Karta Pracy 01 – Z wizytą w Archiwum

Internowani w stanie wojennym
Materiały dla nauczyciela1
Cele kształcenia – wymagania ogólne:
Wiedza o społeczeństwie:
Uczeń znajduje i wykorzystuje informacje na temat życia publicznego. Wyraża
własne zdanie w zakresie wybranych spraw publicznych i uzasadnia je. Jest otwarty
na odmienne poglądy. Rozpoznaje problemy najbliższego otoczenia i szuka ich
rozwiązań. Przy wsparciu nauczyciela, szuka kontaktu z instytucjami publicznymi.
Rozumie demokratyczne zasady i procedury i stosuje je w życiu szkoły oraz innych
społeczności; rozpoznaje przypadki łamania norm demokratycznych i ocenia ich
konsekwencje; wyjaśnia znaczenie indywidualnej i zbiorowej aktywności obywateli.
Treści nauczania – wymagania szczegółowe:
Uczeń opisuje wybrany ruch społeczny „Solidarność”; zna postawę władz PRL-u
wobec „Solidarności”; potrafi podać najważniejsze przyczyny oraz ograniczenia
wynikające z wprowadzenia stanu wojennego na obszarze Polski; charakteryzuje
realia życia ludności w okresie stanu wojennego; potrafi rozwinąć i wyjaśnić skróty:
PRL, WRON; identyfikuje postaci Lecha Wałęsy, Wojciecha Jaruzelskiego.
Metody i formy pracy
Pogadanka
Praca pod kierunkiem w oparciu o wybrane źródła oraz zasoby Internetu
Dyskusja
Środki dydaktyczne
Karty pracy z materiałami źródłowymi: wspomnienia osób internowanych
w Darłówku, kartka pocztowa z ośrodka wczasowego w Darłówku pełniącego rolę
obozu dla internowanych, wizerunki odcisków stempli używanych przez pocztę
internowanych, ilustracja stempla wykonanego przez internowanych
Podręcznik do nauczania historii zawierający treści dotyczące stanu wojennego
w Polsce
Konstytucja PRL
Prasa
1
Materiały przeznaczone są do realizacji edukacji historycznej na różnych poziomach edukacyjnych
oraz w ramach zajęć lekcyjnych, jak i pozalekcyjnych. Mają one stanowić pomoc i inspirację dla
nauczyciela, który przy ich wykorzystaniu jest w stanie samodzielnie dokonać selekcji zadań i źródeł
oraz przygotować zajęcia dostosowane do potrzeb i możliwości swoich uczniów. Proponowane
zadania mają na celu wprowadzenie w specyfikę źródeł historycznych wytworzonych w trakcie
trwania solidarnościowej rewolucji i w czasie stanu wojennego.
Przebieg lekcji
Wprowadzenie
- Sprawy organizacyjne.
- Nauczyciel przedstawia uczniom cel lekcji.
- Na zakończenie poprzedniej lekcji klasa otrzymała polecenie, by zapoznać się
z wiadomościami zawartymi w podręczniku lub innych źródłach informacji
na temat okoliczności wprowadzenia stanu wojennego w Polsce oraz polityki
represyjnej władz komunistycznych wobec działaczy opozycji.
- Nauczyciel/edukator wprowadzając w treść zajęć, rozpoczyna je od analizy
odpowiedzi udzielonej przez uczniów na pytanie w zadaniu 1., czym jest
„solidarność”. Celem zadania jest uświadomienie uczestnikom zajęć, że
oprócz historycznego i politologicznego terminu „Solidarność”, istnieje jego
pierwotny, socjologiczny sens. Solidarność to przede wszystkim wspólnota
działania, podyktowana wspólnotą interesów.
Rozwinięcie
- Nauczyciel dzieli klasę na grupy zadaniowe, z których każda wybiera sobie
lidera. Wszystkie grupy otrzymują karty pracy zawierające te same zadania.
Nauczyciel wprowadza uczniów w tematykę kolejnych zadań i pomaga je
rozwiązać.
Prowadzący zajęcia wyjaśnia najważniejsze okoliczności powstania NSZZ
„Solidarność”. Wskazuje na główny powód, czyli pogarszającą się sytuację
gospodarczą PRL i kryzys roku 1980 r. (powinien odwołać się do zamieszczonych
pod tekstem I wyjaśnień terminu PRL i haseł propagandowych na otoku godła
państwowego w kontekście narastającego kryzysu). Gdy zabrakło środków na
uregulowanie zadłużenia zagranicznego, a zła sytuacja ekonomiczna powodowała
dramatyczne ubożenie społeczeństwa oraz brak podstawowych towarów
w sklepach, rosnące napięcie społeczne przerodziło się w falę akcji strajkowych.
