pełny tekst

FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS
Folia Univ. Agric. Stetin. 2007, Oeconomica 258 (49), 149–158
Andrzej RADWAN
PODATKI W ROLNICTWIE I LEŚNICTWIE
– PRZEWIDYWANE KIERUNKI ZMIAN
TAXES IN AGRICULTURE AND FORESTRY
– PREDICTED DIRECTIONS OF CHANGES
Katedra Ekonomii, Akademia Rolnicza im. H. Kołłątaja w Krakowie
al. Adama Mickiewicza 21, 31-120 Kraków
Abstract. The article presents an analysis of taxes in agriculture and forestry in Poland against
the background of tax systems in force in selected countries of the European Union. It has
been observed that these taxes are based on a system of revenue and property taxes and their
main advantage is the universality of application and simplicity of calculation. Both agricultural
and forest tax used in Poland are based on the construction which does not limit the influence
of differential annuity I. Increase in profitability of agricultural and forestry activities require improvement in this system towards using the income tax considering the influence of the annuity
upon production results.
Słowa kluczowe: podatek dochodowy, podatek leśny, podatek rolny, porównania międzynarodowe.
Key words: agricultural land tax, incame tax, international comparison, forest tax.
WSTĘP
Występujące obecnie systemy podatkowe są efektem wielowiekowej ewolucji. Pierwsze
informacje o podatkach i instytucjach podatkowych rejestrowano już w okresie starożytnego Rzymu i starożytnej Grecji. W Egipcie rolnicy zobowiązani byli do oddawania części
swoich zbiorów, a rzemieślnicy części swoich wyrobów na rzecz wojska i administracji. Już
wówczas wymieniano podatki bezpośrednie – przychodowe i majątkowe oraz podatki pośrednie i cła. Do pierwszych zaliczano podatek gruntowy, pogłówny i spadkowy, zaś podatki pośrednie uwzględniały podatek obrotowy uiszczany od wielkości sprzedaży.
System opodatkowania ziemi jest jednym z najstarszych na świecie. Dlatego sposoby
i metody jego pobierania zmieniały się. Podatki gruntowe stosowano w wiekach średnich,
nakładano je na plony uzyskiwane z uprawianego obszaru i płacono w naturze lub gotówce, a ich wysokość uzależniano od urodzajności lub wartości gruntów.
W Polsce w Przywilejach Koszyckich z 1374 r. zobowiązano szlachtę i duchowieństwo
do płacenia „łanowego” – dwóch groszy od łanu w zamian za uwolnienie tych stanów
od danin i posług. Podatek dochodowy jako oddzielny pojawia się w XVIII w., a jego zbliżoną odmianą było pogłówne – naliczane i płacone „od głowy” w rodzinie, bez względu
na stan majątkowy podatnika, oraz czopowy – podatek akcyzowy od piwa, wina i wódki
obowiązujący od XIV do XIX w. (Lenart 2005).
W Polsce okresu międzywojennego podatki przychodowe i majątkowe odgrywały dość
ważną rolę, stanowiły one jednak uzupełnienie podatku dochodowego (Mastalski 2004).
Takie podatki dochodowe, jak podatek przemysłowy, gruntowy i od nieruchomości miały
150
A. Radwan
formę przedpłaty na podatek dochodowy, gdyż były z reguły potrącane od tego podatku.
Podatek gruntowy nie był wówczas ujednolicony, z uwagi na brak w zaborze rosyjskim katastru gruntowego, który występował w pozostałych zaborach – austriackim i pruskim. Podatek gruntowy miał charakter podatku przychodowego, który precyzyjniej był ustalany
w oparciu o kataster gruntowy – w zaborze austriackim – kataster dochodowy, w zaborze
pruskim – podatek katastralny; na ziemiach zaboru rosyjskiego ustalano go w systemie
kontyngentowym – corocznie dla poszczególnych powiatów, a następnie gospodarstw rolnych i leśnych.
