit úkoly operací v rámci IZS ČR při řešení krizových situací spojených s napadením ZHN, úniky PNL, rizikových biologických agens a toxinů a při výskytu závažných infekčních onemocnění, včetně výpomoci v rámci NATO v jeho zájmových teritoriích. V otázkách zaměření výzkumu bude nutno, z hlediska řešené problematiky, zvyšovat účinnost a dlouhodobou snesitelnost PIO a využitelnost prostředků kolektivní ochrany před působením radioaktivních 664 kontaminantů, vojensky významných toxických látek a bojových biologických prostředků včetně zavedení nových metod kontroly jejich funkce a spolehlivosti. Velmi očekávaným a nedávno velmi často zmiňovaných a diskutovaným dokumentem je Bílá kniha o obraně. Ta mezi hlavní zdroje hrozeb mimo jiné zařazuje i šíření ZHN a jejich nosičů, o kterých se Obranná strategie České republiky nezmiňuje. Ve své obecnosti pracuje prakticky se stejnými informacemi jako výše zmíněné bezpečnostní a strategické dokumenty, které však rozpracovává do větších podrobností. Tu lze spatřovat zejména v tom, že specializace ochrany proti ZHN se má prosazovat u všech jednotek a to již od stupně družstvo, jejichž PIO musí sehrávat zásadní ochrannou úlohu. Je důležité zmínit, že v tomto dokumentu CHV AČR našlo významnou podporu při naplňování schopností v rámci ochrany proti ZHN preferencí nákupu materiálu a techniky pro své jednotky a útvary. Tyto jednotky a útvary Bílá kniha o obraně zařazuje mezi jednotky, které v příštích pěti letech budou dosahovat vysokou přidanou hodnotu rámci této vysoce odborné specializace. Schopnost ochrany proti ZHN jako svou specializaci má být rozvíjena Centrem ochrany proti ZHN, Aliancí certifikované jako Joint CBRN Defence Centre of Excellence, s nímž má Ústav ochrany proti ZHN uzavřenou dohodu o spolupráci schválenou ředitelem centra a Rektorem-velitelem Univerzity obrany. Podle výše zmíněných dokumentů, které jsou seřazeny podle jisté logické návaznosti jednoho na druhý, lze konstatovat, že ZHN a PNL jsou stále podstatnou a závažnou hrozbou. Z hlediska řešené problematiky v této habilitační práci byly vyhodnoceny následující oblasti, které nejvýznamnějším způsobem determinují a v budoucnu ještě zásadně ovlivní vývojové tendence v oblasti chemického zabezpečení (CHZ), ochrany proti ZHN a také CHV AČR, které je určeno k plnění jejich nejsložitějších úkolů: - prevence a příprava na nepředvídatelné živelní, ekologické či průmyslové havárie a katastrofy, včetně prevence a přípravy na nepředvídatelný vznik a šíření nakažlivých smrtelných chorob. V této oblasti se CHV AČR může podílet na zabezpečování pitné a užitkové vody, dekontaminace civilních osob, budov, terénu apod. v postižených oblastech a to jak pro zasahující jednotky IZS ČR, tak i pro civilní obyvatelstvo a to vše s využitím svého speciálního vybavení; - terorismus, zejména ve vztahu k ZHN a PNL. Část specialistů CHV, především jednotky radiačního, chemického a biologického průzkumu, odběru a transportu vzorků, bude nutné připravit a vycvičit na plnění úkolu v tak zvaných EOD/IOD týmech při likvidaci munice a improvizovaných výbušných zařízení, plněných BCHL nebo jinými PNL. Významnou úlohu v tomto procesu sehraje vzájemná součinnost se ženijním vojskem AČR; - snižování rizika šíření ZHN a obchodu s materiálem, potencionálně využitelným k výrobě „špinavé bomby“ apod. V této oblasti lze podíl vybraných specialistů CHV AČR spatřovat při provádění odběru a 665 analýzy kontaminovaných (podezřelých) vzorků v rámci součinnosti s Policií ČR a základními složkami IZS ČR využitím laboratoří ve výbavě CHV AČR nebo dalších vojenských (civilních) zařízeních. Dále by mohli být specialisté CHV AČR využiti v rámci asistence při provádění kontrol neoprávněného obchodování (černého obchodu) v rámci prevence nárůstu organizovaného zločinu zaměřené na vyhledávání materiálu potencionálně využitelného k výrobě radiologické zbraně, jeho případné identifikace a stanovení ve spolupráci s Celní správou ČR a speciálními laboratořemi; - možnost použití ZHN na teritorium ČR teroristy nebo za války. Tato oblast bude vyžadovat výcvik a zdokonalení v opatřeních ochrany proti ZHN a CHZ, cílenou přípravu štábů a jednotek, udržování jejich součinnost a akceschopnosti při zásahu s orgány IZS ČR z hlediska zvyšování jejich připravenosti k odpovídající reakci na útoky teroristů nebo použití ZHN v průběhu válečného konfliktu, byť s velmi malou pravděpodobností; - vědecko-technický rozvoj CHV AČR. Ten se musí zaměřit na rozvíjení schopností k identifikaci nových druhů chemických zbraní, možností jejich dekontaminace, dozimetrické a chemické kontroly, odběru vzorků, zdokonalování prostředků individuální a kolektivní ochrany, budování schopnosti působit v integrovaném informačním prostředí NEC (Network Enabled Capabilities) apod.; - v oblasti zabezpečení přípravy velitelů, štábů a jednotek CHV AČR bude muset CHV AČR brát v úvahu řadu dalších dosud opomíjených úkolů a faktorů v návaznosti na ryze odbornou přípravu, zaměřenou na zvládnutí teorie a zásad vedení asymetrických operací, s důrazem na místo a úlohu CHV v nich, zásad psychologické přípravy ke zvýšení odolnosti při dlouhodobém nošení PIO (Gottvaldová, Znojilová, 2006; Pub-12-86-1, 2006). Zásadní roli při plánování a organizování výcviku bude muset sehrát organizace výcviku v plnění úkolů CHZ a zajišťování ochrany proti ZHN v městských aglomeracích, při minimalizaci škod na lidských životech a průmyslové infrastruktuře, včetně podílu na odstraňování následků použití ZHN a úniků PNL. Z uvedeného výčtu dokumentů a zejména z jejich částí, týkajících se hrozeb souvisejících s použitím ZHN a úniků PNL, je patrná evidentní snaha vlády ČR a následně rezortu obrany a velení CHV AČR působit v integrovaném informačním prostředí, snaha představitelů ministerstev zahraničních věcí neopomenout hrozby, týkající se jejich použití či spíše zneužití. Při studiu dokumentů jsem však zaznamenal jistý posun k postupnému vytlačování těchto hrozeb na „spodní“ místa uváděných výčtů a tím jakoby snižování jejich významu. Na druhou stranu ale patrně nelze očekávat, alespoň v blízké budoucnosti, jejich trvalé opomenutí. Jako příklad posunu ve vnímání hrozeb lze 666 uvést vyjádření vysokého představitele EU pro společnou zahraniční a bezpečnostní politiku (bývalého generálního tajemníka NATO) Javiera Solany, které pronesl těsně před zahájením předsednictví ČR EU. Doslova řekl: “The European Union needs to plan not only for the threats of terrorism and proliferation of weapons of mass destruction, but newly also for the threat of cyber attacks.” (Zapletalová, Zítková, 2007). Text lze volně přeložit jako „EU potřebuje být připravena nejenom na hrozby terorismu, ale také na hrozby kybernetických útoků”. Tato slova jsou v současné době stále v praxi potvrzována. Datum 11. září 2001 se stalo mezníkem ve vnímání konvenčního, ale i nekonvenčního terorismu. V té době se vzedmula vlna apokalyptických úvah o hrozbě CBRN terorismu (Eichler, 2006, s. 174-176). Velmi rozsáhle se ve světě, ale především v USA diskutuje o tom, že al-Ká’ida nebo jiná teroristická síť by mohla použít ZHN. Tyto diskuze jsou bezesporu velmi znepokojivé a alarmující, protože se týkají velmi vážného bezpečnostního problému zahrnujícího široké spektrum toxických látek v podobě především BCHL či PCHL. Na druhou stranu je nutné dodat, že strach veřejnosti z mezinárodního terorismu klesl od roku 2001 z 82,4 % na 64,0 % v roce 2011. Velmi podobné údaje jsou zaznamenány i v případě útoku či použití biologických zbraní. Janošec (2012) k této problematice dodává, že: „Tento pokles lze do určité míry také vykládat jako úspěch zapojení České republiky do boje proti terorismu.“ I přes poměrně významný pokles vnímání hrozby terorismu je nutné si uvědomit, že potenciální teroristé vychází především z domněnek, obav a předpokládaných dramatických důsledků, které mohou, ale také nemusí být prakticky naplněny. Tyto úvahy mají zajisté svůj racionální základ a to především při hodnocení dopadů teroristických aktivit na civilní, tedy nechráněné anebo pouze improvizovaně chráněné a nedostatečně poučené obyvatelstvo. Specialisté CHV AČR jsou však vybavováni a připravování k plnění úkolů v místech kontaminovaných BCHL či PCHL v nejrůznějších koncentracích a ve všech reálně se vyskytujících skupenstvích. Je tedy otázkou znalosti konkrétních okolnostních charakteristik používaných bariérových materiálů a schopnosti velitelů a štábů adekvátně reagovat na potřeby střídání sil CHV AČR a zabezpečení obnovení jejich bojeschopnosti. Znalosti konkrétních dob ochranného působení musejí být dále podloženy znalostmi fyzikálně chemických a toxikologických vlastností toxických látek, které mohou být z objektů průmyslové infrastruktury na daném teritoriu potencionálně uvolněny do životního prostředí. Jejich spektrum může být poměrně značné a z hlediska chemického složení velmi různorodé. 667 Literatúra: COHEN, W. 1999. Biological Weapons: Limiting the Threat. 1. vyd. Cambridge: Harvard University, 1999. 351 s. ISBN 0-262-62128-2. Čj. 735-51/2007/DP-3691. Strategie ochrany proti zbraním hromadného ničení rezortu MO. Praha 2007. 21 s. Doktrína Armády České republiky. 1. vyd. Vyškov: Správa doktrín ŘeVD, 2004. EICHLER, J. 2006. Mezinárodní bezpečnost na počátku 21. století. 1. vyd. Praha: Ministerstvo obrany České republiky - AVIS, 2006. 303 s. ISBN: 80-7278-023-5. GOTTVALDOVÁ, M., ZNOJILOVÁ, M. 2006. Obrana vojenského profesionála proti stresu. 1. vyd. Vyškov: Správa doktrín ŘeVD, 2006. 132. s. s. 64. HARMON,E. 2009. Chemical and Biological Weapons: Agents of War and Terror. 1. vyd. New York: Rosen Publishing Group, 2009. 64 s. ISBN 978-1-4358-5023-1. Kolektiv. 2012. Armáda České republiky: Symbol demokracie a státní suverenity 1993-2012. 1. vyd. Praha: Ministerstvo obrany České republiky - OKP, 2012. 205 s. ISBN: 978-80-7278-600-8. LENK, L. 2008. Dlouhodobá vize resortu Ministerstva obrany. A-report, 2008, roč. [neuvedeno], č. 20, str. I-XV. ISSN: 1211-801X. NN 30 0101. 2009. CHEMICKÉ VOJSKO: Názvoslovná norma. 3. vyd. Praha: Ministerstvo obrany, 2009. 222 s. s. 46. OTŘÍSAL, P.,FLORUS, S. 2013. Možnosti využití metody QCM detekce ke stanovení koncentrací toxických látek v závislosti na vyhodnocení odolnosti bariérových materiálů. Hygiena, 2013, roč. 58, č. 3, s. 125-129. ISSN 1802-6281. PORTERFIELD, J. 2005. Terrorism, Dirty Bombs and Weapons od Mass Destruction. 1. vyd. New York: Rosen Publishing Group, 2005. 64 s. ISBN 1-4042-0291-9. Pub-12-86-1 Psychologická služba v AČR. Vyškov: Správa doktrín ŘeVD, 2006. 46 s. ŠTĚPÁNEK, B., OTŘÍSAL, P. 2010. Politicko-strategické aspekty vzniku, výstavby a činnosti Joint CBRN Defence COE. In Zborník príspevkov zo VII. vedeckej konferencie doktorandov a mladých vedeckých pracovníkov s medzinárodnou účasťou „INTERPOLIS’10“. Bánská Bystrica: UMB, Fakulta politických vied a medzinárodných vzťahov, 2010. s. 84. ISBN 978-80-557-0155-4. ŠTĚPÁNEK, B., OTŘÍSAL, P. 2010. Repression against financing of CBRN terrorism. In Conference Proceedings „CBRNE Aspects in Defence Against Terrorism Conference - Memorial Volume“. Ostrava: SPBI – Sdružení požárního a bezpečnostního inženýrství, 2010. s. 23-26. ISBN 978-80-7385-088-3. ŠTĚPÁNEK, B.; OTŘÍSAL, P. 2011. Zásadní aspekty výstavby mezinárodních vojenských organizací Centres of Excellence v Severoatlantické alianci. In Sborník 6. ročníku doktorandské konference „Nové přístupy k zabezpečení obrany“. [CD-ROM]. Brno: Univerzita obrany, 2011. s. 1-6. ISBN 978-80-7231-775-2. TUCKER, J. 2000. Assessing Terrorist Use of Chemical and Biological Weapons. 1. vyd. Cambridge: Harvard University, 2000. 303 s. ISBN 978-0-262-70071-9. ZAPLETALOVÁ, L., ZÍTKOVÁ, E. 2007. Strenghtening EU-NATO Cooperation. Czech Republic Armed Forces Review, 2007, č. 2, s. 9. ISSN: 1803-2125. ZUBAY, G., et al. 2005. Agents of Bioterrorism: Patogens and their Weaponization. 1. vyd. New York: Columbia University Press, 2005. 364 s. ISBN 978-0-231-13347-0. 668 BEZPEČNOSTNÍ HROZBY A JEJICH DOPAD NA NĚKTERÉ TRENDY ROZVOJE DEKONTAMINACE S NÁVAZNOSTÍ NA OCHRANU SPECIALISTŮ CHEMICKÉHO VOJSKA AČR SECURITY THREATS AND THEIR IMPACT ON SOME TRENDS OF DECONTAMINATION DEVELOPMENT WITH RELATIONSHIP ON THE CZECH ARMED FORCES CHEMICAL CORPS SPECIALISTS´ PROTECTION Pavel Otřísal1 – Zdeněk Melichařík2 ABSTRACT The Czech Armed Forces Chemical Corps specialists are challenged to relatively new security threats concerning fight Chemical Warfare Agents and Toxic Industrial Materials in all type of military operations. Current decontamination mixtures which are established within the Czech Armed Forces are designated for decontamination of all types of surfaces and they are very often prepared by specialists with practically no knowledge related to their destructive properties. The aim of the article is to discuss some security threats and some new trends within decontamination and point to the some influences on the Czech Armed Forces Chemical Corps specialists´ personnel protection. Key words: Security threats, Armed Forcers, Decontamination, decontamination mixture, Czech Armed Forces, protection 1 Implikace hrozeb pro ozbrojené síly AČR S proměnou bezpečnostního prostředí se mění i charakter ozbrojených sil (OS), jež se musí přizpůsobovat měnícím se úkolům, které jsou před Armádu České republiky (AČR) stavěny. Bezpečnost dnes není možné, oproti druhé polovině dvacátého století, ztotožňovat pouze s absencí vojenského konfliktu. Bezpečnost je dnes výrazně širším fenoménem a v drtivé většině zahrnuje čistě civilní, nevojenské nebo donedávna zcela mimo bezpečnostní vnímání stojící aspekty. Při budování moderních OS je mnohem větší důraz kladen na schopnost jejich interoperability, flexibility, profesionálního výkonu i technologické superiority, o které bylo v rámci CHV AČR již mnohokrát pojednáno (Otřísal, Kula, 2007; Kula, Otřísal, Ohera, 2008). Pavel Otřísal, Ing., Ph.D., MBA, vedoucí oddělení CHV a TER, Ústav ochrany proti ZHN, Univerzity obrany ve Vyškově, Sídliště V. Nejedlého, 68201 Vyškov, Česká republika, [email protected]. 2 Zdeněk Melichařík, Ing., odborný asistent, Fakulta tělesné kultury, Univerzity Palackého, Třída Míru 115, 771 11 Olomouc, Česká republika, [email protected]. 1 669 Obecně se předpokládá, že riziko mezistátního konfliktu je oproti minulosti nižší. Je možné také konstatovat, že pravděpodobnějším protivníkem dnešní a budoucí armády nebude armáda jiného státu, ale spíše teroristická organizace, guerilla či jiný nestátní aktér. Přesto nelze riziko mezistátního střetu zcela ignorovat, zejména v souvislostech, které se v současné době dějí na Ukrajině a v Rusku. Z tohoto důvodu by vedle přípravy OS k řešení asymetrických konfliktů nemělo být podceňováno ani udržování dostatečného odstrašujícího konvenčního potenciálu OS. Tato skutečnost by neměla vést k omezení přípravy jen na nejpravděpodobnější, ale i nejhorší scénář použití OS (Frank a kol. 2010). Zásadní změny v koncipování zahraniční a bezpečnostní politiky státu zdůrazňující obecně sdílenou odpovědnost za mír a bezpečnost a posun od obhajoby teritoria k obhajobě zájmů, vedou k potřebě budování takových OS, které jsou schopny rychlé a efektivní reakce i v poměrně vzdálených oblastech od mateřského státu. Vytváření sil rychlé reakce Severoatlantické aliance (dále jen „NATO“) a bojových skupin Evropské unie jsou signifikantním dokladem nejen změn v pojetí budování OS, ale i v chápání jejich nasazení jako v praxi reálně využitelného nástroje zahraniční a bezpečnostní politiky. Schopnost bezprecedentně úzké a pružné mezinárodní spolupráce je dnes proto nezbytnou podmínkou úspěšného působení OS, a to nejen na úrovni praktické spolupráce při provádění konkrétních vojenských operací, ale především v rovině politického rozhodování a obranného plánování. V této souvislosti, a také v důsledku prognóz vývoje své bezpečnostní a ekonomické situace, Česká republika (ČR), stejně jako řada dalších (především menších) aliančních států, stojí před politickým rozhodnutím týkajícím se dalšího rozvíjení a šíře spektra schopností svých OS. Jinými slovy to znamená, že se zvažuje udržení nebo naopak opuštění formálně vševojskového charakteru armády. Její případná specializace by neměla být jednostranným politickým krokem národní reprezentace, ale měla by být podmíněna multilaterálním konsensem v rámci NATO a vyvážena zárukou recipročního poskytnutí utlumovaných schopností. Specializace navíc neznamená jen soustředění se na rozvoj konkrétních vojenských schopností z důvodu jejich nižší ekonomické náročnosti nebo udržení momentálního technologického náskoku, ale předpokládá i kvantitativní rozšíření jejich využitelnosti ve prospěch ostatních spojenců v měřítku výrazně větším, než činila dosavadní potřeba na národní úrovni (Kazanský, 2011; Kazanský, Adašková, 2010). V dnešní době se ukazuje, že současně s personální, technologickou a finanční náročností exteritoriálních aktivit moderních OS se rozšiřuje i paleta úkolů, jejichž řešení tradičně příslušelo jiným bezpečnostním složkám či jim nebyla v minulosti věnována dostatečná pozornost. Typickým příkladem takovýchto úkolů může být nasazení AČR při plnění úkolů ostrahy civilních objektů muničních skladů ve Vrběticích. 670 Pro současné OS obvykle nebývá problém rychle a bez zbytečných ztrát vojensky porazit protivníka, avšak v následné postkonfliktní fázi jsou nuceny řešit často s problematickým výsledkem ty úkoly, na které nejsou připravovány nebo s nimi nemají tradiční zkušenost. Jedná se především o policejní činnosti, zastupování funkcí civilních administrativních autorit a struktur civilního krizového řízení, obnovování infrastruktury konfliktem postiženého území, podporu budování nebo posilování nového politického zřízení, vytváření pozitivního mediálního obrazu svého působení, reakce na nevojenské Chemical, Biological, Radiological and Nuclear (CBRN) situace atd. Vzrůstá potřeba kooperace s externími civilními strukturami krizového managementu či dokonce přímého vytváření vlastních kapacit, včetně civilních prvků. I na tyto úkoly musí být armáda připravována, cvičena a vzdělávána, i když je otázku do diskuse, nakolik by uvedené činnosti měly být její prioritou, pokud se jedná o otázky spojené s ochranou civilního obyvatelstva. Co však nesmí podléhat diskusi, je řešení otázek vojenské ochrany sil a prostředků proti následkům kontaminace zbraněmi hromadného ničení (ZHN) a po únicích průmyslových nebezpečných látek ve vojenských operacích. Pomineme-li skutečnost, že tyto úkoly jsou primárně zabezpečovány na úrovni vševojskové, tak svoji zásadní roli musí sehrát i chemické vojsko AČR a to zejména v době, kdy je nutné nasazení specializovaných sil a prostředků a využít znalostí jeho specialistů. V této souvislosti by možná stálo za úvahu vrátit se k definici poslání OS, jeho užšímu vymezení a stanovení jeho zřetelných limitů. Ozbrojené síly hrají roli krajního prostředku násilné obhajoby a obrany životních zájmů. Z tohoto hlediska je paradoxně největším úspěchem zahraniční a bezpečnostní politiky státu nulová potřeba jejich nasazení. Ozbrojené síly nejsou určeny k suplování funkcí jiných bezpečnostních složek státu, zejména při sanaci nevojenských hrozeb, nejsou všespasitelným prostředkem pro řešení jakéhokoliv bezpečnostního problému. Rozšiřování kompetencí OS, vedené rovněž politickou potřebou snazší obhajoby relativně značných ekonomických nákladů na udržování a rozvoj armády, není donekonečna možné. Primárním úkolem OS je především bránit a odstrašovat a toto jejich poslání by vedení státu i řadoví občané měli mít vždy na zřeteli především. 1.1 Odolnost a ochrana sil a jejich dopad na OS Odolnost a ochrana sil k minimalizaci účinků jakékoliv nepříznivé či nepřátelské akce jsou důležité pro minimalizaci ztrát na živé síle a materiálu a tím zachování bojové síly OS. Účinná ochrana nasazených sil a prostředků a jejich odolnost je založena na včasném varování OS o připravovaných a prováděných úderech protivníka vzdušnými, pozemními, námořními a raketovými prostředky a to jak konvenční, tak i chemickou, biologickou, případně i jadernou municí. Ozbrojené síly se chrání prováděním aktivních opatření, což znamená především ničením prostředků protivníka nebo pasivními 671 opatřeními, jako je ukrytí živé síly a materiálu, budování ochranných staveb, rozptýlení OS na větší ploše, maskování a klamání. Významnou schopností napomáhající odolnosti a ochraně sil je vysoká mobilita, umožňující vyhnout se úderům protivníka, měnit prostory rozmístění a činnosti, rychle se rozptylovat a znovu soustřeďovat OS a materiál. Tomu napomůže i vybudovaná obranná a komunikační infrastruktura. Důležitou podmínkou účinné odolnosti a ochrany sil i nadále zůstane efektivní vzdušná obrana znemožňující vést protivníkovi cílené údery na OS ve všech druzích činností (Zabadal, 2005; Pub-36-00-01, 2009). V praxi to pro OS ČR znamená zejména: - udržet vůdčí roli v rozvoji schopností, v nichž ČR a její OS zaujímají čelní místo (ochrana proti ZHN, pasivní průzkumné systémy, zdravotnické zabezpečení atp.); - podílet se na hlubší integraci spojeneckého systému vzdušné obrany a tím přispět k lepší informovanosti specialistů CHV o možných hrozbách vyplývajících z použití ZHN; - snižovat podíl lidské obsluhy v používání zbraňových a dalších systémů zaváděním nových průzkumných a dekontaminačních prostředků; - rozvíjet schopnost delšího autonomního působení jednotlivce na bojišti s vědomím zabezpečení jeho adekvátní ochrany; - rozvíjet mobilitu zahrnující i schopnost výsadku a efektivního pohybu především v zastavěném a kontaminovaném prostoru; - další prohloubení schopnosti přežití zahrnující v sobě bezpečností vybavení (výstroj a výzbroj) vojáka, bojovou identifikaci, ochranné maskování a ochrana proti ZHN. V této souvislosti není možné opomenout ani výbavu specialistů chemického vojska AČR, která musí umožnit dlouhodobě odolávat vlivům spojeným s působením dekontaminačních směsí při plnění úkolů bojové podpory sil při plnění opatření spadajících jak do ochrany proti ZHN, tak i do kategorie chemického zabezpečení sil v operacích. 2 Výzvy v dekontaminaci a ochraně specialistů proti působení dekontaminačních směsí Rok 2013 se stal zásadním pro determinaci změn v přístupu k dekontaminaci v AČR jako takové. Zároveň byla rozpoutána velmi užitečná diskuse, která měla za cíl popsat současný stav v zabezpečení dekontaminace technickými prostředky a směsmi a stanovit nové trendy, které by její efektivitu měly výrazně povýšit. Přístupy, které byly navrženy jako základní výzvy, byly sumarizovány takto (Žuja, Skaličan, 2013): - racionalizovat systém dekontaminačních směsí AČR – ponechat směsi ODS-5 a OR-3, zavést směs EDS; 672 - řešit problematiku dekontaminace letecké techniky s cílem vyvinout odpovídající dekontaminační směsi a technické prostředky pro jejich dekontaminaci; - dokončit vývoj směsi pro dekontaminaci vnitřních povrchů a citlivých materiálů, včetně způsobu jejich aplikace a směsi pro prostředky individuální ochrany; - realizovat výzkum a vývoj v oblasti záchytu a likvidace procesních vod po dekontaminaci; - zabývat se problematikou technických prostředků pro částečnou dezaktivaci VTM; - vypracovat studii k problematice lehkých dekontaminačních týmů; - řešit zabezpečení výcviku dekontaminačních obsluh výcvikovými kontaminanty a dekontaminačními látkami, které umožní bezpečný a ekologický výcvik; - zahájit řešení problematiky kontroly úplnosti dekontaminace; - řešit problematiku stanovení norem plošné spotřeby dekontaminačních směsí v závislosti na teplotě, pro teplotní škálu po cca 10 až 15 °C; - zahájit vývoj roztokového prostředku okamžité dekontaminace určeného na výstroj; - zahájit jednání s orgány logistiky k problematice dekontaminace, výstroje, strůje a prádla; - realizovat kontrolu aplikace (nástřiku) stanovených množství směsi pomocí nástřikových proudnic. Za zcela zásadní považujeme ty závěry semináře, který proběhl v roce 2013 na půdě Ústavu ochrany proti ZHN Univerzity obrany ve Vyškově, jejichž aplikace by maximálně snížila nebezpečnost dekontaminačních směsí a jejich komponent při kontaktu bariérových materiálů tvořených pryží s nimi. I přesto, že takovéto závěry nebyly exaktně zmíněny ani publikovány, je možné jejich studiem vysledovat určité trendy, které tuto vizi více či méně podporují. Za nejvýznamnější z nich považujeme tyto: - uskutečnit racionalizaci dekontaminačních směsí a jejich komponent s cílem vyloučení těch organických látek, které mají destruktivní vliv na základní bariérový materiál, který je použit jako výchozí konstrukční materiál pro výrobu protichemického oděvu OPCH-05. Jako příklad je možné uvést v současné době ještě stále zavedenou dekontaminační směs číslo 1, jejichž základem je směs dichloraminu v dichlorethanu v poměru 1 : 9. Destrukční vlivy této dekontaminační směsi byly již dostatečně prokázány a jednoznačně podporují argumenty pro její vyřazení z výzbroje AČR. Stejným způsobem je možné hovořit i chlornanových dekontaminačních směsích, jejichž součástí je motorová nafta. Ta je svoji podstatou ryze nepolární, což je základním 673 - - - - - 674 problémem jejího negativního působní při styku s nepolárním butylkaučukem; při řešení problematiky dekontaminace letecké techniky s cílem vyvinout odpovídající dekontaminační směsi a technické prostředky pro jejich dekontaminaci zaměřit pozornost na vývoj a výzkum takových směsí, jejichž vlivy na bariérové materiály budou minimální. Je nutné si uvědomit, že poloautomatické či mechanické nanášení dekontaminačních směsí může být spojeno s jejich stékáním a následným nekontrolovatelným dlouhodobým kontaktem s polymerními materiály, které tvoří bariéru mezi okolním prostředím a povrchem těla jeho uživatele; dokončit vývoj směsi pro dekontaminaci vnitřních povrchů a citlivých materiálů, včetně způsobu jejich aplikace a směsi pro prostředky individuální ochrany (PIO). Při tomto úsilí je nutné velmi intenzívně uvažovat o takových aspektech aplikací na PIO, které budou mít vliv na bariérové materiály používané pro zabezpečení vševojskové ochrany, tak na bariérové materiály, které jsou používány specialisty chemického vojska AČR. Použité materiály jsou diametrálně odlišné, a proto jejich vlivy je nutné studovat a brát v úvahu odděleně; vypracovat studii k problematice lehkých dekontaminačních týmů. Tuto studii zaměřit nejenom na otázky provádění samotných úkonů dekontaminace jako takové, ale i zabezpečení ochrany sil z hlediska jejich odpočinku a umožnění práce po dobu, kterou vyžadují příslušné normy. Je evidentní, že pokud bude muset specialista plnit operační úkol po celou dobu jedné či několika po sobě s přestávkami jdoucích operačních směn, tak jeho izolační oděv musí být dokonale odolný anebo tak konstruovaný, aby nedocházelo k jeho destrukci či narušení vlivy spojenými například s intenzívním botnáním polymerní směsi a tak podobně; při řešení otázek zabezpečení výcviku dekontaminačních obsluh výcvikovými kontaminanty a dekontaminačními látkami, které umožní bezpečný a ekologický výcvik, upozorňovat na skutečnost, že v reálných podmínkách protichemické oděvy nemusí poskytovat takovou úroveň ochrany, která je deklarována při použití náhradních látek. Již dnes existuje dostatečné povědomí o tom, že náhradní testovací látky, či jinak také simulanty, jsou svoji chemickou podstatou zpravidla zcela odlišné a nenahradí zkušenosti, které by byly získány při výcviku s reálnými dekontaminačními směsmi či bojovými chemickými látkami. Tyto zkušenosti je nutné považovat za nenahraditelné; zahájit řešení problematiky kontroly úplnosti dekontaminace. Takto podaná informace by mohla na svém prvopočátku směřovat více ke kontrole účinnosti dekontaminace jako takové, tedy té vševojskové, která by směřovala ke kontrole účinnosti dekontaminace vševojskových protichemických souprav. Nesmí se ale v žádném případě zapomínat na provádění dekontaminace těch PIO, které jsou používány specialisty. I jejich PIO mohou být po ukončení operační směny či po skončení celého operačního úkolů kontaminovány. Z tohoto důvodu musí být i u nich popsán a zpracován mechanismus jejich kontroly a úplnosti provedené dekontaminace do příslušných standardních operačních postupů; - při řešení problematiky stanovení norem plošné spotřeby dekontaminačních směsí pracovat s faktem existence nutnosti poloautomatického a mechanického způsobu přípravy dekontaminačních směsí, při nichž bude osobní asistence specialisty CHV AČR nevyhnutelná a nenahraditelná; - realizovat kontrolu aplikace (nástřiku) stanovených množství směsi pomocí nástřikových proudnic. Při této kontrole by mohly být zvažovány takové aspekty, jako senzorová kontrola délky kontaminace izolačních PIO. Informace o délce kontaktu izolačního prostředku ochrany povrchu těla s dekontaminační směsí či jejími komponentami by mohla vést k přijetí operativního rozhodnutí o snížení doby plnění operačního úkolu z hlediska úpravy délek operačních směn. Literatúra: FRANK, L., STOJAR, R. 2010. Charakteristiky a trendy vývoje bezpečnostního prostředí : Implikace pro ozbrojené síly. [Dílčí podkladová pracovní studie projektů obranného výzkumu OPERKON a STRUKTURA]. 1. vyd. Brno: Fakulta ekonomiky a managementu, Univerzita obrany, 2010. 41 s. KAZANSKÝ, R. a i. 2011. The aspects of contemporary problems of weapons of mass destruction proliferation. In Bezpeka žitija i dijaľnosti ľjudini - osvita, nauka, praktika "BŽDL 2011" : zbornik naukovych prac 10-oj mižnarodnoj naukovometodičeskoj konferenciji. Kyjev : Nacionaľnyjaviacijnyj universitet, Institut ekologičnoj bezpeki, 2011, s. 11-15. KAZANSKÝ, R., ADAŠKOVÁ, D. 2010. Vybrané prístupy ku klasifikácii konfliktov. In Bezpečnostné fórum 2010. Banská Bystrica: Fakulta politických vied a medzinárodných vzťahov Univerzita Mateja Bela, 2010. ISBN 978-80-8083-980-2, s. 53-59. KULA, J., OTŘÍSAL, P., OHERA, M. 2008. Některé aspekty rozvoje spolupráce v oblasti vývoje nových technických prostředků pro plnění úkolů ochrany proti ZHN a CHZ. In Sborník přednášek 2. mezinárodního kongresu INTEROP-SOFT PROTECT „Interoperabilita v krizovém řízení“. [CD-ROM]. Brno : Univerzita obrany, 11.12.3.2008. ISBN 978-80-7392-023-4. OTŘÍSAL, P. KULA, J. 2007. Komunikační a informační podpora procesu vyhodnocování radiační a chemické situace chemickým vojskem Armády České 675 republiky. In Sborník přednášek mezinárodního kongresu INTEROP-SOFT „Interoperabilita v krizovém řízení“. [CD-ROM]. Brno : Univerzita obrany, 7.8.3.2007. ISBN 978-80-86633-91-6. Pub-36-00-01. Ochrana vojsk : Vojenská publikace. 2009. 1. vyd. Vyškov : Institut doktrín VeV – VA, 2009. 127 s. ZABADAL, M. 2005. Ochrana proti zbraním hromadného ničení v systému ochrany vojsk. Brno : Ústav operačně taktických studií, 2005, skripta S – 3623, 124 s. ŽUJA, P., SKALIČAN, Z. 2013. Dekontaminace v Armádě ČR. LISTY UNIVERZITY OBRANY, 2013, ročník 9, č. 4, s. 8. MK ČR E 15403. 676 VYBRANÉ VÝZNAMNÉ PRÍSTUPY K UTLÁČANIU CBRN TERORIZMU SOME SIGNIFICANT APPROACHES TO REPRESSION AGAINST CBRN TERRORISM Břetislav Štěpánek1 ABSTRACT In last years, there was emphasized need of wider conception of international counterterrorism campaign, which will not be limited to the punishment of the offenders of terrorist attacks but it will be oriented in the long term to all forms of fighting against international organized crime, drug dealers, traffic in arms, people trafficking, against corruption and all forms of CBRN terrorism. In a context of restructuring of the NATO command structure in years 2003 - 2004 it was decided to create a conformation „Centres of Excellence“, whose task is to improve the quality of education and training, improvement of level of interoperability and capabilities, development of doctrines and are experimental assessment and evaluation of new conceptions. On the territory of the Czech Republic it was decided to establish international military entity Joint CBRN Defence Centre of Excellence to participate on repression against CBRN terrorism. Key words: presumption, principle, transformation, memorandum, terrorism 1 Centres of Excellence 1.1 General formation of Centres of Excellence conditions Worldwide terrorist threat and possible danger to use weapons of mass destruction are together with regional armed conflicts some of the main tension sources and security risks in the contemporary world (Havrland, 2004). About it, that there are not any false threats, witness series of events from recent time, starting with the attack on World's Commercial Centre in New York, further chemical attack on civil population in Tokyo tube railway, until persistent effort of some extremist states to gain nuclear and radiological weapons (Otřísal, 2013). Over permanent effort in the area of disarmament check there are irrevocable proofs about progressive development of weapons of mass destruction and instruments to transport them on aim. It makes possible first of all progressive and unstoppable technological development, when modern technology is nowadays accessible not only to a row of the unstable states, but . Břetislav Štěpánek, Dipl. Eng, Ph.D., Budget & Finance Section Chief, Joint CBRN Defence Centre of Excellence, Víta Nejedlého, 682 03, Vyškov, Czech Republic, [email protected]. 