Artykuł

Studia Psychologiczne. t. 53 (2015), z. 1, s. 19–32
PL ISSN 0081-685X
DOI: 10.2478/v10167-010-0112-3
Maria Cyniak-Cieciura
Agnieszka Popiel
Bogdan Zawadzki
Wydział Psychologii
Uniwersytetu Warszawskiego
Wydział Psychologii
Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej
w Warszawie
Wydział Psychologii
Uniwersytetu Warszawskiego
POZIOM UOGÓLNIONEGO POCZUCIA
WŁASNEJ SKUTECZNOŚCI A ZMIANY
NEGATYWNYCH PRZEKONAŃ POTRAUMATYCZNYCH
I OBJAWÓW POURAZOWEGO ZABURZENIA STRESOWEGO
(PTSD) U OFIAR WYPADKÓW DROGOWYCH1
Wyniki badań nad poczuciem własnej skuteczności i PTSD generalnie wskazują na występowanie efektu podatności, czyli
wpływu poczucia skuteczności na rozwój objawów zaburzenia. Zaobserwowano jednak także, iż w pewnym czasie od
przeżycia traumy poziom poczucia własnej skuteczności osób, które miały pozytywne doświadczenie radzenia sobie z ekstremalną sytuacją był wyższy od osób, które traumy nie przeżyły lub miały negatywne doświadczenia w radzeniu sobie z jej
skutkami. Przedstawione badanie miało na celu sprawdzenie, czy terapia PTSD prowadzi do podniesienia poczucia własnej
skuteczności u uczestników wypadków drogowych. W badaniu uczestniczyły dwie grupy osób – poddane terapii PTSD
(psychoterapii, farmakoterapii lub terapii łączonej) oraz osoby, które nie przechodziły terapii. Nasilenie symptomów PTSD,
poziom przekonań potraumatycznych i poczucia własnej skuteczności mierzone były za pomocą narzędzi samoopisowych
dwukrotnie: w przeciągu roku od wypadku i w rok po pierwszym badaniu (grupa bez terapii) oraz przed terapią i w rok od
jej zakończenia (grupa poddana terapii). Uzyskane wyniki wskazują, iż w dłuższym okresie od przeżycia traumy i ukończenia terapii objawy PTSD wpływają na poziom poczucia własnej skuteczności, a relacja ta jest zapośredniczona przez
negatywne przekonania potraumatyczne na temat siebie. Efekt ten jest silniejszy w grupie, która przeszła terapię. Także
w tej grupie poziom poczucia własnej skuteczności był wyższy niż u osób niepoddanych terapii. Analizy wyników grupy,
która ukończyła terapię pozwoliło stwierdzić, że istotny wzrost uogólnionego poczucia własnej skuteczności pomiędzy
badaniami nastąpił tylko wśród osób, które uzyskały istotną redukcję objawów zaburzenia.
Słowa kluczowe: przedłużona ekspozycja, PTSD, trauma, uogólnione poczucie własnej skuteczności, negatywne
przekonania potraumatyczne
-
-
-
-
-
WSTĘP
Pourazowe zaburzenie stresowe (PTSD)
diagnozuje się u osób, które doznały bądź były
świadkiem śmierci, poważnego urazu lub zagro-
żenia fizycznej integralności, zareagowały intensywnym strachem, przerażeniem i poczuciem
bezradności i występują u nich uporczywe wspomnienia traumatycznego zdarzenia, fizjologiczne
objawy stresu, unikanie czynników przypomi-
1 Badania zrealizowane w ramach programu: PL0088 Psychologiczne przyczyny i następstwa wypadków drogowych finansowanego przez Mechanizm Finansowy Islandii, Liechtenstein i Norwegii poprzez Mechanizmy Finansowe EOG oraz Ministerstwo
Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Działalności Statutowej Młodych Naukowców DSM 1065/2013 oraz 2012/06/A/HS6/00340
„PTSD: Diagnoza Terapia Profilaktyka” Narodowego Centrum Nauki.
