pobierz artykuł w formacie pdf

Odporność na różnych etapach życia dziecka
doc. dr hab. n. med. Bożena Cukrowska
Kierownik Pracowni Immunologii
Instytut „Pomnik – Centrum Zdrowia Dziecka” w Warszawie
PODSTAWOWE POJĘCIA DOTYCZĄCE ODPORNOŚCI
Odporność jest to zespół mechanizmów mających zdolność odróżnienia „obcych” cząsteczek (zwanych antygenami) od „swoich” i wywołania odpowiedzi, zwanej odpowiedzią immunologiczną, mającej na celu zniszczenie
i eliminację antygenów. Za ten proces odpowiada układ
odpornościowy zwany również układem immunologicznym. Dzięki odpowiedzi immunologicznej organizm
zwalcza infekcje wirusowe, bakteryjne i pierwotniakowe,
odrzuca obce przeszczepy, przeciwstawia się rozwijającym się w jego obrębie nowotworom i pasożytom. Podstawowe znaczenie w odpowiedzi immunologicznej mają
limfocyty produkowane w szpiku. Wśród limfocytów wyróżniamy:
• limfocyty B odpowiedzialne za odpowiedź typu
humoralnego, tj. produkcję przeciwciał,
• limfocyty T odpowiedzialne za odpowiedź typu
komórkowego, tj. produkcję cytokin.
Cytokiny niszczą komórki zakażone wirusami lub bakteriami, aktywują inne komórki np.: makrofagi, granulocyty,
komórki NK (tzw. „zabijacze”) do niszczenia patogenów,
aktywują limfocyty B do produkcji przeciwciał skierowanych przeciwko antygenom. Przeciwciała to białka należące do immunoglobulin, mające zdolność swoistego
łączenia się z antygenem. Wyróżniamy 5 klas przeciwciał
(immunoglobulin – Ig), które różnią się między sobą budową i pełnią różne funkcje w organizmie (Tabela 1): IgM,
IgG, IgA, IgE, IgD.
W organizmie człowieka istnieją 2 główne miejsca,
w których dochodzi do bezpośredniego kontaktu z antygenami pochodzącymi ze środowiska zewnętrznego,
w tym chorobotwórczymi wirusami i bakteriami. Są to:
• skóra
• błony śluzowe pokrywające układ pokarmowy,
oddechowy, moczowo-płciowy; do błon śluzowych zaliczamy również spojówkę oka.
Skóra stanowi barierę mechaniczną, przez którą, gdy
jest ona nieuszkodzona, antygeny zewnętrzne nie mają
szans przedostania się.
Natomiast bariera błon śluzowych jest nieszczelna i to śluzówki są głównymi „wrotami” większości zakażeń.
Błony śluzowe mają ponad 100-krotnie większą powierzchnię niż skóra (ok. 300 m2), a wśród nich ponad
200 m2 (powierzchnia kortu tenisowego) zajmuje śluzówka przewodu pokarmowego. W przewodzie pokarmowym znajduje się ponad 70% wszystkich komórek układu
odpornościowego i tworzą one tzw. układ GALT (układ
odpornościowy związany z przewodem pokarmowym).
Układ GALT stanowi integralną część układu MALT czyli
układu odpornościowego związanego z błonami śluzowymi (przewodu pokarmowego, układu oddechowego,
układu moczowo-płciowego). Cechą charakterystyczną
układów MALT i GALT jest produkcja przeciwciał klasy
IgA. Przeciwciała IgA wydzielane są na powierzchnię zewnętrzną błon śluzowych i stąd nazywane są przeciwciałami wydzielniczymi (sekrecyjnymi). Sekrecyjne IgA
pokrywają śluzówkę i po pojawieniu się szkodliwych
antygenów (bakterii patogennych, wirusów, toksyn, alergenów) neutralizują je i zabraniają przenikaniu przez barierę śluzówkową do wnętrza organizmu. IgA działają natychmiastowo i reagują z szerokim spektrum antygenów,
dlatego mówi się, że stanowią one pierwszą linię obrony
organizmu.
Najwięcej IgA znajduje się na powierzchni jelit cienkiego i grubego. Organizm wytwarza więcej IgA niż innych
klas razem wziętych (dorosły osobnik produkuje dziennie 3g IgG, a do 9g IgA). Niestety produkcja IgA u dzieci jest niewielka. Tuż po urodzeniu IgA wydzielane jest
w śladowych ilościach, a produkcja obserwowana u dorosłych osiągana jest dopiero ok. 12 roku życia.
Układ GALT chroni organizm nie tylko przed infekcjami,
ale jest niezbędnie potrzebny do rozwoju tolerancji na różne antygeny pokarmowe i wziewne (roztocza, kurz), z którymi organizm ma ciągły kontakt.
Układ odpornościowy większości osób toleruje antygeny
pokarmowe i wziewne. Nieprawidłowa reakcja układu
immunologicznego na powszechnie występujące
w środowisku antygeny nazywana jest alergią.