1 677 even to different terrorist groups and movements. Continuous development of the nuclear, biological and chemical industry brings together also an increased danger of accidental and unintended unloading of dangerous materials to environment due to different accidents, natural disasters or damages in consequence of armed conflicts in frame operational activities of troops. This negatively exchanging character of security environment evoked a requirement to accelerate adjusting of NATO to the new world's security threats (Pages OECD, 2010). For this reason at the NATO-summit of Prague in November 2002, there was accepted a decision to create technologically advanced and flexible reactive forces of NATO, capable to hit anywhere it'll be necessary. Further it was decided about desirable restructuring the Command Structures of NATO and about initiative acceptation for developing defensive abilities of the Alliance inclusive of acceptation five specific commitments on the CBRN Defence (Pages of the Czech Bar Association, 2010). It was decided as well, that one of effective forms to fill this initiative is the specialization of individual member states to the specific defensive abilities, which is based on common responsibility sharing, costs and security risks sharing. Individual member states will preferential focus on the development and building certain powers and abilities exceeding their own need, and which will be subsequently provided for the benefit of other member states in the Alliance (Štěpánek, Otřísal, 2010). In connection with restructuring the Command Structures of NATO in years 2003 - 2004, there has been decided to create so - called „Centres of Excellence”, whose task is to improve the quality of education and training, increasing levels of interoperability and abilities, doctrine development and experimental consideration and evaluation new conceptions, always in given specific area according to delegated military-political ordering (Štěpánek, Otřísal, 2010). The Czech Republic has after previous appreciation of all possibilities decided to link at experiences of many years in the area of CBRN Defence and to commit the Czech Republic Army with specialization on these problems. The Czech Republic has further committed to active benefit at implementation of five specific obligations in the area of the CBRN Defence. To receiving these strategic decisions in significant scale contributed previous experiences during activities of the Czech Armed Forces Chemical Corps in coalition operations „Desert shield” and „Desert storm” in years 1990 - 1991 in Persian Gulf and especially the formation of the 9. Troop Chemical Protection, which was the first troop of the AČR detached for operations in the forces of immediate coalition reaction (Štěpánek, Otřísal, Štancl, 2011). 678 1.2 Incorporation of Centres of Excellence within NATO The Centres of Excellence (COEs) are national or multinational sponsored facilities, which provide special abilities and experiences in benefit of whole coalition, above all for supporting its transformation. They make possible to improve education and training on qualitative higher level, to improve interoperability and abilities in given area and to participate in the development of doctrines (above all stanags, service instructions and military publications) and conceptions of NATO through their certifying. At present member states propose to the NATO more than 20 specialized Centres. Each of these Centres is focused on different specialized area. Individual COEs aren't part of the new restructured NATO Command Structure. They are part of wider facilities framework, supporting Command Structure of NATO and creating part of so - called Alliance Command Arrangement (NATO Command Arrangement). Between COEs and High Command for transformation, there is no direct bond in command and control. Therefore ACT coordinates all requirements of NATO raised with activities of COEs. 1.3 Activity conditions of Centres of Excellence Supposition of multinational representation. Basic activity supposition is COEs is a multinational representation, which means in organizational structure COEs have to minimally work representatives of two alliance states. Supposition of common representation. In order to observe the supposition of common representation COEs must be common. COEs are staffed by representatives of individual kinds of forces, it means by terrestrial, aerial and marine forces, because they provide products and services for all elements of armed NATO forces. Supposition of focusing to the transformation support of NATO. Next no less significant supposition is the principle of focusing to the transformation support of NATO. COEs have to be first of all focused to the support of ACT. COEs are expert advisers for the High Commanders of NATO in given expert areas. 1.4 Main activity principles of Centres of Excellence Principle of participation. To all member states of NATO has to be enabled participation on building and activities of COEs. Access to the performances and services provided by COEs is thing of the states sharing on activities of COEs, at simultaneous consideration of all security aspects of Alliance (Otřísal, 2012). 679 Principle of mutual non-competition and evident contribution. Under principle of mutual non-competition and evident contribution to the present abilities understands providing these performances and services, which are not secured by any other organization in NATO framework. This requirement comes out from the principle of mutual non-competition and no activity duplication (Štěpánek, Otřísal, 2010). Principle of standards observance. Next very important principle is the principle of NATO standards observance. Activity of COEs must be in accordance with corresponding standards and procedures valid in NATO (Štěpánek, Otřísal, Štancl, 2010). Principle of transparent relations. Between sponsoring Nation and authorized Strategic Command must be agreed transparent relations through operative memorandum about understanding, eventually by technical treaty (Štěpánek, Otřísal, 2010). Principle of financing. Principle of financing on national or multinational basis creates a basic assumption for securing of all COEs activities. Infrastructure costs, activities and run securing of COEs are financed national or multinational in dependence on the operative memorandum about understanding authorized by all sponsoring countries. Operative memorandum about understanding is form of contractual relation concluded with participating countries. It determinates in article „Operational costs“ competence and responsibility of individual sponsoring countries for operational costs of COEs. Every contributory state covers personal costs of its employees send out to the COE according to its own national legislative norms, which host country has to tolerate (Štěpánek, Otřísal, Štancl, 2010). 1.5 Joint CBRN Defence Centre of Excellence Protection centre against weapons of mass destruction, which fulfils the task of National support element of host country for the benefit of the Joint Chemical, Biological, Radiological and Nuclear Defence Centre of Excellence (JCBRN Defence COE), operates on the Czech Republic territory since 2006. In the article is specified its benefit so for the Czech Republic, as for North Atlantic Treaty Organisation (Alliance, NATO). Further, the financial standing of the international troops of the COEs type is described in outline on an experience basis of the Czech Republic Armed Forces and is specified the place of the international troops (arrangement) in the structures of NATO and of the Czech Armed Forces. Not least, there are fixed requirements to the financial securing for activities of the International elements on the Czech Republic territory (Štěpánek, Otřísal, 2010). Protection Centre against Weapons of Mass Destruction arose officially on the 1st July 2006 in the garrison of Vyškov (Czech Republic) as an independent subject with reorganizing the centre of chemical army special 680 training. Memoranda about understanding, constituent documents between the Czech Republic, Allied Commander Transformation - (known as ACT) and participating states were signed on 26 October 2006 (Štěpánek, Otřísal, Štancl, 2011). Activation of the (JCBRN Defence COE) has had a run on the 31st of July 2007. In the structures of NATO is this element led since this day as JCBRN Defence COE. A most significant landmark of history in JCBRN Defence COE building became the day of the 27st of June 2008, when the Czech Republic government has taken notice about the Activation of the international military organization NATO on the Czech Republic territory by adopting its resolution No. 760 (Štěpánek, Otřísal, 2012). Existence of such arrangement on the Czech Republic territory can be consider as an evaluation of capabilities and experiences of the troops, regiments and bunches of the Czech Armed Force Chemical Corps and Biological Protection within the Czech Armed. Formation and building of the Protection Centre against Weapons of Mass Destruction tied up on successful operation of the Czech Armed Forces in Persian Gulf at the beginning 90. years, on successful activity of the multinational flag radiating, chemical and biological protection in following years and on many success in scientific and pedagogic work in the Nuclear, Biological and Chemical Defence Institute of the University of Defence and its predecessors (Štěpánek, Otřísal, 2013). References: HAVRLAND, B. 2004. International organizations. Praha: CUA, 2004. 89 s. ISBN 80-213-1209-2. OTŘÍSAL, P. 2012. Decontamination Modules Formed by the Czech Armed Forces Chemical Corps. In Croatian Journal of Education, 2012, vol. 14, No. 1, s. 123-127. ISSN 1848-5650. OTŘÍSAL, P. 2013. Some Basic Approaches to the new Concept of CBRN Defence in the Czech Armed Forces. In Economics and Management: Ekonomika a management, 2013, roč. 7, č. 2, s. 98-104. ISSN 1802-3975. Pages OECD. c OECD. Report on the application of the convention on combating bribery of foreign public officials in international business transactions and the 1997 recommendation on combating bribery in international business transactions. [online] [cit. 05.03.2010]. Dostupné na internete: <http://www.oecd.org/dataoecd/28/15/35778308.pdf>. Pages of the Czech Bar Association. c 2010. New law about some measures against legalisation of criminal activity yields and terrorism financing. [online] [cit. 05.03.2010]. Dostupné na internete: <http://www.cak.cz/scripts/detail.php?id=2404>. ŠTĚPÁNEK, B. - OTŘÍSAL, P. 2010. Applicability of Mathematical-Statistic Methods during Decission Activities within JCBRN Defence COE. In Proceedings of International Conference „PRESENTATION of MATHEMATICS ´10“. Liberec : Technická univerzita v Liberci, 21.-22.10.2010, s. 89-97. ISBN 978-80-7372-724-6. 681 ŠTĚPÁNEK, B. - OTŘÍSAL, P. 2010. Key Aspects of Developments and Activity of JCBRN Defence COE and their Impacts on Czech Armed Forces Chemical Corps. In Sborník konference Bojová podpora 2010 „Perspektivy automatizace řízení bojové podpory úkolových uskupení“. Brno: Univerzita obrany, 14.10.2010, s. 77-80. ISBN STĚPÁNEK, B. - OTŘÍSAL, P. 2013. Possibilities and Limitations of Selected Indexes of Public Orders Effectiveness in Action of International Military Organization NATO Joint CBRN Defence COE. China-USA Business Review. April 2013, vol. 12, issue 4, Serial Number 118, p. 373-380. ISSN 1537-1514. ŠTĚPÁNEK, B. - OTŘÍSAL, P. 2010. Repression against financing of CBRN terrorism. In Conference Proceedings „CBRNE Aspects in Defence Against Terrorism Conference - Memorial Volume“. Editor M. Holub. Ostrava: SPBI - Sdružení požárního a bezpečnostního inženýrství, 12. - 14. 10. 2010, s. 23-26. ISBN 978-807385-088-3. ŠTĚPÁNEK, B. - OTŘÍSAL, P. 2010. Significant Aspects of Development and Activity of COEs in NATO and their Impacts on JCBRN Defence COE. In International Conference of Young Scientific Workers „Modern Technologies for Managing of Crisis Situations“. Editor P. Otřísal. Vyškov: NBC Defence Institute of University of Defence, 26.10.2010, s. 16. ISBN 978‐80‐7231-744-8. ŠTĚPÁNEK, B. - OTŘÍSAL, P. 2012. The Development and Establishment Process of Centres of Excellence in North Atlantic Organization. Croatian Journal of Education, 2012, vol. 14, No. 1, s. 169-174. ISSN 1848-5650. ŠTĚPÁNEK, B. - OTŘÍSAL, P. - ŠTANCL, L. 2011. Chosen Methods in Support of Decision Activities within Joint CBRN Defence COE. In Economics & Management, 2011, roč. -, č. 16, s. 929-934. ISSN 1822-6515. ŠTĚPÁNEK, B. - OTŘÍSAL, P. - ŠTANCL, L. 2010. New Approaches to Repression against Financing of CBRN Terrorism. In Conference proceedings of the 16th International Conference „The knowledge-Based Organization – KBO-2010“. [CDROM]. Sibiu: “Nicolae Balcescu” Land Forces Academy, 25.-27.11.2010, s. 125-127. ISSN 1843-682X. ŠTĚPÁNEK, B. - OTŘÍSAL, P. - ŠTANCL, L. 2010. Resources, Means and Principles of Creation of Budget JCBRN Defence COE. In International Conference of Young Scientific Workers „Modern Technologies for Managing of Crisis Situations“. Editor P. Otřísal. Vyškov: NBC Defence Institute of University of Defence, 26.10.2010, s. 17. ISBN 978‐80‐7231-744-8. 682 CULTURAL INTELLIGENCE AND HOW MUCH DIFFERENCE IT MAKES IN TIMES OF CONFLICT Dana Benčiková1 ABSTRACT The phenomenon of cultural intelligence (CQ) is relatively new. It has been defined in the first decade of the 21st century as capability to function effectively in culturally diverse situations. The concept of cultural intelligence suggests four components to an individual’s CQ, i.e. CQ strategy, CQ knowledge, CQ motivation, and CQ drive, which encompass not only knowing the other cultures’ norms and rules of behavior, but also the ability to tolerate and adapt to differences within the intercultural contexts. This paper attempts to point out a relation between the person’s CQ and their propensity for culturally competent and tolerant behavior, e.g. conflict avoidance through being motivated and capable to view the ‘other side of the story’. The author would like to promote the idea of awareness of one’s cultural intelligence and its implications in societies characterized by cultural diversity, as well as worldwide, with regard to the latest events of the beginning of January in Paris. Key words: cultural intelligence, conflict, leader, leadership 1 Intelligence vs. violence After the unfortunate events of January 07, 2015, when two masked gunmen forcefully made their way into the offices of the satirical newsletter Charlie Habdo, shooting eleven innocent people to death, the whole world was astonished, asking the question why. The simplest explanation that people could have adopted was that a group of extremist Muslims, driven by hatred towards freedom of speech, decided to extinguish the very root of freedom of expression as a part of a policy of the Holy War. Could there be such thing as an intelligent terrorist? This is a question that provokes a thought of how much the moral values and/or violent behavior have in common with intelligence. It has become a general consensus that there is some relation between cognitive intelligence (IQ) and aggressive or violent behavior. However, it would be inaccurate to directly link the individual’s IQ with their inclination to ethical/unethical behavior, but rather, as psychology suggests, ethics and morals should be considered as a dimension which relates to other types of intelligences. Howard Gardner, the author of the Theory of Multiple Intelligences, claims that “no intelligence is moral or immoral in itself” (Gardner, 2000), which however raises a question of which part of personality Dana Benčiková, Mgr. PhD., Assistant Professor, Faculty of Economics, Matej Bel University, Banská Bystrica, Tajovského 10, 975 90 Banská Bystrica, Slovakia, [email protected]. 1 683 can actually be held responsible for a person engaging in such atrocious events as those at the beginning of 2015. According to many psychological studies, moral responsibility for violent acts may be attributed to a lack of empathy, which represents a substantial part of the emotional intelligence construct, as defined by Daniel Goleman. Emotionally intelligent behavior involves evaluation of emotions, as the emotions are judged by moral standards. On the other hand, emotional intelligence (EI) is tightly associated with personality dimensions, which are significant for moral reasoning. Goleman further states that certain aspects of EI may have a tendency to promote prosocial behavior. The self-awareness component would be related to the individual’s sense of purpose, meaning, and ethics, and the empathy component would represent the foundations for one’s altruism and compassion (Goleman, 1995). The problem with relating the issue of violence with only emotional intelligence is, however, the internationality of the issue as such. Even if, according to Goleman (1995), self-regulation, as one of the five components of emotional intelligence suggests “the ability to control or redirect disruptive impulses and moods, and the propensity to suspend judgment to think before acting”, the EI still does not take into account the cultural point of view, which appears to be extremely important, considering the global scale of the violent acts similar to the Paris attack. Minárová suggests that the main prerequisite to individual and social wellbeing and progress is forming and developing such intelligence which will find its place in shaping the ethical principles (Minárová, 2014, p. 103). In today’s globalized world and in relation to the increase in diversity in working as well as social environments, however, there is a great necessity to be able to function effectively not just in mono-cultural, but also, and mainly, in multicultural situations (Malá, 2012). This is achieved through high cultural awareness; motivation to take into consideration different or even opposing points of view; developing cultural and intercultural skills and abilities, such as ability to deal with differences, tolerate them, and adapt to them; and last, but not least, the knowledge of other cultures, religions, traditions, rules, and norms. Therefore, we should not be suggesting that Islam or any other religion that might have caused a conflict is good or bad, but we should rather attempt to view the potential misunderstanding through our counterpart’s optics. The intercultural skills, abilities, knowledge and drive to tolerate and understand otherness proposed above, fall into the concept of cultural intelligence, which this paper addresses while attempting to provide its perspectives in avoiding misunderstanding and conflicts of smaller or greater scale. 684 2 Concept of cultural intelligence and development of CQ scale The phenomenon of cultural intelligence (CQ) is relatively new. It has been defined in 2003 by Christopher Earley and Soon Ang as “a person’s capability to function effectively in situations characterized by cultural diversity” (Earley, Ang, 2003). The concept suggests that knowledge of one’s cultural intelligence provides insights into his or her capabilities to cope with multicultural situations, and enables to engage in intercultural interactions appropriately and perform effectively in culturally diverse work groups (Earley, Ang, 2003). In 2004, Earley and Mosakowski introduced cultural intelligence and its concept in October issue of The Harvard Business Review, and since then CQ has been gaining more and more popularity around the globe. According to the authors, cultural intelligence is related to emotional intelligence but it picks up where the EI has left off (Earley, Mosakowski, 2004). Emotional intelligence, which is measured by the emotional quotient (EQ) has implications within a national context, and does not take into consideration the cultural environment, which is reflecting in a diversity of values, norms, rules, and behaviors in the world. Therefore, a person with high EQ in one cultural context may not function at the same level of emotional intelligence in another culture. Considerations of all these aspects of different kinds of intelligences have led researchers to defining such intelligence which would explain and measure adaptability to diversity and intercultural interactions. Van Dyne, Ang and Koh have defined three distinctive loci of intelligence within CQ, linking them to particular aspects of human interaction: mental, i.e. metacognitive and cognitive; motivational, and physical, i.e. behavioral (Van Dyne, et al, 2008). The metacognitive factor of cultural intelligence represents one’s cultural consciousness and awareness during interactions with people of different cultural backgrounds. The cognitive factor is an individual’s cultural knowledge, i.e. the knowledge of norms, rules, and practices in different cultural settings. The motivational factor stands for the capability to direct one’s attention and energy towards cultural differences, and the behavioral factor means one’s capability to display appropriate verbal and non-verbal behavior in interactions with people from different cultures (Ibid.). In simple terms, cultural intelligence may be seen as representing the following four attitudes towards culturally diverse situations: ‘I strategize’ (metacognitive CQ factor), ‘I know’ (cognitive CQ factor), ‘I want’ (motivational CQ factor) and ‘I do/I make it happen’ (behavioral CQ factor). On basis of having defined these four factors, the cultural intelligence scale was developed to serve as a means to evaluate an individual’s CQ, or potentially, CQ of a group of people, such as an organization or a nation. The researches had originally started with 53 questions (items), approximately 13 for each of the four CQ factors, which, during the scale creation, were cleared of the 685 questions that showed to have low significance in relation to the final results. The currently used Four Factor Cultural Intelligence Scale, created by the Cultural Intelligence Center, Michigan, USA, contains 20 items, and is freely available at http://culturalq.com/images/20itemscale.pdf, for academic purposes. The responses to the 20 questions are evaluated quantitatively by means of the Likert scale with 1 being the lowest value (strongly disagree) and 7 being the highest value (strongly agree). The 20-item four factor CQ scale is shown in the following table. Table 1 20-item Four Factor Cultural Intelligence Scale CQ Strategy: MC1 I am conscious of the cultural knowledge I use when interacting with people with different cultural backgrounds. MC2 I adjust my cultural knowledge as I interact with people from a culture that is unfamiliar to me. MC3 I am conscious of the cultural knowledge I apply to cross-cultural interactions. MC4 I check the accuracy of my cultural knowledge as I interact with people from different cultures. CQ Knowledge: COG1 I know the legal and economic systems of other cultures. COG2 I know the rules (e.g., vocabulary, grammar) of other languages. COG3 I know the cultural values and religious beliefs of other cultures. COG4 I know the marriage systems of other cultures. COG5 I know the arts and crafts of other cultures. COG6 I know the rules for expressing non-verbal behaviors in other cultures. CQ Motivation: MOT1 I enjoy interacting with people from different cultures. MOT2 I am confident that I can socialize with locals in a culture that is unfamiliar to me. MOT3 I am sure I can deal with the stresses of adjusting to a culture that is new to me. MOT4 I enjoy living in cultures that are unfamiliar to me. MOT5 I am confident that I can get accustomed to the shopping conditions in a different culture. CQ Behavior: BEH1 I change my verbal behavior (e.g., accent, tone) when a cross-cultural interaction requires it. BEH2 I use pause and silence differently to suit different cross-cultural situations. BEH3 I vary the rate of my speaking when a cross-cultural situation requires it. BEH4 I change my non-verbal behavior when a cross-cultural interaction requires it. BEH5 I alter my facial expressions when a cross-cultural interaction requires it. Source: http://culturalq.com/images/20itemscale.pdf The research in cultural intelligence has been primarily conducted by scholars at the Cultural Intelligence Center, while the first studies had been aimed at respondents, American and Singaporean university students (Study 1), international managers in Singapore (Study 2), and foreign professionals and their supervisors in the United States (Study 3). (Ang, et al, 2007) The research is ongoing, and has been adopted by some of the leading companies and universities around the world, e.g. Google, Facebook, Coca-Cola, Lenovo, Harvard and Stanford Universities, London School of Economics, etc. In the following chapter we introduce the research of cultural intelligence among Slovak leaders and managers, the first phase of which was enabled 686 through project VEGA 1/0781/11 ‘Culturally intelligent organization as the next level of the learning organization’. 3 Research into cultural intelligence of Slovak managers and leaders The events in France bring up the question about the appropriateness of incitement or provocation of another party on the societal level, but to study this incident and other similar events is hazardous due to the subjectivity of selfidentity. CQ needs to be studied along with a more stable platform. Because of this, we can defer to the world of business, where profit is the main motivation instead of religious, national, or family honor. The first phase of the research into cultural intelligence of Slovak leaders and managers was organized between the years 2011-2013, and was aimed at managers of Slovak small and medium enterprises and organizations, of both national and international/multinational character. The objective of the research was to measure and evaluate the individual factors of cultural intelligence, i.e. the metacognitive, cognitive, motivational, and behavioral factors, among Slovak managers and leaders. The tool used in the research was the 20-item four factor CQ scale (www. culturalq.com), which was translated into the Slovak language. The translation of the scale was subjected to thorough analysis and was verified by back translation into English, in order to identify and adjust the inaccuracies caused by language interference during the translation process. Following this, the unambiguities were removed and the phrasing of individual items was adjusted in meaning, to ensure the correct understanding by the Slovak respondents and avoidance of potential misinterpretation. Altogether we have addressed 1,020 respondents and received 481 valid responses, which we evaluated through calculating the means for each of the twenty items. To simplify the results, for the purposes of this paper we have calculated averages for each of the four CQ factors. Graph 1 illustrates total averages of our whole sample of respondents, for all four CQ factors. Graph 1 Cultural intelligence – total averages of the four CQ factors Source: own elaboration 687 The analysis of the final scores by means of the Likert scale 1-7, where the value 4 represents the middle (average), clearly shows the differences in between the individual aspects of the cultural intelligence within our sample, and can be interpreted as follows: our respondents, managers and leaders of small and medium enterprises and organizations in Slovakia, show higher strategizing skills (4.82), as well as motivation (4.97) to interact in culturally diverse situations, however, manifest only average capability and willingness to adapt their behavior (4.34), and do not display high enough knowledge of the different cultural values, norms, rules, and practices (3.97). To go further in comparison, we have divided our sample into two distinctive groups, i.e. those respondents who work in multicultural enterprises and organizations (63.7% of respondents), and those who manage or lead purely national, i.e. Slovak, companies and organizations (36.3% of respondents). We supposed that those respondents who work in an environment characterized by cultural diversity, or come across culturally diverse situations in their daily work, would display higher scores in all four CQ factors that those who do not have a need to solve issues related to cultural misunderstandings or deal with other than national-like problems and situations. The results of the comparison are shown in Graph 2. Graph 1 Cultural intelligence – comparison of managers of multinational and national enterprises and organizations Source: own elaboration The differences between the two groups of respondents are striking. The group of multinational managers and leaders manifests significantly higher scores in all four CQ factors than the group of national, i.e. Slovak, managers and leaders, with the largest difference of 0.92 points (13% of the range of the scale) in the motivational factor of the cultural intelligence (Table 2). 688 Table 2 Differences in average scores between two groups of respondents CQ strategy 5.11 CQ knowledge 4.22 CQ motivation 5.31 CQ behavior 4.59 Slovak resp. 4.32 3.54 4.39 3.91 Difference Source: own elaboration 0.79 0.68 0.92 0.68 multinational resp. The above comparison forces us to consider why one group of people would show substantially higher scores of cultural intelligence than the other, as well as contemplate the implications of the results we have achieved. Clearly, the people who have experience with working in a multicultural environment or are forced to deal with diversity that surrounds them on everyday basis, are not only motivated to interact with representatives of different cultural groups (CQ motivation;), and are conscious of the differences in finding the right strategies to use the knowledge they possess (CQ strategy); but are also encouraged to further develop their intercultural skills (CQ behavior), and knowledge (CQ knowledge). The implications of the findings can be seen not only among the managers and leaders of small and medium enterprises, but also on a larger scale, i.e. within any organization that deals with multiculturalism, as well as globally, by relating the person’s cultural intelligence to the ability to cope with, understand and tolerate diversity, and adjust the manifestation of their behavior accordingly. Building up on the already acquired results, we wish to extend our research into other than business-like areas of the Slovak society, i.e. public sphere, international organizations, NGOs, and, potentially, security forces. After identifying the specific shortcomings of the cultural intelligence of the chosen target groups, we will suggest ways to improve the particular CQ factors, by recommending specific types of activities, e.g. courses, workshops, coaching, etc., which will enhance the intercultural skills, abilities, strategies, and knowledge. At the same time, we will propose methods and techniques which will enable development of such cultural awareness and skills that will serve in enhancing one’s motivation to alter their verbal and non-verbal behaviors when an intercultural situation requires it. 4 Implications of CQ in dealing with conflict of values and beliefs We would expect that the interconnectivity of the globalized world through technology, traveling, business and social relations, education, international cooperation, and other areas of life, has taught us to be more efficient in interactions with other people and nations, as well as tolerant towards them, and willing to adjust our views and behaviors to different, 689 culturally diverse conditions that surround us everywhere. Yet, this does not appear to be as easy as one may think and want. In spite of the great influence globalization has in almost every aspect of one’s life, the views and beliefs of the people around the globe will always differ, and the conflict of these multiple views and beliefs will not cease to exist. This, however, does not mean that one opinion, belief, or a religion, would be superior to another. On one hand, we cannot expect people to agree on every issue that represents a conflict between them, but, on the other hand, the opposing views cannot be a source of a clash of two culturally diverse groups, potentially resulting in one group attacking the other – verbally or physically. There will always be groups in the diverse world that strongly believe in freedom of speech and the ones who tend to regulate free spreading of the ideas which, according to their values, fall into hate speech, i.e. attacking a person or a group of people on basis of their gender, race, or religion. What would a culturally intelligent response to such ‘free expression’ be? People will respond in a way that is being dictated by their cultural background in an attempt to protect their values. Does it however, mean that they have a right to kill for their values? The answer is a clear no, and the whole civilized world denounces the brutality of the recent Paris events. Speaking from the cultural point of view, though, makes us wonder if, on the other hand, anyone has a right to mock other nation’s religious beliefs and ridicule a figure that represents it, just because the freedom of expression, so highly valued in their homeland, allow them to do it. The Paris tragedy, as well as any other conflict that bears characteristics of a cultural clash, could prompt us to think about where the boundary is that distinguishes the freedom of expression and the respect for other people’s religion, culture, and personal values. Cultural intelligence, as any other intelligence, can be trained and developed; we only need to allow for it. Raising our CQ by learning about the other cultural values, norms and practices, adopting new intercultural skills, motivating ourselves into tolerance of the otherness surrounding us, and understanding the limits of what is what is not offensive to representatives of different beliefs, may in fact greatly help in our ability to solve conflicting situations. A person with high cultural intelligence will not engage in killing to protect their values, nor will they get involved in disrespecting anything that the others look up to and consider essentially valuable in their life. All in all, there is no such thing as a ‘better value’ as the values are not and will never be completely global. References: ANG, S. – VAN DYNE, L. – KOH, C. – NG, K. – TEMPLER, K. – TAY, C. – CHANDRASEKAR, N. 2007. Cultural intelligence: Its measurement and effects on 690 cultural judgment and decision making, cultural adaptation, and task performance. In Management and Organization Review, 2007, Vol. 3, ISSN 1740-8784, pp. 335-371. BENČIKOVÁ, D. – MALÁ, D. – MINÁROVÁ, M. 2012. Towards cultural intelligence in Slovak small and medium businesses. In Manažment: teória, výučba a prax 2012: zborník príspevkov z medzinárodnej vedecko-odbornej konferencie. Liptovský Mikuláš: Akadémia ozbrojených síl gen. M. R. Štefánika, 2012. ISBN 97880-8040-452-9. EARLEY, C. – ANG, S. 2003. Cultural Intelligence: Individual Interactions Across Cultures, Stanford: Stanford University Press, 2003. 