W okresie powojennym w grupie podatków przychodowo-majątkowych podstawowe
znaczenie miał podatek gruntowy, oprócz niego podatek od nieruchomości, a także podatek od spadków i darowizn. Podatek gruntowy obejmował podmioty gospodarki nieuspołecznionej i uspołecznionej, co było rzadkością w funkcjonującym ówcześnie w Polsce systemie podatkowym. Lasy Państwowe, w przeciwieństwie do własności prywatnej, były
zwolnione od podatku od gruntów leśnych i podatku od nieruchomości (Mastalski 2004;
Lenart 2006)
Współczesne systemy podatkowe w krajach o gospodarce rynkowej oparte są głównie
na podatku dochodowym i podatku obrotowym, a ich kształt i zakres stosowania został
zdeterminowany uwarunkowaniami politycznymi, gospodarczymi i społecznymi. Oprócz
nich występują również podatki przychodowe i majątkowe, niejednokrotnie krytykowane,
ale z uwagi na tradycję, a także na łatwość ich ustalania i poboru. Do nich należą podatki
związane z działalnością w rolnictwie i leśnictwie. Dochody pochodzące z rolnictwa i leśnictwa są trudne do ustalenia, co przesądza o oparciu opodatkowania na konstrukcji prawnej
przychodu podatkowego (Mastalski 2004). Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej sprzyjać powinno zbliżeniu – harmonizacji podatków z występującymi systemami w celu
usprawnienia funkcjonowania rynku wspólnotowego. Dotyczą one przede wszystkim podatków pośrednich – obrotowych (Vat i akcyza).
Celem opracowania jest przedstawienie występujących zasad opodatkowania ziemi wykorzystywanej w rolnictwie i leśnictwie w Polsce i wybranych krajach UE. Określone
i wskazane zostaną instrumenty podatkowe, ponieważ nowe kraje członkowskie, w tym
Polska, odbiegają znacznie poziomem rozwoju od krajów unijnych (15). Odmiennie jest
w nich realizowana polityka podatkowa względem sektora gospodarstw rolnych. Opracowanie ma wskazać na takie rozwiązania w sferze stosowania podatków, które sprzyjać będą przemianom strukturalnym i procesom rozwojowym w gospodarowaniu ziemią.
OPODATKOWANIE ZIEMI ROLNICZEJ I LEŚNEJ W WYBRANYCH KRAJACH
UNII EUROPEJSKIEJ
Państwa UE nie mają jednolitej polityki podatkowej względem gruntów zajętych pod
produkcję rolniczą i leśną. Za politykę podatkową w tym zakresie odpowiedzialne są poszczególne państwa członkowskie. Cechą łączącą poszczególne systemy jest ustalenie
podstawy opodatkowania w oparciu o wartość rzeczywistą – rynkową, uzyskiwaną z danej
działalności rolniczej i leśnej. Leśnictwo w większości krajów UE traktowane jest integralnie
jak działalność w obrębie rolnictwa i podlega podobnym regułom podatkowym. W krajach
Podatki w rolnictwie i leśnictwie...
151
tych występuje wspólny system opodatkowania wszystkich grup zawodowych. W opodatkowaniu stosuje się zarówno podatki dochodowe, jak i podatki od majątku rolniczego i leśnego. W podatku dochodowym jako podstawę wymiaru stosuje się dochody z użytków
rolnych – głównie w Belgii i we Włoszech, a dochody z całkowitej działalności gospodarstw
rolnych i leśnych – w Danii, Niemczech i Holandii. Z kolei w takich krajach, jak: Francja,
Wielka Brytania, Grecja, Hiszpania i Irlandia, do podatku dochodowego doliczane są dochody z gruntów rolnych, powstałe w gospodarstwach rolnych i leśnych (Czapla 2000).
W wielu krajach unijnych rolnicy korzystają z ulg i zwolnień podatkowych, m.in. z ulgi inwestycyjnej – proces przyspieszonej amortyzacji, z dopłat do oleju napędowego oraz z wyłączenia z podatku opłat od środków transportowych – maszyn rolniczych (Starzyńska i Wiktorowicz 2005).
We Francji sektor produkcji rolnej i leśnej obciążają podatki od towarów i usług (VAT),
podatek dochodowy od osób fizycznych i prawnych, ze wszystkich źródeł przychodów oraz
podatek od majątku. Podobnym zasadom opodatkowania podlegają pozostałe podmioty
prowadzące działalność na terenie Francji (Lenart 2006).
W Niemczech opodatkowanie gruntów rolniczych i nierolniczych regulują te same przepisy prawne, których cechą jest uprzywilejowanie sektora gospodarstw rolnych i leśnych.