Kluczowe dla dalszego rozwoju wypadków okazały się protesty w zakładach pracy
w Szczecinie i Trójmieście. Wśród 21 postulatów strajkujących znalazło się m. in.
żądanie akceptacji niezależnych od komunistów wolnych związków zawodowych.
Ostatecznie 31 sierpnia 1980 r. podpisane zostały w Gdańsku tzw. porozumienia
sierpniowe, w których władze PRL ustępowały strajkującym robotnikom. Wkrótce
również ze swego stanowiska ustąpił Edward Gierek, I sekretarz KC PZPR, będący
od końca 1970 r. politycznym przywódcą PRL.
Skutkiem
zawartych
porozumień
było
powołanie
Niezależnego
Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność” na zebraniu delegatów z całej
Polski, które miało miejsce w Gdańsku 17 września 1980 r. Jego przewodniczącym
2
został Lech Wałęsa, a wiceprzewodniczącym – Andrzej Gwiazda. 10 listopada
oficjalnie zarejestrowano związek w sądzie, a „Solidarność” stała się ruchem
masowym. Prowadzący zajęcia może wskazać, że formuła związku umożliwiała
zrzeszanie się w jego strukturach właściwie wszystkim pracującym obywatelom.
W kulminacyjnym momencie zrzeszał on ok. 10 mln Polaków, nawet członków
PZPR.
W odpowiedzi na zadanie 2. uczniowie powinni wskazać, że taka
dysproporcja na korzyść NSZZ „Solidarność” powinna w kraju demokratycznym
doprowadzić do przejęcia inicjatywy politycznej oraz w konsekwencji władzy przez
opozycję. Prowadzący zajęcia powinien podkreślić, że PRL nie było państwem
demokratycznym i władze komunistyczne (naciskane przez ZSRR i inne kraje
„demokracji ludowej”) rozpoczęły przygotowania do rozwiązania siłowego
problemu solidarnościowej opozycji. Architektem tych działań stał się gen. Wojciech
Jaruzelski, który jesienią 1981 r. został I sekretarzem KC PZPR.
Wstępem do zadania 3. powinien być komentarz na temat wprowadzenia
stanu wojennego. Obowiązywał on od 13 grudnia 1981 roku na terenie całej Polskiej
Rzeczypospolitej Ludowej. Został zawieszony 31 grudnia 1982 roku, a zniesiono go
oficjalnie 22 lipca 1983 roku. W trakcie jego trwania z rąk milicji oraz Służby
Bezpieczeństwa zginęło kilkadziesiąt osób. Najkrwawsza pacyfikacja miała miejsce
w kopalni „Wujek”, gdzie zginęło 9 górników. Całą operację przeprowadzono
błyskawicznie, zaskakując opozycję skalą podjętych działań. Jedną z ważnych
konsekwencji było internowanie ok. 10 tys. osób. Uczniowie mogą się posiłkować
słownikiem pojęć.
Odpowiadając na pytanie 3a uczestnicy zajęć powinni skojarzyć, że WRONa,
to pogardliwe rozwinięcie akronimu Wojskowej Rady Ocalenia Narodowego.
Określenie „Orła WRONa nie pokona” (3 b) odwołuje się do rozpowszechnionego
wśród członków i sympatyków „Solidarności” przekonania, że komuniści (będący
w zdecydowanej mniejszości) występują przeciwko całemu narodowi. W trzecim
pytaniu (3 c) uczniowie powinni zwrócić uwagę, że korona jest symbolem
suwerenności Rzeczypospolitej, a Polacy popierając powstanie masowego ruchu
społecznego o tę suwerenność próbowali się upomnieć. W odpowiedzi na pytanie
czwarte (3 d) powinno się zauważyć, że aresztowanie byłego I sekretarza miało
przede wszystkim cel propagandowy, chodziło o obarczenie byłego przywódcy
odpowiedzialnością za katastrofalny stan gospodarczy kraju i uzyskanie poparcia
społecznego dla nowych władz, na czele których stanął gen. Wojciech Jaruzelski.
W zadaniu 4. uczestnicy zajęć mierzą się z interpretacją źródeł dotyczących
obozu internowanych w Darłówku. Należy przy tym pamiętać, iż odpowiedzi
uczniów mogą znacznie różnić się od sugerowanych w niniejszym materiale.