379 p. ISBN 978-0-804-74312-9. EARLEY, C. – MOSAKOWSKI, E. 2004. Cultural Intelligence. In Harvard Business Review. Harvard: Harvard Business Publishing, Vol. 10, 2004. Available online at http://hbr.org/2004/10/cultural-intelligence/ar/1. 2004. GARDNER, H. 2000. Intelligence Reframed. Multiple intelligences for the 21st century, New York: Basic Books, 1999. 292 p. ISBN 0-465-02611-7 GOLEMAN, D. 1995. Emotional Intelligence: Why It Can Matter More Than IQ. New York: Bantam Books, 1995. 352 p. ISBN 0-553-37506-0. HIRSCHI, T. – HINDELANG, M. J. 1977. Intelligence and Delinquency: A Revisionist Review. In American Sociological Review, 1977, Vol. 4 (August), ISSN 0003-1224, pp. 57-587. MINÁROVÁ, M. 2014. Emocionálna inteligencia ako súčasť kompetentnosti manažéra. Banská Bystrica: EF UMB. 144 s. 2014. ISBN 978-80-557-0755-6. VAN DYNE, L. – ANG, S. – KOH, C. 2008. Development and validation of the CQS: The cultural intelligence scale. Available online at: http://www.linnvandyne.com/papers/Van%20Dyne_Ang_Koh%20Handbook%20Ch% 202%20CQS%20Scale.pdf 691 ČÍNSKO-LATINSKOAMERICKÉ VZŤAHY V KONTEXTE POĽNOHOSPODÁRSKYCH ZÁUJMOV ČĽR SINO-LATIN AMERICAN RELATIONS IN THE CONTEXT OF AGRICULTURAL INTERESTS OF THE PRC Barbora Hradňanská1 ABSTRACT In general, the Chinese interests in the developing countries are focusing on more than just to ensure access to natural and/or energy resources. Nowadays, there has been a growing intensive debate about the agricultural interests of the Asian country within the academic as well as professional communities. Nevertheless, these activities cannot compete with intensity of the Communist country´ s approach towards the resource-rich countries, especially in oil and other strategic commodities. The presented paper aspires to demonstrate that the current maintaineance of the food sufficiency is not a trend that will last from the long-term perspective. Thus, to guarantee an access to agricultural commodities is becoming a crucial element of Chinese activism in developing world. This paper also introduces and analyses iniciatives that are relevant not only as an ambition to secure national stability, but national security as well. Aforementioned factors are thus becoming prerequisitions of effective foreign policy feasibility. Key words: food security, agrarian commodities, PRC, Latin America, agrarian interest, agricultural (in)sufficiency Úvod Hospodárska dimenzia spolupráce je dnes esenciálnym a konštitutívnym prvkom čínsko–latinskoamerických vzťahov. Medzi najprioritnejšie oblasti takéhoto vzťahu pritom radíme propagáciu obchodu a investícií, snahu zabezpečiť si prístup k primárnym komoditám, najmä však rope a napokon aj k poľnohospodárskym produktom. Hospodárska rovina záujmov krajiny o rozvojový svet sa tak dostáva do bezprecedentnej situácie, ktorá by mala medzi aktérmi odrážať isté ekonomické komplementarity. Poľnohospodárska rovina záujmov ČĽR o rozvojový svet z hľadiska čínskych iniciatív a aktivizmu nezastáva dominantnú pozíciu, nakoľko si je v súčasnosti krajina schopná pokryť väčšinu svojich potravinových potrieb (až 95%). (Lei, 2013) Zároveň však vieme predpovedať, že z dlhodobej perspektívy nebude možné takýto trend udržať. Debata tak ešte len začína rezonovať Barbora, Hradňanská, Mgr., interná doktorandka, Fakulta politických vied a medzinárodných vzťahov Univerzity Mateja Bela v Banskej Bystrici, Kuzmányho 1, 974 01 Banská Bystrica, Slovenská republika, [email protected]. 1 692 v odborných a akademických kruhoch, pričom čínske iniciatívy a investície v oblasti agropriemylsu a agroprodukcie reprezentujú len minoritnú časť v komparácii s aktivizmom vynakladaným v súvislosti so záujmami krajiny o ropné a iné strategické komodity. Nami zvolená a nižšie analyzovaná oblasť čínsko-latinskoamerických štátov predstavuje kľúčový záujem krajiny o rozvojový svet, keďže potravinová bezpečnosť je prepojená nielen s čínskou národnou bezpečnosťou, ale aj stabilitou a neriešenie takejto situácie by mohlo mať negatívny na dopad na čínske zahraničnopolitické ambície a celosvetové postavenie v globálnom meradle. 2 Potravinová bezpečnosť v podmienkach ČĽR ČĽR je dnes dynamicky najrýchlejšie rastúcou rozvojovou krajinou. Pod takúto dynamiku sa podpísala aj rapídne rastúca populácia, čo z nej robí najľudnatejšiu krajinu sveta s počtom obyvateľov takmer 1,36 mld 2. Ak by sme si dané demografické predispozície a celkovú veľkosť ornej pôdy rozmenili na drobné, znamenalo by to značnú disproporčnosť poukazujúcu na to, že krajina musí pokryť potravinové potreby 20% svetovej populácie, pričom má k dispozícii len 9% ornej pôdy a 6% sladkej vody. Z uvedeného, tak možno do budúcnosti (v priebehu nasledujúcich 10 rokov) očakávať rastúcu mieru nesebestačnosti, čo krajinu núti rozvíjať hlbšie a komplexnejšie partnerstvá s dominantnými proexportne zameranými agrárnymi krajinami. Ministerstvo zahraničného obchodu a hospodárskej spolupráce, Ministerstvo zahraničných vzťahov a Ministerstvo poľnohospodárstva (ďalej MoA), tak začali spolupracovať na zabezpečovaní a spolu sponzorovaní a organizovaní seminárov a príležitostiach týkajúcich sa agrobiznisu, tak aby národná bezpečnosť a stabilita neboli do budúcnosti ohrozené. Pod takýto stav sa podpísala ekonomická modernizácia, ktorá vyústila do rapídnej industrializácie a urbanizácie krajiny a súčasne viedla nielen k strate ornej pôdy3, v dôsledku čoho, mnohí farmári prišli o zamestnanie a boli nútení migrovať do miest4, čím sa agrárna produkcia stala nedostatočnou. Na druhej strane, sa reformný program zapríčinil aj o zlepšenie životného štandardu obyvateľstva, rezultátom čoho sme dnes svedkami nárastu strednej vrstvy, ktorá podľa M. Ferchena požaduje nielen zaistenie potravinovej bezpečnosti, no i zachovanie určitej kvality jednotlivých potravín. (Ferchen, 2013) Logickým Takáto kalkulácia nezahŕňa Taiwan, Macau a Hongkong, známe aj pod pojmom Greater China. Ak by boli do celkových výpočtov brané aj tieto časti, populácia by bez mála dosiahla 1,4 mld. USD. (Pozn. autora) 3 V rozmedzí rokov 1996-2006 krajina stratila 8,71 mil. hektárov ornej pôdy. (Sun, 2011) 4 V dôsledku narastúcej miery urbanizácie a industrializácie krajiny sa do miest v období rokov 1997-2005 presťahovalo 6,93 mil. farmárov. (Sun, 2011) 2 693 vyústením týchto faktorov sa stala nielen rastúca konzumpcia5, no i dopyt po niektorých agrárnych komoditách, ktoré je krajina nútená importovať (bližšie viď Graf č. 1) Ako môžeme vidieť ide najmä o sójové bôby a produkty, rastlinné oleje a najmä palmový olej, kukuricu či mlieko. Graf č. 1 – Súčasné a odhadované dovozy poľnohospodárskych produktov do ČĽR Zdroj: Myers, 2014 Sója, sójový olej a sójové bôby vôbec, predstavujú, spomedzi všetkých agrárnych komodít, najstrategickejší poľnohospodársky artikel dovážaný do ČĽR. Čo sa týka dovozu sójových bôbov v rokoch 2007-2008 sa ich import rovnal 33,7 mt a existuje oprávnený predpoklad, že v priebehu nasledujúcich 10 rokov sa tento dovoz zvýši až na 52mt, resp. 83 mt k roku 2020. Takisto, v prípade palmového oleja je možné sledovať takmer 50% nárast celkového objemu z 5,5mt až na 10,8mt. Čínske správanie aj v tejto oblasti tak začína nadobúdať agresívne prvky, dôkazom čoho sú jednotlivé reporty zo strany EIU poukazujúce na intenzívne aktivity komunistickej krajiny ohľadom nákupu rastlinných olejov a predovšetkým palmového oleja. V tomto kontexte uvádzame, že ČĽR sa po Indii stala druhým najväčším spotrebiteľom palmového oleja (bližšie viď Tabuľka č. 1) s objemom 6,6 mt v rokoch 20112012. Vzhľadom k tomu, že palmový olej a jeho dostupnosť sa viaže ku Kolumbii a Ekvádoru, nie je prekvapením, že čínske iniciatívy ohľadom tejto agrárnej suroviny sa zameriavajú práve na tieto latinskoamerické krajiny. Mestská spotreba vzrástla z 1,766 mt/1995 na 4,804 mt/2005 a vidiecka, v rovnakom sledovanom období, z 768 mt na 1,313 mt (Glen, 2012) 5 694 Tabuľka č. 1 – Súčasná a odhadovaná konzumpcia palmového oleja (ČĽR) v mt 2009-2010 2010-2011 2011-2012 2012-2013 2013-2014 5,970 6,065 6,630 7,170 7,575 Zdroj: vlastné spracovanie podľa World Commodities..., 2012 Z dlhodobej perspektívy bude možné obdobný trend badať aj na dovoze kukurice, pretože kým v rokoch 2007-2008 vývoz kukurice v prípade ČĽR dosahoval 2,3mt, tak v blízkej budúcnosti sa takýto export zmení na import reprezentujúci 1,4mt6. (China, Africa to..., 2013 a Pavoni, 2011) A napriek ašpirácii vládnej elity, ktorá bola prezentovaná v 12. päťročnom pláne udržať potravinovú produkciu na úrovni 540 mt do roku 2020, zastávame skôr skeptický názor. Napriek vyššie uvedeným ukazovateľom, čínska vládna garnitúra zatiaľ nepociťuje urgentnú potrebu riešiť potravinovú dilemu o čom svedčia aj nasledovné dáta: obchod s poľnohospodárskymi tovarmi predstavuje len 4% celkových komerčných iniciatív ČĽR, keďže krajina stále viac exportuje, než dováža. Z odhadovaných investícií, ktoré sa tak pohybovali na úrovni 67 mld. USD (2006-2012) bolo len 3,5 mld. vyčlenených do agrosektora. (Glen, 2012) Kolektív autorov, D. Brautigam a T. Xiaoyang, však upozorňujú na skutočnosť, že ČĽR sa už v roku 20037 zaradila medzi net importérov potravín a zastávajú názor, že limity poľnohospodárskej produkcie sa stávajú strategickými záujmami pekinskej vlády. (Brautigam - Tang, 2009) Poľnohospodárstvo je tak v čínskom ponímaní chápané ako jeden z nástrojov garantujúci trvalo-udržateľný rozvoj a hospodársky rast. Napokon, dôležitosť poľnohospodárskych vzťahov s rozvojovým svetom bola potvrdená aj v roku 2009 v rámci deklarovaných opatrení ako asistovať rozvojovému svetu. Takto bolo odsúhlasené, že v priebehu ďalších piatich rokov ČĽR zduplikuje počet poľnohospodárskej technológie a demonštračných centier, zdvojnásobí počet vysielaných expertov a technikov a zabezpečí tréning personálu. Takisto bola odsúhlasená dotácia vo výške 30 mil. USD pre FAO na založenie rezervného fondu, ktorého ambícia spočívala v podpore agrárnej produktivity a kooperácie krajín Juhu v rámci SPFS. (China issues six measures..., 2009) Dané iniciatívy len potvrdzujú náš predpoklad, že na prvom mieste sú to záujmy ČĽR a až potom záujmy rozvojového sveta. Pre komunistickú krajinu sa tak stredobodom záujmu stávajú nielen africké, ale aj latinskoamerické štáty, kedy ČĽR sleduje nielen ako prispieť k potravinovej nezávislosti, najmä v prípade afrického kontinentu, čo je aj úsilím čínskej integrácie do globálneho partnerstva pre rozvoj, no zároveň sa Všetky uvádzané a komparované štatistiky sú uvádzané v rokoch 2007-2008 až 2017-2018. (Pozn. autora) 7 Pričom ešte v 60. rokoch krajina patrila k tzv. net exportérom. (Cassel, 2013) 6 695 práve pri tomto strategickom záujme bývalej Ríše stredu javí Latinská Amerika ako oblasť disponujúca väčšou atraktivitou. 3 Čínsko-latinskoamerické záujmov ČĽR vzťahy v kontexte poľnohospodárskych Similárne ako v prípade Afriky, tak aj v prípade latinskoamerického regiónu sú aktivity a investície východoázijskej krajiny limitované čo možno odôvodniť ašpiráciou komunistických lídrov dostať pod patronát celkovú produkciu, spracovanie ako aj logistiku na dovoz tých plodín a produktov, ktoré nie je možné dostať, resp. vypestovať v domácich podmienkach. Podľa M. Myersovej hlavné agrárne vývozne artikle krajín Latinskej Ameriky predstavujú sója, kukurica, cukor, mlieko a mliečne produkty. (Myers, 2014) Za strategickú prioritu zo strany Pekingu však jednoznačne môžeme považovať úsilie získať pod kontrolu výrobu a import sóje či sójového oleja najmä z Argentíny, Brazílie, Bolívie, Uruguaju a Paraguaju. Len v roku 2008 krajina importovala 40% a 79% zmienených produktov od dvoch svojich najvýznamnejších agrárnych partnerov a to z Brazílie a Argentíny. V menšej miere, dovoz poľnohospodárskych komodít do krajiny zaznamenáva ovocie, rybie mäso a drevo z Peru a Čile či bavlna dovážaná z Mexika. (Agricultural trade linkages..., 2011) Prehľad dovozu tých najstrategickejších komodít poskytuje nasledovná tabuľka. (bližšie viď Tabuľka č. 2) Tabuľka č. 2 - Dovoz agrárnych produktov z krajín latinskoamerického regiónu (2010) sójové bôby*8 (3,113 mt) rybí prášok (1,234 mt) sójový olej (9,44 mt) cukor (7,53 mt) hydina (7,81 mt) tabak (3,72 mt) vlna (2,26 mt) citrusové plody (1,16 mt) hovädzie mäso Jahnacina Brazília, Argentína Peru, Čile Brazília, Argentína Brazília, Kuba Brazília, Argentína Brazília, Uruguaj Uruguaj Zdroj: vlastné spracovanie podľa Li, 2011 Z tabuľky je možné vypozorovať, že Argentína a Brazília sú pre ázijskú krajinu top partnermi, nakoľko import z týchto krajín sa v roku 2010 rovnal 84,3% celkových agrárnych produktov. K významným partnerom však možno 8 Sójové bôby a sójový olej tvoria až 75,3% dovozu do ČĽR. (Li, 2011) 696 zaradiť aj Peru (5,8%), Uruguaj (4%), Čile (3,8%), Kubu (1,2%) a Mexiko (0,5%). Na druhej strane, sa exportné destinácie vyznačujú oveľa vyššou mierou diverzity. K Brazílii (31,%) a Mexiku (27,5%) sa pridávajú aj Kolumbia, (5,6%) a Čile (5,3%) nasledované Venezuelou (3,8%), Dominikánskou republikou (3,1%), Puerto Ricom (2,5%), Peru (2,5%), Panamou (2,3%), Costa Ricou (2,2%) a Argentínou (1,2%). Vo vzťahu k čínskym exportným aktivitám smerujúcich do oblasti, sú tieto konštituované prevažne cesnakom, mrazeným rybacím filé a sušenými fazuľami, pričom tieto artikle tvoria až 40% spomínaných čínskych exportov do Latinskej Ameriky. Pozorovaním čínsko-importno-exportných relácií sme dospeli k záveru, že v prípade Pekingu prevláda výrazný obchodný deficit, kedy import z latinskoamerických krajín prevyšuje nad exportom. Aktivity pekinskej vlády v tejto časti sveta sa však nestretávajú s takým pochopením ako tomu bolo v prípade afrického kontinentu. V latinskoamerických štátoch sa tieto snahy stretávajú s výrazným anti-čínskym sentimentom, najmä pokiaľ hovoríme o skupovaní pôdy. Mnohí odborníci na danú problematiku (Myers, 2014 a Pavoni, 2011) dávajú za príklad práve Brazíliu9, pre ktorú sa spomínané praktiky stali citlivou otázkou, čo potvrdzujú nasledovné slová: „poľnohospodárske zdroje sú veľmi lacné a preto […] musíme vystavať bariéry.“ (Brazil should get China..., 2012) Obaja autori poukazujú na skutočnosť, že primárnou ambíciou takto smerujúcich investícií nenapomáha modifikovať latinskoamerický agrárny sektor, ale hľadá nové spôsoby ako získať pôdu a produkovať potraviny pre vlastné domáce potreby a obyvateľstvo. V snahe zabrániť ďalšiemu skupovaniu latinskoamerickej pôdy, bola v auguste 2010 prijatá legislatíva o obmedzení nákupu pôdy na maximálne 5000 hektárov, čo by nemalo predstavovať viac ako 25% územia. Takto bolo ČĽR zabránené skúpiť 100000 hektárov v Brazílii s úmyslom produkovať sóju a kukuricu za investičnú sumu 300 mil. USD. (Pavoni, 2011) Potravinová bezpečnosť sa tak vo vzťahu k latinskoamerickému regiónu stáva neoddeliteľnou súčasťou čínskych záujmov a preto aj v tejto časti sveta sa krajiny zameriava na diverzifikáciu svojich aktivít ako si zaistiť svoje potravinové záujmy. Takéto ašpirácie možno pozorovať, napríklad, v poskytnutí 50 mil. fondu na podporu vybudovania výskumných centier. (Bárcena, 2012) To že úroveň partnerských vzťahov v kontexte poľnohospodárstva dostáva novú dimenziu potvrdzujú nasledovné príklady, na ktorých môžeme pozorovať, že agrobiznis sa stáva dôležitou súčasťou čínskej zahraničnej politiky Okrem nižšie uvedených iniciatív, k takýmto aktivitám nepochybne patria aj memorandá o porozumení10 (ďalej MOU), ktoré boli podpísané s 12 latinskoamerickými krajinami či zakladanie bilaterálnych poľnohospodárskych výborov s ôsmimi vybranými krajinami. (Li, 2011) „para que no suceda lo que lo que ha pasado en Brasil, que tiene que limitar después“. (Myers, 2014) 10 Memorandum of Mutual Understanding 9 697 K roku 2013 došlo medzi pekinskou a venezuelskou vládou k podpísaniu viacerých spoločných projektov, ktorých kvantita presiahla ich vzájomné iniciatívy v petropriemysle. Takto boli predbežne odsúhlasené poľnohospodárske plantáže v Caucage v štáte Miranda, investovalo sa do celkovo 5 zariadení na spracovanie cukru, vybudovali sa agrárne demonštračné centrá v blízkosti rieky Tirnados, Guarico, Piritu Becerra a delty Orinoco a bola odsúhlasená výstavba zavlažovacích zariadení pod kontrolou Ghezhouba Group v El Cenizo a Sinohydra v Las Maguas. V Bolívii bol v priebehu marca 2012 skonštruované zariadenie na podporu poľnohospodárskeho výskumu (ryža a kvety) a skúpená pôda na produkciu sóje zo strany čínskej Pengxin Group. V Peru sa v apríli 2013 vystavalo poľnohospodárske výskumné centrum a graduálne sa začali skupovať rybárske člny a rybie mäso už viac nebolo spracované peruánskymi spoločnosťami, ale China Fisheries Group. V ašpirácii o expanziu čínskych poľnohospodárskych záujmov sa zrealizoval nákup pôdy aj v Argentíne a to konkrétne spoločnosťou Chongquing grain a v júni 2013 bolo investovaných 50 mil. USD na podporu jednotlivých poľnohospodárskych projektov, čím si vládna garnitúra zaistila 500 000 hektárov farmárskej pôdy. Vo februári 2014 Čínska korporácia pre zámorské potraviny (ďalej COFCO) odkúpila v sume 1,2 mld. USD 51% podiel v holandsko-britskej spoločnosti Nidera s cieľom nákupu olejnatých plodín pochádzajúcich z Argentíny a Brazílie. Relevanciu Argentíny ako strategického partnera v oblasti dodávok poľnohospodárskych komodít napokon afirmovala aj návšteva Si Ťin-pchinga, ktorý proklamoval, že : „Čína musí vyriešiť svoj obilninový problém zaistiť tak import týchto produktov pre svoju viac ako 1,3 mld. populáciu“. (Xi visits Argentina farm..., 2014) V Brazílii sa takisto v roku 2011 uskutočnil nákup pôdy zo strany Zhijiang Fudi group, investovalo sa do vybudovania zariadení na podporu sójovej produkcie v štáte Bahia11 a v roku 2012, spoločnosť Syngenta investovala 100 mil. USD do plantáží na spracovanie cukrovej trstiny. Podobné aktivity môžeme vidieť aj smerom ku karibskej oblasti, kde ČĽR prejavuje záujem o cukor z Barbadosu, drevo a palmový olej zo Surinamu či import dreva z Guyany. (Ellis, 2014) Stredoamerické štáty sú však atraktívne aj pre iné produkty, z ktorých sa do krajiny dováža najmä káva, kakao, cukor, bavlna, orechy a koreniny. (Caballero – O´ Connor – Amado, 2011) Záver Na príklade a komparácii prezentovaných častí rozvojového sveta sme mohli vidieť, že práve poľnohospodárske roviny záujmu ČĽR o rozvojový svet sa najviac približujú konceptu „win-win“, najmä v prípade afrických štátov, čo 11 2,4 mld. investícia bola realizovaná čínskou Chongquing group. (Ellis, 2014) 698 je v súlade s tvrdeniami o integrácii ČĽR do svetového partnerstva pre rozvoj. Latinskoamerický región však, v tomto kontexte, zastáva opatrnejšiu pozíciu, vzhľadom k nadmernej snahe Pekingu skupovať pôdu a dostať poľnohospodársku produkciu pod svoju doménu. Existujú teda oprávnené predpoklady, že latinskoamerické štáty by tak na vlastnom území zostali v sekundárnej pozícii a poľnohospodárska produkcia by prešla pod kontrolu Pekingu. Aj v tomto analyzovanom sektore tak môžeme pozorovať istú sebeckú tendenciu, ktorej prvoradým cieľom je pokrytie potravinových potrieb čínskej populácie. Literatúra: Agricultural trade linkages between Latin America and China: Conclusions and Future Priorities. [online]. 2011. FAO-report no. 2, 14p. Dostupné na internete: <http://www.fao.org/fileadmin/templates/tci/China_LAC_SP.pdf>. BÁRCENA, A. 2012. China´s leap in Latin America and the Carribean. In ECLAC [online]. 2012. [cit. 2015-04-01]. Dostupné na internete: <http://www.cepal.org/en/articles/china039s-leap-latin-america-and-caribbean>. Brazil should get China to raise its investments horizons [online]. 2012. AsiaMoney. Dostupné na internete: <http://search.proquest.com/docview/1010287188?accountid=14774>. CABALLERO, J. – O´ CONNOR, E. – AMADO, B. 2011. Latin America´s agricultural exports to China: Recent trends [online]. 2011. [cit. 2015-04-01]. Dostupné na internete: <http://ageconsearch.umn.edu/bitstream/115530/2/Caballero_IAMO_Forum_2011.pdf >. ELLIS, R.E. 2014. China on the Ground in Latin America: Challenges for the Chinese and Impacts on the Region. New York: Palgrave Macmillan, 2014. 366p. ISBN 978-1137- 43976-5. FERCHEN, M. 2013. China´s Risk Analysis in Latin America. In Carnegie Endowment for International peace - Tsinghua [online]. 2013. [cit. 2015-04-01]. Dostupné na internete: < http://carnegietsinghua.org/publications/?fa=50578>. GLEN, S.B. 2012. China-Africa Agricultural Potential. In Global Research. [online]. 2012. [cit. 2015-04-01]. Dostupné na internete: <https://research.standardchartered.com/configuration/ROW%20Documents/ChinaAfrica_%E2%80%93_Agricultural_potential_02_05_12_10_27.pdf>. China issues six measures to assist developing countries [online]. 2009. People´s Daily online. Dostupné na internete: <http://en.people.cn/90001/90776/90883/6764536.html>. LEI, Z. 2013. Chinese Agricultural Development Policies and Characteristics since the Reform and Opening up in China. In Asian Culture and History [online]. 2013. [cit. 2015-03-01]. Dostupné na internete: < http://dx.doi.org/10.5539/ach.v5n2p110>. LI, X. 2011. Prospects and challenges of agricultural trade between China and Latin America: analysis of problems and opportunities from the Chinese perspective. In 699 FAO. [online]. 2011. [cit. 2015-05-01]. Dostupné na internete: <http://www.fao.org/fileadmin/templates/tci/China_LAC_SP.pdf>. MYERS, M. 2014. China Eyes Latin America to Fill Its Kitchen Cupboard. In CaixinOnline. [online]. 2014. [cit. 2015-05-01]. Dostupné na internete: <http://english.caixin.com/2014-01-08/100626498.html>. PAVONI, S. 2011. China learns Latin America lessons. In The Financial Times Limited, ISSN 00055395. SUN, H. L. 2011. Understanding China´s Agricultural Investments. In SAIIA. [online]. 2011. [cit. 2015-05-01]. 2011. Dostupné na internete: http://dspace.africaportal.org/jspui/bitstream/123456789/32504/1/saia%20OP%20102. pdf? Xi visits Argentina farm, stresses agricultural cooperation [online]. 2014. Xinhua. Dostupné na internete: <http://www.capitalfm.co.ke/news/2014/07/xi-visits-argentinefarm-stresses-agricultural-cooperation/>. 700 REGIONÁLNA BEZPEČNOSTNÁ DYNAMIKA V SUBSAHARSKEJ AFRIKE – TEORETICKÉ RÁMCE REGIONAL SECURITY DYNAMICS IN SUB-SAHARAN AFRICA - THEORETICAL FRAMEWORKS Ján Marko1 ABSTRACT The purpose of this article is to present and test the theoretical frameworks that concern the regional security dynamics. Our geographical focus lies in the geopolitical region of SubSaharan Africa, where we apply two middle range theories – Regional security complex theory and Regional conflict complex theory. By using current and past examples we try to test their validity and reliability. Given the generally weak security relations and interactions among state and non-state actors in many instances of Sub-Saharan Africa we assume that both theoretical approaches will provide weak as well as strong arguments. The Strength of RSCT lies in its ability to explain the nature of strong security relations among various units (e.g. West Africa, South Africa) whereas RCCT explains the establishment of complex regional security relations, where intrastate or interstate conflicts occur (e.g. DRC, Sudan, South Sudan, CAR or Rwanda). Key words: Regional conflict complex theory, Regional security complex theory, Security dynamics, Sub-Saharan Africa, Conflict Resolution Úvod Výskum bezpečnostnej dynamiky a vzťahov sa vo väčšine prípadov výskumných centier a univerzitných pracovísk realizuje na základe určitých teoretických východísk, kde medzi najvýznamnejšie môžeme považovať realizmus, liberalizmus, sociálny konštruktivizmus alebo kritické teórie. Každý teoretický rámec poskytuje vlastnú abstrakciu reality, na základe ktorej vyzdvihuje alebo opomína dôležité alebo irelevantné aspekty. Regionálnu analytickú rovinu, prostredníctvom ktorej dokážeme vysvetliť povahu bezpečnostnej dynamiky a vzťahov medzi viacerými aktérmi, predstavujú aj dva vybrané teoretické rámce – teória regionálnych bezpečnostných komplexov (TRBK) a teória regionálnych konfliktných komplexov (TRKK). Ako bolo naznačené, voľba regionálnej analytickej roviny je podľa nás obzvlášť vhodná na skúmanie problematiky bezpečnostnej dynamiky, na rozdiel od lokálnej, Ján Marko, Mgr., interný doktorand, Katedra bezpečnostných štúdií, Fakulta politických vied a medzinárodných vzťahov Univerzity Mateja Bela v Banskej Bystrici, Kuzmányho 1, 974 01 Banská Bystrica, Slovenská republika, [email protected]. 1 701 respektíve národnej alebo globálnej analytickej roviny2. Regionálna analytická rovina a jej zodpovedajúce metodologické nástroje majú potenciál na najkomplexnejšie vykreslenie a vysvetlenie povahy, histórie, stavu, aktérov a ich vzťahov v rámci jednotlivých regionálnych bezpečnostných prostredí. Spomenuté teoretické rámce sú rovnako vhodnými analytickými nástrojmi aj pre výskum jednotlivých regiónov subsaharskej Afriky, ktoré spoločne nesú niekoľko významných charakteristík determinujúcich stav bezpečnosti v nich. Za tieto determinanty považujeme častú slabú a zlyhávajúcu štátnosť, ktorej zákonitými dôsledkami sú strata monopolu štátu na násilie či neschopnosť zabezpečovať a plniť svoje funkcie a služby vo viacerých sektoroch (Kaščáková, 2010). Ďalej sú to determinanty ekonomického charakteru, kde môžeme hovoriť o marginalizácii ekonomík afrických štátov na svetových trhoch alebo mnohokrát sa vyskytujúca závislosť štátneho hospodárstva na exporte jednej alebo viacerých nerastných surovinách či iných komoditách. 1 Teória regionálnych bezpečnostných komplexov Teória regionálnych bezpečnostných komplexov je výsledkom výskumu a práce kolektívu autorov a zároveň predstaviteľov Kodaňskej školy a sociálneho konštruktivizmu Barryho Buzana, Ole Wævera a Jaapa de Wildea (Lasicová, 2006a). Prínos Kodaňskej školy v rámci bezpečnostných štúdií a chápaní a výskumu bezpečnosti vo všeobecnosti, aj keď nie je predmetom tohoto článku, môžeme v krátkosti zhrnúť nasledovne. Kodaňská škola sa zaslúžila o rozšírenie vnímania bezpečnosti v horizontálnej aj vertikálnej rovine. Horizontálne rozšírenie chápania bezpečnosti spočíva v zavedení takzvaných sektorov bezpečnosti3, prostredníctvom ktorých sa významne rozširuje nielen výskumná agenda bezpečnosti. Rozšírenie chápania bezpečnosti na vertikálnej rovine bolo realizované prostredníctvom využívania viacerých analytických rovín, ktoré skúmali bezpečnostné aspekty od najnižšej úrovne – jednotlivca, až po najvyššiu globálnu analytickú rovinu. Ďalej za Tu autor nemá v úmysle podceňovať význam výskumu a analýz na iných analytických rovinách. Národná analytická rovina predstavuje základné východisko pre tvorbu strategických dokumentov na úrovni každého štátneho aktéra, akými sú ministerstvá obrany alebo zahraničných vecí. Globálna analytická rovina na druhej strane ponúka možnosť upriamiť pozornosť na bezpečnostné vzťahy a ich dynamiku medzi mocnosťami, respektíve najdôležitejšími bezpečnostnými aktérmi sveta. Ďalej národná rovnako ako aj globálna analýza bezpečnostného prostredia v sebe už nevyhnutne obsahujú a reflektujú aj regionálne bezpečnostné súvislosti. 3 Sektory sú tu rozdelené následne: politický, vojenský, ekonomický, societálny a environmentálny. Vývoj výskumu bezpečnosti v súčasnosti reflektuje aj aktuálne hrozby a problémy, čím vznikol priestor aj pre vznik nových sektorov ako informačný, respektíve kybernetický a energetický (Buzan, Wæver, de Wilde, 2005). 2 702 prínos Kodaňskej školy určite považujeme aj rozpracovanie procesu sekuritizácie4 a jeho významu pre skúmanie bezpečnosti (Lasicová, 2006b). Prvýkrát spomenul a zadefinoval TRBK Barry Buzan vo svojej knihe People, State and Fear, kde za pojem regionálny bezpečnostný komplex považuje „skupiny štátov, ktorých bezpečnostné náhľady a starosti sú natoľko previazané, že problémy národnej bezpečnosti každého z nich nemožno primeraným spôsobom analyzovať či riešiť oddelene.“ (Buzan, Wæver, de Wilde, 2005, s. 21, Buzan, 1983, s. 106) Prvá definícia regionálneho bezpečnostného komplexu ešte spadá pod prizmu chápania klasickej bezpečnosti, ktorá sa okrem predovšetkým politicko-vojenskej agendy vyznačovala aj štátocentrizmom. „Klasická teória bezpečnostných komplexov postuluje existenciu regionálnych subsystémov čoby objektov bezpečnostnej analýzy a zároveň predkladá analytický rámec pre štúdium týchto systémov...Tento rámec mal zvýrazňovať relatívnu autonómiu regionálnych bezpečnostných vzťahov a zároveň tieto vzťahy zasadzovať do širšieho kontextu štátnej (jednotkovej) a systémovej analytickej roviny“ (Buzan, Wæver, de Wilde, 2005, s. 21). Spomínané rozšírenie chápania bezpečnosti sa už odrazilo v preformulovaní definície regionálneho bezpečnostného komplexu v Buzanovej a Wæverovej knihe Regions and Powers. Tu je už RBK zadefinovaný ako „skupina jednotiek, ktorých hlavé procesy sekuritizácie, desekuritizácie alebo oboch sú natoľko prepojené, že ich bezpečnostné problémy nemožno primerane analyzovať a riešiť oddelene jeden od druhého.“ (Buzan, Wæver, 2003, s. 44) Novšia definícia RBK už teda neoperuje s úzko vymedzenými aktérmi – štátmi, ale používa pojem jednotky, ktoré môžu predstavovať rôzne podoby bezpečnostných aktérov – od jednotlivcov, subštátne jednotky, cez štáty až po medzinárodné organizácie. Redefinícia RBK tak umožňuje získať oveľa komplexnejší obraz o stave bezpečnosti na regionálnej úrovni, ktorá sa nevyznačuje len aktivitami štátov, ale aj jednotlivcov, vzbúreneckých či teroristických skupín alebo regionálnych bezpečnostných organizácií. TRBK je postavená na teritoriálnosti väčšiny jednotiek (obzvlášť štátov), čo sa prejavuje hlavne vo vnímaní hrozieb. Čím je zdroj bezpečnostnej hrozby bližšie k referenčnému objektu, tým u referenčného objektu narastá aj subjektívny pocit ohrozenia. Rovnako aj projekcia sily jednotlivých aktérov v regióne, respektíve ich interakčná kapacita je značne obmedzovaná narastaním geografickej vzdialenosti, čo sa prejavuje hlavne vo vojenskom a politickom sektore bezpečnosti. Sekuritizácia predstavuje proces, pri ktorom dochádza prostredníctvom rečového aktu k identifikovaniu určitého problému za existenciálnu hrozbu pre určitý referenčný objekt. „Bezpečnosť teda predstavuje auto referenčný druh jednania, pretože práve prostredníctvom tohto jednania sa z danej témy stáva bezpečnostný problém – nie nutne preto, že určitá bezpečnostná hrozba skutočne existuje ale preto, že téma je ako taký typ hrozby prezentovaná“ (Buzan, Wæver, de Wilde, 2005, s. 35). 