Podatek od gruntu jest podatkiem lokalnym (federalnym), w którym występują dwie kategorie podatku, tj. obciążające grunty rolne i leśne oraz pozostałe grunty. Podstawowa, ustalona przez prawo federalne, stawka podatku dla ziemi rolniczej wynosi 0,6%, którą mnoży się
przez lokalne współczynniki przeliczeniowe – w 2000 r. wynosiły one średnio 27,8% (Land
Tax), przy zróżnicowaniu w poszczególnych regionach – od 150% w Berlinie do 323%
w Bawarii (Bird i Slack 2002; Dziemianowicz 2004). Podstawą naliczania tego podatku jest
przyjęcie wartości rynkowej ziemi gospodarstwa z 1966 r., natomiast w przypadku pozostałych gruntów z 1974 r. i w oparciu o wyższe współczynniki przeliczeniowe, które średnio
wynoszą 367%, a z kolei najwyższe są dla regionu Berlin (600%), a najniższe – dla Schlesswig-Holstein (303%). Wartość majątku rolnego odrębnie ustala się dla części mieszkalnej
i części związanej z prowadzoną działalnością, do której zalicza się dobra trwale związane
z gospodarstwem.
Odmienna procedura naliczania podatków obowiązuje w Nowych Landach (Niemcy
Wschodnie) z uwagi na braki w katastrze. Dla nich przyjęto tzw. zastępczą wartość ziemi
na podstawie danych z 1935 r., a dla budynków wybudowanych w latach 1935–1991 –
w oparciu o wartość szacunkową ustaloną przez pomnożenie metrów kwadratowych przez
odpowiednie współczynnki (Bird i Slack 2002). W 2000 r. w Niemczech udział podatku
gruntowego, obciążającego grunty rolne i leśne oraz pozostałe grunty, obejmował 15,5%
wartości całkowitych dochodów lokalnych, a w produkcie krajowym brutto stanowił 0,44%.
W Wielkiej Brytanii opodatkowanie nieruchomości rolnych regulują takie same przepisy
jak pozostały majątek. Grunty orne i nieruchomości od 1 kwietnia 1993 r. obciąża podatek
majątkowy (council tax), który ma charakter lokalny. Jego udział w latach 1998–1999 w dochodach lokalnych wynosił średnio ok. 13% (Bird i Slack 2002). Wysokość tego podatku
jest corocznie określana przez władze lokalne – oddzielnie dla mieszkańca każdego domu,
mieszkania, domu letniego; oparty jest na wartości nieruchomości i liczbie mieszkańców.
Nieruchomości mieszkalne podzielone są na osiem kategorii wyceny, a ich kwalifikacja,
152
A. Radwan
na którą wpływ ma położenie w danej grupie, decyduje o wysokości podatku. Średnia
stawka podatku od nieruchomości, zaliczonej do przedziału środkowego, wynosi 1%,
do przedziału o najniższej stawce jest iloczynem 2/3, a w najwyższym przedziale równa
jest wartości przemnożonej przez wskaźnik 2 (Dziemianowicz 2004).
Celem opodatkowania gospodarstw, prowadzących działalność w rolnictwie i leśnictwie, jest
oddziaływanie na rynek ziemi, głównie w celu zapobieżenia spekulacyjnym obrotom. Podstawą
wymiaru tych podatków jest wartość ziemi wyrażona takimi cechami, jak: wysokość plonów,
urodzajność i inne miary jej ewaluacji. Podatków tego rodzaju nie nalicza się jedynie w Wielkiej
Brytanii, natomiast stosuje się w większości krajów europejskich i zasila się nimi budżety jednostek samorządowych. Jak podaje Podstawka (1999), stawki tego podatku są niskie i wynoszą około 1–3% wartości majątku, pomimo to obciążają znacznie dochody rolników.
W większości krajów transformujących swoje gospodarki po systemie komunistycznym,
z wyjątkiem Estonii, przyjęto obowiązujące w okresie powojennym w rolnictwie systemy
podatkowe. Opierają się one głównie na naliczaniu podatku według tzw. systemu powierzchniowego przy wykorzystaniu w stawkach podatkowych zróżnicowania gleb spowodowanego ich wydajnością, położeniem oraz sposobem wykorzystania. Zazwyczaj ziemia
w tych krajach ma odrębne zasady opodatkowania, takie jak majątek trwały (budynki, maszyny i inwentarz żywy), które mają wyższe obciążenia podatkowe niż grunty rolnicze i leśne. Estonia jest jedynym krajem w tej grupie, która zreformowała i unowocześniła swój
system opodatkowania ziemi (Dziemianowicz 2004). Zabudowania gospodarstw rolnych,
domy i zagrody, połączone z gospodarstwami rolnymi i rybnymi, korzystają z pewnych
przywilejów podatkowych. Podatek ten wprowadzono w 1993 r. i oparto go na wartości
rynkowej ziemi, odrębnie w tym systemie traktując budynki. Początkowo stawkę opodatkowania przyjęto na poziomie 0,5%, a od 1994 r. – na poziomie 1%. Wprowadzona reforma
podatkowa ma w swoim założeniu pomóc uregulowaniu i uporządkowaniu rynku ziemi,
tworząc podstawy efektywnego jej wykorzystywania i prywatyzacji.