MECHANIZMY ODPORNOŚCIOWE DZIECKA
Układ odpornościowy noworodka pomimo wykształcenia wszystkich organów limfatycznych jest niedojrzały. W życiu płodowym dziecko rozwija się w jałowym
środowisku. Tuż po porodzie ma bezpośredni kontakt
z licznymi antygenami. Zdrowy noworodek chroniony
jest przed infekcjami głównie poprzez przeciwciała klasy
IgG, pochodzące od matki. Przeciwciała IgG przechodzą
przed łożysko i ich poziom w surowicy krwi donoszonego
noworodka jest podobny do poziomu obserwowanego
u matki. Limfocyty noworodkowe praktycznie nie produkują IgA. Podstawowym źródłem sekrecyjnej IgA
w okresie noworodkowym jest pokarm kobiecy. Szczególnie bogata w IgA jest siara (colostrum), tj. mleko wydzielane w pierwszych godzinach i dniach po porodzie.
Żywność dla zdrowia
3
IgA zawarte w mleku matki tworzą warstwę ochronną
pokrywającą śluzówki przewodu pokarmowego noworodka. Noworodek chroniony jest przed infekcjami
głównie w sposób bierny. Jego odporność uzależniona
jest od odporności matki. Szczególnie narażone na zakażenia będą więc noworodki urodzone przedwcześnie
(maksymalny transport IgG przez łożysko odbywa się
w ostatnich tygodniach ciąży) oraz urodzone przez matki z zaburzeniami odporności.
Pokarm kobiecy ma również ogromne znaczenie
w rozwoju tolerancji pokarmowej. Dzieci karmione
piersią rzadziej chorują na choroby alergiczne. Zaleca się,
aby niemowlęta były karmione wyłącznie pokarmem kobiecym przez pierwsze 6 miesięcy życia. Minimalny zalecany okres karmienia piersią wynosi 4 miesiące.
Karmienie piersią jest niezmiernie ważne pomiędzy
2-gim, a 6-tym miesiącem życia. W tym okresie dzieci są
szczególnie narażone na infekcje, gdyż poziom matczynych IgG w surowicy raptownie spada od 2 miesiąca życia, a produkcja własnych IgG jest znacznie ograniczona.
W pierwszym półroczu życia dzieci produkują głównie
IgM (przeciwciała mniej swoiste niż IgG), a produkcja
IgA nadal pozostaje śladowa. Dopiero w drugim półroczu życia niemowlęta potrafią reagować na antygeny
patogenne zwiększoną produkcją IgG i tworzeniem tzw.
komórek pamięci, tj. limfocytów B, które po powtórnym
zetknięciu z patogenem natychmiast wydzielają swoiste
przeciwciała IgG.
Dzieci w okresie wczesnego dzieciństwa (do 2 roku
życia) są nadal podatne na infekcje. Zdecydowana
większość posłana do żłobka często choruje, gdyż to tam
narażona jest na drobnoustroje patogenne, z którymi
wcześniej nie miało kontaktu. Częściej niż „jedynaki”
chorują dzieci przebywające w domu, ale posiadające
rodzeństwo uczęszczające np. do przedszkola. U dzieci
do 2 roku życia produkcja IgA pozostaje niewielka, a pokarm matki otrzymują one sporadycznie, pozbawione są
więc pierwszej linii obrony.
Dzieci w wieku przedszkolnym nadal mają fizjologicznie
obniżoną odporność (głównie produkcję wydzielniczej
IgA). Szczególnie narażone na infekcje są przedszkolaki
w początkowym okresie pobytu w przedszkolu i te, które nie uczęszczały do żłobka. Infekcje w wieku szkolnym występują zdecydowanie rzadziej, ponieważ
w tym okresie układ odpornościowy staje się w pełni
dojrzały.
Częste infekcje u dzieci uczęszczających zarówno do żłobka, jak i przedszkola wynikają również z faktu, że dla dzieci tych rozstanie z rodzicami jest ogromnym obciążeniem
psychicznym. Należy pamiętać, że układ odpornościowy
stanowi integralną część całego organizmu i jego działanie
uzależnione jest od funkcji innych układów, w tym układu
nerwowego i hormonalnego (endokrynnego). Stres psychiczny doprowadzający do zaburzeń nerwowych i hormonalnych może dodatkowo wpływać na osłabienie odporności. Podobny negatywny skutek na układ odpornościowy mogą mieć niepowodzenia w szkole oraz nadmierne przemęczenie dzieci szkolnych.
4
Żywność dla zdrowia
Tabela 1. Funkcje przeciwciał
IgM
• wytwarzane są w początkowej fazie
odpowiedzi immunologicznej
• słabo łączą się z antygenem, tzn. mają
niskie powinowactwo do antygenu,
ale reagują z wieloma antygenami
• nie przenikają przez łożysko
IgG
• wytwarzane są w późniejszej fazie
odpowiedzi immunologicznej
• przeważają w surowicy krwi
• mają wysokie powinowactwo
do antygenu (silnie i swoiście łączą się
z jednym antygenem)
• przenikają przez łożysko
IgA
• wytwarzane są jako przeciwciała
sekrecyjne (wydzielnicze) i występują
na błonach śluzowych układu
pokarmowego, oddechowego, moczowopłciowego i różnych gruczołów (w tym
gruczołu piersiowego)
• stanowią pierwszą linię obrony, reagują
natychmiast z szerokim spektrum
antygenów
• nie przechodzą przez łożysko,
ale dominują w mleku matki
IgE
• odgrywają główną rolę w reakcjach
alergicznych
• podwyższony poziom IgE stwierdza
się u osób z atopią, tzn. osób, które
dziedziczą skłonności do alergii
• nie przechodzą przez łożysko
IgD
• rola mało poznana
• występuje podobnie jak IgM
na powierzchni limfocytów B, które
nie zetknęły się z antygenem