4 703 Praktické určenie a identifikovanie regionálneho bezpečnostného komplexu spočíva v dosadení a zadefinovaní štyroch premenných, ktoré ho charakterizujú: 1. hranice – jasne oddeľujúce RBK od ostatných jednotiek a RBK, 2. anarchická štruktúra – jej predpokladom je existencia aspoň dvoch autonómnych jednotiek v rámci RBK, 3. polarita – odzrkadľuje distribúciu moci medzi jednotkami v rámci RBK, 4. sociálna konštrukcia – vnímanie priateľských alebo nepriateľských vzťahov a postojov medzi jednotkami RBK (Buzan, Wæver, 2003). Identifikáciou premenných regionálneho bezpečnostného komplexu napĺňame predpoklad jeho ďalšej analýzy. V tomto kroku je potrebné analyzovať bezpečnostné determinanty taktiež na štyroch úrovniach: 1. ohrozenia, zraniteľnosti a slabosti charakteristické pre vnútorné prostredie jednotlivých jednotiek RBK, 2. vzťahy a interakcie medzi jednotlivými jednotkami RBK (predovšetkým medzištátne), 3. vzťahy a interakcie medzi susediacimi RBK 4. vzťahy a vplyvy globálnych veľmocí k danému RBK (Buzan, Wæver, 2003). Druhá rovina analýzy RBK je obzvlášť dôležitá. Dôvodom je následné delenie jednotlivých RBK podľa povahy a charakteru ich vnútorných, respektíve medzijednotkových vzťahov do troch typov RBK. Povaha priateľských či nepriateľských vzťahov v rámci RBK určuje či hovoríme o 1. konfliktnej formácii, 2. bezpečnostnom režime alebo 3. bezpečnostnom spoločenstve (Buzan, Wæver, 2003). Povaha vzťahov v jednotlivých typoch RBK môže byť charakterizovaná prostredníctvom troch kultúr anarchie, ktoré vo svojom diele Social theory of international politics zaviedol predstaviteľ sociálneho konštruktivizmu Alexander Wendt. Wendt píše o takzvanej Hobbesovskej, Lockeovskej a Kantovskej kultúre anarchie, ktoré sa môžu vyskytovať v rámci štruktúry medzinárodného politického systému (Wendt, 2003). Hobbesovská kultúra anarchie prevláda v rámci konfliktných formácií, pre ktoré sú typické nepriateľské vzorce správania a tomu zodpovedajúce vnímanie bezpečnostných hrozieb. Vzťahy rivality, podozrievania ale aj počiatky bezpečnostnej spolupráce zodpovedajú Lockeovskej kultúre anarchie, ktorá je charakteristická pre bezpečnostné režimy. Naopak priateľské vzťahy, bezpečnostná spolupráca na vysokej úrovni a nenásilné riešenie konfliktov a sporov zodpovedá Kantovskej kultúre anarchie, ktorá je príznačná práve pre bezpečnostné spoločenstvá. Ďalší dôležitou črtou TRBK je jej schopnosť reagovať na zmeny, ktorými globálne, regionálne alebo lokálne bezpečnostné prostredie prebieha. Tu máme 704 na mysli to, že jednotlivé RBK sa môžu v priebehu času meniť tak po kvantitatívnej ako aj po kvalitatívnej stránke. V rámci RBK môže dochádzať k zmene počtu jednotiek, k zmene jeho hraníc alebo k zmene povahy vzťahov medzi jednotkami RBK. Výsledkom dôkladnej analýzy RBK môže byť aj predpoveď možných scenárov vývoja bezpečnostnej situácie v rámci skúmaného RBK (Buzan, Wæver, 2003). TRBK predstavuje kompaktný analytický nástroj, prameniaci z teoretických stanovísk Kodaňskej školy a sociálneho konštruktivizmu, schopný komplexne analyzovať bezpečnostné vzťahy a dynamiku na regionálnej úrovni, ako aj predvídať vývoj týchto vzťahov a dynamiky. 1.1 Aplikácia TRBK v subsaharskej Afrike V rámci geopolitického regiónu subsaharskej Afriky identifikovali Buzan a Wæver vo svojej knihe 4 regionálne bezpečnostné komplexy. Menovite ide o RBK západná Afrika, RBK južná Afrika, RBK Africký roh a RBK stredná Afrika. Pred tým, ako popíšeme jednotlivé RBK sa pokúsime identifikovať základné a spoločné znaky bezpečnostného prostredia subsaharskej Afriky, ktoré determinovali vývoj a podobu samostatných RBK. V prvom rade ide o už spomínanú slabú štátnosť, charakteristickú pre množstvo subsaharských štátov. Slabá štátnosť v kontexte bezpečnosti predstavuje ústredný menovateľ väčšiny bezpečnostných hrozieb a výziev v tomto regióne. Na vnútroštátnej úrovni bezpečnostného prostredia sa slabá štátnosť prejavuje absenciou štátneho monopolu na násilie, čo sa v praxi prejavuje vznikom a aktivitami množstva ozbrojených skupín s významným potenciálom ovplyvňovať bezpečnostné prostredie daného štátu a v niektorých prípadoch aj jeho susedov. Na regionálnej úrovni sa slabá štátnosť prejavuje relatívne slabými bezpečnostnými väzbami a dynamikou, ktoré sú spôsobené zníženou interakčnou kapacitou viacerých štátov. Takáto mocenská konštelácia na viacerých miestach v subsaharskej Afrike spôsobila to, že výskyt medzištátnych konfliktov je veľmi nízky. Naopak, prevažujú tu konflikty vnútroštátne v podobe občianskych vojen, prevratov, či ozbrojených povstaní (Collier, 2009). Nízka úroveň interakčnej kapacity v mnohých prípadoch subsaharských štátov sa prejavila aj v oblasti medzinárodnej spolupráce prostredníctvom regionálnych organizácií. V praxi sa to prejavuje nezmyselne ambicióznym členstvom niektorých štátov vo viacerých regionálnych zoskupeniach, ktoré následne nie sú schopné alebo ochotné plnohodnotne napĺňať vyplývajúce povinnosti (Piknerová, 2013). Teraz si priblížme jednotlivé RBK subsaharskej Afriky. Západná Afrika ako samostatný RBK sa rozprestiera na území Libérie, Sierra Leone, Ghany, Nigérie, Gambie, Nigeru, Beninu, Toga, Pobrežia Slonoviny, Guinei, Guinei-Bissau, Senegalu, Mali, Mauretánie a Kamerunu. Počiatok etablovania západnej Afriky ako RBK spadá do obdobia polovice 70. rokov (Buzan, Wæver, 2003). Formu a povahu vzťahov a bezpečnostnú 705 dynamiku v RBK západná Afrika formovalo niekoľko vnútroštátnych konfliktov, ktorých dosah však určite môžeme nazvať regionálny. Príkladmi sú občianske vojny v Libérii, Sierra Leone, či v Nigérii. Ďalej to boli pohraničné spory medzi Nigériou a Kamerunom alebo Nigériou a Čadom, Z nedávnych udalostí vplývali na bezpečnostnú dynamiku aj konflikty v Mali, Pobreží Slonoviny alebo pretrvávajúce aktivity militantnej skupiny Boko Haram v Nigérii. Ak chceme hovoriť o polarite západoafrického komplexu, musíme do úvahy brať mocenskú pozíciu Nigérie, ktorej interakčná kapacite prevyšuje potenciály iných štátov v regióne, na základe čoho ju môžeme označiť za unipolárnu. „Paradoxom...je, že Nigéria je aj hlavnou oporou (ako sponzor ECOWAS) aj sama visí na pokraji zlyhania ako štát“ (Buzan, Wæver, 2003, str. 239). Do formy a intenzity bezpečnostnej dynamiky v regióne signifikantne zasahujú aj externé mocnosti, kde je potrebné spomenúť Francúzsko, ako bývalého kolonizátora a Spojené štáty americké, ako veľmoc s globálnym pôsobením. V rámci RBK západnej Afriky došlo aj k etablovaniu regionálnej spolupráce, ktorá bola realizovaná aj v bezpečnostnej oblasti. Bezpečnostná spolupráca, ako súčasť agendy Hospodárskeho spoločenstva západoafrických štátov (ECOWAS) napĺňa predpoklad, na základe ktorého môžeme RBK západná Afrika označiť za bezpečnostný režim. Za malý nedostatok aplikácie tohoto teoretického rámca na prostredie západnej Afriky (a subsaharskej Afriky vo všeobecnosti) považujeme nejasnosť hraníc. Otázka zmeny hraníc v tomto komplexe vyvstáva v kontexte konfliktu v Mali, ktorý do istej miery môžeme považovať za dôsledok vývoja bezpečnostnej situácie v severoafrickom bezpečnostnom komplexe (Arabská jar). Spoločný znak – unipolárnu štruktúru zdieľa západná Afrika spolu s juhoafrickým RBK, kde dominantné mocenské postavenie patrí Juhoafrickej republike. Ďalej sú do RBK južná Afrika zaradené Angola, Botswana, Lesotho, Svazijsko, Mozambik, Zimbabwe, Zambia, Namíbia, Malawi, Tanzánia a Demokratická republika Kongo. Ku kreácii RBK začalo dochádzať v období po dekolonizácií a so stupňovaním antagonistických vzťahov medzi režimom Apartheidu v Juhoafrickej republike a ostatnými štátmi regiónu. Toto obdobie a jemu zodpovedajúce vzťahy a dynamika zodpovedajú konfliktnej formácii, ktorá sa však pretransformovala na bezpečnostný režim, po tom čo v Južnej Afrike došlo k zmene režimu. Taktiež došlo k vstupu Juhoafrickej republiky do Juhoafrického rozvojového spoločenstva (SADC), ktoré taktiež realizuje významné pokroky na poly bezpečnostnej spolupráce. Africký roh ako RBK, ktorého členmi sú Somálsko, Etiópia, Džibutsko, Eritrea, Sudán a Južný Sudán, predstavuje v rámci subsaharskej Afriky výnimku týkajúcu sa výskytu medzištátnych konfliktov. „Roh je pre Afriku nezvyčajný v tom, že má skutočné medzištátne vojny, ktoré dodávajú tomuto regiónu vestfálsku atmosféru viac ako kdekoľvek na kontinente“ (Buzan, Wæver, 2003, s. 242). Za praktické príklad týchto konfliktov považujeme vojny medzi Etiópiou a Eritreou, Etiópiou a Somálskom ako aj Etiópiou a Džibuty. 706 Z nedávnej histórie poslúži ako príklad aj pohraničné boje medzi Sudánom a Južným Sudánom. Množstvo a povaha medzištátnych konfliktov v Africkom rohu definujú tento komplex ako konfliktnú formáciu. Dynamiku na regionálnej úrovni ďalej dotvára aj cezhraničné pôsobenie neštátnych aktérov v dôsledku vnútroštátnych konfliktov v Somálsku alebo Sudáne. V prípade Somálska je veľmi aktívna islamská militantná skupina al Šabáb, ktorá stojí aj za teroristickými útokmi v susednej Keni. Potenciál premeny konfliktnej formácie na bezpečnostný režim spočíva rovnako ako v predchádzajúcich prípadoch v regionálnej bezpečnostnej spolupráci. Regionálna medzinárodná organizácia pôsobiaca v Africkom rohu je Medzivládny úrad pre rozvoj (IGAD), ktorého agenda zahŕňa aj bezpečnostné otázky. Problém nejasnosti hraníc RBK vyvstáva aj v prípade Afrického rohu. Týka sa hlavne Kene a Ugandy, ktoré sú členmi IGAD, avšak v dobe písania svojej knihy ich Buzan a Wæver nezaraďovali pod tento komplex. V dnešnej dobe je podľa nás už oprávnené tvrdiť, že súčasťou Afrického rohu ako RBK je aj Keňa, vzhľadom na cezhraničné bezpečnostné pôsobenie zo strany Somálska. Ďalším zaujímavým aspektom je aj nedávny vnútroštátny konflikt v Stredoafrickej republike, kde dochádzalo k zjavnej cezhraničnej dynamike medzi Sudánom a Čadom. Tu sa naskytá otázka či tieto vzťahy formujú nový bezpečnostný komplex, alebo sú súčasťou už existujúceho Afrického rohu. Problémom sú hranice aj na severe komplexu, kde do bezpečnostnej dynamiky zasahuje Egypt, čo sa napríklad odzrkadľuje v súvislosti s vodným tokom rieky Níl. Posledný RBK identifikovaný Buzanom a Wæverom je stredná Afrika. Rozlohou najmenší komplex tvoria Burundi, Uganda a Rwanda. Hneď na začiatok treba podotknúť, že stredná Afrika je najnejednoznačnejším komplexom, čo sa jeho hraníc týka. Ide predovšetkým o silnú medziregionálnu dynamiku medzi strednou a južnou Afrikou, konkrétnejšie sa jedná o hranice s Konžskou demokratickou republikou (DRC) a Tanzániou. Svedčia o tom aj teritoriálny konflikt medzi Ugandou a Tanzániou alebo vysoká miera bezpečnostnej interakcie spôsobená vnútroštátnymi konfliktami v DRC alebo v Rwande. V tejto súvislosti boli najviac medializované aktivity konžskej rebelskej skupiny M23 alebo ugandskej Armády božieho odporu, vedenou Josephom Konym. Aj strednú Afriku môžeme označiť za konfliktnú formáciu s vyhliadkami na možnosť stať sa bezpečnostným režimom v prípade, že integračné zoskupenie Východoafrické spoločenstvo (EAC), ktorého členmi sú okrem už spomínaných troch štátov aj Keňa a Tanzánia, dosiahne významnejšie úspechy prostredníctvom bezpečnostnej spolupráce. Stredná Afrika, rovnako ako Africký roh majú multipolárnu štruktúru spôsobenú absenciou výrazného mocenského centra v tom či onom regióne. 707 2 Teória regionálnych konfliktných komplexov Ďalším teoretickým rámcom využívajúcim regionálnu analytickú rovinu je teória regionálnych konfliktných komplexov, ktorej autorom je významný výskumník medzinárodného mieru Peter Wallensteen. Ako napovedá už jej názov, TRKK je postavená a predpoklade existencie ozbrojeného konfliktu. Samotný teoretický rámec je na rozdiel od TRBK omnoho užší, nakoľko sa v súvislosti s bezpečnostnými vzťahmi a ich dynamikou sústredí predovšetkým na konflikt a jeho riešenie. V tejto súvislosti Wallensteen upriamuje pozornosť na regionalizačný potenciál, ktorý konflikty vo všeobecnosti majú. Ten spočíva v tom, že akýkoľvek ozbrojený konflikt, či už to vnútroštátny, alebo medzištátny zákonite v regióne púta pozornosť natoľko, že do pôvodného konfliktu vstupujú noví aktéri. To sa v praxi deje priamym alebo nepriamym vstupom sekundárnych alebo terciárnych strán konfliktu, ktorých úmysly, záujmy a požiadavky môžu byť rôzne. Môže ísť o aktérov, ktorí chcú konflikt ukončiť, alebo aktérov, ktorí chcú z prebiehajúceho konfliktu určitým spôsobom profitovať. Ako píš auto vo svojej knihe Understanding Conflict Resolution „v určitom momente v čase, môžeme pozorovať prebiehajúci konflikt v dvoch rozličných oblastiach ale v rovnakom geografickom regióne...Toto sú regionálne konfliktné komplexy, kde sú primárne a sekundárne strany zaangažované v rovnakom regióne“ (Wallensteen, 2007, str. 193). Presnejšie sa pokúša regionálny konfliktný komplex zadefinovať ako „situáciu, kde susediace štáty zažívajú vnútorné alebo medzištátne konflikty s významnými prepojeniami medzi sebou“ (Wallensteen, Sollenberg, 1998, s. 623). Definícia v sebe nesie niektoré podobné znaky, ktoré obsahuje aj definícia RBK. Skutočne, sami autori sa v článku odvolávajú na definíciu RBK a považujú ju za analytické zúženie, nakoľko RBK považujú za širší analytický pojem. Zúženie a zamerania sa na samotný konflikt a jeho regionálne súvislosti, ako súčasť bezpečnostnej dynamiky, je plne v súlade s úsilím o jeho najkomplexnejšie a najtrvalejšie riešenie. Orientácia snáh štátnych alebo medzinárodných aktérov na primárne strany konfliktu a na ich predmet konfliktu nemôže konflikt vyriešiť úplne, nakoľko konflikt prebieha aj na iných úrovniach – prostredníctvom iných aktérov, iných väzieb, iných záujmov, ktoré sú súčasťou práve konfliktného komplexu. „Tieto väzby môžu byť tak podstatné, že zmeny v dynamike konfliktu alebo riešenie jedného konfliktu budú mať účinok na susedný konflikt“ (Wallensteen, - Sollenberg, 1998, s. 623). V prípade TRKK ide o teoreticko-analytický rámec, prostredníctvom ktorého dosiahneme komplexný obraz o konflikte, jeho aktéroch, príčinách, dynamike a regionálnych súvislostiach. Výsledok analýza na základe TRKK môže byť potom užitočným nástrojom pri riešení samotného konfliktu, respektíve konfliktného komplexu. Riešenie by malo zahŕňať prácu s aktérmi na viacerých úrovniach, vyriešenie problému príčin (manifestovaných alebo 708 latentných) ako aj mierovú dohodu obsahujúcu popis záväzkov k ďalšiemu priebehu postkonfliktnej rekonštrukcie, alebo prítomnosť príslušníkov medzinárodnej peacekeepingovej či peacebuildingovej operácie. 2.1 Aplikácia TRKK v subsaharskej Afrike Prevažne kvantitatívny výskum realizovaný na Upssalskej univerzite, ktorého výsledkom je aj obsiahla databáza konfliktov (Uppsala Conflict Data Project), bola zdrojom dát pre analýzy Wallensteena a Sollenbergovej, ktorí identifikovali 16 konfliktných komplexov na celom svete, pričom 6 z nich sa nachádzalo v subsaharskej Afrike. Konkrétne ide o komplexy Sahel, západná Afrika, južná Afrika, stredná Afrika-východ, stredná Afrika-západ a Africký roh (Wallensteen, 2007). V rámci Sahelu sa jednalo o Mali, Niger, Čad a Líbyu, RKK západná Afrika zahŕňala Libériu, Guineu, Sierra Leone, Guineu-Bissau a Senegal. Juhoafrická republika, Lesotho, Mozambik, Namíbia, Botswana a Angola tvorili juhoafrický RKK. Ďalej Uganda, Sudán, Keňa, Etiópia a Eritrea tvorili východnú časť stredoafrického RKK a Zair, DRC, Angola, Kongo-Brazzaville, Rwanda, Burundy a Uganda zas jeho západnú časť. RKK Africký roh pozostával z Etiópie, Eritreje, Sudánu, Somálska a Džibutska (Wallensteen, 2007). Z nedávno prebiehajúcich konfliktov, ktoré už neboli zaradené do predstavených RKK by sme mohli ďalej zaradiť konflikt v Stredoafrickej republike, ktorý mal dopad a dôsledky pre celý región, o čom svedčia bezpečnostné interakcie medzi Stredoafrickou republikou, Čadom a Sudánom, ktorý by sme mohli považovať za samostatný RKK alebo za súčasť stredoafrického RKK. Ako možno vidieť, v prípade niektorých konfliktných komplexov ide o veľmi podobné až totožné geografické ohraničenie ako v prípade niektorých regionálnych bezpečnostných komplexov. Podobné geografické rozloženie RKK v podstate zodpovedá aj definičným kritériám RBK, nakoľko vnútroštátne a medzinárodné konflikty sú neodmysliteľnou súčasťou bezpečnostnej dynamiky. Záver V článku sme si predstavili dva teoreticko-analytické rámce, pomocou ktorých môžeme získať komplexnú analýzu bezpečnostného prostredia a dynamiky obzvlášť. Teória regionálnych bezpečnostných komplexov prestavuje široký analytický nástroj s teoretickým odkazom Kodaňskej školy a sociálneho konštruktivizmu. TRBK ako analytický nástroj sa hodí na komplexné a hĺbkové analýzy stavu bezpečnosti na regionálnej úrovni. Okrem toho ponúka TRBK aj analytický nástroj pre predpovede regionálneho bezpečnostného prostredia. Za malý nedostatok považujeme nejasnosť v prípade 709 geografickej definície hraníc v niektorých subsaharských prípadoch RBK. Na druhej strane sa teória snaží reagovať na prípadné zmeny tak na kvalitatívnej ako aj na kvantitatívnej úrovni. Druhým teoreticko-analytickým rámcom, ktorý sme v článku prezentovali je teória regionálnych konfliktných komplexov, ktorá postuluje význam jednotlivých konfliktov v rámci regiónu. Tie tvoria takzvaný konfliktný komplex, keď hovoríme o situácii, kde existujú regionálne väzby v rámci prebiehajúcich vnútroštátnych alebo medzištátnych komplexov. Teoretickoanalytický rámec konfliktných komplexov predstavuje významný analytický nástroj riešenia ozbrojených konfliktov vo všeobecnosti. Výhodou tejto metodologickej pomôcky je jej schopnosť reagovať na aktuálnu bezpečnostnú dynamiku. Oba teoreticko-analytické nástroje preukázali svoju uplatniteľnosť a platnosť aj napriek relatívne nízkej interakčnej kapacite štátov subsaharskej Afriky. Na druhej strane môžeme hovoriť o nedostatkoch, ktoré sa prejavujú v rámci detailného určenia hraníc RBK alebo existencie aspoň dvoch konfliktných hniezd nevyhnutných pre etablovanie konfliktného komplexu. TRBK ako aj TRKK predstavujú užitočné nástroje, ktoré v rámci definovania regionálnej bezpečnostnej dynamiky alebo regionálneho prístupu k riešeniu konfliktov poskytujú nezastupiteľnú teoreticko-analytickú bázu pre výskumníkov mieru, bezpečnosti alebo medzinárodných vzťahov. Literatúra: BUZAN, B. 1983. People, States and Fear: The National Security Problem in International Relations. Brighton: Wheatsheaf Books Ltd, 1983. 258 s. ISBN 0-71080106-8 BUZAN, B. – WÆVER, O. 2003. Regions and Powers. The structure of international security. New York: Cambridge University Press, 2003. 564 s. ISNB 0-521-89111-6 BUZAN, B. – WÆVER, O. – de WILDE, J. 2005. Bezpečnosť: Nový rámec pre analýzu. Brno: Barrister & Principal, 2005. 272 s. ISBN 80-903333-6-2 COLLIER, P. 2009. Miliarda nejchudších. Proč se některým zemím nedaří a co s tím. Praha: Vyšehrad, spol. s r.o., 2009. 217 s. ISBN 978-80-7429-010-7 KAŠČÁKOVÁ, D. 2010. Normatívno-právne a bezpečnostné implikácie zlyhávania štátu. In Bezpečnostné fórum 2010. Banská Bystrica: Fakulta politických vied a medzinárodných vzťahov Univerzita Mateja Bela, 2010. ISBN 978-80-8083-980-2, s. 172-183. LASICOVÁ, J. 2006a. Bezpečnosť. Bezpečnostná agenda súčasnosti. Zvolen: Bratia Sabovci, s.ro., 2006. 161 s. ISBN 80-8083-352-4 LASICOVÁ, J. 2006b. Bezpečnostná dynamika – Kodaňská škola. In Politické vedy. Banská Bystrica, 2006. roč. 9, č. 2. ISSN 1335-2741, str. 20-54. PIKNEROVÁ, L. 2013. Africký (mikro) regionalismus – jihoafrická zkušenost. Brno: Barriser & Principal, 2013. 175 p. ISBN 978-80-7485-014-1 710 WALLENSTEEN, P. 2007. Understanding conflict resolution: War, Peace and the Global System. London: Sage Publications, 2007. 311 s. ISBN: 978-1-4129-2859-5 WALLENSTEEN, P. – SOLLENBERG, M. 1998. Armed Conflict and Regional Conflict Complexes. In Journal of Peace Research. vol.35, no. 5, 1998. ISSN 00223433 s. 621-634. WENDT, A. 2003. Social Theory of International Politics. Cambridge: Cambridge University Press, 2003. 429 s. ISBN 0-511-02166-6 711 POSTAVENIE A POTENCIÁL ČĽR V KONTEXTE STABILITY SÚČASNÉHO SVETOVÉHO USPORIADANIA STATUS AND THE POTENTIAL OF PEOPLE´S REPUBLIC OF CHINA IN TERMS OF STABILITY OF CURRENT POLITICAL SYSTEM Zuzana Husárová1 – Lívia Krempaská2 ABSTRACT Globalization, new technologies, economic and human potential. These are the factors that currently, at the beginning of the 21st century, play an important role when determining statuses of international political players. New processes, which are developing among all levels of the global society, are gradually transforming characters as well as the possibilities of individual states. Great power, mostly determined through their historical dominancy, thus have to face new challenges and threats embodied in new or changed political players. People´s Republic of China represents one of the most visible examples on changes in status and potential of the state. Therefore, our contribution is focused on this spacious state, its attributes and defining its current position within the political map of the world. Key words: People´s Republic of China, International Society, Globalization, BRIC Úvod Hoci pre moderné dejiny nie je charakteristická svetová vojna ani iný podobný globálny konflikt, predstavuje práve táto nová epocha dejinného vývoja jedno z najturbulentnejších období v existencii medzinárodného spoločenstva. Štátu, ktorému sa v súčasnosti dostáva najviac pozornosti zo strany svetovej verejnosti a zároveň zastáva pozíciu jedného z najvýznamnejších centier v rámci svetovej ekonomickej i politickej scény, je nepochybne Čínska ľudová republika (ČĽR). Hoci jej vzostup možno datovať už od 70. rokov minulého storočia, až v poslednej dekáde sa začal naplno prejavovať jej obrovský potenciál zasahujúci do mnohých oblastí, od zavádzania nových technológií a inovácií, až po silu 1,3 miliardy ľudských zdrojov (ZÚ ČR v Pekingu, 2014). Nasledujúci príspevok sa preto bude zaoberať práve súčasným Zuzana Husárová, Mgr., interná a diplomacie, Fakulta politických vied v Banskej Bystrici, Kuzmányho 1, [email protected]. 2 Lívia Krempaská, Mgr., interná a diplomacie, Fakulta politických vied v Banskej Bystrici, Kuzmányho 1, [email protected]. 1 712 doktorandka, Katedra medzinárodných vzťahov a medzinárodných vzťahov Univerzita Mateja Bela 974 01, Banská Bystrica, Slovenská republika, doktorandka, Katedra medzinárodných vzťahov a medzinárodných vzťahov Univerzita Mateja Bela 974 01, Banská Bystrica, Slovenská republika, postavením ČĽR v rámci existujúcej mocenskej štruktúry a jeho možným budúcim podobám. 1 Vznik a charakteristiky súčasnej podoby medzinárodného spoločenstva Korene súčasného medzinárodného spoločenstva možno nájsť ešte vo Vestfálskom mieri, ktorý v roku 1648 nielenže ukončil tridsaťročnú vojnu, ale zároveň determinoval budúcu podobu medzinárodných vzťahov i štátov ako takých. Aj napriek tomu, že samotný koncept štátnosti vznikol už v predchádzajúcich obdobiach dejinného vývoja, práve tento dokument definitívne zavŕšil vznik nových, plne suverénnych a medzinárodno-právne uznaných jednotiek, ktoré sa stali hýbateľmi dejinných udalostí. Štáty tak legitímne získali absolútnu moc nad všetkým i všetkými v rámci štátnych hraníc bez ohľadu na pôvod či iné charakteristiky. Aj napriek pôvodnému obmedzeniu platnosti tohto dokumentu na kontinentálnu Európu daný koncept sa rýchlo rozšíril aj do zvyšku sveta, čím sa štát stal globálne uznaným a zároveň aj primárnym subjektom na poli tvorby a realizácie medzinárodnej politiky. A čo majú dané historické súvislosti spoločné s medzinárodným spoločenstvom? Pod týmto, dnes veľmi často medializovaným pojmom, ktorý je v očiach širokej verejnosti predovšetkým prostriedkom na zachovanie anonymity a zbavenie sa zodpovednosti za konkrétne politické rozhodnutia, možno identifikovať suverénne, právne rovné štáty, „ktoré sú hlavnými subjektami ako aj hlavnými právotvorcami noriem medzinárodného práva“ (Giertl, 2012). Z uvedeného teda vyplýva, že tak ako sa menili a menia charakteristiky i funkcie štátov, či zákonitosti interakcie medzi nimi, mení sa aj spôsob fungovania medzinárodného spoločenstva ako celku. Otázka, ktorí politickí lídri, ktoré medzinárodné organizácie alebo ktoré štáty ho predstavujú, tak ustúpila do pozadia na úkor spôsobu, akým reflektuje na svetové dianie a aktuálne krízové situácie. Štáty, majúce od 17. storočia absolútny monopol politickej moci, síce aj v súčasnosti fungujú v intenciách rovnakých životných a druhotných záujmov i atribútov, ktoré ich definujú, podliehajú postupnej premene. V kontexte globalizácie sveta sme svedkami posunu štátu z absolútneho na obmedzeného hráča, ktorého moc je aplikovateľná už len na konkrétne sféry. Zachovanie bezpečnosti, ktorá predstavovala pôvodnú a môžeme konštatovať, že aj najväčšiu úlohu štátneho zriadenia, už viac nie je v rukách štátnych, ale nadnárodných mechanizmov a štruktúr, ktorých koncepcie obrany častokrát plne nahrádzajú štátne obranné systémy. Napriek pretrvávajúcemu prímu štátov ako jediných pôvodných a prvých aktérov medzinárodných vzťahov, sa v novej medzinárodnej realite rodia i noví aktéri, ktorí, vďaka narastajúcej sile a dôležitosti ekonomických a surovinových zdrojov, získavajú aj pri absencii akejkoľvek historickej kontinuity čoraz väčšiu politickú moc. Pôvodné akcentovanie plurality a existencie množstva právne 713 rovných členov medzinárodného spoločenstva, ktoré možno nájsť vo všetkých medzinárodno-právnych dokumentoch na čele s Chartou OSN, tak nahrádza faktické nerovnomerné rozdelenie určujúcich zdrojov a s ním súvisiaca diferenciácia aktérov politickej mapy sveta. Ešte predtým, ako prejdeme k problematike ČĽR a jej začlenenia sa do svetového politického systému, považujeme za nevyhnutné naznačiť postup historického vývoja a jeho reflexiu v usporiadaní medzinárodného spoločenstva ako takého. Aj napriek tomu, že samotné korene štátnosti možno nájsť ešte v Rímskej ríši, nemožno v danom období hovoriť o existencii akejkoľvek medzinárodnej platformy. Táto vznikla až omnoho neskôr, de facto až po ukončení prvej svetovej vojny, kedy spoločne so vznikom Spoločnosti národov vznikla aj myšlienka niečoho väčšieho. Platformy, ktorá by hájila nielen subjektívne záujmy a krátkodobé ciele jednotlivých štátov, ale aj celého sveta, čím by mala na zreteli akési vyššie a všeľudské dobro. To, čo dnes berieme už úplne prirodzene a nikto nepochybuje o nevyhnutnosti zohľadňovania dlhodobých globálnych záujmov, sa na začiatku 20. storočia javilo ako absolútna utópia, aj keď pochádzala z pera prezidenta Woodrowa Wilsona zastupujúceho najsilnejšiu mocnosť vtedajšieho sveta. Práve vďaka nemu a jeho novátorstvu sa však postupne naozaj začal najskôr americký a neskôr aj celosvetový odklon od izolacionizmu k internacionalizmu. Spolu s francúzskym právnikom a politikom Leónom Boureoisom, ktorý bol najväčším zástancom myšlienky solidarity na starom kontinente tak získali presvedčenie, „že štáty – podobne ako jednotlivci – sú medzi sebou spojené zväzkami vzájomných záujmov, reciprocitou práv a povinností“ (Petruf, 2011). Aj napriek faktickému neúspechu, ktorý poznamenal následnú existenciu Spoločnosti, myšlienky, ktoré v sebe obsiahla našli v rámci svetovej verejnosti svoje uplatnenie. Po druhej svetovej vojne tak prirodzene našli opäť svoje uplatnenie v Organizácii Spojených národov, ktorá aj dnes reprezentuje najvyššie všeľudské záujmy moderného sveta. Navzdory zmenám politického systému, ktorý z atomizovanej multipolarity v prvej polovici 20. storočia, striktnej bipolarity v období studenej vojny3, či následnému rozpadu tzv. „železnej opony4“ a opätovnému vzniku multipolárneho systému, je nespochybniteľné, že existencia vyšších cieľov i nadnárodných platforiem, ktoré ich realizujú, je opodstatnená a v zásade nevyhnutná. V podmienkach globalizujúceho sa sveta už dnes neexistuje štát, Pomenovanie studená vojna popisuje stav súperenia medzi existujúcimi dvomi nepriateľskými blokmi, ktoré boli reprezentované Spojenými štátmi americkými (USA) a Sovietskym zväzom (ZSSR). Aj napriek absencii priamych vojenských stretov a presného dátumu zahájenia tohto konfliktu, pomenovanie vojna najpriliehavejšie popisuje stav a praktiky používané po skončení druhej svetovej vojny až do pádu ZSSR v roku 1991. 4 Názov „železná opona“ označoval politickú, militaristickú a zároveň aj ideologickú hranicu medzi sférou vplyvu západného sveta, ktorú reprezentovali USA a sovietskym východom, ktorý zasahoval okrem územia dnešnej Ruskej federácie aj celú východnú Európu. 3 714 ktorý by mohol prijímať politické rozhodnutia nezávisle od externých podmienok panujúcich vo zvyšku sveta. Medzinárodné spoločenstvo, i navzdory meniacim sa svetovým reáliám, tak naďalej zostáva najvyššou inštanciou, ktorej zásady, princípy a ciele predstavujú záruky udržateľnej existencie aj ďalšieho globálneho rozvoja. 2 Politická charakteristika Čínskej ľudovej republiky Medzinárodný systém na rozmedzí 20. a 21. storočia je charakteristický počiatkami globálnej unipolarity, či inými slovami hegemonistickej geopolitickej štruktúry, medzi významné geopolitické zmeny tohto obdobia je nevyhnutné zaradiť pád spomínanej „železnej opony“ a postupnú demokratizáciu, ale aj zmenu geopolitickej mapy Európy a vzťahov vo svete, kedy sa formujú nové geopolitické štruktúry (NATO – rozšírenie pôsobenia do strednej a východnej Európy), novým hráčom sa stáva Európska únia a hlavnými aktérmi, ktorí určujú siločiary v globálnom geopolitickom priestore sú USA, EÚ, Rusko a Čína (Volner, 2006). Zatiaľ čo si USA naplno užíva svoju novonadobudnutú pozíciu centra svetového systému spolu s pocitom neohrozenosti, Čína prehlbuje svoju ekonomickú silu prostredníctvom spolupráce, integrácie a globalizácie. Svet sleduje zánik Sovietskeho zväzu, ktorý zásadne zmenil štruktúru medzinárodných vzťahov, narušil zabehnutý mechanizmus bezpečnosti, hranice geopolitickej mapy sveta a spôsobil zánik jednej ideológie, ideológie komunizmu. Globalizáciu, ktorá je predmetom rozpráv mnohých ekonómov, politikov či analytikov možno považovať v dnešnom svete za akýsi hnací motor podnecujúci vznik, formovanie či rozvíjanie partnerskej spolupráce. Potreby štátov rozvíjať politickú, ekonomickú a vojenskú spoluprácu možno pozorovať prostredníctvom procesu približovania sa a prispôsobovania, či prepájania národných hospodárstiev viacerých krajín, príkladom takéhoto spájania sa a zároveň významným subjektom sú integrácie, medzinárodné organizácie a v neposlednom rade i hospodárske zoskupenia. Príkladným zoskupením, ktorého cieľom bolo hľadanie cesty vzájomnej spolupráce či komunikácie je i BRIC´S – skupina rýchlo sa rozvíjajúcich krajín, ktoré predstavujú Brazília, Rusko, India, Čína a Juhoafrická republika, ktoré vďaka svojmu potenciálu získalo globálnu pozornosť a titul najrýchlejšie rastúcej ekonomiky. Štáty tohto zoskupenia sú významnými globálnymi i regionálnymi aktérmi sveta (Kosír, 2010). Storočím zmien, aj tak sa dá nazvať prvá dekáda 21. storočia v ponímaní Číny, vnútropolitická konsolidácia a ekonomické reformy na seba nenechali dlho čakať a priniesli so sebou výsledný efekt a trvalý rast ekonomiky. Hoci snahy o reformu politického systému boli blokované ešte v predošlej dekáde, nespôsobili na rozdiel od bývalého ZSSR, rozpad štátu. Napriek počiatočnej blokáde prešla Čína premenou a z totalitného politického systému presedlala na 715 autoritatívny systém vlády jednej politickej strany s jemným nádychom totality. Stabilitu politického systému podporuje množstvo reformných krokov. Nositeľom úspešnosti ekonomického rastu je čínsky postkomunistický model, ktorý prešiel procesom transformácie od pôvodne centrálne riadeného komunistického systému k systému zmiešanému, kde trhovú ekonomiku ovplyvňuje silná ruka štátu. Rastúca sila čínskej ekonomiky je poukázateľná na viacerých makroekonomických ukazovateľoch, ako napr. medziročný nárast HDP, objem exportu, nízka miera inflácie, prijateľné zadlženie štátu, neustály príliv zahraničných investícií. I napriek daným ukazovateľom možno postrehnúť tieňovú stránku čínskeho ekonomického rastu, tou sú disparity5, ktoré v rámci jednotlivých regiónov (prímorských a vnútrozemských oblastí) predstavujú značné rozdiely a regionálnu nevyváženosť v otázkach životnej úrovne obyvateľstva, ale i ekonomických rozdielov medzi mestskou a vidieckou oblasťou (Balabán, 2010). Čínu v 21. storočí nemožno nevnímať ako globálneho ekonomického hráča, ktorého produktivita neustále narastá. I napriek danému statusu, ekonomicky a politický vplyv ČĽR na okolitý svet možno označiť ako rozporuplný, kde prítomnosť ako pozitívnych, tak i v neposlednom rade negatívnych aspektov, vo veľkej miere formujú a ovplyvňujú pozíciu ČĽR ako krajiny. V otázkach bezpečnosti je ČĽR nepochybne vnímaná ako regionálna ázijská mocnosť. Danú skutočnosť je možné podložiť potenciálom jadrového zbrojenia i napriek faktu, že krajina sa ako prvá zaviazala nepoužívať jadrové zbrane. Hoci ČĽR nie je členom vojenských aliancií, jej vplyv na vytváranie medzinárodného prostredia je stále výraznejší i prostredníctvom členstva v Bezpečnostnej rade OSN. Je viacero faktorov, ktoré ČĽR zabezpečujú postavenie regionálnej mocnosti, čo sa však týka otázok globálnej veľmoci, podobne ako v prípade Ruskej federácie, jej najvýznamnejším rivalom je USA (ZÚ Peking, 2014). Čínska politika je v značnej miere formovaná najmä ekonomickými snahami krajiny zabezpečiť si neustály rast, práve ekonomika sa stála odrazovým mostíkom pre nové koncepty zahraničnej politiky a smerovanie Číny. Je viac ako jasné, že svojou spoluprácou s ostatnými mocnosťami sa pokúša eliminovať dominanciu USA. V otázkach politického smerovanie je nevyhnutné podčiarknuť čínsku snahu o multipolaritu, ktorá však zároveň Pod pojmom disparita rozumieme určitú nerovnosť, rozmanitosť alebo rozdielnosť v prípade regionálnej politiky, jedná sa o rozdiely medzi regiónmi. Regionálne disparity teda chápeme ako rozdiely na úrovni ekonomického, sociálneho a ekologického rozvoja regiónov, sú bezprostredným prejavom ekonomickej a sociálnej úrovne, predurčujú spolupôsobenie mnohých faktorov (prírodné predpoklady, kultúrny a ekonomický rozvoj územia, historický vývoj, etnické zloženie a vierovyznanie). Problematika vzniku disparít a ich význam v živote ľudí je jednou z otázok, ktorá v 21. storočí rezonuje takmer v každej druhej krajine sveta a v neposlednom prípade aj v Číne. Príčin pre nerovnaký vývoj v regiónoch je viacero, disparity sú odrazom rozdielov medzi spoločenstvami obyvateľstva (Rajčáková,2005). 