ISTOTA I ZASADY KONSTRUKCJI PODATKU ROLNEGO W POLSCE
W systemie opodatkowania rolnictwa najistotniejszą rolę pełni podatek rolny, który
oprócz podatku leśnego jest w zasadzie jedynym powszechnym świadczeniem bezpośrednim, obciążającym gospodarstwa rolne. W Polsce podatek ten uiszcza ponad 2 mln podatników (Dziemianowicz i Przygodzka 2002).
Oprócz wymienionych wyżej podatków omawiane działalności obciążone są dodatkowo
następującymi podatkami:
– podatkiem od dochodów i działów specjalnych produkcji rolnej funkcjonujący w oparciu
o Ustawę z dnia 26 lipca 1991 roku o podatku dochodowym od osób fizycznych,
– podatkiem od nieruchomości występującym na podstawie Ustawy z dnia 12 stycznia
1991 roku o podatkach i opłatach lokalnych,
– podatkiem od środków transportu funkcjonującym na podstawie Ustawy z dnia 12 stycznia 1991 roku o podatkach i opłatach lokalnych,
– podatkiem od spadku i darowizn na podstawie Ustawy z dnia 28 lipca 1983 roku o podatku od spadków i darowizn,
Podatki w rolnictwie i leśnictwie...
153
– podatkiem od towarów i usług na podstawie Ustawy z dnia 8 stycznia 1993 roku o podatku od towarów i usług oraz podatku akcyzowym (zmiany opodatkowania rolnictwa wprowadzono Ustawą z dnia 20 lipca 2000 roku o zmianie Ustawy od podatku od towarów
i usług oraz o podatku akcyzowym i Ustawy o opłacie skarbowej).
Wymienione podatki rolny i leśny funkcjonują w oparciu o Ustawę z dnia 15 listopada
1984 roku o podatku rolnym, na podstawie Ustawy z dnia 28 września 1991 roku o lasach,
a następnie Ustawy z dnia 30 października 2002 roku o podatku leśnym. Celem wprowadzonych zasad wymiaru podatku rolnego, jak pisze Podstawka (2005), było głównie podporządkowanie ograniczenia wpływu renty różniczkowej I na wyniki gospodarowania w rolnictwie. Wymiar wysokości podatku uwzględniać powinien przede wszystkim zróżnicowanie
gruntów spowodowane ich jakością oraz położeniem, a więc usytuowaniem ekonomicznym
– wprowadzeniem w kraju 4 okręgów podatkowych. W obowiązującej zasadzie zaliczania
gmin do okręgów podatkowych przyjęto dwa kryteria – wskaźnik waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej, opracowany przez JUNG w Puławach, oraz wskaźnik ekonomicznego rozwoju gmin, określony grupą 26 czynników opracowanych przez IERiGŻ. Wskaźnik
waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej dla gmin obliczono według wyceny w nich:
warunków glebowych, stosunków wodnych, ukształtowania terenu i agroklimatu. W wycenie poszczególnych elementów środowiska przyrodniczego największe wartości przydzielono warunkom glebowym, które wyceniono maksymalnie na 100 pkt; na pozostałe 3 elementy przypadają 22 pkt. Oznacza to, że stosunki wodne, ukształtowanie terenu i agroklimat zostały w tej ocenie niedoszacowane. Uważa się, że drugi wskaźnik, jakim jest ekonomiczny rozwój gminy, w niedostatecznym stopniu uwzględnia cechę położenia, gdyż
różnice w wysokości podatku pomiędzy 4 okręgami, do których należą wytypowane gminy,
są niewielkie, a nawet, jak podaje Podstawka (2005), wręcz symboliczne. W opinii tego autora podziału gmin na okręgi dokonano na podstawie wskaźnika waloryzacji przestrzeni
produkcyjnej. Decydującym czynnikiem, wpływającym na wartość tego składnika, są gleby
wyrażone klasą bonitacji. Tym samym gleby w okręgach podatkowych po raz kolejny determinują wymiar podatku rolnego.