Zadaniem nauczyciela jest w taki sposób poprowadzić rozmowę z uczniami, by
3
uzyskać odpowiedzi najbardziej zbliżone do oczekiwanych. W pierwszym z pytań
(4 a) należy zwrócić uwagę na porę roku, w której internowani znaleźli się w obozie,
i kwestie własnościowe. Ośrodek „Gniewko” był własnością państwowego zakładu
pracy i pozostawał w dyspozycji władz państwowych. W zimie w nadmorskiej
miejscowości ruch turystyczny właściwie zamierał, dodatkowo łatwo było izolować
internowanych ze względu na bliskość morza. Struktura i rozmieszczenie budynków
ułatwiały dodatkowo izolację i kontrolę osadzonych. Nazwę „złota klatka” (4 b)
miał uzasadniać fakt wykorzystania ośrodka wczasowego jako miejsca izolacji.
Tymczasem faktycznie warunki sanitarne (4 c), aprowizacyjne i samowola
strażników czyniły to miejsce bardzo trudnym do zniesienia. Antykomunistyczna
treść odbitek umieszczonych na odwrocie kartki pocztowej wskazuje jednoznacznie,
że nie mogłyby one zostać wysłane za pomocą oficjalnej poczty, kontrolowanej przez
państwową cenzurę (4 d). Tak wykonane kartki musiały opuścić mury obozu
w nieoficjalny sposób.
Zadanie 5. polega na wspólnym odkryciu znaczenia symboli umieszczonych
na karcie pocztowej. I tak napis Darłówko odnosi się do miejsca przetrzymywania
internowanych, a stylizowana krata ma odnosić się do przymusowości pobytu
w obozie. Wizerunek Madonny jest bardzo czytelnym nawiązaniem do niosącej
nadzieję w trudnych chwilach symboliki religijnej. W zamyśle twórców tej symboliki
Matka Boska Częstochowska symbolizuje z jednej strony niezależną od władz
instytucję Kościoła katolickiego, na którą liczyli opozycjoniści, z drugiej cały Naród
Polski, którego jest patronką. Napis: „Módl się za nami” odnosi się do religijnej
wrażliwości oraz ma budzić nadzieję. Pozostałe napisy: „Polska” i „B/nom” (bez
nominału) mają stylizować odbitkę na znaczek pocztowy. Kolejny symbol religijny:
krzyż, korona cierniowa i kielich to uniwersalne symbole męczeństwa z jednej strony
Chrystusa, z drugiej przebywających w izolacji internowanych, którzy nie wiedzą (są
osadzeni bez wyroków sądowych), jak długo potrwa ich uwięzienie.
W zadaniu 6. należy policzyć, ile dni minęło od 13 grudnia 1981 r. do 11 lipca
1982 r. (data umieszczona na stemplu).
W zadaniu 7. odwrócony napis tworzy hasło: „Solidarność Zwycięży”
wpisany w stylizowany znak Polski Walczącej. W dalszej części pytania uczestnicy
zajęć mogą wykazać się kreatywnością. Nauczyciel może wskazać, że w warunkach
stanu wojennego internowani najczęściej wycinali kawałki tzw. linoleum, z którego
sporządzali właściwe formy stempli. Jako tuszu drukarskiego używano
rozcieńczonego wodą atramentu z wkładów do długopisów itp.
W zadaniu 8. uczestnicy powinni wskazać odpowiedź b) do śmierci
zastrzelonych górników w grudniu 1981 r. Ulotka powstała w obozie internowanych
w Nysie.
4
Podsumowanie
Nauczyciel rozmawia z uczniami na temat tego, czy w ich domach opowiada się
historie związane ze stanem wojennym? Czy w tych wspomnieniach pojawiają się
takie fakty, jak np. godzina policyjna, brak łączności telefonicznej.
Bibliografia
Bereszyński Z., NSZZ „Solidarność” i rewolucja solidarnościowa na Śląsku Opolskim 19801990, Wrocław – Opole 2014.
Białokur M., Fic M., Gołębiowska A., Przerwana droga do niepodległości. Stan wojenny
13 XII 1981 – 22 VII 1983. Świadomość – Edukacja – Kultura, Opole – Toruń 2012.
Kowal G., Ośrodek Odosobnienia w Grodkowie (1981-1982), Wrocław 2013.
Stan wojenny w Polsce. Dokumenty i materiały archiwalne 1981-1983,
red: T. Walichnowski, Warszawa 2001.
Walkiewicz L., Internowani w Darłówku Wschodnim [w:] „Wiadomości Darłowskie.
Bezpłatny Biuletyn Królewskiego Miasta Darłowa – Wydanie Jubileuszowe”, Maj
2015 r., nr 3, s. 19.
5