5 716 koliduje so snahou o maximalizáciu a následné udržanie si štátnej suverenity, územnej integrity i národnej jednoty a pýchy, ktorých korene možno odvodiť ešte od antickej ríše. V neposlednom rade sa tiež usiluje o v politiku dobrých susedských vzťahov. Práve naplnenie týchto snáh sa stávajú predmetom základných princípov formovania zahraničnej politiky, ktorá sa profiluje na nasledujúce ciele: - stabilita ekonomického prostredia garantujúca ekonomický rozvoj a mierové vzťahy, - rešpektovanie čínskej územnej integrity a suverenity, - súlad zahraničnej politiky s ekonomickými záujmami, - myšlienka multipolárného sveta, - udržiavanie si svojej pozície v medzinárodnom spoločenstve, členstvo v medzinárodných organizáciách s dôrazom na rozhodovanie o dôležitých medzinárodných a politických záležitostiach, - národná jednota, boj proti terorizmu, - energetická bezpečnosť a surovinová nezávislosť, - obchodná politika v multilaterálnych rozmeroch (Heberer, 2007, s. 35). Súčasná spoločnosť je charakteristická pribúdajúcimi, novými aktérmi, vznikom medzinárodných organizácií, hospodárskych zoskupení či integrácií vyššieho rádu, práve z tohto dôvodu sú štáty nútené svoju vnútornú a zahraničnú politiku opierať nielen o svoje ekonomické záujmy a súťaživosť, ale zároveň aj o transparentnú a plnohodnotnú spoluprácu v otázkach ako ekonomických, politických, tak i bezpečnostných záujmov. 3 Prognózy budúceho vývoja medzinárodno-politického statusu ČĽR Vzhľadom na koncepciu zahraničnej politiky Číny je možné predpokladať, že Čína ako ázijská regionálna mocnosť bude i naďalej podnikať kroky a smerovať svoju politiku k jednému hlavnému cieľu a to k ekonomickej stabilite a s ňou súvisiacemu rastu hospodárstva, ktoré je v prípade Číny jej hlavným zdrojom financií. Existuje mnoho prognóz, ktoré nám predstavujú, aká bude pozícia Číny v medzinárodnom systéme o niekoľko rokov. Predovšetkým ekonomické pozadie ČĽR nám ponúka priestor na úvahy, ako sa bude ďalej krajina obracať, a kde sa ocitne za niekoľko desaťročí. Ako nám predznačuje doterajší hospodársky rast, je viac ako pravdepodobné, že v horizonte 2050 čínska ekonomika obsadí prvenstvo z hľadiska rastu ekonomiky a príjmov v globálnom kontexte. Dosiahnutie daného statusu za pomoci udržania stabilného a rýchleho ekonomického rastu, reštrukturalizácie ekonomiky, zvýšeniu príjmov, ako aj nových reformných krokov, bude garantované. Čínska otvorená politika založená na ekonomických výhodách a nezasahovaní do vnútorných záležitostí partnerov je akousi snahou o udržiavanie si spolupráce s USA a zároveň globálneho vplyvu. I navonok silná Čína môže byť v konečnom dôsledku vystavená hrozbám spôsobeným práve 717 vládou jednej politickej strany, jedného vodcu (ZÚ Peking, 2014). Práve charakter doterajšieho vývoja nám poskytuje priestor na možné varianty vývoja čínskeho medzinárodného postavenia v budúcich desaťročiach. Čína môže vďaka neustále stúpajúcemu ekonomickému rastu posilniť svoju pozíciu natoľko, že bude môcť pristúpiť k asertívnejšiemu vystupovaniu na medzinárodnej scéne. Takéto správanie však môže vyhrotiť do značného napätia medzi USA a pro-americky orientovanými štátmi. Vyhrotenie konfliktu pre Čínu však nemusí byť najlepšou prognózou, práve stret čínskych a amerických vojsk v kórejskej vojne je považovaný za kardinálnu chybu. I napriek prvenstvu v ekonomike sa tak Čína ešte stále nemôže považovať za globálneho, len za regionálneho hegemóna (Fürst, 2006). Záver Formulovať akékoľvek fixné závery týkajúce sa budúceho vývoja či podoby svetového politického systému, je značne zložité. Napriek obrovskej komplexnosti faktorov ovplyvňujúcich postavenie jednotlivých štátnych i neštátnych aktérov, môžeme relatívne jednoducho konštatovať, že ČĽR je v súčasnosti považovaná za mocnosť s väčším ako regionálnym potenciálom práve vďaka tomu, že „momentálne ťaží zo vzrastu svojho ekonomického vplyvu a posilňujúcej ekonomickej prestíže (status-quo power)“ (Fürst, 2006, s. 24). Vďaka normalizácii vzťahov s Ruskou federáciou, ktorá dosiahla až úroveň strategického partnerstva, predstavujú jedinú skutočnú opozíciu jej snáh o dosiahnutie dominantného postavenie USA, ktoré však samy v súčasnosti čelia mnohým novým výzvam a turbulenciám ohrozujúcim ich historicky danú rolu svetového centra. Za jeden zo základných pilierov čínskej zahraničnej i vnútornej politiky možno v súčasnosti nepochybne považovať znovuobjavený koncept „mierového rastu“. Tento vychádza z prognóz prípadných ekonomických a iných strát, ktoré by boli spojené s mocenským a ekonomickým súperením existujúcich svetových centier a súčasne akcentuje predovšetkým výhodnosť globálneho hospodárskeho rastu a s ním spojenej dobrej susedskej politiky, ktorá by v širšom kontexte dokázala zabezpečiť nielen čínske, ale aj globálne zisky. Prirodzene, aj táto koncepcia má mnohých odporcov poukazujúcich predovšetkým na prirodzenú túžbu po moci, ktorá je inherentne vlastná každému jednotlivcovi i dostatočne silnému štátu. Naopak, optimisti poukazujú na to, že Čína od konca 20. storočia „urovnala hraničné spory, hrá významnejšiu úlohu v medzinárodných inštitúciách a uvedomila si výhody mäkkej moci6“ (Nye, 2005). V tomto kontexte sa tiež objavuje možnosť vytvorenia novej skupiny dvoch (G2), ktorá Pod pojmom „mäkká moc“ (z angl. soft power) rozumieme v súčasnosti propagovaný koncept využívania ekonomického a kultúrneho potenciálu štátov na úkor nasadenia hrubej sily a zbraní v tradičnom zmysle slova. 6 718 by predstavovala nielen novú platformu spolupráce USA a ČĽR, ale zároveň by kumulovala veľkú väčšinu politickej i ekonomickej sily súčasného sveta. Obrovská komplexnosť hospodárskych, politických, kultúrnych či vojenských prepojení medzi jednotlivými aktérmi, rovnako ako neexistencia jedného všeobecne prijatého správneho riešenia mocenských vzťahov do veľkej miery sťažujú konštrukciu akýchkoľvek budúcich predpovedí globálneho usporiadania. Aj na základe veľkej rozporuplnosti názorov však možno konštatovať, že práve pragmaticky motivované, a tým pádom aj do istej miery ohraničené súperenie o moc a s ňou spojený medzinárodno-politický status, ktoré sa v posledných desaťročiach stali skutočnými hýbateľmi dejinných udalostí a budú aj naďalej zohrávať určujúcu úlohu rozhodujúcu o konečnom zložení i povahe mocenskej rovnováhy. Literatúra: BALABÁN, M. a kolektív. 2010. Nezápadní aktéři světově bezpečnosti. Praha: Karlova Univerzita, Nakladateľstvo KAROLINUM, 2010. 133 s. ISBN 978-80-2461721-3. FÜRST, R. 2006. Situace v Číně a její budoucí vývoj. In Hlavní aktéři vývoje bezpečnostní situace ve světe v horizontu 2020 s výhledem 2050 [online]. Ceses.Cuni.cz. [cit. 11.1.2015]. Dostupné na internete: <http://www.ceses.cuni.cz/ceses-74-version1-061115_sbornik.pdf>. GIERTL, A. 2012. Terorizmus, rozpad štátnej moci a hrozby medzinárodnej bezpečnosti [online]. Academia.edu. [cit. 09.01.2015]. Dostupné na internete: <http://www.academia.edu/2073244/Terorizmus_rozpad_%C5%A1t%C3%A1tnej_m oci_a_hrozby_medzin%C3%A1rodnej_bezpe%C4%8Dnosti>. HEBERER,T. a kolektív. 2007. China´s significance in international politics, Domestics and external development and action potentials [online]. Die-gdi.de. [cit. 8.1.2015]. Dostupné na: //edoc.vifapol.de/opus/volltexte/2011/3257/pdf/1_2007.pdf>. KOSÍR, I. 2010. Medzinárodná ekonomická integrácia. Banská Bystrica: Fakulta politických vied a medzinárodných vzťahov, 2010. 242 s. ISBN 978-80-8083-942-0. NYE, J. 2005. K „mierovému“ vzostupu Číny. [online]. FinWeb.HNonline.sk. [cit. 11.1.2015]. Dostupné na: //finweb.hnonline.sk/k-mierovemu-vzostupu-ciny-150202>. PETRUF, P. 2011. Wilsnovo storočie – koniec amerického izolacionizmu. In História: Revue o dejinách spoločnosti, roč. 11, 2011, č. 5-6. ISSN 1335-8316. RAJČÁKOVÁ, E. 2005. Regionálny rozvoj a regionálna politika. Bratislava: Univerzita Komenského, 2005. 120 s. ISBN 80-223-2038-2. VOLNER, Š. 2006. Geostrategické pohyby na začiatku 21. storočia. 2006 [online]. Politickevedy.fpvmp.sk. [cit. 2.11.2014]. Dostupné na internete: <http://www.politickevedy.fpvmv.umb.sk/userfiles/file/3_2006/volner.pdf>. ZÚ ČR V PEKINGU. 2014. Souhrnné teritoriální informace [online]. BusinessInfo.cz. [cit. 09.01.2015]. Dostupné na internete: <http://www.businessinfo.cz/cs/zahranicni-obchod-eu/teritorialni-informacezeme/cina.html> 719 KLIMATICKÉ ZMENY A ĽUDSKÁ BEZPEČNOSŤ: SEKURITIZÁCIA ENVIRONMENTÁLNYCH UTEČENCOV CLIMATE-CHANGE RELATED THREATS AND HUMAN SECURITY: PROCESS OF SECURITIZING ENVIRONMENTAL REFUGEES Martina Šinkovičová1 – Tomáš Swiatlowski2 ABSTRACT Driven from constructivist’s perspective, the article is oriented towards reflection of constructing meanings and interpretations of climate change in political and societal discourse and towards process of securitizing environmental refugees. The main aim is to introduce the importance of human security as a tool of understanding security as a complex unity possibly explained through various theoretical lenses and to present a concept of environmental refugees, respectively climate-change induced migration as one of possible case studies that are able to connect concept of human security with intense questions of climate change impact together with perspectives of environmental security. At the same time, the article is dedicated to idea that we live in the world where political reality is to some extent socially constructed and that it is possible to explain the roots of various phenomenon by revealing the modus operandi of this construction by taking look at the issues through different perspectives as presented here with securitizing environmental refugees through realistic, liberal and critical perspective. Key words: climate change, environmental security, human security, securitizing, environmental refugee 1 Vplyv klimatických zmien na ľudskú bezpečnosť Klimatické zmeny reprezentujú unikátnu a nanovo vnímanú súčasť bezpečnostnej agendy, ktorá má potenciálnu kapacitu na devastáciu zaužívaných štandardov ľudskej spoločnosti, či dokonca na devastáciu samotnej ľudskej civilizácie. Prináša nám nevyhnutnú potrebu vnímať ju novým spôsobom, nakoľko nie je vytváraná ofenzívnymi zámermi nepriateľských aliancií s úmyslom poškodiť konkrétny štát, ale dôsledky tejto hrozby a samotného Martina Šinkovičová, Mgr., M.A., interná doktorandka, Katedra medzinárodných vzťahov a diplomacie, Fakulta politických vied a medzinárodných vzťahov Univerzita Mateja Bela v Banskej Bystrici, Kuzmányho 1, 97401 Banská Bystrica, Slovenská republika, [email protected]. 2 Tomáš Swiatlowski, Mgr., interný doktorand, Katedra medzinárodných vzťahov a diplomacie, Fakulta politických vied a medzinárodných vzťahov Univerzita Mateja Bela v Banskej Bystrici, Kuzmányho 1, 97401 Banská Bystrica, Slovenská republika, [email protected]. 1 720 procesu klimatických zmien sú priame a fyzické, bez rozlišovania národných hraníc, s komplexnosťou ktorá je jednou z aktuálnych, a môžeme predpokladať, že aj do budúcnosti pretrvávajúcich, výziev pre celé politické spektrum a ľudskú spoločnosť. Konceptualizácia reakcií na túto hrozbu je a bude novou a naliehavou témou. Sekuritizácia klimatických zmien sa natrvalo stáva súčasťou politickej diskusie. Gilman, Randall a Schwartz tvrdia, že v súčasnosti už otázka nestojí tak, či je alebo nie je potrebné túto agendu sekuritizovať, ale ako to robiť správnym a korektným spôsobom (Dryzek, Norgaard, Schlosberg, 2011). V prepojenosti na ľudskú bezpečnosť môžeme vo všeobecnosti vytýčiť a zdôrazniť niekoľko predpokladov. Podstatou značnej časti odbornej literatúry, ktorá sa zaoberá ľudskou bezpečnosťou je všeobecné presvedčenie, že tento koncept je rozhodujúcou súčasťou medzinárodnej bezpečnosti. Existuje predpoklad, že medzinárodný poriadok a bezpečnosť nespočívajú výlučne na zaistení bezpečnosti štátov, ale že jeho súčasťou je aj úroveň jednotlivca a teda vymedzuje začlenenie ľudskej bezpečnosti ako nevyhnutného predpokladu pre bezpečnosť globálnu. Môžeme konštatovať, že debata o bezpečnosti je zameraná nielen na odstránenie externých hrozieb namierených voči štátu, ale paradigma ľudskej bezpečnosti predpokladá, že bezpečnosť na úrovni jednotlivca je významnou súčasťou globálnej bezpečnosti. Nepriamo teda môžeme predpokladať, že pokiaľ je ohrozená bezpečnosť jednotlivca, je ohrozená aj bezpečnosť medzinárodného spoločenstva. V tomto ponímaní, globálne výzvy a hrozby by mali byť vyhodnocované nielen na úrovni štátov, ale aj na úrovni jednotlivcov. Zástancovia rozšíreného konceptu humánnej bezpečnosti taktiež zdôrazňujú, že tieto hrozby nevyvstávajú len z vojenského spektra hrozieb. Nevojenské aspekty zapríčiňujúce neistotu, medzi ktoré patrí aj zhoršovanie úrovne životného prostredia, klimatické zmeny či ekonomická nerovnosť, sú v určitých prípadoch akcelerátormi zvyšovania hladiny hrozieb a neistôt a môžu viesť až ku konfliktným procesom (Wiliams, 2013). Klimatické zmeny môžu predstavovať riziko pri schopnosti zabezpečovať bazálne potreby, ľudské práva a základné hodnoty jednotlivcov a komunít. Tieto hrozby sú stále naliehavejšie popisované ako hrozby narúšajúce ľudskú bezpečnosť, čo predstavuje vnímanie popísaného rizika posunuté zo všeobecnejšej roviny hrozby voči bezpečnosti štátu práve na úroveň výziev voči ľudskej bezpečnosti. Dokonca aj umiernenejšie a optimistickejšie scenáre vývoja klimatických zmien pripomínajú nevyhnutnosť sociálnych systémov čeliť významným zmenám v podmienkach meniaceho sa životného prostredia (Dryzek, Norgaard, Schlosberg, 2013). Medzivládne a medzinárodné inštitúcie už taktiež identifikovali potenciál klimatických zmien pôsobiť na bezpečnosť a to najmä skrz zvyšovanie ľudskej zraniteľnosti, spomaľovanie ekonomického a sociálneho vývoja, spúšťanie impulzov ovplyvňujúcich zvýšenú úroveň rizika konfliktov ako napr. migrácia či boj o obmedzené prírodné zdroje, ako aj zaťažovanie mechanizmov medzinárodnej spolupráce (Dryzek, Norgaard, 721 Schlosberg, 2011). Ľudská bezpečnosť má nespochybniteľne svoje špecifické miesto v systéme bezpečnostných štúdií a je užitočným nástrojom na pochopenie jednotlivých aspektov rizika, ktoré klimatické zmeny prinášajú a impulzom k nevyhnutnej reakcii. V súvislosti s týmito naliehavými otázkami sa objavuje aj otázka, ktorá sa týka vnímania resp. konštruovania klimatických zmien. Existuje niekoľko naratív, ktoré sú spojené s oblasťou bezpečnosti a medzinárodných vzťahov a otázkami, ktoré sa týkajú problematiky klimatických zmien. Klimatické zmeny a súčasne aj s nimi súvisiace otázky (ako napr. otázka environmentálnych utečencov) existujú nielen ako fyzické koncepty, ale zároveň aj ako typ sociálneho konštruktu, ktorého aspekty sa menia v súvislosti s použitím rozdielnych prístupov k problematike. Mike Hulme vo svojom diele Why we disagree about Climate Change: Understanding Controversy, Inaction and Opportunity stručne poznamenáva niekoľko zásadných bodov, ktoré napomáhajú vysvetliť „konštruovanie“ klimatických zmien. Tvrdí, že nie je možné porozumieť klimatickým zmenám len cez ich fyzickú stránku, pre medzinárodnú, politickú a societálnu agendu je nevyhnutné porozumieť spôsobu, akým sa o klimatických zmenách hovorí, mýtom, ktoré boli okolo tohto fenoménu vytvorené. Idea klimatických zmien je podľa tohto autora v súčasnosti aktívna skrz množstvo ľudských aktivít. Pojem klimatické zmeny sa stal v dnešnom chápaní rovnako silným ako pojmy demokracia, terorizmus a nacionalizmus (Hulme, 2009). Rovnako ako je možné pri teóriách medzinárodných vzťahov použiť prirovnanie o používaní rôznych šošoviek optiky (theory of lenses), ktorými pozorujeme realitu, tak je i pri vnímaní klimatických zmien možné použiť viaceré teoretické rámce na konštruovanie toho, čo pre nás tento široko siahajúci fenomén znamená – a to tak v súvislosti so všeobecnejšími otázkami environmentálnej bezpečnosti ako aj v napojení na koncepty ľudskej bezpečnosti a environmentálnych utečencov (Dunne, 2013). 2 Sekuritizácia pojmu environmentálny utečenec Pojem sekuritizácia ako aj pojem environmentálny utečenec môžeme považovať za pevne zakotvené v disciplíne medzinárodných vzťahov a bezpečnostných štúdií, pričom sekuritizáciu vnímame ako rečový akt označujúci určitý problém za životnú hrozbu, čo následne legitimizuje použitie mimoriadnych prostriedkov (Waisová, 2004). Dá sa chápať ako radikálnejšia forma politizácie, intersubjektívny proces, ktorého súčasťou je sociálna konštrukcia hrozieb a bezpečnosti. Úspešná sekuritizácia sa pritom podľa teoretického rámca Kodanskej školy skladá z troch zložiek: z existenčnej hrozby, mimoriadnych opatrení a dopadov tohto prekročenia zdieľaných pravidiel na vzťahy medzi jednotkami, pričom sekuritizácia môže mať podobu ad hoc riešenia, alebo môže mať inštitucionalizovaný charakter (Buzan, Waever, de Wilde, 1998). 722 Environmentálni utečenci sú z definičného hľadiska ešte stále neustáleným pojmom. Je vyslovene konceptualizačným a operacionalizačným prvkom každého autora či inštitúcie, do akej šírky a hĺbky sa tento pojem definuje. Napr. definícia Medzinárodnej organizácie pre migráciu znie nasledovne: „Environmentálni migranti (resp. utečenci) sú osoby alebo skupiny osôb, ktoré zo závažných príčin náhlej alebo progresívnej zmeny životného prostredia, ktorá nepriaznivo ovplyvňuje ich životy alebo životné podmienky, sú nútení opustiť ich tradičné domovy, alebo sa rozhodnúť tak urobiť, či už dočasne alebo trvalo, a ktorí sa presúvajú v rámci svojej krajiny či mimo nej“ (International Dialogue on..., 2007). Medzinárodný panel pre klimatické zmeny následne vymedzuje tri kategórie ľudskej migrácie, ktorá súvisí s klimatickými zmenami. Patria sem tieto príčiny: výskyt sucha, zvýšená aktivita cyklónov a hurikánov a zvyšovanie hladiny morí (Dryzek, Norgaard, Schlosberg, 2011). Výskyt sucha zapríčinený klimatickými zmenami je možné sledovať vo viacerých regiónoch na rôznych miestach planéty, pričom jeho dopad je najviditeľnejší na úrovni poľnohospodárskeho využitia pôdy. Morrissey na príklade Etiópie argumentuje, že sucho je akcelerátorom dočasnej, núdzovej migrácie rovnako ako migrácie trvalej (Morrissey, 2009). Najzraniteľnejšími sú regióny v Afrike, Ázii a Austrálii, pričom zaujímavým aspektom je aj fakt, že dopad dlhotrvajúceho sucha ovplyvňuje nielen obyvateľstvo pevne usadené na určitom území, ale aj putujúce autochtónne obyvateľstvo v miestach ako Gabon, Keňa, Tanzánie, Senegal, Irán, India, Austrália, Jordánsko a Mongolsko (Dryzek, Norgaard, Schlosberg, 2011). Zvýšená aktivita cyklónov a hurikánov je ďalšou z predpovedí Medzinárodného panelu pre klimatické zmeny, ktorá bude súvisieť s environmentálnou migrácia obyvateľstva. K najzraniteľnejším komunitám v tomto ohľade patria tie, ktoré obývajú územia v blízkosti oceánov a tie, ktoré ležia v nízko položených oblastiach. Aj v tomto prípade je možné určiť oblasť, ktorá je emblematickým zosobnením takýchto procesov – v tomto prípade sa jedná o Bangladéš ako príklad environmentálne zapríčineného presídľovania obyvateľstva (Dryzek, Norgaard, Schlosberg, 2011). Predpoklad, že najviac ohrozenými krajinami budú práve krajiny chudobného juhu nie je nesprávny, no zdá sa príliš zovšeobecňujúci a to najmä v súvislosti s hurikánom Katrina či Rita z roku 2005, výsledkom čoho bolo celkovo 1300 mŕtvych a vplyv na nevyhnutné permanentné presídlenie v predpokladanom rozsahu od 100 000 do 300 000 presídlencov (Smith, 2007). Ako Smith vo svojom článku dodáva, presídlenie tisícov rezidentov hurikánmi zasiahnutej oblasti je názorným príkladom ľudskej migrácie – výzvy, ktorá sa s najväčšou pravdepodobnosťou v budúcnosti stane ešte závažnejšou. Treťou kategóriu vplyvu klimatických zmien na migráciu je zvyšovanie hladiny morí a oceánov, ktorej najtypickejším a zrejme aj najmedializovanejším príkladom je niekoľko ostrovov v Tichom a Indickom oceáne. 723 Spomínané kategórie klimatických zmien, ktoré majú potenciál vyústiť do environmentálnej migrácie sú však v realite neodmysliteľne prepojené a prepletené, existujúce v určitej synergii. Jednotlivé popísané kategórie sú skôr štruktúrovaným popisom než osamoteným fenoménom. Názorne je možné túto prepojenosť demonštrovať na príklade Nigérie. Ako píše Chin, stručná ilustrácia tohto komplexného prepojenia je očividná práve tu. Ako dôsledok klimatických zmien čelí Nigéria zvýšenému výskytu chorôb, znižovaniu poľnohospodárskej efektivity, vzrastajúcemu počtu vĺn tepla, nespoľahlivému a nestálemu počasiu, záplavám, rovnako ako aj dezertifikácii a zvyšovaniu hladiny mora v pobrežných oblastiach (Chin, 2008). V súvislosti s tak komplexným ekologickým procesom, ktorý smeruje k migrácii a presídleniu, musí byť do istej miery zrejmé, že paralelne je podstata konceptu environmentálneho utečenca rovnako komplexná a zložito definovateľná. 2.1 Realistická, liberálna a kritická perspektíva sekuritizácie environmentálnych otázok Termín sekuritizácia v napojení na environmentálnu migráciu je možné použiť na vysvetlenie dominantných prúdov debát, v ktorých sa ustálil pojem environmentálni utečenci a environmentálna migrácia ako súčasť bezpečnostných tém a to aj napriek možnosti zaradiť tento koncept do ľudskoprávnej či rozvojovej agendy. Toto zaradenie medzi bezpečnostnú problematiku úzko súvisí s ustáleným diskurzom v disciplíne medzinárodných vzťahov. Nasledujúca časť príspevku je venovaná myšlienkovým školám, ktoré formujú myslenie v rámci tejto disciplíny, pričom každá z nich predstavuje iný interpretačný prístup, inú „šošovku“, inú konštrukciu reality; sústredí sa na spôsob, ktorým zástancovia jednotlivých teoretických prístupov interpretujú environmentálne a klimatické problémy, ktoré zároveň obsahujú aj otázky týkajúce sa konceptu environmentálnych utečencov. Na začiatku je potrebné rozlíšiť, že pokiaľ hovoríme o environmentálnej migrácii, ešte sa stále nedotýkame nevyhnutne migrácie križujúcej hranice štátov a teda problematiky, ktorá by nutne patrila pod hlavičku otázok medzinárodných vzťahov. Z tohto pohľadu je ale následne evidentné, že práve pojem environmentálny utečenec sem bezpochyby patrí. Ako trefne podotkol Smith, v určitom momente začal stále stúpajúci počet krajín vnímať cezhraničnú migráciu ako hrozbu pre teritoriálnu integritu a národnú suverenitu (Smith, 2007). Realistická perspektíva vníma otázky klimatických zmien cez prizmu národných záujmov v kontexte anarchického systému, v ktorom sa štáty nachádzajú a kde sa snažia zaistiť svoje prežitie. Realistická tradícia sa pozerá na klimatické zmeny a životné prostredie ako na ďalšiu položku patriacu k boju o moc medzi štátmi. Na dôvažok, klimatické zmeny ako súčasť environmentálnej bezpečnosti sú zvyčajne vnímané ako multiplikátor hrozieb a nie ako hrozba samotná. Z tohto uhla pohľadu môžu 724 klimatické zmeny zintenzívňovať napätie a byť akcelerátorom prípadne katalyzátorom už existujúceho napätia medzi štátmi. (Chin, 2008) Čo je zaujímavé, v nadväznosti na koncept anarchie, sú aj prírodné procesy z realistickej perspektívy vnímané ako anarchické, a teda príroda ako nepriateľ so záujmami, ktoré sa nedajú predvídať. To, čo vyplýva z vyššie spomenutých predpokladov je naratívne uchopenie environmentálnej bezpečnosti ako spôsobu ochrany štátu. Ochrana hraníc pred „prílivom“ environmentálnych utečencov, ktorí prichádzajú z periférií chudobného juhu (Dryzek, Norgaard, Schlosberg, 2011). Od obdobia 80tych rokov kedy tento koncept dosiahol význačnejšie postavenie, dostalo sa do obehu aj niekoľko silných mýtov a metafor – či už šlo o chaotické a katastrofické dopady klimatických zmien na čele s agresívnym počasím alebo zruinovanými ekonomikami, terorom a kolapsom – tie vo veľkej miere podporujú realistické vnímanie environmentálnych otázok a teda aj environmentálnych utečencov ako bezpečnostnej hrozby, ktorá predstavuje pre referenčný objekt (štát) životné riziko a je teda z tejto perspektívy sekuritizácia environmentálnych utečencov ako hrozby (nie ako referenčného objektu) prirodzená. Liberálna perspektíva v medzinárodných vzťahoch priniesla dva prúdy vnímania environmentálnych utečencov a dve formy reakcií, ktorými sú adaptácia a zmierňovanie škôd v budúcnosti. Zároveň je pre ňu charakteristické prijímanie plurality záujmov, ktoré presahujú štátne hranice – obyčajne označované ako multilateralizmus obdobia 90tych rokov. V tomto období sa objavuje aj koncept environmentálnej bezpečnosti, ktorá je z liberálnej perspektívy vnímaná už nie ako konfliktný multiplikátor hrozieb, ale ako možný predpoklad modelu spolupráce na ceste ku globálnej bezpečnosti (Dabelko, Dabelko, 1995). Liberálna perspektíva obracia tradičnú realistickú logiku sekuritizácie a environmentálni utečenci sa stávajú referenčným objektom. Táto kooperatívnejšia verzia sekuritizácie sa paralelne prenáša z úrovne štátu aj na úroveň neštátnych aktérov a črtá sa tu snaha o to, aby boli stabilné klimatické podmienky vnímané na rebríčku hodnôt, ktorý by sa vyrovnal prioritám ako národná bezpečnosť a zároveň, aby bola stabilná klíma vnímaná ako verejný statok, bez ktorého nie je možné dosiahnuť ekonomickú prosperitu a osobné naplnenie. Toto sa malo zároveň stať jednou zo základných záujmov vlád. Liberálna perspektíva sekuritizuje klimatické zmeny metódou, ktorá sa pokúša pridať tejto agende váhu a dôležitosť. Pokúša sa o to spôsobom, ktorý by produkoval zvýšenú koncentráciu politickej vôle závislej od verejnej mienky. Čo sa týka otázok environmentálnych utečencov, je možné predstaviť dva hlavné liberálne diskurzy. Prvý je založený na medzinárodnom práve a adaptácií: vychádza z právnej medzery, ktorá nezahŕňa environmentálnych utečencov do definície všeobecne platnej a uznávanej v medzinárodnom práve (Text of the..., 1951, Text of the..., 1967). Tento legálny diskurz sa pokúša o nápravu tohto stavu či už rozšírením existujúcej definície UNHCR, alebo úsilím o uznanie ochrany tejto kategórie ľudí pomocou iných legálnych 725 prostriedkov. Tento prúd súvisí s humanitárnymi odozvami zabezpečujúcimi útočište pre utečencov, ktorí sa ocitli mimo svojich tradičných domovov po niektorej z foriem klimatických katastrof. Druhý prúd liberálnej perspektívy je sústredený na spôsoby a možnosti zmierňovania budúcich škôd. Jedná sa najmä o programy a politiky, konvencie a protokoly, ktoré sa pokúšajú znížiť ekologickú stopu dneška. Kritická perspektíva je najvýraznejšie reprezentovaná prúdom zaoberajúcim sa ekologickým dlhom. Ekologický dlh spôsobený počas niekoľkých storočí exploatácie Juhu Severom. Tento diskurz je taktiež vytváraný na úrovni bezpečnosti, aj keď pozornosť je namierená najmä na príčiny environmentálnych neistôt (v zmysle environmental insecurities). Kritický prúd posudzuje a odpovedá na kauzálne faktory vedúce k environmentálnej neistote a nestabilite, pričom sa pokúša hľadať spôsob nápravy, resp. reparácií pre zraniteľné komunity (Dryzek, Norgaard, Schlosberg, 2011). Zjednodušene povedané, kritický diskurz hlása potrebu uvedomenia si environmentálnej zodpovednosti, ktorá je chápaná ako súčasť environmentálnej spravodlivosti. Jedná o prístup, ktorý sekuritizuje nečinnosť Severu ako hrozbu v kontexte jeho ekologického dlhu. V rovine environmentálnych utečencov tento prístup predpokladá, že vyriešenie ich situácie je súčasťou balíka ekologického dlhu. A to najmä z hľadiska toho, že utečenci sú považovaní za jednu z najzraniteľnejších skupín, ak akcentujeme kritériá ľudskej bezpečnosti vo všeobecnosti. Otázne zostáva, či sekuritizácia environmentálnych utečencov, prelínajúca sa aj cez tri najdôležitejšie teoretické prúdy v disciplíne medzinárodných vzťahov, silne ovplyvnená najmä realistickým a liberálnym prístupom, má potenciál akýmkoľvek spôsobom napomôcť k riešeniu primárneho problému – degradácií životného prostredia alebo sekundárnemu problému – environmentálnym utečencom, ktorí boli nútení opustiť svoje tradičné bydlisko pod vplyvom procesov vyvolaných klimatickými zmenami. Záver Tak ako sa v sociálnych vedách dostávali postupne do pozornosti aj otázky napojené na otázky životného prostredia a klimatických zmien, začal sa čoraz častejšie pri uvažovaní o nich používať koncept bezpečnosti. Ľudská bezpečnosť má osobité miesto vo sfére bezpečnostných a rozvojových štúdií a rovnako slúži ako vhodné interpretačné premostenie k otázkam klimatických zmien. Zdôrazňuje totiž sociálne dôsledky klimatických zmien, kritizuje inštrumentálny prístup k riešeniu problémov a obmedzené fungovanie inštitúcií a rozhodovacích procesov v súvislosti s ochranou životného prostredia a zároveň ponúka štruktúrovanú bázu výskumu zraniteľnosti, adaptácie a synergie medzi politikou a procesmi orientovanými k snahe o naplnenie základných ľudských práv a potrieb. Koncept ľudskej bezpečnosti je užitočným nástrojom na 726 pochopenie klimatických zmien. Ďalším z nástrojov, ktorý bol v príspevku predstavený je tzv. konštruovanie klimatických zmien a sekuritizácia environmentálnych utečencov ako aj klimatických zmien samých o sebe. Zdá sa totiž, že sekuritizácia je hybným motorom zefektívňovania rozhodovacích procesov, a dokonca je možné sa domnievať, že bez vnímania environmentálnej degradácie a jej následkov ako bezpečnostnej hrozby nie je možný progres. Kritická perspektíva však poskytuje alternatívne riešenie, ktoré stavia do popredia pomerne nový prístup a to práve otázkou, či by nebolo vhodnejšie konštruovať environmentálnu spravodlivosť než environmentálnu bezpečnosť a následne na diskurzívnej báze akcentovať dôležitosť environmentálnej zodpovednosti? Môžeme predpokladať, že toto bude jedna z dôležitých otázok nasledujúcich dekád. Literatúra: BUZAN, B. - WEAVER, O. - WILDE, J. 1998. Security: A New Framework for Analysis. Boulder, Colo.: Lynne Rienner Pub., 1998. 239 s. ISBN 155587603X. COLLINS, A. 2007. Contemporary Security Studies. Oxford, OUP, 2007. 576 s. ISBN 10 0199548854. DABELKO, G. D., DABELKO, D. D. 1995. Environmental Security: Issues of conflict and redefinition. In Woodrow Wilson Environmental Change and Security Project Report. [online]. 1995. vol. 1. s. 3-12. Dostupné na internete: http://scholar.google.com/citations?user=Vi9pKUIAAAAJ&hl=en. DRYZEK, J. S., NORGAARD, R. B., SCHLOSBERG, D. 2011. The Oxford Handbook of Climate Change and Society. Oxford: OUP, 2011. 864 s. ISBN 9780199566600. DRYZEK, J. S., NORGAARD, R. B., SCHLOSBERG, D. 2013. Climate-Challenged Society. Oxford: OUP, 2013. 169 s. ISBN 9780199660100. DUNNE, T., HANSEN L., WIGHT, C. 2013. The End of International Relations Theory? In European Journal of International Relations. [online]. 2013. vol. 19. s. 405-425. Dostupné na internete: http://ejt.sagepub.com/content/19/3.toc. HALDÉN, P. 2011. The past, present and future(s) of environmental security studies. In Cooperation and Conflict. [online]. 2011, vol. 46, no. 3, s. 406-414. Dostupné na internete: http://cac.sagepub.com/content/46/3/406.extract. HULME, M. 2009. Why we disagree about Climate Change: Understanding Controversy, Inaction and Opportunity. Cambridge: Cambridge University Press. 2009. 436 s. ISBN 9780521898690. CHIN, J. 2008. Coping with chaos: The national and international security aspects of global climate-change. In The Journal of International and Policy Solutions. [online]. 2008. vol. 9. s. 15-28. Dostupné na internete: http://irps.ucsd.edu/assets/017/7164.pdf. INTERNATIONAL ORGANISATION FOR MIGRATION. 2007. International Dialogue on Migration: No. 10.: Expert Seminar. [online]. IOM: 2007, 107 s. Dostupné na internete: http://publications.iom.int/bookstore/free/IDM_10_EN.pdf. 727 MORRISSEY, J. 2009. Environmental Change and Forced Migration: Background Paper. [online]. Oxford: Refugee Studies Centre, 2009. 48 s. Dostupné na internete: http://www.rsc.ox.ac.uk/events/environmental-change-andmigration/EnvChangeandFmReviewWS.pdf. SMITH, P. J. 2007. Climate change, mass migration and the military response. In Orbis: A Journal of World Affairs. [online]. 2007. vol. 51 (4). S. 617 – 633. Dostupné na internete: http://www.refugeeresearch.net/taxonomy/term/6191. UNITED NATIONS HIGH COMMISSIONER FOR REFUGEES. 1951. Text of the 1951 Convention Relating to the Status of Refugees. [online]. Geneva: UNHCR, 1951. Dostupné na internete: http://www.unhcr.org/3b66c2aa10.html. UNITED NATIONS HIGH COMMISSIONER FOR REFUGEES. 1967. Text of the 1967 Protocol Relating to the Status of Refugees. [online]. Geneva: UNHCR, 1967. Dostupné na internete: http://www.unhcr.org/3b66c2aa10.html. WAISOVÁ, Š. 2004. Od národní bezpečnosti k mezinárodní bezpečnosti. Kodanská škola na križovatce strukturálního realismu, anglické školy a sociálního konstruktivizmu. In Mezinárodní vztahy. [online]. 