W związku z powyższym podatek rolny od gruntów nie realizuje w pełni swojego podstawowego zadania, jakim powinno być ograniczenie wpływu renty różniczkowej I na efekty
gospodarowania w rolnictwie. Specyfika działalności indywidualnych gospodarstw rolnych
sprawia, że ustalenie, w jakiej części dochód ma charakter kapitałowy, a więc jest wynikiem zaangażowania ziemi i pozostałych materialnych środków produkcji, a w jakiej jest
ekwiwalentem pracy, jest niezwykle trudne (Starzyńska i Wiktorowicz 2005). Dlatego ekonomicznie uzasadnionym źródłem stanowienia podatku jest renta, której istotą jest uzyskiwanie wyższych dochodów z tytułu uprawy gruntów o wyższej jakości lub dogodniej położonych. W tabeli 1 przedstawiono podział obowiązujących współczynników przeliczeniowych dla użytków rolnych ustanowionych w 4 okręgach podatkowych kraju. Podstawę opodatkowania podatkiem rolnym dla gospodarstw rolnych stanowi liczba hektarów przeliczeniowych, ustalona na podstawie powierzchni, rodzajów i klas użytków rolnych, wynikająca
z ewidencji gruntów i budynków oraz zaliczenia do okręgu podatkowego.
154
A. Radwan
Tabela 1. Współczynniki przeliczeniowe stosowane dla ustalenia podstawy wymiaru podatku
rolnego w okręgach przyrodniczo-ekonomicznych
Rodzaje
użytków
rolnych
Okręgi
podatkowe
Klasy
bonitacji
I
I
II
III
1.95
1,80
1,65
II
1,80
1,65
1,50
1,35
IIIa
1,65
1,50
1,40
1,25
Grunty orne
Łąki i pastwiska
IV
I
II
III
IV
1,60
1,45
1,35
1,45
1,35
1,25
1,10
1,25
1,15
1,05
0,95
0,75
0,70
0,60
0,55
Wartość wskaźników
1,45
1,75
III
IIIb
1,35
1,25
1,15
1,00
IVa
1,10
1,00
0,90
0,80
IV
IVb
0,80
0,75
0,65
0,60
V
0,35
0,30
0,25
0,20
0,20
0,20
0,15
0,15
VI
0,20
0,15
0,10
0,05
0,15
0,15
0,10
0,05
Źródło: Ustawa o podatku rolnym z dnia 15 listopada 1984 r., z późn. zm.
Podatek naliczany jest bez progresji podatkowej, a stawka obliczana jest według średniej ceny skupu żyta za pierwsze 3 kwartały roku poprzedzającego rok podatkowy, ogłaszanej przez Prezesa GUS w dzienniku urzędowym „Monitor Polski”. Podatek rolny stanowi równowartość 2,5 kwintala żyta dla 1 ha przeliczeniowego dla gruntów gospodarstw rolnych oraz 5 kwintali żyta dla 1 ha pozostałych gruntów. Działy specjalne produkcji rolnej,
m.in.: uprawy w szklarniach i ogrzewanych tunelach foliowych, uprawy grzybów i ich
grzybni, fermowa hodowla i chów drobiu rzeźnego i mięsnego, zwierząt futerkowych, jedwabników, prowadzenie pasiek itp., podlegają podatkowi dochodowemu. Regulują to Ustawa z dnia 26 lipca 1991 roku o podatku dochodowym od osób fizycznych oraz Ustawa
z 15 lutego 1992 roku o podatku dochodowym od osób prawnych.
Udział podatku rolnego w wydatkach gospodarstw rolnych w latach 90., jak podaje Podstawka (1999), oscylował wokół 4% produkcji czystej, przy równoczesnym wzroście obciążeń finansowych z tytułu składek na ubezpieczenia obowiązkowe. Obciążenia podatkowe
rolnictwa w Polsce, mierzone udziałem podatków od dochodów i majątku oraz podatków
od producentów w wartości dodanej, były wyższe niż w krajach UE.
W 2002 roku najwyższe podatki stosowano w Dani (6,3%), a najniższe w Grecji (0,3%),
podczas gdy w Polsce wynosiły one w 2000 roku 9,6%, a w 2001 roku 10,2% (Starzyńska
i Wiktorowicz 2005). Podstawą przedstawionych wyników były materiały źródłowe gospodarstw, rachunkowość rolna IERiGŻ, zaś dla rolnictwa krajów UE – dane uzyskane z systemu rachunkowości gospodarstw rolniczych FADN.