2004, vol. 3, s. 66 – 86. Dostupné na internete: http://www.mezinarodnivztahy.com/article/view/124. WILLIAMS, P. D. 2013. Security Studies: An Introduction. New York: Routledge, 2013. 551 s. ISBN 0 203926609. 728 WPŁYW GLOBALIZACJI NA BEZPIECZEŃSTWO WEWNĘTRZNE POLSKI – ZARYS PROBLEMATYKI THE IMPACT OF GLOBALIZATION ON THE INTERNAL SECURITY OF POLAND - OUTLINE OF ISSUES Antoni Olak1 ABSTRACT Globalization processes occurring with varying intensity in many parts of the world have an impact primarily on the economic and social situation of all countries, both developed and developing; in particular, as it has been already mentioned, in the economic and political aspects. The global culture is also created. Expanding market, abolishing political boundaries, creating a common system of education and common law, and above all, the rapid development of the media, are all favorable conditions for these processes. The observed trends, covering a range of multiple changes and conditions, are highly dependent on each other. This material presents an overview of the manifestations of the impact of globalization on the internal and external security of Poland, including both positive and negative aspects of this process. Key words: processes of globalization, globalization, global culture, safety Introduction Globalization as a phenomenon is an extremely broad and complex process, which has an impact on all spheres of our lives (Olak, 2013). There is no clear clarification because it is a multi-dimensional and multi-level process that can be analyzed from different points of view. The concept of globalization is an ambiguous term that is never used accidentally without the position of neutrality. Referring to the various aspects of this concept, it should be mentioned that the globalization process itself, contrary to appearances, was known a long time ago - the first mention of such a character is dated by researchers for the period of the first geographical discoveries, i.e. the end of the seventeenth century (Łoś – Nowak, 2010). We have already entered the twenty-first century, and we are on a daily encounter with the phenomenon known as the "world of globalization". This also applies to young people living in Poland. Today, we often use the term "global village" to describe the state of the world today in terms of economy, culture and society. Antoni Olak, Prof. nadzw. dr hab, WSZECHNICA POLSKA - Wyższa Szkoła w Warszawie/WSBiP Ostrowiec Św. Katedra Bezpieczeństwa Narodowego. Akademicka 12, 27-400 Ostrowiec Św., Poland, [email protected]. 1 729 The statement of W. Angel that "globalization is a mental shortcut, a kind of lens, which does not only try to focus the most basic issues and challenges of the modern world, but, through which you can also see the most important concerns, fears and hopes of a man" (Anioł, 2002, s. 13) seems reasonable. He also says that: globalization is "the internationalization process of a global range, characterized by two essential properties: thickening of the global interdependence and the deterioration of the global problems." (Sowa, 2001, s. 357) Globalization processes occurring with varying intensity in many parts of the world have an impact primarily on the economic and social situation of all countries, both these developed and the developing ones. The observed trends, covering a range of multiple changes and conditions, are highly dependent on each other (Sowa, 2001). The most important and prevalent phenomenon of today's world is globalization is perceived in various ways. From worship, total acceptance, the gentle and far skepticism, to the firm rejection. We hear the word globalization on various occasions. We are bombarded by the media (press, radio and television), comments are constantly presented by various experts - on the one hand supporters and on the other, opponents of globalization. The concept of globalization has entered the everyday wovaculary as a password, including the source of the contemporary problems of the World, or the opposite - an opportunity to overcome them. (Sztompka, 2004) The article presents the manifestations of the impact of globalization on the internal and external security of Poland including both positive and negative aspects of the process, where as I have already mentioned, globalization is a driving force for social economic, and political change At the core of my fascination with globalization, however, lies the real social process associated with the explosive growth of modern social formation. (Sztompka, 2004) It is Z. Bauman who in his reflections on globalization also emphasizes the progressive hybridization and fragmentation of the modern world (Bauman, 2000), which can also be recognized in such a way by J. Bhagwatim: "... the integration of national economies with the world economy through trade, foreign direct investments (made by multi - national corporations), short-term capital flows, international migration of workers (and people in general) and the transfer of technology." (Sztompka, 2004, s. 582) The European Commission in the report of the 1997 identified globalization "as a process in which production and markets in different countries are becoming increasingly interdependent due to the large dynamic exchange of goods and services and flows of capital and technology, "which leads to the creation of an integrated global market. Globalization is largely a process that expresses the spontaneity, spontaneous actions of people, and most of all corporations of developed countries seeking to realize their personal goals in situations of new conditions 730 being created for the recognition of the global market and the allocation of factors across borders (Szymański, 2002). 1 Manifestations of the impact of globalization on the internal and external security of Poland In the era of globalization, internal security and external security are closely linked. External threats can easily degenerate into internal threats, especially in areas such as terrorism, international crime, the use of energy supplies for political purposes, natural and manmade disasters. Poland is exposed to many of them, in a greater or lesser degree. It is important that the development of ways to travel, communicate and obtain information made it possible to considerably increase the possibility of a single person: for example, a terrorist or a hacker, which threatens the security of the country and even the world. On the other hand, thanks to increased international cooperation the possibilities to prevent such activities or to cope with the consequences of such actions are enlarged. Planning its activities in the field of internal security, the state must be aware of these conditions and create relevant legislation, and on its basis create respective institutions and try to improve them and adapt to the current situation - it must operate in the sphere of continual changes. Three main areas where the process of globalization is most strongly felt are mentioned in the literature. Quite common is the belief that globalization is a new phenomenon, related to the civilization of the late nineteenth and early twentieth centuries. They are connected with revolutionary technical changes (computing, Internet, satellite communications), political (the fall of the communist system in Central Europe and Eastern Europe) and economic (privatization, deregulation) (Müller, 2003). But this is a misconception. The Industrial Revolution started in England in the second half of the 18th century fostered the globalization trends . The dissemination of machines to replace the work of human hands not only created a new organizational form of production, i.e. factories, but mainly affected the increase in the scale of production and the level of labor productivity. Industrialization gradually overwhelmed Europe and the United States. Mass, standard production opened up new prospects for trade in intercontinental scale and creating new factory centers intensified the urbanization and international migration (Szymański, 2001). Therefore, the factors of globalization are as follows: - reduction of the risk in the production, supply, etc.; - strengthening of the market position of enterprises by globalization brand; - the usage of incentives to facilitate the investment processes in a given country; - avoidance of trade and customs barriers by the location of factories and assembly plants in the target countries; 731 - participation in strategically important markets; - protection of market leadership in their own country; - adaptation to current trends in the world. (Pierścionek, 2012) In the opinion of M. K. Nowakowski speaking about the factors of globalization this problem should be seen from a broader perspective, bearing in mind the world peace on a global scale, the development of organizations such as the EU, OECD, WTO, NAFTA, the revolutionary development of the means of communication and transport, the integration of monetary systems, great organizational efficiency of large international corporations, rapid economic development of certain regions and countries. Here A. Sznajder can be quoted who proposes to distinguish the following factors influencing the globalization (2012): - factors associated with buyers; - factors related with the trade distribution – the concentration of retail networks; - factors relating to the promotion – the development of satellite and cable TV; - factors relating to the innovation; - factors relating to the competition in the market - the concentration of activities and increase of the ability to respond quickly to market changes. 2 The process of globalization - the benefits and the consequences A new dimension of the political functioning of states in terms of both internal and external aspects - in the international arena, or in the case of powers, even global, is developing a derivative of refined and extended political structures in order to ensure the best and most efficient functioning. The states as political society organizations are ordered structures built according to strict rules, according to which, especially in modern times, increasingly larger international organizations (structures) based on political cooperation of countries of the region, or even the majority of the continent are began to be formed. Organizing, cooperation, development, must be based on commonly agreed principles, hence the need for the establishment of a system, from local, through regional, national, and finally, international groups of people (Baylis, Smith, 2008). According to A. Lubbe, the process of globalization and in particular the European Union membership increases the long-term economic security of small countries, because this group has a very high economic and political potential, significantly raising the level of interdependence in dealing with foreign countries. Besides, it facilitates the access to a large, technologically and economically advanced market, which is a prerequisite for the development of 732 large-scale production, intra specialization and attracting foreign capital (Żukrowska, 2003). Globalization transformations are usually considered at three levels. Globalization is identified with the concept of globality, as a result of the spread of new values, technology, lifestyles competing with local values and attitudes. This means that the regional phenomenon, remaining in the real spatial distance from the others, are exposed to factors occurring in local communities located in a completely different part of the globe. Globalization is treated as a process guided by its own logic, which theorists place between inclusiveness and universalism. Forces raised as a result of these changes make individuals, groups and institutions engage in forms of cultural behavior and participate in events and processes of a global nature that despite differences resemble them to other groups, as well as the final stage of the historical socio-economic transformation, which results in the domination of the so-called. states forming the center (identified with the developed countries of the West), having an increasing impact on the quality and content of the lives of other communities living in the so-called. semi-outskirts (developing countries) and the outskirts (underdeveloped countries) (Bauman, 2000). Globalization and the processes associated with transformation cause destruction of the existing social capital based on traditional values and build a new one. It is based on excessive individualism, the increasing pluralism of the state towards religious values and existing relations between the state and the society and progressive tolerance towards different behaviors infringing standards. At this point we should emphasize the role of education, further development of science and technology that will constitute spiritual and material conditions allowing for a gradual reduction and elimination of the existing social tensions, creating the conditions for achieving personal and structural safety (Raport w sprawie obecności aksjologii…). Also, the role of education in the ongoing globalization transformations is variously interpreted and stressed. But all agree that in modern times the basic social capital becomes an educational capital. The times are "big changes" are a serious challenge and an opportunity, but also a threat to the process of understanding and shaping the future concept of development, creating new hierarchy of values and their implementation in the field of education. In the commercialized world where we often speak the language of advertising, we tend to forget the universal values of goodness, beauty and truth. None of these values in everyday life makes us forget about reflection, need to acquire a certain distance to the ongoing changes and become fine mode imposed from above plan of life (Fukuyama, 2000). As a result of this globalization policy, economically weak states are subordinated to the rich ones. This situation is confirmed by the United Nations’ 733 studies: “in poor countries economic inequalities deepen, which meant that in these countries every year about 30 million people die of hunger, including the most vulnerable children” (Grądzki, 2004, s. 10-11). It is widely recognized that in order to promote the enrichment, the rich countries have set up institutions that support their development. These include the World Bank, the World Trade Organization, International Monetary Fund and the big multinationals. They have unlimited power, their leaders are appointed, not elected democratically. Their activities are not subject to any social controls (Grądzki, 2004). These mechanisms of economic and cultural dominance facilitate the global capitalism to impose social inequality, which in turn causes, violent often irrational protests and demonstrations in various environments, involving young people called anti - globalists. They are looking for alternatives to globalization, demand fair and balanced distribution of goods, economic development, fair trade, especially with the economically underdeveloped countries (Zacher, 2001). Anti-globalists demand rejection of neoliberal conceptions, creation of security conditions in their own country, Europe and the world and to increase funding to protect the environment, multiculturalism, including regional cultures, and social assistance to the poor, especially the unemployed who cannot function alone. It seems that anti-globalists, raising issues of development of democratic systems in different countries, rightly drew attention to the crisis of Western democracy. It manifests itself among other things, avoiding engaging citizens in public life, especially in the work of voluntary associations and organizations operating in different areas of life to serve the social good. It is believed that the state should create conditions for the voluntary activities of citizens who engage in social, cultural and ecological assistance and actively participate in the social life of local communities. This way, not only the activity of state institutions is enhanced, but also the responsibility for the formation of civil society is taken. In an attempt to recapitulate the problems of globalization, it is worth recalling the positive developments that have taken place in the economic development of rich countries: the growth of trade and the flow of information, as well as increasing democracy in society in many countries. Problems of economic development in poor countries, fair trade, the redistribution of wealth and reduction of unemployment and increasing citizens' social security remained unsolved. Taking into account the above mentioned positives and negatives of the globalization functioning, one can consider its importance in the development of many areas of life, especially economic, cultural and educational (Grądziński, 2006). Some kind of complementing the reflection brought about by globalization may be an attempt to enrich the content of the concepts of Nobel 734 laureates: a psychologist, D. Kahneman and an economist and a lawyer at the same time, V. Smith. They criticised the models of economics from A. Smith and M. Friedman with their liberal principles, to the planned economy of K. Marx. They stressed that the traditional, one-dimensional image of the economy calls for review and reconciliation of the economic schools of philosophy and basing them on the humanization of economics, without receiving a driving force of the market(Grądziński, 2006). 3 Globalization and its negative impact on the security of Poland Internal security threats arise at all levels of globalization: political, economic, and even cultural. Every positive aspect of globalization brings with it - like the other side of the mirror - the possibility of its use for malicious purposes, brings side effects. States and their citizens enjoying the benefits of globalization must be aware of this fact. Many global problems do not stop at national borders, especially in these artificial, ruler plotted on the map boundaries, as left by colonial powers giving out the process of decolonization. Their prevention and minimization of their impact is possible in cooperation between governments, international organizations, businesses and individual people dispatching efficient organization and the latest technology. In the era of globalization the likelihood of external threats, leading to a loss of sovereignty or territorial integrity of the state is reduced, and internal threats are increased. This happens due to the increasing interaction of various states and their citizens, and also because of the emergence and intensification of global issues. The most important contemporary international political risks are, among others: international terrorism, political coercion and ideology in international politics (Wojtaszczyk, Materska-Sosnowska, 2009). International terrorism is a special, very modern problem, threatening political stability in the international dimension. Using modern technological developments, fundamentalist terrorist groups, particularly those defining themselves Islamic, can operate on a much larger area, beyond the borders of one country, and using aggression towards others. Political coercion is designed to achieve similar effects as international terrorism, the fact that it is used at the level of interstate and has a more sophisticated, multidimensional nature, leading to difficulties in the international political cooperation, or, in extreme cases, even to destabilize political coverage. The problem of ideologisation of international politics and perceiving this issue as a threat, in the context of the present, is exemplified by the United States government's actions during the presidency of George W. Bush Jr. In this particular case, this question can be described as a major political threat of an international character. Sanctioning a course of action in international politics, 735 US neoconservative ideology meant adopting a particular system of values, having a measurable negative impact on the operation of the country in the international arena, and in relation to other actors, which resulted in the destabilization of the international political system and the deterioration of relations between the United States and many other countries (Wojtaszczyk, Materska-Sosnowska, 2009). For the Polish economic strength and its economic security the future of the strategic sectors of the Polish industry will be essential. They are the focal points in the economy, determining its strength and economic sovereignty. Giving a specific industry the unique status of strategic importance highlights the special meaning of specific industries in the country. This is how governments in many countries proceed, revealing specific interest in these industries. This is reflected in the use of protective instruments in relation to foreign competition, supporting the processes of modernization and innovation in these industries, as well as in creating conditions for their restructuring, if necessary. In the process of privatization of enterprises in these industries, governments are trying to prevent them being taken over by foreign capital (Gilejko, 2001). Thus, decisions on the privatization of these companies usually are passed with the consent of parliament. Therefore, it is important that these industries are controlled by the state, which does not necessarily mean that it should be the owner of companies from these industries. It should be stated at this point that the threat to the economic security of Poland is the privatization of such entities as the national transmission networks – gas and electricity, oil pipelines, capital groups - focusing the company's defense, and the airports and seaports with the participation of foreign strategic investors. The transfer of the majority stake in the largest and leading company of the industry to foreign investors should also be considered as the slowdown in economic security. In terms of transformation, when Poland so widely opened up to the world, especially to Western culture, and also in terms of integration with the European Union and globalization of the economy, the factors resulting in significant transformation of our cultural, derived from the international environment identity begin to be prevailing. This is done primarily through constantly developing contacts that are sure to strengthen after accession to the EU, and the media (Gilejko, 2001). Particularly strongly affects the satellite television, which has great potential of dissemination of certain patterns and values, creating ways of spending free time, stimulating consumption needs. A similar role is played by massively publicized films on videocassettes. Poland found itself in the strong impact of this kind of products of mass culture. This applies especially to American culture, which has a perfect 736 technique, with a significant degree of universality of substance. They are often contents threatening the identity and the cultural and national integrity. Some of the products of mass culture are typically commercial, contrary to our national character and traditions. When it comes to symbolic culture, tendencies to the primacy of American popular culture may strengthen. They further intensify these contacts, during which the flow of cultural values in the broad sense is made, so those which are created not only by artists but also by the whole community. These contacts are particularly intense in the Euroregions. Mutual recognition of societies, promoting confidence-building can be counted as positive aspects. In contrast, the potentially negative consequences can occur when among the Polish population of these regions, especially in the young generation the national cultural traditions, determining the identification of the homeland will not be nurtured and taken to. Threats of a cultural nature also appear as a result of high mobility of societies of Central and Eastern Europe, namely the displacement of refugees and displaced people from areas of conflict and economic migrants. Some of them demonstrate cultural behavior unacceptable to the community of the State of residence. Against this background, there were already various clashes in Poland - in the case of refugees from the former Yugoslavia, or economic migrants from the East. Conclusions In the era of globalization, internal security and external security are closely linked. External threats can easily degenerate into internal threats, especially in areas such as terrorism, international crime, the use of energy supplies for political purposes, natural and manmade disasters. Poland is exposed to many of them in a greater or lesser degree. A particularly important issue is to protect the country from terrorist attacks, which are very dangerous and they lead the deaths of many innocent people, often accidentally located at the site bombing. Because security is an important public good, Europe now has a comprehensive and detailed system by which all countries are indeed safe. All European countries are seeking to develop a coherent system of defense against a possible threat. Recent events, such as Russian aggression to Ukraine, make greater efforts to maintain peace and order in Europe. There are number of events, conferences and meetings of the most important people in the countries who debate and plan international cooperation. Poland, from the entry to the European Union, has become a country that has its say in the quality and size of the Common Security and Defence Policy. Poland is a country that has a very difficult geopolitical position and external security of Poland is now exposed to many types of non-military threats. 737 Current trends tend to put forward the thesis of a slow shift away from conventional wars with the front and a large army. In the twenty-first century there is a greater risk of political, economic, ecological, terrorist and culture threats, which consequences formed in another country can influence the Polish territory. The Polish Government identified problems related to the provision of external security should handle with the support of the EU and NATO. However, we should not completely withdraw from any efforts to strengthen and develop our own armed forces and systems to respond to the crisis. The issues raised in this speech are very broad and complex issues concerning the era of globalization. The premise of the author was to present an overview due to the framework for this operation (publishing restrictions) the factors and conditions that affect the Polish national security today. This situation is not easy but with the help of relevant legislation and the creation of appropriate institutions we can adapt and improve internal and external security in relation to the prevailing situation in Europe and in the world. References: ANIOŁ, W. 2002. Dwa spojrzenia na globalizację. In Stosunki Międzynarodowe, 2002, nr 3-4. BAUMAN, Z. 2000. Globalizacja i co z tego dla ludzi wynika. Warszawa: PIW, 2000. BAYLIS, J. 2008. Globalizacja polityki światowej: wprowadzenie do stosunków międzynarodowych. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2008. BHAGWATI, J. 2004. Globalizacja. New York: Wyd. Uniwersytetu Oxford, 2004. Biała Księga Bezpieczeństwa Narodowego. 2010. Warszawa, 2010. DĄBROWSKI, M. 2000. Postmodernizm. Myśl i tekst. Kraków: Uniwersitas, 2000. FILIP, P., SOWA, B. 2008. Konkurencja podatkowa jako efekt globalizacji gospodarki światowej. In Najnowsze zmiany polskiego prawa prywatnego i publicznego, a funkcjonowanie rynków finansowych. Rzeszów: Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa O/Rzeszów, 2008. ISBN 978-83-61312-24-6. FUKUYAMA, F. 2000. Wielki Wstrząs. Warszawa: Politeja, 2000. GILEJKO, L.2001. Społeczne uwarunkowania i skutki restrukturyzacji sektorów strategicznych. Warszawa: Szkoła Główna Handlowa, 2001. GRĄDZIŃSKI, W.2006. Wyzwania globalizacji. In Edukacja i Dialog, 2006, nr 4. GRĄDZKI, W. 2004. Konteksty i wyzwania globalizacji, In Edukacja i Dialog, 2004, nr 197. JAKUBCZAK, R., FLIS, J. 2006. Bezpieczeństwo narodowe Polski w XXI wieku. Wyzwania i strategie. Warszawa: Bellona, 2006. KAWECKI, W. 2011. Komercjalizacja współczesnej kultury. In Kultura-Media, 2011, nr 4, s. 8-10. KONARZEWSKA, A. 2008. Członkowstwo w Unii Europejskiej – korzyści dla Polski. In Raport. „Bezpieczeństwo Narodowe”, I-II – 2008 /7-8. LIBERSKA, B. 2002. Globalizacja. Mechanizmy i wyzwania. Warszawa: PWE, 2002. 738 ŁOŚ – NOWAK, T. 2010. Encyklopedia politologii. Kraków, 2010. MÜLLER, A. 2003. Globalizacja – mit czy rzeczywistość. Globalizacja od A do Z. In Bank i Kredyt, 2003, nr 5. OLAK, A. 2013. Bezpieczeństwo rodziny w warunkach globalizacji. Katowice : WSZMiJO w Katowicach, 2013. ISBN 978-83-87296-84-1. OLAK, A., LABUZIK, M. 2012. Europska Unia. Vybrane Temy. WSBiP w Ostrowcu Św, 2012. ISBN978-83-89466-57-0. PIERŚCIONEK, Z. 2012. Zarządzanie strategiczne w przedsiębiorstwie. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2012. Raport w sprawie obecności aksjologii i systemów wartości w procesie edukacyjnym, zamieszczony w pracy Świat wartości i wychowanie (red. W. Szewczuk), raport Prognoz „Polska w XXI wieku”, p. 5. SOWA, B. 2001. Współpraca gospodarcza terenów przygranicznych na przykładzie Polski i Ukrainy. In Globalizacja i regionalizacja gospodarki w Europie Środkowo – Wschodniej na początku XXI wieku, pod red. J. Adamczyka, Rzeszów: Oficyna Wydawnicza Politechniki Rzeszowskiej, 2001. SOWA, B. 2011. Władza i przywództwo w organizacji. In Zarządzanie w zarysie, pod red. K. Jaremczuk. Rzeszów: Podręczniki Uczelniane - Wyższa Szkoła Prawa i Administracji w Przemyślu nr 109, Wyższa Szkoła Prawa i Administracji, Przemyśl, 2011. s. 61-72, ISBN 9788363179069. SZNAJDER, A. 2012. Alianse marketingowe. Partnerstwa przedsiębiorstw dla zwiększenia konkurencyjności. Kraków: Wolters Kluwer, 2012. SZTOMPKA, P. 2004. Socjologia, Analiza społeczeństwa. Kraków: Wyd. Znak, 2004. SZYMAŃSKI, W. 2001. Globalizacja. Wyzwania i zagrożenia. Warszawa: Difin, 2001. SZYMAŃSKI, W. 2002. Przedsiębiorstwo wobec globalizacji i integracji. Warszawa: Wydawnictwo: Szkoła Głowna Handlowa, 2002. TABOR, M. 2002. Polityka zagraniczna a tożsamość narodowa. In Polityka zagraniczna państwa. Warszawa: PWN, 2002. WNUK-LIPIŃSKI, E. 2004. Oblicza globalizacji – konceptualizacja pojęcia. In Globalizacja i co dalej? red. S. Amsterdamski. Wyd. Warszawa: IFiS PAN, 2004. WOJTASZCZYK, K. 2006. Integracja europejska. Wstęp. Warszawa: Wyd. Akademickie i Profesjonalne, 2006. WOŁEJSZO, J. 2013. Obronność. Teoria i praktyka. Warszawa: Bellona, 2013. ZACHER, L.W. 2001. Informacyjne wymiary globalizacji. In Globalizacja. red. J. Klich. Warszawa: Wyd. IFGN SGH, 2001. ŻUKROWSKA, K. 2006. Pojęcie bezpieczeństwa i jego ewolucja. Warszawa: Szkoła Główna Handlowa, 2006. 739 KOMPLEX DEMOGRAFICKÝCH FAKTOROV REGIÓNU JUŽNÉHO KAUKAZU COMPLEX OF DEMOGRAPHIC ASPECTS OF THE SOUTH CAUCASUS REGION Anna Kollárová1 – Aleš Kollár2 ABSTRACT The South Caucasus region, constituted by three independent states – Armenia, Azerbaijan and Georgia, is various more contexts, which include geographic, historical, socioeconomic as well as demographic characteristics. This article aims to analyse the demographic traits of this region in terms of ethnic, linguistic and religious affiliation and their influence on the political development of the states of South Caucasus. The ethnic-territorial conflicts of the South Caucasus are closely linked to the concept of territorial autonomy. The hereby presented article examines the factors contributing to the explosion of ethnic nationalism, which in many cases represents the main cause of the respective conflicts. Key words: Armenians, Azerbaijanis, Georgians, ethnic minority, ethnonationalism Úvod Južný Kaukaz sa nachádza na úžine medzi Čiernym a Kaspickým morom a má spoločné hranice s Ruskom, Tureckom a Iránom. Štáty južného Kaukazu zdieľajú úzke historické, geografické a ekonomické väzby, ktoré sú dôvodom určitej vzájomnej závislosti týchto troch štátov a zároveň ich spájajú do jedného regiónu. Avšak, tento región nepredstavuje ani v najmenšom homogénnu civilizáciu, nakoľko jazyky a náboženstvá hlavných národov južného Kaukazu sú do veľkej miery odlišné. Arménsko je kresťanská (monofyzitská) krajina, ktorej obyvateľstvo hovorí indoeurópskym jazykom, pričom väčšina Arménov je roztrúsená všade vo svete a formujú veľké a mienkotvorné komunity napr. v Spojených štátoch amerických alebo vo Francúzsku. Kultúrne dedičstvo Azerbajdžanu disponuje koreňmi šíitskeho islamu a turkického jazyka, pričom v Iráne žije viac Azerbajdžancov ako v samotnom Azerbajdžane (aj keď Azerbajdžanci žijúci v Iráne sú do veľkej miery integrovaní). Oproti tomu, Anna Kollárová, Mgr., interná doktorandka, Katedra bezpečnostných štúdií, Fakulta politických vied a medzinárodných vzťahov, Univerzita Mateja Bela v Banskej Bystrici, Kuzmányho 1, 974 01 Banská Bystrica, Slovenská republika, [email protected]. 