Konstrukcja prawna podatku gruntowego jest właściwa podatkom przychodowym (domniemanie prawne wysokości przychodu od posiadanych użytków rolnych), natomiast
praktyka wykazuje, że cechy podatku majątkowego, przychody rzeczywiste nieraz bardzo
znacznie odbiegają od przychodów szacunkowych, będących podstawą przepisów normujących wysokość opodatkowania i stawki podatkowej. Prowadzi to do stanowiska, że poda-
Podatki w rolnictwie i leśnictwie...
155
tek rolny, unormowany w Ustawie z 1984 r., jest podatkiem przychodowo-majątkowym
(Mastalski 2004). Jego zaletami są prostota i powszechność stosowania, co przesądza
o łatwym i mało kosztownym ustalaniu i poborze należności podatkowych, które zasilają
dochodami samorządy – gminy.
Przewidywana reforma systemu podatkowego w tym sektorze gospodarki, podobnie, jak
w innych formach działalności, zakłada objęcie rolnictwa podatkiem dochodowym. Przedmiotem opodatkowania byłby uzyskiwany dochód z gospodarstwa rolnego, wyliczony
z różnicy uzyskanej w danym roku pomiędzy przychodami a kosztami ich uzyskania z działalności w rolnictwie (Strategia 2004). Według projektu Ministerstwa Finansów podatek dochodowy będzie obejmował dochody rzeczywiste z tytułu produkcji i jej intensyfikacji, wynikającej z zastosowania techniki, przy prowadzeniu gospodarstwa, a także z prowadzonych
działów specjalnych produkcji. Dla małych gospodarstw rolnych ( o powierzchni do 15 ha)
dopuszcza się na wniosek podatnika wprowadzenie w miejsce ksiąg podatkowych zasady
ustalania podatku zryczałtowanego dochodu od posiadanych użytków rolnych. Wówczas
dochód do opodatkowania stanowiłby iloczyn liczby hektarów przeliczeniowych i zryczałtowanego dochodu z 1 ha określonego przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego
na podstawie wielkości danych statystycznych dla kraju.
Reforma systemu opodatkowania zakłada wprowadzenie kompleksowej ewidencji nieruchomości (katastru) i zastąpienie trzech podatków (rolnego, leśnego i od nieruchomości)
jednym podatkiem dochodowym. Równocześnie zamierza się rozszerzyć zakres opodatkowania, ale z kolei ograniczyć liczbę zwolnień i ulg podatkowych, mając na uwadze ewentualne skutki ekonomiczne i społeczne takich rozwiązań. Zwiększenie dochodów podatkowych zamierza się uzyskać przez uszczelnienie systemu ewidencji podatkowej. Służyć temu ma zastosowanie wartości katastralnej w wyniku zbudowania katastru nieruchomości
i jego taksacji będących podstawą jego opodatkowania. Wprowadzenie tego systemu ma
nastąpić około 2010 roku (Strategia podatkowa 2004).
PODATKI PRZYCHODOWO-MAJĄTKOWE W LEŚNICTWIE
W Polsce lasy obejmują 9000 tys. ha, co odpowiada to 28,8% lesistości kraju. W strukturze własnościowej Lasy Państwowe obejmują 78,2%, parki narodowe – 2,0%, inne jednostki Skarbu Państwa – 1,2%, osoby fizyczne – 16,6%, gminne – 0,9%, a inne prywatne –
1,1% (Raport 2005). Udział lasów prywatnych jest zróżnicowany przestrzennie – największy w województwach: małopolskim – 43,5% ogólnej powierzchni lasów województwa,
tj. 187,5 tys. ha, mazowieckim – 42,3% (332,9 tys. ha) i lubelskim – 39,2% (220,7 tys. ha).
Z kolei najmniejszy odsetek wykazują województwa: lubelskie (1,2%), zachodniopomorskie
(1,4% ) dolnośląskie (2,4%).
Prowadzona działalność w leśnictwie podlega obciążeniom podatkowym, które wprowadzono w oparciu o Ustawę o lasach z dniem 28 września 1991 r. W Lasach Państwowych
podatek leśny od 1992 r. zastąpił podatek od nieruchomości leśnych i podatek dochodowy,
a w odniesieniu do pozostałych lasów – podatek od nieruchomości leśnych (Mastalski
2004). Wprowadzona konstrukcja podatku leśnego, którym obciążone są wszystkie sektory
własnościowe, jest zbliżona do konstrukcji podatku rolnego. Podatek leśny i pozostałe po-
156
A. Radwan
datki (przychodowo-majatkowe) – od nieruchomości i środków transportu są źródłem dochodów budżetów lokalnych gmin.
Dominacja własności państwowej w sektorze leśnym sprawia, iż analiza podatku leśnego koncentrować się będzie na tej formie własności. Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe, funkcjonujące w trójszczeblowej strukturze, nie posiada osobowości prawnej, prowadzi jednak działalność na zasadzie samodzielności finansowej i pokrywa koszty
tej działalności z własnych przychodów. Określona w Ustawie o lasach i polityce leśnej
państwa strategia rozwoju leśnictwa oparta jest na trwale zrównoważonej i wielofunkcyjnej
gospodarce leśnej. Nakłada to na Lasy Państwowe potrzebę rozwijania i równoważenia
przez lasy funkcji społecznej, ekologicznej i produkcyjnej. Brak urynkowienia, a nawet
i szacowania wartości innych funkcji, niż surowcowe, wymaga rekompensowania przez gospodarkę leśną ponoszonych nakładów (Szujecki i Zaleski 2005). Składają się na nie
wszelkie obciążenia, w tym również podatki.
Obciążenia podatkami przychodowo-majątkowymi w Lasach Państwowych, zgodnie
z art. 61 Ustawy o lasach, ponoszą nadleśnictwa. W ich strukturze występuje dominacja
podatku leśnego, obejmującego od 83,5% w 1999 r. do 79,1% ogólnej wartości w 2004 r.
tab. 2. Udział podatku leśnego w strukturze kosztów Lasów Państwowych obejmował
w latach 1999–2004 od 3,5 do 2,1%, a w wartości dodanej brutto – odpowiednio 5,5 i 6,5%.
Tabela 2. Podatki przychodowo-majątkowe wnoszone przez Lasy Państwowe (nadleśnictwa) w latach
1999–2004 [mln zł]
Lp.
Lata
Rodzaj podatku
1999
2000
2001
2002
2003
2004
1
Leśny
86
82
91
93
91
91
2
Od nieruchomości
14
16
17
24
24
22
3
Od środków transportu
3
4
4
6
3
2
4
Razem
103
102
112
120
118
115
Źródło: opracowano na podstawie: Lenart (2006), Leśnictwo (2005).
Podstawą naliczania podatku leśnego jest wielkość powierzchni fizycznej lasu przemnożona przez średnią równowartość 0,220 m3 drewna, uzyskana z jego sprzedaży przez nadleśnictwa z trzech kwartałów roku poprzedzającego rok podatkowy. Lasy ochronne oraz
lasy wchodzące w skład rezerwatów i parków narodowych korzystają z 50-procentowej ulgi
podatkowej. Natomiast lasy z drzewostanem młodym – do 40 lat, lasy wpisane do rejestru
zabytków oraz użytki ekologiczne zwolnione są z podatku. Również zwolnione z tego podatku są jednostki naukowe i szkolne (uczelnie, szkoły, zakłady kształcenia i doskonalenia
nauczycieli, jednostki badawczo-rozwojowe itp.).
Podatek leśny w swej istocie nie uwzględnia zróżnicowania działalności w leśnictwie,
spowodowanej odmiennymi warunkami przyrodniczo-ekonomicznymi. Mechanizm ten, podobnie jak w rolnictwie, wynika z występowania renty różniczkowej I wpływającej na osiąganie wyższych dochodów z lasów znajdujących się na siedliskach żyźniejszych i dogodniej położonych. Wyrównywanie różnic uzyskuje się w części przez utworzony Leśny Fundusz w Lasach Państwowych w celu m.in. redystrubuowania środków finansowych
na rzecz nadleśnictw gospodarujących w trudniejszych warunkach.
Podatki w rolnictwie i leśnictwie...
157
PODSUMOWANIE I WNIOSKI
Występujące systemy podatkowe w krajach UE, dotyczące rolnictwa i leśnictwa, mają
wspólną cechę – jest nią oparcie tych systemów na konstrukcji dochodowej z prowadzonych form działalności. Leśnictwo w większości krajów traktowane jest łącznie z rolnictwem
i podlega podobnym regułom podatkowym. Spośród krajów Europy Środkowowschodniej
najbardziej zaawansowane zasady opodatkowania ziemi ma Estonia. W Polsce, podobnie
jak w większości krajów transformujących swoje gospodarki, dominuje system podatków
w rolnictwie i leśnictwie oparty na kryterium podatków przychodowo-majątkowych.
Stosowany w Polsce podatek rolny i leśny w niedostatecznym zakresie wykorzystuje
mechanizm wpływu renty różniczkowej I na uzyskiwane wyniki ekonomiczne gospodarstw.