2 Aleš Kollár, Mgr., interný doktorand, Katedra politológie, Fakulta politických vied a medzinárodných vzťahov, Univerzita Mateja Bela v Banskej Bystrici, Kuzmányho 1, 974 01 Banská Bystrica, Slovenská republika, [email protected]. 1 740 väčšina etnických Gruzíncov, ktorí sú tradične ortodoxní kresťania, hovoria jazykom, ktorý sa nepodobá ani na jeden zo susediacich jazykov. Samozrejme existuje súvislosť medzi etnicko-územnými konfliktami a územnou autonómiou na Kaukaze, pretože Čečensko, Náhorný Karabach, Abcházsko a južné Osetsko boli autonómnymi územnými jednotkami, ktoré prešli násilným oddelením od ich domácich republík. Táto súvislosť však nie je a ani nemôže byť absolútna. Po prvé, pozorujeme etnicko-územné konflikty, ktoré sa objavili bez toho, aby menšinová etnická skupina disponovala územnou autonómiou v rámci republiky. Navyše, nie všetky autonómne územia sú poznačené etnicko-územným konfliktom. Aj keď neprihliadame na prípady, v ktorých sa teritoriálne autonómne jednotky nezakladali na etnickom kritériu ako napr. Nachičevan alebo Adžarsko, existujú ďalšie autonómne jednotky na Kaukaze – Dagestan, Kabardsko-Balkarsko, Karačevo-Čerkessko – ktoré nie sú postihnuté etnicko-územným konfliktom. Autonómia môže teda prispieť v určitých podmienkach k vypuknutiu etnicko-územného konfliktu. (Revzani, 2008) V skutočnosti sa nám javí, že demografická dominancia v rámci autonómneho územia môže ľahšie viesť k vypuknutiu etnického a územného konfliktu na Kaukaze ako v iných regiónoch bývalého Sovietskeho zväzu. Môžeme preto skonštatovať, že samotný Kaukaz sa vyznačuje takými charakteristickými črtami, ktoré uľahčujú výskyt etnicko-územného konfliktu. K vypuknutiu konfliktu na Kaukaze najviac prispieva etnický nacionalizmus a etnická geografia Kaukazu. 1 Fenomén etnonacionalizmu po rozpade ZSSR Všetky štáty postsovietského južného Kaukazu majú skúsenosť s nedostatkami spoločností v procese tranzície, nakoľko vybudovanie samostatnej štátnosti nebolo v tomto regióne jednoduché. Komunizmus, ktorý slúžil ako hlavná ideológia združujúca spoločnosť so štátom, bol zdiskreditovaný od polovice 80-tych rokov. Toto ideologické vákuum naplnila explózia etnonacionalizmu na prelome 90-tych rokov. Rýchlo vyšlo najavo, že niekoľko latentných etnických konfliktov eskalovalo do vojen plného rozsahu, čím vytvorili podmienky pre ideologickú a politickú anarchiu. V multietnickom Gruzínsku alebo Azerbajdžane sa etnické spory, ktoré boli viac-menej úspešne manažované počas 70-ročnej sovietskej dominancie, vynorili z hĺbky a zahrnuli do seba aj dávne krivdy. Podľa väčšiny obyvateľov Kaukazu práve postupný rozpad Sovietskeho zväzu vytvoril politickú a ideologickú príležitosť na oslobodzovacie hnutia väčších aj menších národov na južnom Kaukaze. Následné tri krvavé ozbrojené konflikty v Južnom Osetsku, Abcházsku a Náhornom Karabachu viedli k početnému množstvu obetí, utečencov, a dramaticky zhoršili bezpečnostné prostredie strategicky dôležitého regiónu. Pojem „južný Kaukaz“ sa stal synonymom hlboko zakorenených etnických antagonizmov. (Shaffer, 2009) Existuje veľa krízových bodov konfliktu po 741 celom multietnickom regióne, a napriek rôznym formuláciám prímeria ostávajú všetky tieto konflikty nevyriešené. Prítomnosť týchto ohnísk konfliktu reprezentuje permanentný zdroj societálneho napätia. Čo sa týka jazyka skúmaných separatistických regiónov (Náhorný Karabach, Južné Osetsko, Abcházsko), jazyk etnických Abcházov patrí do jazykovej rodiny severozápadného Kaukazu a jazyk Osétov do iránskej skupiny v rámci indoeurópskych jazykov. Na území Náhorného Karabachu hovoria etnickí Arméni taktiež jazykom patriacim do skupiny indoeurópskych jazykov, pričom Azerbajdžanci používajú svoj jazyk patriaci do turkickej skupiny. V oblasti náboženskej orientácie patrí väčšinové obyvateľstvo všetkých troch entít (Oséti, Abcházi, karabašskí Arméni) k určitej skupine kresťanstva. Abcházi prijali kresťanstvo v rannej fáze, a tí, ktorí následne konvertovali na islam boli na konci 19. storočia nútení odísť na územie dnešného Turecka. Oséti sú podobne prevažne východní ortodoxní kresťania, aj keď aj v Južnom Osetsku žije pozoruhodná menšina vyznávajúca islam. Arméni disponujú vlastnou apoštolskou autokefálnou kresťanskou cirkvou, ktorá sa označuje za monofyzitskú, nakoľko neuznáva osobu Ježiša Krista ako Boha. (Gachechiladze, 2002) 2 Etnické rozdelenie regiónu južného Kaukazu Demografii južného Kaukazu vo všeobecnosti dominujú tri veľké národy – Azerbajdžanci, Arméni a Gruzínci. Azerbajdžanskí Turci sú najväčšou etnickou skupinou na južnom Kaukaze, nakoľko majú takmer 7 miliónov členov. Napriek tomu, viac ako 20 miliónov Azerbajdžancov žije v susednom Iráne, predovšetkým v jeho severozápadnej provincii. Počet Gruzíncov v regióne predstavuje viac ako 4 milióny, z ktorých väčšina vyznáva náboženstvo ortodoxného kresťanstva. Napriek tomu, že Arménov žije na Kaukaze iba 3 milióny, v ostatných častiach sveta žije ďalších 5 miliónov v podobe diaspóry koncentrovanej hlavne v Spojených štátoch amerických, vo Francúzsku a v Rusku. Kým Arméni a Gruzínci patria k starším národom so silnou národnou identitou, Azerbajdžanci tvoria relatívne mladý národ, čo potvrdzuje aj fakt, že slovo „azerbajdžanský“ pochádza iba z 20. storočia. (Cornell, 2002) Ako však vieme, štáty južného Kaukazu nepatria medzi homogénne národné štáty ale existujú tu aj rôzne menšiny, ktoré môžeme rozdeliť do dvoch skupín. Po prvé, existujú menšiny pozostávajúce z troch základných národov ponechané sovietskymi autoritami v rámci jedného z ostatných dvoch štátov. Najproblematickejšia bola delimitácia hraníc medzi územiami obývanými Arménmi a Azerbajdžancami, čo je následne viditeľné aj na nevyriešenom spore o Náhorný Karabach. Okrem oblasti Náhorného Karabachu však ide aj o územie Zangezur a Nachičevan, pričom prvý bol pridelený Arménskej sovietskej zväzovej republike a druhý sa stal súčasťou Azerbajdžanskej sovietskej zväzovej republiky. Okrem toho, Arméni ako aj 742 Azerbajdžanci sú prítomní aj v Gruzínsku, a to predovšetkým na južných územiach Gruzínska. Druhú skupinu menšín tvoria etnické skupiny, ktoré nedisponovali vlastnou zväzovou republikou v rámci ZSSR – Abcházi, Oséti aAdžari v Gruzínsku, Tališi a Lezgíni v Azerbajdžane. Menšiny na južnom Kaukaze tak môžeme rozdeliť do 9 skupín: - Karabašskí Arméni v Azerbajdžane - Lezgíni v Azerbajdžane - Tališi v Azerbajdžane - Azerbajdžanci v Arménsku - Javakheti Arméni v Gruzínsku - Adžari v Gruzínsku - Azerbajdžanci v Gruzínsku - Abcházi v Gruzínsku - Oséti v Gruzínsku 3 Charakteristika najväčších národov Arméni Jednota arménskej kolektívnej identity sa posilňuje aj spomienkou na tragické udalosti z konca 19. a začiatku 20. storočia v Anatólii a na Kaukaze. Toto traumatické obdobie zahŕňalo aj genocídu z 1915-16, následné masové vyhnanstvo a iné ťažkosti spojené s opätovným vybudovaním arménskej vlasti. Napriek tomu, že významný počet (približne 4 milióny) ľudí arménskej národnosti žije viac ako 90 rokov mimo územia historického Arménska, silné vedomie spoločnej vlasti a rovnako silný zmysel etnickej, kultúrnej a náboženskej solidarity zatiaľ úspešne zabránili asimiliácii Arménov v rámci zahraničného prostredia. Početná a vplyvná diaspóra tvorí dôležitú súčasť arménskeho verejného života a rovnako aj arménskej identity. Napriek tomu, že začiatky arménskej diaspóry siahajú až do konca prvého tisícročia, tragické udalosti z 1915-16 boli spúšťačom migrácie mnoho tisícov Arménov do regiónu Blízkeho Východu, Európy a Ameriky, kde položili základy tzv. novej diaspóry. (Souleimanov, 2013) Niektorí utečenci si našli domov v Ruskom (východnom alebo kaukazskom) Arménsku, kde sa počas nasledujúcich desaťročí miešali s miestnym obyvateľstvom. Ďalším dôležitým prvkom arménskej identity je cirkev, ktorá je nielen nositeľom náboženstva, ale aj jazyka, učenia a „arménstva“ Arménov. Dejiny arménskeho národa sú chápané ako séria utrpení a skúšok, ktorými Boh vystavil arménsky národ určitej skúške. Toto vedomie slúži na poskytnutie silného emocionálneho a náboženského puta v rámci národa. Historické poňatie Arménov je do veľkej miery analogické s vnímaním židovského národa. Kolektívne vedomie arménskej národnej identity bolo kodifikované a zjednotené oveľa skôr ako v prípade iných národov, avšak charakteristický politický 743 fenomén arménskeho nacionalizmu nadobudol svoj súčasný profil počas dramatických udalostí genocídy. Azerbajdžanci V prvom rade sa formovanie súčasnej azerbajdžanskej identity udialo v súvislosti so sporom medzi dvomi ideologickými a politickými prúdmi, pričom jeden z nich zdôrazňoval primát kultúry a náboženstva, kým druhý akcentoval ideu kolektívneho azerbajdžanského pôvodu odvodenej od turkického jazyka. Nakoľko väčšina Azerbajdžancov bola prívržencom šíitskeho islamu a inklinovala k perzskej tradícii, silná sunnitská menšina, ktorá obývala západné a severné územia sa stotožňovala s turkickými tradíciami. Náboženské oddelenie sa dovŕšilo vo vojnách v 19. storočí, keď Rusi boli schopní presvedčiť šíitov, aby bojovali voči Turecku. V konečnom dôsledku, rozhodujúcim faktorom v tomto spore bol jazyk, a v tomto zmysle sa vytvorila kolektívna proturkická azerbajdžanská identita, pričom rola náboženstva bola zredukovaná na minimum. Už v roku 1918, pri formovaní Azerbajdžanskej demokratickej republiky azerbajdžanské vedenie vyhlásilo, že moslimovia z Kaukazu (Azerbajdžanci) spolu s Turkami formujú jeden národ. (Jafalian, 2011) Každopádne, základy kolektívnej azerbajdžanskej identity zahŕňali skôr jazykový a územný ako náboženský fenomén. Sovietska dominancia posilňovala autonómiu Azerbajdžanu a dokončila sa konečná verzia azerbajdžanskej národnosti, pričom sa prekonali mnohé územné, náboženské a rodové rozpory a na ich miesto nastúpil proces kultúrnej a jazykovej homogenizácie. Gruzínci Dedičstvo územnej a politickej kontinuity gruzínskej štátnosti zohrávalo dôležitú rolu v úsiliach o konsolidáciu gruzínskeho národného vedomia. Na druhej strane, silné rozdielnosti medzi regionálnou kultúrou a náboženstvom bránili konsolidačnému procesu jednotnej kolektívnej gruzínskej etnickej identity v rámci zjednoteného politického národa. Z toho dôvodu trval celkový proces budovania gruzínskeho národa viac storočí. Problém kultúrnej a politickej fragmentácie gruzínskeho národa bol vyriešený až počas 20. storočia, teda počas obdobia „sociálneho inžinierstva národov“. Rozvojom gruzínskeho nacionalizmu sa však posilňovalo aj sebauvedomenie si ďalších negruzínskych národov obývajúcich územie gruzínskeho štátu, teda Arméni z Javakheti, Azerbajdžanci z Kvemo Katli, Oséti z južného Osetska a Abcházi. (Chifu, 2012) Počas nedávneho obdobia gruzínskej národnej histórie sa etnická mapa Gruzínska, so svojimi konfliktnými etnickými a politickými lojalitami, javila ako efektívny nástroj pre intervenciu externých hráčov. Tento faktor sa javil ako nočná mora pre gruzínskych intelektuálov a štátnikov, ktorí túžili po 744 územnej a ideologicko-politickej súdržnosti štátu. V dôsledku týchto vplyvov sa gruzínski štátnici stali značne citlivými voči úsiliam zahraničných veľmocí ohľadom využitia etnickej a územnej fragmentácie Gruzínska. Literatúra: CORNELL, S. E. 2002. Autonomy and Conflict: Ethnoterritoriality and Separatism in the South Caucasus – Cases in Georgia. [online] 2002, [cit. 15.12.2014]. Dostupné na internete: <http://www.nukri.org/modules/CmodsDownload/upload/Politics/Domestic_policy/04 19di ssertation.pdf>. ISBN: 91-506-1600-5. GACHECHILADZE, R. 2002. Geopolitics in the South Caucasus: Local and Ecternal Players. In Geopolitics. [online] Vol. 7, No. 1, 113-138 s., 2002. [cit. 19.9.2013] Dostupné na internete: <http://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/714000896#.UkxRE4bIZHQ> CHIFU, I. 2012. Conflicts, conflicts of identity. Religious conflicts. Characteristics and specificities. In CHIFU, I., POPESCU, O., NEDEA, B. 2012. Religion and conflict: radicalization and violence in the Wider Black sea region. Bukurešť: Editura Institutului de Stiinte Politice si Relatii Internationale, 2012. 461 s. ISBN: 9789737745712. JAFALIAN, A. 2011. Reassessing in the South Caucasus: Regional Conflicts and Transformation. Burlington : Ashgate Publishing, Ltd., 2011. 237 s. ISBN: 9781409422754. REVZANI, B. 2008. The Uniqueness of the Caucasian Conflicts? In VAMLING, K. Caucasus Studies: Migration, Society and Language. Malmö : Malmö University, 2008. 170 s. ISBN:9789171040893. SOULEIMANOV, E. 2013. Understanding Ethnopolitical Conflict. Karabakh, South Ossetia, and Abkhazia Wars Reconsidered. New York: Palgrave Macmillan, 2013. 269 s. ISBN: 9781137280220. SHAFFER, B. 2009. The Geopolitics of the Caucasus. In Brown Journal of World Affairs. [online] 2009, vol. 15, issue 2. [cit. 14.12.2014]. Dostupné na internete: <http://www.highbeam.com/doc/1P3-1727093221.html>. 745 BEZPEČNOSTNÁ DILEMA V ČÍNSKO-INDICKÝCH VZŤAHOCH SECURITY DILEMMA IN CHINA-INDIA RELATIONS Maroš Chudovský1 – Karolina Tichá2 ABSTRACT The concept of security dilemma in international relations theory explains how the pursuing of security by one state unintentionaly decrease the security of another state, which is forced to take countermeasures to guarantee its own security, having the similar effect leading to a cycle of military competition. Even though, the bilateral relations between these two countries have experienced a significant reapproachement in the last decades, there are still many conflitct areas, that mitigate mutual cooperation, such as the unresolved territorial dispute or their security strategy in the Indian ocean. This article elaborates on the existence of the persistent security dilemma in the China-India relations. It examines the sources of instability and distrust in bilateral relations of these two countries and formulates the possible outcome of current security situation. Key words: Security dilemma, China, India, Regional balance of power, Territorial disputes, Indian Ocean 1 Koncept bezpečnostnej dilemy v medzinárodných vzťahoch Od päťdesiatych rokov, kedy John Herz a Herbert Butterfield rozpracovali koncepciu bezpečnostnej dilemy, sa táto stala jedným z najdôležitejších teoretických konceptov v oblasti medzinárodných vzťahov. Mnohí ďalší autori ju neskôr ďalej rozpracúvali a rozširovali, využívali na zodpovedanie zásadných otázok dynamiky medzinárodných vzťahov a bezpečnostnej politiky. Bezpečnostná dilema je nespochybniteľne koncepciou defenzívneho realizmu, avšak jej logiku na vysvetlenie javov v medzinárodných vzťahoch využívali i autori iných teoretických smerov. Pre ofenzívnych realistov sa stala nástrojom pre vysvetlenie nevyhnutnosti a racionality vojny, neoliberáli zase vyzdvihovali úlohu medzinárodných inštitúcií pri zmierňovaní bezpečnostnej dilemy, liberáli taktiež zdôrazňovali zásluhu demokratických inštitúcií pri upevňovaní mieru práve oslabovaním bezpečnostnej dilemy, no Maroš Chudovský, Mgr., interný doktorand, Katedra medzinárodných vzťahov a diplomacie, Fakulta politických vied a medzinárodných vzťahov Univerzity Mateja Bela v Banskej Bystrici, Kuzmányho 1, 974 01 Banská Bystrica, Slovenská republika, [email protected]. 2 Karolina Tichá, Mgr., interná doktorandka, Katedra politológie, Fakulta politických vied a medzinárodných vzťahov Univerzity Mateja Bela v Banskej Bystrici, Kuzmányho 1, 974 01 Banská Bystrica, Slovenská republika, [email protected]. 1 746 a s týmto konceptom operovali taktiež konštruktivisti, keď zmierňovanie bezpečnostnej dilemy označovali za jeden z kanálov prekonania anarchického usporiadania medzinárodných vzťahov. (Tang, 2009) Z hľadiska defenzívneho realizmu bezpečnostná dilema vzniká v systéme anarchického usporiadania medzinárodných vzťahov, kde nejestvuje zvrchovaná autorita, moc, ktorá by dokázala jednotlivé zložky systému, v tomto prípade štáty, chrániť. Každý štát teda nesie konečnú zodpovednosť za svoje vlastné prežitie v systéme štátov, bezpečnosť, prosperitu. Čeliac tejto primárnej zodpovednosti sa štáty pokúšajú zvýšiť svoju mocenskú kapacitu - ekonomickú, strategickú, vojenskú, aby sa tak dokázali efektívnejšie brániť v prípade vypuknutia hrozby. Zvyšovaním svojej vlastnej sily a bezpečnosti na jednej strane však štáty nútia svojich susedov a ostatných členov systému cítiť sa menej bezpečnými a silnými na strane druhej. To poháňa ostatné štáty v úsilí “pripraviť sa na najhoršie“ prijímaním protiopatrení, aby tak zvýšili svoju vlastnú silu. Takáto všeobecná snaha o dosiahnutie čo najväčšej bezpečnosti následne, paradoxne, vyústi do situácie, kedy sa súperiace mocnosti stávajú menej bezpečnými. (Herz, 1950) Medzi najdôležitejšie diela pracujúce s konceptom bezpečnostnej dilemy možno označiť článok „Cooperation under Security Dilemma“ jedného z najvýznamnejších predstaviteľov defenzívneho realizmu, Roberta Jervisa, v ktorom definoval dva zásadné argumenty. V prvom rade tvrdí, že koncept bezpečnostnej dilemy je kľúčový z hľadiska pochopenia toho, ako v anarchickom medzinárodnom systéme štáty s identickými cieľmi aj napriek tomu skončia vzájomným súperením či vo vojne. Bezpečnostná dilema vzniká, keď množstvo prostriedkov, ktorými štát dosahuje zvýšenie svojej vlastnej bezpečnosti, znižuje pocit bezpečnosti ostatných. V praxi to znamená, že dva štáty riadiace sa princípmi defenzívneho realizmu v zásade nemajú v úmysle ohroziť bezpečnosť jeden druhého. Za účelom zaručenia vlastného prežitia však pochopiteľne budujú primárne defenzívne vojenské kapacity, ktoré ale nevyhnutne obsahujú aj istú časť ofenzívnych kapacít. I budovanie takéhoto defenzívneho arzenálu jednou stranou môže ohroziť, resp. môže byť vnímané ako ohrozenie druhou stranou. Tá následné prijíma svoje vlastné opatrenia a protiopatrenia, vnímané ako hrozba zase stranou prvou. Vykonávanie takýchto opatrení následne zákonite vedie k atmosfére strachu, vzájomnej nedôvere a pochybnostiam o zámeroch druhej strany. Táto téza poskytuje logickú bázu pre tzv. špirálový model bezpečnosti, kedy len samotná snaha o bezpečnosť spôsobuje vzájomné animozity. Druhým konštatovaním je téza, že level a povahu bezpečnostnej dilemy určujú dve premenné, a to jednak ofenzívnodefenzívna rovnováha a ofenzívno-defenzívne rozlišovanie. Výsledkom je potom rozdiel v tom, ako sú napriek existencii bezpečnostnej dilemy štáty ochotné kooperovať, prípadne aké prostriedky sú ochotné použiť pri zaručovaní vlastnej bezpečnosti, resp. aká je pravdepodobnosť vojny. (Glaser, 1997) 747 Robert Jervis ďalej stanovil niekoľko faktorov, ktoré práve tieto rozdiely spôsobujú a sú hnacím motorom vzniku bezpečnostnej dilemy. Po prvé, predstavitelia jedného štátu sa obávajú, že aktuálne, relatívne umiernené politické postoje a neohrozujúca politika iného štátu sa môže kedykoľvek v budúcnosti zmeniť. Postoje sa totiž menia, noví lídri prichádzajú k moci a relatívne rýchlo sa tak môže objaviť zásadná bezpečnostná hrozba. Keďže mocenské možnosti štátu sa v porovnaní so zámermi štátov nedajú zmeniť dostatočne rýchlo, prezieraví lídri preto reagujú na mocenské kapacity iných štátov nielen cez prizmu ich aktuálnych postojov, ale s výhľadom do budúcnosti. Druhým faktom je, že štáty sa v úsilí chrániť svoje vlastné teritórium častokrát pokúšajú ovplyvňovať či kontrolovať územia mimo svojho teritória. Z pohľadu iného štátu sa môže snaha ovplyvňovať dianie za svojimi hranicami javiť ako akt s agresívnou, resp. ofenzívnou motiváciou. Po tretie, štáty sa neraz pokúšajú kontrolovať alebo aspoň neutralizovať územia v okolí svojich hraníc, aby tak vytvorili nárazníkové zóny. Nárazníková zóna jedného štátu je ale zónou zraniteľnosti iného štátu. Po štvrté, obranné prostriedky charakteristické pre štát určené na zvýšenie jeho bezpečnosti nevyhnutne znamenajú zníženie bezpečnosti ostatných štátnych aktérov. Štát sa na rozdiel od občianskej spoločnosti musí spoliehať len na vojenské prostriedky. Budovaním vojenských kapacít automaticky ohrozuje ostatné štáty. Napokon, čím väčší je rozsah záujmov danej krajiny v úsilí zvýšiť vlastnú bezpečnosť, tým väčšia je pravdepodobnosť, že národné snahy jedného štátu budú kolidovať so snahami štátu druhého. Rovnako tak, ak sa jeden štátny aktér domnieva, že v ohrození je veľký počet jeho národných záujmov alebo dokonca národná hrdosť, konflikt je takmer neodvrátiteľný a oba štáty budú demonštrovať svoju líderskú pozíciu a dominanciu. (Jervis, 1978) 2 Faktory podmieňujúce existenciu bezpečnostnej dilemy v čínskoindických vzťahoch Šesťdesiatpäť rokov po tom, čo Indická republika a Čínska ľudová republika (ČĽR) nadviazali vzájomné diplomatické vzťahy, vykazujú bilaterálne relácie týchto dvoch ázijských demografických gigantov značne protichodné tendencie. Na jednej strane je možné sledovať neustále sa prehlbujúcu ekonomickú kooperáciu. Zatiaľ čo v roku 2004 bola úroveň bilaterálneho obchodu na 7 miliardách amerických dolárov, v roku 2013 už táto cifra dosiahla 65,9 miliardy dolárov. (Southerland – Koch-Weser – Zhang, 2014) Narastajúca vzájomná ekonomická závislosť sa prejavila aj na zvýšenom počte cezhraničných návštev občanov oboch štátov, rovnako tak v počte bilaterálnych stretnutí najvyšších predstaviteľov či množstve podpísaných dohôd rôzneho zamerania. Mohlo by sa zdať, že lídri oboch štátov tak postupne svojimi krokmi vykoreňujú vzájomnú nedôveru a obnovujú ideu „Čindie“, silného partnerstva medzi oboma štátmi, ktoré vďaka silnej interdependencii a úzkej kooperácii 748 robí udržanie mieru nevyhnutným. (Holsag, 2009) Na strane druhej je však potrebné konštatovať, že aj napriek narastajúcej ekonomickej spolupráci vplýva na bilaterálne vzťahy ČĽR a Indie stále množstvo animozít, ktoré vyplývajú z konfliktných národných záujmov oboch štátov v regióne južnej a juhovýchodnej Ázie a Indického oceánu. Práve tieto by sme mohli označiť za faktory existencie permanentnej bezpečnostnej dilemy v bilaterálnych čínskoindických vzťahoch. Pramenia jednak v historických udalostiach medzi oboma štátmi, a jednako majú základ v aktuálnych reáliách systému medzinárodných vzťahov, kedy v ňom ČĽR i India z hľadiská mocenskej štruktúry zaujímajú výrazne iné postavenie, ako tomu bolo v minulosti. Faktom je, že tento ich významný ekonomický rozmach a nárast mocenského potenciálu zároveň reflektujú aj ich zvýšené mocenské ambície a záujmy a aj vôľa i schopnosť tieto ambície realizovať. Za aktivity, ktoré sa primárne podieľajú na konštituovaní čínsko-indickej bezpečnostne dilemy by sme vo všeobecnosti mohli označiť snahy ČĽR zakladať a prehlbovať politické a bezpečnostné vzťahy so štátmi regiónu južnej Ázie a Indického oceánu na strane jednej a snahy Indie tieto väzby narúšať, na strane druhej. V tomto úsilí Peking i Dillí vnímajú svoje motivácie a opatrenia ako obranné. Takéto obranne motivované protiopatrenia sú druhou mocnosťou chápané ako nebezpečné a ohrozujúce, a následne tak vyvolávajú ďalšiu obranne motivovanú protiakciu ako odpoveď. Samotnou príčinou, prečo v bilaterálnych vzťahoch oboch mocností bezpečnostná dilema vzniká, je fakt, že indickí lídri a vojenskí stratégovia tradične považujú južnú Áziu a región Indického oceánu za sféru svojho primárneho vplyvu a akúsi indickú bezpečnostnú zónu. Čínske aktivity v tomto priestore sú preto Indiou percipované ako snaha túto bezpečnostnú zónu narušiť. Aj bez zjavného nepriateľského motívu Pekingu preto vyvstáva na strane Indie potreba prijímať protiopatrenia, nakoľko prehlbujúce sa čínske väzby v danom priestore môžu bez odpovede časom spôsobiť posun v mocenskej štruktúre v tomto regióne v jej prospech. Bez ohľadu na motivácie ČĽR, v prípade budúcej vzájomnej konfrontácie by bola v takomto prípade indická pozícia oveľa náročnejšia, ako keď bude na čínske aktivity reflektovať kontinuálne. Motivácia vyvíjania aktivít ČĽR v južnej Ázii a regióne Indického oceánu je však rovnako defenzívneho charakteru ako tá indická. Existujú dva primárne zdroje neistoty, ktoré poháňajú čínske úsilie, a síce stabilita kontroly ČĽR nad Tibetom a bezpečnosť čínskych námorných komunikačných trás v Indickom oceáne. V nasledujúcich odsekoch sa budeme postupne venovať uvedeným tvrdeniam a konkrétnym konfliktným faktorom spôsobujúcim bezpečnostnú dilemu v čínsko-indických bilaterálnych vzťahoch. (Garver, 2002) 749 3 Tibet ako faktor existencie bezpečnostnej dilemy Jednou z najzásadnejších konfliktných rovín čínsko-indických vzťahov je nepochybne otázka Tibetu. Niektorí teoretici dokonca vidia spojitosť medzi úsilím ČĽR zvyšovať svoju prítomnosť a silové kapacity v regióne Indického oceánu, resp. jej námornou stratégiou a práve situáciou na území Tibetu. Ťažiskom problému je čínska percepcia, že indická protibetská politika, hoci v posledných rokoch nie natoľko citeľná, môže zásadným spôsobom ohroziť kontrolu Pekingu nad Tibetom, ktoré historicky považuje za súčasť svojho teritória. Pokusy Dillí o zvrátenie uskutočnenia vojenskej okupácie Tibetu v roku 1951 a následné trvanie na zavedení špeciálnych práv pre Tibet zavedených ešte britskou koloniálnou správou boli preto vnímané ČĽR ako bezpečnostná hrozba. India pokračovala v politike podkopávania čínskej autority v Tibete aj v nasledujúcich rokoch, v súčinnosti s USA uskutočňovala tajné operácie na posilnenie odporu voči Pekingu a podporovala utečencov na svojom vlastnom území. Po roku 1959, kedy ČĽR vojensky potlačila rebéliu v Tibete, navyše India poskytla útočisko Dalajlámovi a približne 200 km od hraníc z ČĽR v Dharamshale v štáte Himachal-Pradesh tak vznikla Tibetská exilová vláda, čím v podstate nepriamo vytvorila priestor pre protičínsku činnosť na svojom vlastnom území. Z čínskej perspektívy úsilie Dillí smerovalo jednoznačne k podkopaniu autority ČĽR na území Tibetu, resp. k jej úplnému vytlačeniu a teda transformovanie Tibetu na nárazníkovú zónu medzi Indiou a ČĽR. Tibet sa preto stal primárnou príčinou vypuknutia vzájomnej vojny v roku 1962, kde India utrpela absolútnu porážku. Po roku 1962 India pomáhala organizovať rôzne tibetské vojenské organizácie operujúce pod indickým velením, poskytovala im výcvik a potrebnú vojenskú techniku. (Athwal, 2008 ) Napriek faktu, že India sa v posledných rokoch snaží zamedziť tomu, aby tibetská otázka závažnejšie ohrozila bilaterálne vzťahy, bezpečnostná logika Pekingu sa zákonite musí riadiť aj historickou skúsenosťou. Kontinuálne zlepšovanie ekonomickej situácie a životnej úrovne v Tibete naviac nespôsobilo všeobecnú akceptáciu čínskej suverenity nad územím, ale naopak, stalo sa hybnou silou pre formovanie ďalšieho odporu. V tejto situácii sa ČĽR obáva, že za účelom oslabenia čínskeho vplyvu a obnovenia myšlienky vybudovania nárazníkovej zóny, môže India v prípade vhodnej príležitosti opätovne spolupracovať s USA a táto aktuálne umiernená politika Dillí v otázke Tibetu sa môže kedykoľvek zmeniť do stavu z 50-tych a 60-tych rokov dvadsiateho storočia. Hrozbu predstavujú taktiež spomínané tibetské vojenské organizácie, ktoré by sa v prípade príležitosti, resp. potenciálneho budúceho hraničného konfliktu medzi ČĽR a Indiou, mohli transformovať v Tibetskú oslobodzovaciu armádu s výraznou podporou Indie. (Garver, 2002) Vzhľadom na uvedené skutočnosti je potrebné konštatovať, že faktor stability čínskej kontroly nad Tibetom je jedným zo základných a najdlhšie 750 prítomných aspektov konštitujúcich bezpečnostnú hrozbu v bilaterálnych vzťahoch ČĽR a Indie. 4 Pakistan ako faktor existencie bezpečnostnej dilemy Ďalším zdrojom napätia medzi ČĽR a Indiou je kontinuálna významná čínska podpora Pakistanu, ktorá je rovnako faktorom ovplyvňujúcim prítomnosť bezpečnostnej dilemy v čínsko-indických vzťahoch. Dôvody tejto ekonomickej, technologickej i vojenskej asistencie možno opäť hľadať v snahe Pekingu dosiahnuť väčšiu bezpečnosť a ochranu vlastných záujmov. V prvom rade je potrebné uviesť, že z pohľadu ČĽR je mocný Pakistan a partnerstvo s touto krajinou kľúčovým pre udržanie mocenského tlaku na Indiu. Nakoľko indo-pakistanské vzťahy sú negatívne poznačené historickým vývojom a teritoriálnym sporom, prítomnosť silného Pakistanu na západných hraniciach Indie ostáva jednou z hlavných indických bezpečnostných hrozieb. Z čínskej perspektívy teda Pakistan predstavuje sekundárny zdroj odstrašenia. Čím väčšiu hrozbu pre Indiu bude Pakistan predstavovať, tým väčšie množstvo úsilia a prostriedkov bude musieť vynaložiť na eliminovanie tejto hrozby. Čím viac pozornosti spotrebuje pakistanská hrozba, tým menej priestoru ostane Dillí na snahy oslabiť pozíciu ČĽR a ohroziť tak jej záujmy v južnej Ázii a regióne Indického oceánu či destabilizovať jej kontrolu nad Tibetom. Táto rovnica je príčinou existencie strategického partnerstva ČĽR a Pakistanu, ktoré prakticky od 60-tych rokov dvadsiateho storočia zahŕňa ekonomickú, technologickú i vojenskú spoluprácu. Navyše ČĽR je najväčším dodávateľom zbraní Islamabadu, kľúčovú úlohu zohral Peking aj pri pakistanskom jadrovom programe a vývoji jadrových zbraní a balistických rakiet. (Joshi, 2011) India síce na naliehanie Pekingu v 80-tych rokoch napokon podpísala spoločné komuniké, kde obe strany vyhlásili, že vzájomné vzťahy nemajú nijaké prepojenie so vzťahmi Pakistanu a ČĽR a napredovanie v čínsko-indických väzbách nebude touto reláciou ohrozené, v skutočnosti však Dillí vníma dodnes túto otázku veľmi citlivo vzhľadom na napäté vzťahy s Islamabadom. Je pravdou, že čínsko-pakistanská vojenská spolupráca je v poslednom období na zostupe, je však dôležité uviesť, že pakistanské prístavy na brehu Indického oceánu zohrávajú dôležitú úlohu pri obrannom plánovaní Peking v kontexte zabezpečenia námorných dopravných trás, ako bude argumentované v ďalších častiach tohto príspevku. Pri snahách udržať si vlastnú mocenskú pozíciu v regióne Indického oceánu predstavuje tento fakt z pohľadu Indie rovnako významnú hrozbu ako samotná vojenská kolaborácia ČĽR a Pakistanu. (Krishnan, 2009 ) 751 5 Vzájomné teritoriálne spory ako faktor existencie bezpečnostnej dilemy ČĽR a Indická republika sú priamymi geografickými susedmi. Ich vzájomná štátna hranica je však historicky ďalším sporovým faktorom vo vzájomných bilaterálnych vzťahoch. Oba štáty ani do dnešného dňa nedospeli k vzájomnej dohodne, kadiaľ presne by mala hraničná línia prechádzať. Konkrétne si jedna či druhá strana nárokuje na úkor svojho suseda teritórium o celkovej rozlohe približne 125 000 km2, ktoré je rozdelené do troch rôznych sektorov. Západný sektor sa začína na severe priesmykom Karakoram a pokračuje ďalej juhovýchodne ďalších 600 km. Toto teritórium, všeobecne známe aj pod pomenovaním Aksai Chin, veľké asi 33 500 km2, je v súčasnosti pod správou ČĽR. Celková rozloha územia, ktoré je predmetom sporov v druhom, strednom sektore, tvorí približne 2000 km2. Najväčší zo všetkých troch konfliktných sektorov sa nachádza na východe, na území dnešného indického štátu Arunachal-Pradesh s rozlohou približne 90 000 km2. Táto sporná časť je pod efektívnou kontrolou Indie. (Zhang - Li, 2013) Ako už bolo skôr spomenuté, vzhľadom na indickú angažovanosť v tibetskej otázke, obe krajiny sa v roku 1962 ocitli vo vojne, ktorá prebiehala práve na spornom teritóriu. ČĽR svojou náhlou ofenzívou prenikla hlboko na indické územie a demonštrovala tak svoju vojenskú prevahu v danom pohraničnom himalájskom priestore, no po mesiaci jednostranne vyhlásila prímerie a z okupovaných pozícií sa stiahla. Táto skúsenosť zanechala v Dillí v prístupe k bilaterálnym čínsko-indickým vzťahom nezmazateľnú stopu, ktorá je zreteľná dodnes a zásadným spôsobom prispieva k dynamike bezpečnostnej dilemy vo vzájomných vzťahoch. Ako už bolo skôr spomenuté, vzhľadom na indickú angažovanosť v tibetskej otázke, obe krajiny sa v roku 1962 ocitli vo vojne, ktorá prebiehala práve na spornom teritóriu. ČĽR svojou náhlou ofenzívou prenikla hlboko na indické územie a demonštrovala tak svoju vojenskú prevahu v danom pohraničnom himalájskom priestore, no po mesiaci jednostranne vyhlásila prímerie a z okupovaných pozícií sa stiahla. Táto skúsenosť zanechala v Dillí v prístupe k bilaterálnym čínsko-indickým vzťahom nezmazateľnú stopu, ktorá je zreteľná dodnes a zásadným spôsobom prispieva k dynamike bezpečnostnej dilemy vo vzájomných vzťahoch. Nateraz posledným prípadom, kedy boli oba štáty na pokraji vypuknutia vojny na území sporných teritórií, ostáva tzv. incident zo Sumdorong Chu na prelome rokov 1986 a 1987. Táto kríza rozpútala mobilizáciu 200 000 indických vojakov, ktorí boli vyslaní do strategického údolia severne od Tawangu po tom, ako indické prieskumné jednotky zistili zvýšenú prítomnosť čínskej pechoty a výstavbu nových vojenských zariadení v pohraničných regiónoch. Paradoxne, táto krízová situácia odštartovala proces zvyšovania tempa spolupráce v otázkach urovnania vzájomných teritoriálnych sporov. V nasledujúcich rokoch sa uskutočnilo niekoľko kôl rokovaní na najvyššej úrovni a došlo k podpisu dohôd o spolupráci v oblasti budovania dôvery a kooperácii ozbrojených zložiek 752 oboch krajín. Tento proces čínsko-indického zbližovania zásadne nenarušili dokonca ani jadrové skúšky Dillí v roku 1998, čím sa prakticky India zaradila medzi jadrové veľmoci. (Holsag, 2009) Faktom je, že aj napriek zvýšenej intenzite rokovaní a podpisu viacerých významných dokumentov o vzájomnej spolupráci a čiastočnej demilitarizácii v pohraničných regiónoch či zavedeniu rozličných kontrolných mechanizmov, na čínsko-indických sporných hraniciach dochádza pravidelne k menším incidentom, prienikom vojenských jednotiek za kontrolné línie v jednotlivých sektoroch. Tieto však práve vďaka úsiliu predstaviteľov ČĽR a Indie eliminovať hrozbu otvoreného vojenského stretu zatiaľ neznamenali vážnejšie ohrozenie mierového stavu, naopak akcelerujú snahy o zavádzanie nových mechanizmov kooperácie, tak na úrovní najvyšších politických a armádnych predstaviteľov, ako aj príslušníkov ozbrojených síl priamo v regióne. Na základe uvedeného by sa mohlo zdať, že oba štáty zaujali v otázke vzájomných teritoriálnych sporov menej sebavedomé a agresívne pozície a naštartovali proces spolupráce s cieľom definitívneho urovnania tohto konfliktu. Skôr než formulujeme túto tézu, je potrebné pozrieť sa na proces urovnávania územných sporov a demilitarizáciu pohraničných regiónov v širšom kontexte. Na základe dohôd o demilitarizácii sa počet vojenských jednotiek v bezprostrednej blízkosti hraníc v poslednom období výrazne znížil, nijako sa to však neodrazilo na samotnom budovaní konvenčných síl na oboch stranách spornej hranice. V posledných rokoch Peking venoval najväčšiu pozornosť práve dvom zo svojich piatich vojenských regiónov, ktoré sa nachádzajú v blízkosti indických hraníc, a síce Chengdu a Lanzhou. Trinásty armádny pluk operujúci v týchto regiónoch prešiel výraznou modernizáciou, prezbrojením a tréningom špeciálnych jednotiek so zameraním na pôsobenie v extrémnych podmienkach, ako je napríklad vysoká nadmorská výška himalájskych hraničných úsekov s Indiou. Rovnako tak Peking uvoľnil veľké množstvo prostriedkov na posilnenie leteckých divízií obranným stíhačom SU-27UBK, prispôsobeným na úlohy nad územím s vysokou nadmorskou výškou. Pokračuje taktiež výstavba vojenskej infraštruktúry, len v samotnom Tibete bolo modernizovaných všetkých 14 vojenských letísk, rovnako tak za účelom zlepšenia reakcieschopnosti napreduje rozmiestňovanie nových pojazdných, delostreleckých i leteckých kapacít v Tibete. (Holsag, 2009) Podobné trendy je možné sledovať taktiež na strane Indie. Na základe plánu z roku 2007 Dillí posilňuje a modernizuje svoje kapacity s dôrazom prevažne na východný konfliktný sektor. Kontinuálne prebieha dislokácia ďalších 90 000 vojakov a 4 dodatočných divízií v tejto časti sporného územia. Indická pechota sa naviac môže spoľahnúť na leteckú podporu dvoch letiek stíhačiek SU-30MKI, ktoré sídlia v tesnej blízkosti čínskych hraníc na nedávno modernizovanej leteckej základni v Tezpure v štáte Asám. Táto vzdušná kapacita by mala byť v súlade so spomínaným plánom rozšírená o ďalšie dve letky, navyše v roku 2013 Dillí uvoľnilo financie na vytvorenie špeciálneho 753 vysokohorského oddielu s dispozíciou najmodernejšej vojenskej techniky, ktorý by mal byť rozmiestnený pozdĺž indických hraníc. (Zhang – Li, 2013) Obe strany teda preukázateľne zvyšujú svoje konvenčné kapacity v blízkosti sporných teritórií. Tieto aktivity pochopiteľne akceleruje prítomnosť latentného čínsko-indického územného sporu, majú však aj inú motiváciu, ako je potlačenie hrozby vzájomnej vojny o konfliktné teritórium. V prípade ČĽR sú modernizačné tendencie vo vojenskom regióne Lanzhou nasmerované napríklad na elimináciu secesionistických snáh Ujgurov či proti prenikaniu extrémizmu zo strednej Ázie. Primárnou úlohou trinásteho armádneho pluku v Chengdu je zase podpora policajných zložiek pri kontrole Tibetu a ochrana nestabilnej hranice s Barmou. Letecké divízie na tomto území zase disponujú potenciálom zasiahnuť v prípade konfliktu na Taiwane. Taktiež v prípade Indie je budovanie vojenskej sily zapríčinené i vnútroštátnymi bezpečnostnými hrozbami. Najmä severovýchod a východ indického územia čelí silnému ozbrojenému odporu hlavne vo forme hnutia Naxalitov.(Holsag, 2009) Vyššie uvedené formulácie zreteľne potvrdzujú existenciu bezpečnostnej dilemy v bilaterálnych vzťahoch ČĽR a Indie. Hoci dialóg oboch strán s cieľom urovnania teritoriálnych sporov a zlepšenia všeobecnej úrovne vzájomných relácií napreduje, napriek tomuto faktu si ani jedna zo strán nemôže dovoliť stratiť obozretnosť a nevykonávať potrebné protiopatrenia. Aj keď kreovanie vojenských kapacít v blízkosti sporných hraničných línií môže byť pripísané aj iným bezpečnostným hrozbám, tak ČĽR, ako i India si vzhľadom na existujúcu nedôveru a historickú skúsenosť môžu tieto aktivity vysvetliť ako ofenzívne správanie svojho suseda, ktoré v budúcnosti môže byť aj napriek aktuálnemu mieru využité práve proti jednému či druhému. Z tohto dôvodu obe krajiny v záujme zaručenia vlastnej bezpečnosti vyvažujú úsilie druhej strany budovať „obranné“ vojenské kapacity, čo vlastne spôsobuje akési preteky v zbrojení. Ďalej môžeme na základe uvedeného konštatovať, že k existencii bezpečnostnej dilemy vo vzťahoch ČĽR a Indie prispievajú aj iné bezpečnostné hrozby, ktorým oba štáty čelia na vnútropolitickej či zahraničnopolitickej scéne. Snaha eliminovať tieto je následne percipovaná druhou stranou ako bezpečnostná hrozba, ktorú je potrebné vyvážiť. 6 Bezpečnostná situácia v regióne Indického oceánu ako faktor existencie bezpečnostnej dilemy Ako už bolo uvedené, južná Ázia a región Indického oceánu je tradične vnímaný Indiou ako jej sféra bezprostredného vplyvu a bezpečnostná zóna. Na čoraz väčšiu angažovanosť ČĽR v tomto priestore je preto pochopiteľne v Dillí nazerané s veľkou nevôľou. Primárnym faktorom, ktorý motivuje oba štáty angažovať sa v Indickom oceáne je bezpečnosť dodávok ich energetických surovín. ČĽR i India dlhodobo zaznamenávajú pomerne vysoké tempo rastu ich ekonomík. Táto črta sa 754 samozrejme podpisuje aj na zvyšujúcej sa závislosti na importe energetických surovín, prevažne ropy. Z tohto pohľadu predstavuje bezpečnosť námorných trás križujúcich Indický oceán pre oba štáty záležitosť životného záujmu. Čínske aktivity v tomto smere boli označené za stratégiu perlového náhrdelníka. Konkrétne ide o budovanie strategických partnerstiev pozdĺž námorných trás od Stredného východu až po Juhočínske more. Medzi základné metódy utužovania takýchto partnerstiev patrí predovšetkým budovanie nových prístavov a rekonštrukcia už existujúcich za účelom bilaterálneho obchodu a realizovania vojenských záujmov, ako sú napríklad dopĺňanie paliva, zásob či budovanie odpočúvacích zariadení. Takýmto spôsobom chce ČĽR zvýšiť kontrolu hlavne v oblasti Melackého a Hormuzského prielivu. V súlade s touto stratégiou ČĽR už uskutočnila investície napríklad na Srí Lanke, Madagaskare, Seycheloch, Maledivách, v Mauretánii, Bangladéši, Barme, no najmä v Pakistane, kde nemalé prostriedky smerovali do vybudovania prístavu v Gwadare. (Blazevic, 2009) Dôvodom, prečo uprostred realizácie tejto stratégie stojí opäť Pakistan je viacero. Už sme uviedli, že silný Pakistan hrá v kontexte indickej hrozby pre ČĽR dôležitú úlohu. Čínsko-pakistanské suchozemské spojenie je ale extrémne náchylné na prípadný indický vzdušný útok. V prípade, že by India v budúcnosti chcela eliminovať sekundárnu pakistanskú bezpečnostnú hrozbu a prakticky tak odstrániť čínsky nástroj vyvažovania mocenských kapacít, ČĽR by zrejme z tohto dôvodu nebola schopná poskytnúť v tomto konflikte efektívnu pomoc pakistanskej armáde. Preto je budovanie kapacít v Indickom oceáne a na pobreží Pakistanu aj z hľadiska suchozemskej bezpečnosti ČĽR veľmi dôležité. Navyše v prípade, že by hrozilo vypuknutie čínsko-indickej vojny, ČĽR by pravdepodobne získala prevahu na bojisku. India by naopak bez zvýšenia čínskej prezencie v Indickom oceáne bola schopná získať prevahu na mori a ohroziť plynulú dodávku energetických surovín, čo by mohlo mať pre ďalší vývoj vojny zásadný význam. (Garver, 2002) Vzhľadom na uvedený strategický kontext, z pohľadu Indie sú snahy o posilnenie svojich námorných kapacít pochopiteľné. Od začiatku nového milénia Dillí začalo presadzovať tzv. „Look East Policy“, teda pozornosť námorníctva sa presúva smerom na východ z Arabského mora do Bengálskeho zálivu, kde uskutočňuje čoraz viac námorných cvičení, mnohokrát až v priestoroch Juhočínskeho mora. Tieto cvičenia, často v spolupráci s námorníctvom USA či Japonska, sú samozrejme vnímané ako hrozba zase na strane Pekingu. Dillí taktiež, rovnako ako ČĽR, usiluje o zlepšenie vzťahov so štátmi regiónu Indického oceánu. Podobné projekty na výstavbu infraštruktúry sa Indii podarilo zrealizovať napríklad v Barme či v Iráne. India naviac vyčleňuje čoraz viac finančných prostriedkov na naplnenie svojho zámeru vlastniť 130 vojenských plavidiel vrátane minimálne troch lietadlových lodí do roku 2020. Tento plán v praxi znamená navýšenie počtu plavidiel o 40, pričom ich technologické možnosti signalizujú pripravenosť čeliť tým najzávažnejším 755 bezpečnostným výzvam. Tento modernizačný proces sprevádza aj úspešné budovanie pobrežnej infraštruktúry. (Holsag, 2009) Situácia v Indickom oceáne teda opäť poukazuje na prítomnosť bezpečnostnej dilemy. Ako ČĽR, tak i India presadzujú vlastné záujmy, ktoré, častokrát defenzívne motivované, zároveň narúšajú koncept bezpečnosti toho druhého, ktorý je následne nútený prijímať protiopatrenia za účelom potlačenia vzniknutej bezpečnostnej hrozby. Záver Bilaterálne vzťahy ČĽR a Indie prešli v priebehu posledných dekád nepochybne významnou pacifikáciou. Navzdory vojne v roku 1962 je dnes možné hovoriť o procese budovania vzájomnej dôvery a snahách o širokú spoluprácu, na vzostupe sú hlavne ekonomické väzby oboch štátov. Napriek týmto tendenciám je dynamika čínsko-indických vzťahov ale stále poháňaná existenciou bezpečnostnej dilemy. Vzťahy ČĽR a Indie sú ovplyvnené širokým spektrom konfliktných záujmov, ktoré boli osobitne rozobrané v jednotlivých častiach príspevku. Práve aktivity uskutočňované za účelom presadzovania týchto záujmov sú mnohokrát vyhodnocované ako ofenzívne, ohrozujúce bezpečnosť na jednej či druhej strane hraníc. Vzhľadom na uvedené argumenty je teda prítomnosť bezpečnostnej dilemy v čínsko-indických vzťahoch nepopierateľná. Miera percepcie tejto bezpečnostnej dilemy u lídrov v Dillí a Pekingu sa ale vyznačuje dvoma základnými charakteristikami. V prvom rade je potrebné konštatovať, že na čínske strategické kroky je stále v Indii nazerané s ďaleko väčšou nedôverou, ako je to recipročne. Za príčinu možno označiť jednak historickú skúsenosť, keď nepripravená India utrpela v roku 1962 absolútnu porážku, a rovnako stále prítomnú nerovnováhu v kontexte ekonomických a vojenských kapacít. Po druhé, ČĽR i India považujú vzájomnú bezpečnostnú hrozbu za oveľa menej akútnu, akú predstavujú napríklad vnútroštátne riziká, Taiwan či Pakistan. Pri budovaní vojenských kapacít samozrejme berú jeden druhého do úvahy, avšak nie každý minimálny pokrok je nevyhnutne nasledovaný protiopatrením druhej strany. ČĽR a India sú zatiaľ ďaleko od pretekov v zbrojení, no jeden druhého nenechajú v projekcii silových zložiek odskočiť príliš ďaleko. Ide skôr o budovanie minimálneho potrebného odstrašenia tak, ako je tomu aj v prípade dispozície jadrovými zbraňami. V situácii existencie minimálneho odstrašenia predstavuje pre oba štáty potenciálny vojenský stret až príliš veľké riziko pre plynulý rozvoj svojich ekonomických dispozícií. Bezpečnostná dilema preto za daných okolností prinúti oboch aktérov k čoraz väčšej spolupráci, k prechodu od budovania dôvery ku nutnej vojenskej kooperácii. Podľa nášho názoru je preto zrejme najpravdepodobnejší scenár vývoja vzájomných vzťahov forma ozbrojeného spolunažívania s trvalými, menej či viac zásadnými bezpečnostnými výkyvmi. Existencia permanentnej bezpečnostnej hrozby 756 následne prinúti ČĽR a Indiu k väčšej spolupráci aj v oblasti bezpečnostnej politiky. Keďže riziko eventuálnych strát v prípade vojenského konfliktu je priveľké, bezpečnostná dilema v čínsko-indických vzťahoch prinesie do vzájomných bilaterálnych relácií viac stability. Literatúra: ATHWAL, A. 2008. China-India Relations: Contemporary Dynamics. New York : Routledge, 2008. 159s. ISBN 0-415-43735. BLAZEVIC, J.J. 2009.: Defensive Realism in the Indian Ocean: Oil, Sea Lines and the Security Dilemma. In China Security, vol.5., 2009, no.3., ISSN 1935-5807, s.59-71. GARVER, J. 2002. The Security Dilemma in Sino-Indian Relations. In India Review, vol. 1., 2002, no. 4., ISSN 1557-3036, s. 1-38. GLASER, L.CH.: The Security Dilemma Revisited. In World Politics, vol. 50., 1997, no. 1., ISSN 00438871, s. 171-201. HERZ, H.J.. 1950. Idealist Internationalism and the Security Dilemma. In World Politics, vol. 2., 1950, no. 2., ISSN 00438871, s. 157-180. HOLSAG, J. 2009. China, India and the Military Security Dilemma. In BICCS Background Paper, vol. 3., 2009, no.5., ISSN 2034-5364, s. 3-33. JERVIS, R.. 1978. Cooperation under the Security Dilemma. In World Politics, vol. 30., 1978, no. 2., ISSN 00438871, s. 167-214. JOSHI, S.:. 2011. China and India: Awkward Ascents. In Orbis, vol. 55., 2011, no.4., ISSN 0030-4378, s.558-576. KRISHNAN, S. 2009. India´s Security Dilemma vis-a-vis China: A Case of Optimum or Sub-optimum Restraint?. Colombo : Regional Centre for Strategic Studies, 2009. 90s. ISBN 978-955-8051-43-6. SOUTHERLAND, M. – KOCH-WESER, I. – ZHANG, A. 2014. China-India Relations: Tensions Pesist Despite Growing Cooperation. Dostupné na internete: http://china.usc.edu/App_Images/China-India%20Relations-12%2022%202014.pdf TANG, S. 2009. The Security Dilamma: Conceptual Analysis. In Security Studies, vol. 18., 2009, no. 3.,ISSN 0963-6412, s. 587-623. ZHANG, H. – LI, M. 2013. Sino-Indian Border Disputes. Dostupné na internete: http://www.ispionline.it/sites/default/files/pubblicazioni/analysis_181_2013.pdf 757 PRÍČINY A PODSTATA TERORIZMU CAUSES AND NATURE OF TERRORISM Jaroslav Ušiak1 – Radoslav Ivančík2 ABSTRACT Terrorism today represents one of the most serious security threats for the whole human society. This does not mean that the threat of such natural disasters, proliferation of light and heavy weapons, local conflicts anywhere in the world were less severe, or that when they die less people. On the contrary, when the terrorist attacks last for more than a decade killed fewer people than in any of the above mentioned threats.Unfortunately, at present, due to globalization and so-called reduction of distances, terrorism can hit anyone, anywhere and anytime. The main objective of the authors is present the basic definition of terrorism, its scope, which can be seen from the national to the global level. In the second part of the article, the authors focus on the substance of the issues of terrorism, and the fight against terrorism. The actual anti-terror campaign against religious radicals we can split. On the one hand, the fight against terrorism and on the other against its consequences, namely terrorist attacks. Key words: security, terrorism, terrorist attack, security threat, human society Úvod Terorizmus dnes patrí k jednej z „najväčších“ bezpečnostných hrozieb sveta. Neznamená to, že by hrozby ako prírodné katastrofy, proliferácia ľahkých a ťažkých zbraní, lokálne konflikty kdekoľvek vo svete boli menej závažné, alebo že pri nich zomiera menej ľudí. Práve naopak, pri teroristických útokoch za posledných viac ako desať rokov zomrelo menej ľudí ako pri ktorejkoľvek z vyššie menovaných hrozieb. Terorizmus a zvlášť ten medzinárodný, resp. globálny má dopad nielen na životy, ale predovšetkým na psychiku ľudí v dotknutom štáte alebo v okolitom regióne. Práve toto subjektívne vnímanie bezpečnosti a bezpečnostných hrozieb v súčasnosti určuje hierarchizáciu vnímania týchto hrozieb verejnosťou/ľuďmi. Pritom terorizmus alebo teror je známy už od staroveku, kedy sa veľmi často využíval na potlačenie vzbúr, pri vládnutí, alebo dobyvačných výpravách. Samozrejme ten dnešný má do značnej miery inú povahu. Ak by sme vyšli z univerzálnej definície, podľa ktorej ho považujeme za nezákonné použitie sily alebo násilia voči osobám alebo Jaroslav Ušiak, Mgr., PhD., Katedra bezpečnostných štúdií, Fakulta politických vied a medzinárodných vzťahov, Univerzita Mateja Bela v Banskej Bystrici, Kuzmányho 1, 974 01 Banská Bystrica, Slovenská republika, [email protected]. 2 Radoslav Ivančík, plk. gšt. Ing., Štáb pre podporu operácií, Generálny štáb Ozbrojených síl SR, Kutuzovova 8, 832 47 Bratislava, Slovesnká republika, [email protected]. 1 758 majetku, prostredníctvom vyvolania strachu vo verejnosti a to predovšetkým na dosahovanie politických alebo sociálnych cieľov, tak medzinárodný terorizmus sa využíva na dosiahnutie zmien vo vnútornej, ale hlavne zahraničnej politike teroristickými útokmi zasiahnutých krajín, resp. globálny, kedy je cieľom dosiahnutie zmien v celosvetovom meradle. Súčasný dynamický vývoj ľudskej civilizácie so sebou prináša okrem množstva pozitívnych javov (rozvoj demokracie, dopravy, vývoj nových technológií, rastúca informatizácia spoločnosti, nové liečebné postupy, atď.) i celý rad negatív, ktoré sa v podmienkach prehlbujúcej sa globalizácie a z nej vyplývajúceho „zmenšovania vzdialeností“ a „zrýchľovania času“ prejavujú v podobe najrôznejších bezpečnostných hrozieb. A to tak hrozieb prírodných, ako aj spoločenských. Kým v prvom prípade ide o hrozby, ktoré sú človekom len veľmi ťažko ovplyvniteľné, pretože sú dielom prírody a vyplývajú predovšetkým z prírodných zákonov, v druhom prípade ide jednoznačne o hrozby zapríčinené človekom a jeho konaním. 1 Vymedzenie terorizmu Terorizmus ako ho poznáme v súčasnosti môžeme kategorizovať na niekoľko druhov, na politický, etno-nacionálny a náboženský pričom existuje nespočetné množstvo ich definícií a kategorizácií. Práve ten posledný menovaný, v kontexte s islamskými radikálmi patrí dnes k verejnosťou najviac stotožňovaným s pojmom terorizmus. Toto chápanie vyplýva z udalostí, ktoré sa stali 11.9.2001 v Spojených štátoch amerických po útokoch na budovy Svetového obchodného centra ako symbolu západného sveta. Tento akt bol príčinou i dôsledkom nástupu terorizmu v dnešnom vnímaní. Dôsledkom angažovania sa USA ale i ďalších západných krajín ako sú Francúzsko alebo Veľká Británia na Blízkom východe. A príčinou masívneho protiteroristického ťaženia západných krajín proti štátom, ktoré podporujú alebo ticho trpia aktivity teroristických skupín v krajine. Následne sme boli svedkami ďalších teroristických útokov v Španielsku 2004 a vo Veľkej Británii 2005, ako v posledných dňoch vo Francúzsku. Všetky vychádzali z rovnakého tábora – Al Káidy, dnes sa ďalší páchatelia útokov navyše hlásia i k Islamskému štátu. Podľa rozsahu teroristickej činnosti možno klasifikovať nasledujúce typy terorizmu: - národný (vnútroštátny) terorizmus, ktorý sa dotýka len záujmov alebo problémov (politických, ideologických, náboženských, nacionalistických a pod.) určitého štátu (napríklad Španielska, Írska, Ruska, Číny, Alžírska, atď.) a je realizovaný len vo vnútri hraníc daného štátu s cieľom vynútiť si zásadné zmeny vo vnútornej politike daného štátu. Jeho aktivity a dôsledky zvyčajne nepresahujú štátne hranice. 759 - medzinárodný terorizmus, ktorý sa dotýka viacerých krajín v určitom regióne (napríklad krajín ležiacich v regióne Blízkeho východu), obsahuje internacionálne prvky, jeho útoky presahujú a smerujú cez štátne hranice a zasahujú ciele v inej krajine, pričom cieľom je vynútiť si zmeny nielen vo vnútornej politike teroristickými aktivitami zasiahnutých krajín, ale hlavne v ich zahraničnej politike. - globálny terorizmus, ktorý úzko súvisí s prehlbovaním globalizačných procesov vo svete a aj preto sa útoky sústreďujú hlavne na tie krajiny, ktoré sú hybnou silou globalizácie (napríklad USA a Veľká Británia). Obeťami teroristických útokov zďaleka nie sú len obyvatelia vyššie uvedených krajín, ale ľudia z celého sveta. Teroristické skupiny (organizácie) vytvárajú teroristické siete, ktoré sa rozprestierajú po celom svete – majú globálny rozmer. Cieľom je dosiahnutie zmien nielen na národnej alebo regionálnej úrovni, ale hlavne na globálnej úrovni. (Kulich, 2002) Formy prevedenia jednotlivých teroristických činov predstavujú veľmi dôležitú parciálnu časť v rámci terorizmu ako celku, pretože aj od nich závisí, či zvolená forma útoku priniesla očakávaný výsledok a efekt, to znamená, či počet obetí alebo zranených dosiahol zamýšľaný počet alebo či materiálne škody dosiahli predpokladaný objem a rozsah, resp. či útok vyvolal očakávanú pozornosť médií a verejnosti. Formy terorizmu možno rozdeliť na: - letálne, medzi ktoré sa radia všetky vražedné útoky bez ohľadu na to, či ide o vražedný útok na presne vybranú osobu, resp. osoby (politikov, priemyselníkov, atď.), alebo samovražedný útok, ktorého výsledkom je množstvo náhodných nevinných ľudí, ktorí sa ocitli v nesprávnom čase na nesprávnom mieste; - neletálne, medzi ktoré sa radia útoky na kritickú infraštruktúru, sabotáže alebo diverzie (s cieľom spôsobiť rozsiahle materiálne a ekonomické škody, ako aj ochromiť spoločenský a hospodársky život) a psychický nátlak zahŕňajúci únosy, vydieranie, zastrašovanie a vyhrážanie sa násilím. Na doplnenie možno uviesť, že letálne formy terorizmu uprednostňujú pri realizácii teroristických aktivít hlavne nábožensky motivované teroristické skupiny, kým neletálne formy terorizmu využívajú najmä politicky motivované skupiny, ktoré chcú dosiahnuť svoje vopred stanovené politické ciele zväčša prostredníctvom psychického nátlaku. (Strmiska, 2001, s. 67) 760 2 Boj proti terorizmu Každá teroristická organizácia (skupina) má určitú organizačnú štruktúru a zloženie, ktoré zodpovedajú ich činnosti, aktivitám, operačným podmienkam, možnostiam i miestnym tradíciám. Jedným zo základných a spoločných princípov, z ktorého vychádzajú všetky teroristické organizácie pri tvorbe vlastných organizačných štruktúr, je utajenosť. Aj preto je k dispozícii len veľmi málo vierohodných údajov o skutočnom zložení teroristických organizácií. Zároveň je veľmi ťažké sa do týchto skupín infiltrovať a spoznať ich prepracovanú štruktúru a zloženie. Každá organizácia však má svoj štáb a aktívne jadro, aktívnu členskú základňu, aktívnych a pasívnych podporovateľov: - štáb a aktívne jadro teroristickej skupiny tvoria jej vodcovia. Vedenie skupiny je zvyčajne (až na pár výnimiek) v rukách jedného človeka, ktorý prostredníctvom rozkazov vydaných svojim najbližším spolupracovníkom riadi celú skupinu. Vodca alebo štáb vyberajú ciele útokov, spracovávajú plány útokov, analyzujú informácie a určujú smery ďalšej činnosti. Obvykle počet príslušníkov štábu a aktívneho jadra nepresahuje 3 až 5 osôb. - aktívna členská základňa je tvorená mužmi aj ženami, ktorí realizujú plány a vykonávajú rozkazy vyššieho velenia. Organizujú sa do úderných buniek, ktoré pozostávajú zvyčajne z 3 až 6 osôb. Nízky počet členov bunky zjednodušuje utajenie, pričom pri komunikácii viacerých buniek sa vždy poznajú iba dvaja členovia, z každej bunky jeden. Aktívni členovia teroristickej organizácie, podobne ako členovia štábu a jadra, žijú v prísnej ilegalite a sú profesionáli. Za svoju prácu dostávajú plat. Pre svoju činnosť však potrebujú podporu, ktorú im môžu poskytovať jednotlivé osoby, závislé či nezávislé politické zoskupenia, vládne úrady a organizácie niektorej krajiny alebo dokonca samotné vlády. - aktívni podporovatelia poskytujú najmä logistickú podporu potrebnú k chodu teroristických organizácií a k zabezpečeniu realizácie teroristických aktivít. Podieľajú sa na dodávkach zbraní, rôzneho materiálu, pomoci členom, poskytujú potraviny, ubytovanie, dopravné prostriedky a finančnú pomoc. Zároveň zväčša zabezpečujú aj nové zdroje aktívnych členov. - pasívni podporovatelia tvoria najväčšiu skupinu ľudí, ktorú je veľmi ťažké definovať a rozpoznať. Predstavujú typ ľudí, ktorí prechovávajú sympatie k danej veci, ale nezapájajú sa aktívne. V rozhodujúcom okamihu zo strachu cúvnu, alebo sa neprihlásia, alebo sa nechcú zapliesť do tohto typu aktivít. Sú medzi nimi aj takí, ktorí nepoznajú ciele organizácie, alebo dokonca aj takí, ktorí si neuvedomujú alebo nevedia, že podporujú teroristov. Aj preto pasívni podporovatelia často 761 poskytujú podporu vo forme darov alebo finančnej hotovosti nevedome. (Cigánik, Jaššová, 2006, s. 147-148.) Dnes sú už minulosťou veľké teroristické skupiny využívajúce podporu niektorých krajín. Potvrdzuje to najmä americká administratíva, ktorá vo svojej správe Patterns of Global Terrorism registruje v posledných rokoch pokles štátov podporujúcich terorizmus. A to hlavne preto, že proti podporujúcim štátom sú vyvíjané rôzne formy ekonomického, politického a niekedy aj vojenského nátlaku. Od roku 1996 sú medzi štáty podporujúce terorizmus zaradené: Severná Kórea, Kuba, Líbya, Irán, Irak, Sýria a Sudán. Z nich Severná Kórea nebola od roku 1987 priamo zapojená so žiadnym aktom medzinárodného terorizmu a v roku 2000 sa oficiálne pripojila k medzinárodným zmluvám o boji proti terorizmu. Kuba už aj vzhľadom na ťažkú hospodársku situáciu nie je schopná poskytovať pomoc teroristickým organizáciám, ale vytýka sa jej, že s nimi udržiava kontakty, pričom poskytla azyl viacerým teroristom ETA, Národnej oslobodzovacej armády (Kolumbia) a Vlasteneckému frontu Miguela Rodrigeza (Čile). Za najväčšieho „teroristického sponzora“ v súčasnosti sa považuje Irán, ktorý priamo podporuje viacero fundamentalistických teroristických organizácií, najmä Hizballáh. Tiež sem môžeme zaradiť Irak a Sýriu, kde v súčasnosti pôsobí hnutie Islamský štát. Sudán poskytoval útočisko viacerým teroristom, ktorých nakoniec zo svojho územia pod medzinárodným tlakom vypovedal alebo ich nechal zatknúť. Je známe, že Venezuela podporuje Revolučné ozbrojené sily Kolumbie (FARC) či Tadžikistan islamské hnutie v Uzbekistane. Podobne India podporuje niekoľko extrémistických hnutí v Pakistane. Ani jedna z týchto krajín však nie je na americkom zozname. Teroristické organizácie (skupiny) nevyhnutne potrebujú pre realizáciu svojich aktivít podporu, a to finančnú, materiálnu, personálnu, organizačnú, ideologickú, informačnú a pod. Túto podporu jej môžu poskytovať jednotlivé osoby, závislé či nezávislé politické skupiny, vládne orgány alebo samotné vlády jednotlivých štátov či zoskupenia štátov. Najväčšie úspechy a najvyššiu efektívnosť pri realizácii teroristických aktivít dosahujú teroristické organizácie (skupiny) v sympatizujúcom prostredí. Bez priamej finančnej podpory (napríklad vo forme rôznych príspevkov a darov), materiálnej podpory (napríklad vo forme dodávok zbraní, munície, materiálu, komunikačnej, informačnej alebo automobilovej techniky a pod.), organizačnej podpory (napríklad vo forme prípravy a výcviku personálu, vydávania dokladov, krytia alebo pomocou pri plánovaní akcií), personálnej podpory (napríklad vo forme inštruktorov, náboru nových členov), informačnej podpory (poskytovanie a analýza informácií) alebo ideologickej (podpora, schvaľovanie konania teroristov) by teroristické organizácie (skupiny) neboli schopné realizovať svoje aktivity v takom rozsahu a ani dosahovať také úspechy pri ich realizácii. 762 Samotné protiteroristické ťaženie proti náboženským radikálom musíme rozdeliť. Na jednej strane ide o boj proti terorizmu a na strane druhej proti jeho následkom, teda teroristickým útokom. Boj proti terorizmu predstavuje boj proti jeho podstate, osobitne príčinám, ktoré ho vyvolávajú. Na otázku čo je podstatou terorizmu neexistuje jednoznačná odpoveď. Je dôležité si uvedomiť, že kým z nášho pohľadu je človek, ktorý spácha samovražedný útok s určitým cieľom, terorista, v inej kultúre je to mučeník, bojovník za slobodu. Zároveň existuje niekoľko názorov, ktoré objasňujú príčiny terorizmu, majoritne je za spoločnú črtu týchto názorov možné považovať predpoklad, že terorizmus je reakciou na snahu Západu o šírenie západných hodnôt, snahu globalizovať tieto hodnoty do celého sveta, bez akceptácie a rešpektovania iných hodnotových rebríčkov (akokoľvek z nášho pohľadu absurdných). Boj proti terorizmu, resp. zabraňovanie teroristickým útokom je náročný na realizáciu, vyplývajúc z podstaty ich modus operandi, si musíme uvedomiť neexistenciu jednotného velenia, neexistenciu hierarchickej štruktúry, alebo existenciu tzv. spiacich buniek, skupín i jednotlivcov v samotných krajinách útoku. Je zrejmé, že stratégia boja proti takto štruktúrovanému nepriateľovi je nesmierne zložitá, vyžaduje si dôraz na spravodajské informácie o pohyboch finančných prostriedkov, osôb alebo materiálu využiteľného pre teroristické útoky a pod. S tým zámerom sa len v Európskej únii za posledných pár rokov vytvorilo niekoľko inštitúcií, resp. sa rozšírili ich kompetencie, zameraných na boj proti terorizmu (Eurojust, Europol, Eurosint Forum, Frontex, Centrum pre analýzu spravodajských informácií, Koordinátor boja proti terorizmu a ďalších). Záver Z dnešného pohľadu stojíme pred úlohou zvolenia najvhodnejšej formy boja proti terorizmu. Proti sebe stojí presadzovanie boja formou väčšej prevencie, ktorá v krajnom prípade môže prerásť až do totalitnej spoločnosti s absolútnou kontrolou obyvateľstva ako v konečnom dôsledku jediného účinného spôsobu boja proti následkom terorizmu. Už v dnešnej dobe sa stretávame s miernejšími modifikáciámi ako Patriot Act v USA, ktoré budú viesť buď k obmedzeniu slobody alebo súkromia, nasvedčujú tomu aj posledné vyjadrenia G. de Kerchova, koordinátora EÚ v boji proti terorizmu. Na druhej strane sa nachádza presadzovanie boja proti podstate a príčinám terorizmu vo forme zmierovania spoločností, národov, civilizácií. V tomto kontexte sa zatiaľ javí ako najefektívnejší projekt multikulturalizmu, ktorý síce nateraz zlyháva, nie však principiálne, ale v spôsobe uplatňovania štátmi, ktoré ho prevzali. Otázkou pre Európu však zostáva, prečo sa máme prispôsobovať „my“ a nie „oni“, ale tu už stojíme pred klasickým sociologickým problémom spolužitia rôznych kultúr, pričom si treba uvedomiť aké hodnoty hlásame „my“. 763 Literatúra: CIGÁNIK, Ľ. – JAŠŠOVÁ, E. 2006. Terorizmus. Bratislava: VEDA – vydavateľstvo Slovenskej akadémie vied. 373 s. ISBN 80-224-0892-1 FERGUSON, Ch. D. – POTTER, W. 2005. The Four Faces of Nuclear Terrorism. New York : Routledge, 2005. 392 s. ISBN 978-0-41595-244-6. GANOR, B. 2002. Defining Terrorism: Is One Man’s Terrorist Another Man’s Freedom Fighter? In Police Practice and Research, 2002, Vol. 3, No. 4, 2002, s. 287-304. GOLDER, B.-WILLIAMS, G. 2009. What is terrorism? Problems of legal definition. Dostupné na internete: http://tamilnation.co/terrorism/terrorism_definition.pdf. KOLEKTÍV AUTOROV. 2001. Encyklopedie: Světový terorismus. Praha : Svojtka & Co., 2001. 536 s. ISBN 80-7237-340-4. KULICH, M. a kol. 2002. Terorizmus – destabilizujúci fenomén súčasnosti a boj proti nemu. Bratislava: Ministerstvo obrany SR – Inštitút obrany a bezpečnosti, 2002. LABUZÍK, M. a kol. 2012. Organizácie medzinárodného krízového manažmentu a USA v boji proti terorizmu. Liptovský Mikuláš : Akadémia ozbrojených síl gen. M. R. Štefánika, 2012. 278 s. ISBN 978-80-8040-436-9. MARTIN, G. 2012. Understanding Terrorism: Challenges, Perspectives, and Issues. 4th ed. London : SAGE Publications, Inc., 2012. 616 s. ISBN 978-1-45220-582-3. MEISELS, T. 2009. Defining Terrorism – a typology. In Critical Review of International Social and Political Philosophy, 2009, Vol. 12, No. 3, s. 331-351. OSN. 1999. International Convention for the Suppression of the Financing of Terrorism. Dostupné na internete : http://www.un.org/law/cod/finterr.htm OSN. 2001. Security Council Resolution 1373 (2001) on 28 September 2001. Dostupné na internete: http://unispal.un.org/UNISPAL.NSF/0/392A001F254B4B9085256B4B00708233. PILLAR, P. R. 2013. Counterterrorism. In Williams, P. D. Security Studies an Introduction. New York: Routledge, 2013. ISBN 978-0-415-78281-4, s. 457-470. ŘEHÁK, D. – FOLTIN, P. – STOJAR, R. 2008. Vybrané aspekty soudobého terorismu. Praha : Ministerstvo obrany ČR, 2008. 146 s. ISBN 978-80-7278-443-1. SOULEIMANOV, E. a kol: 2006. Terorismus: válka proti státu. Praha : Eurolex Bohemia, 2006. 394 s. ISBN 80-86861-76-7. STRMISKA, M. 2001. Terorismus a demokracie: pojetí a typologie subverzívního teroristického násilí v soudobých demokraciích. Brno: Masarykova univerzita, Mezinárodní politologický ústav, 2001. 103 s. ISBN 978-80-2102-755-8. ŠKVRNDA, F. 2002. Terorizmus – najvýznamnejšia nevojenská bezpečnostná hrozba súčasnosti. Bratislava : Ministerstvo obrany SR, 2002. 130 s. ISBN 80-968855-2-9. 764 Názov/Title: BEZPEČNOSTNÉ FÓRUM 2015 Zborník vedeckých prác SECURITY FORUM 2015 Volume of Scientific Papers Zväzok/Volume: II. Editori/Editors: Mgr. Jaroslav Ušiak, PhD. Mgr. Dávid Kollár, PhD. Náklad/Amount: Rozsah/Range: Vydanie/Issue: Formát/Format: 250 kusov/copies 402 strán/pages Prvé/First A5 Vydavateľ/Publisher: Vydavateľstvo Univerzity Mateja Bela v Banskej Bystrici – Belianum / Belianum, Matej Bel University Press Tlač/Print: EQUILIBRIA, s.r.o. Rok vydania/ Year: 2015 ISBN 978-80-557-0850-8 Partneri konferencie / Partners of the Conference: This publication is supported by NATO PDD