Niskie dochody w dużej grupie indywidualnych gospodarstw nie gwarantują oczekiwanych
efektów w warunkach obciążenia ich podatkiem dochodowym. Słabością istniejącego systemu podatkowego jest brak bodźców oddziałujących na przemiany strukturalne w rolnictwie, a w warunkach dopłat i niskich składek uiszczanych na fundusz ubezpieczeń społecznych – utrwalanie stanu w strukturze agrarnej rolnictwa. Kwestia ta nabiera szczególnego znaczenia z uwagi na potrzebę zmniejszania dysproporcji dochodowych w poszczególnych krajach członkowskich Unii Europejskiej.
Lasy w Polsce są zdominowane własnością publiczną (PGL Lasy Państwowe), która
najpełniej realizuje zasadę trwale zrównoważonej i wielofunkcyjnej gospodarki leśnej. System podatkowy w leśnictwie nie ogranicza wpływu renty różniczkowej I, nakładając równocześnie na Lasy Państwowe potrzebę świadczenia funkcji pozaprodukcyjnych. Braki
w urynkowieniu tych funkcji stwarzają potrzebę ich rekompensowania wynikami działalności produkcyjnej, co wiązać należy z potrzebą ograniczania stopnia fiskalizacji leśnictwa.
Reforma systemu podatkowego w rolnictwie i leśnictwie zmierzać powinna do wprowadzenie dwóch rodzajów podatków – rentowego podatku gruntowo-majątkowego oraz podatku od uzyskiwanych dochodów. Konstrukcję podatku dochodowego oprzeć należy na
dochodzie szacunkowym, zaś podstawą wymiaru podatku majątkowego powinna być wartość użytkowa ziemi (Podstawka 2005; Starzyńska i Wiktorowicz 2005). Z kolei proponowana przez Ministerstwo Finansów reforma systemu podatkowego w rolnictwie i leśnictwie
zmierza w kierunku zastąpienia jednym podatkiem dochodowym występujących dotychczas
trzech podatków: rolnego, leśnego i od nieruchomości. Taką formą opodatkowania objęto by
gospodarstwa prowadzące księgi podatkowe. Natomiast w gospodarstwach małych, o niskich dochodach, dopuszcza się wprowadzenie zryczałtowanej zasady opodatkowania.
PIŚMIENNICTWO
Bird R.M., Slack E. 2002. Land taxation in practice: Selected casestudies. World Bank, Tonuto,
16–40.
Czapla J., Dąbrowski J., Krzyżanowska Z. 2000. Podatki w Unii Europejskiej i w polskim rolnictwie. FAPA, Wraszawa, 5.
Dziemianowicz J.R. 2004. Opodatkowanie ziemi rolniczej w Europie. Rocz. Nauk. Stow. Ekon.
Rol. Agrobiz. 6 (3), 71–76.
158
A. Radwan
Lenart G. 2006. Wpływ podatków na sytuację finansową Państwowego Gospodarstwa Leśnego. Praca doktorska. Lasy Państwowe, Warszawa, 15–73 (maszynopis).
Leśnictwo. 2005. GUS, Warszawa.
Mastalski R. 2004. Prawo podatkowe. Wydaw. C.H. Beck, Warszawa, 543–567.
Podstawka M. 1999. Finanse w rolnictwie. Wydaw. „Wieś Jutra”, Warszawa, 104.
Podstawka M. 2005. Podatek rolny od gruntów – jego ocena i potrzeba zmian. Rocz. Nauk.
Stow. Ekon. Rol. Agrobiz. 7 (4), 347-351.
Raport o stanie lasów w Polsce. 2005. Dyrekcja Generalna Lasów Państwowych, Warszawa.
Starzyńska W., Wiktorowicz J. 2005. Obciążenia podatkowe rolnictwa w Polsce na tle wybranych krajów Unii Europejskiej [w: Makroekonomia europejskich stosunków gospodarczych.
Wybrane problemy]. Red. M. Dudka. Uniwersytet Zielonogórski, Zielona Góra, 173–187.
Strategia podatkowa. 2004. Ministerstwo Finansów, Warszawa.
Szujecki A., Zaleski J. 2005. Stan realizacji polityki leśnej państwa [w: Polityka leśna państwa
i narodowy program leśny]. Dyrekcja Generalna Lasów Państwowych, Warszawa, 23–33.
Ustawa o podatku rolnym z dnia 15 listopada 1984 r. z późn. zm. DzU z 1993 r., nr 94, poz. 431.