20
Maria Cyniak-Cieciura, Agnieszka Popiel, Bogdan Zawadzki
PTSD a poczucie własnej skuteczności
Koncepcje poznawcze podkreślają mediacyjną rolę zmiennych poznawczych w powstawaniu
i podtrzymywaniu objawów przewlekłego PTSD
(Ehlers i Clark, 2000; Foa, Ehlers, Clark, Tolin
i Orsillo, 1999). Autorzy tych koncepcji skupiają
się na różnych aspektach poznania – ogólnych
właściwościach charakteryzujących styl poznawczy jednostki lub przekonaniach zmienionych
pod wpływem doświadczenia traumatycznego.
Wśród różnych mechanizmów wytyczających
ludzką aktywność centralną rolę pełnią przekonania jednostki o jej wpływie na własne funkcjonowanie i bieg wydarzeń w życiu, określane
mianem poczucia własnej skuteczności (Bandura, 1995, 2007, por. Benight i Bandura, 2004).
Badacze rozróżniają uogólnione poczucie własnej skuteczności (general self-efficacy, GSE),
tworzące się na bazie sumy życiowych doświadczeń i odzwierciedlające postrzeganie siebie jako
osoby posiadającej wystarczające i odpowiednie
umiejętności oraz kompetencje, by poradzić sobie
w rozmaitych życiowych momentach (Łuszczyńska, Scholz i Schwarzer, 2005) oraz specyficzne poczucie własnej skuteczności, odczuwane
w odniesieniu do konkretnych sytuacji.
Liczne wyniki badań wskazują na poczucie
własnej skuteczności jako jeden z najistotniejszych czynników poznawczych wpływających
na rozwój i ustępowanie objawów PTSD oraz
ogólnego dystresu po wydarzeniach traumatycz-
nych (Benight i Bandura, 2004; Łuszczyńska,
Benight i Cieślak, 2009) bez względu na rodzaj
przeżytej traumy (Benight i Bandura, 2004),
zarówno w przypadku osób, które przeżyły katastrofę naturalną (Benight i in., 1997; Benight
i in., 1999, Benight i Harper, 2002, Benight,
Swift, Sanger, Smith i Zeppelin, 1999), świadków ataków terrorystycznych (Benight, Freyaldenhoven, Hughes, Ruiz i Zoschke, 2000; Solomon, Gelkopf i Bleich, 2005), jak i uczestników
wojen (Ferren, 1999; Ginzburg, Solomon, Dekel
i Neria, 2003; Solomon, Benbenishty, Mikulincer, 1991; Weisenberg, Schwarzwald i Solomon,
1991), czy wypadków drogowych (Łuszczyńska,
Benight, Cieślak, Kissinger, Reilly i Clark, 2009).
Wysokie GSE może warunkować pozytywną
ocenę własnych możliwości poradzenia sobie
z traumą i jej konsekwencjami, zaś niskie stanowi czynnik ryzyka rozwoju objawów PTSD
w wyniku przeżytej traumy (Łuszczyńska, Benight i Cieślak, 2009). W jednym z nielicznych
badań podłużnych Weisenberg, Schwarzwald
i Solomon (1991) stwierdzili, że zmiany w poziomie poczucia własnej skuteczności w odniesieniu
do funkcjonowania na wojnie były niezależne od
zmiany diagnozy PTSD w ciągu trzech lat po
wojnie (brakuje informacji, czy badani żołnierze
zostali w tym czasie poddani terapii).
Wyniki innych badań sugerują możliwość
występowania odwrotnego kierunku relacji,
czyli wpływu PTSD na poczucie własnej skuteczności, szczególnie w dłuższym okresie od
wydarzenia traumatycznego, co pośrednio sugerował sam Bandura (1982), twierdząc, iż poczucie własnej skuteczności podnosi się w wyniku
odnoszonych sukcesów, a obniża w rezultacie
przeżycia porażki. Spójnie z tym poglądem
Ginzburg i in. (2003) stwierdzili, że weterani,
u których podczas wojny wystąpiła reakcja na
stres bojowy (combat stress reaction – CSR)
wykazywali niższe poczucie własnej skuteczności w porównaniu do weteranów, którzy nie
rozwinęli CSR oraz tych, którzy otrzymali medal
za odwagę (ci wykazywali najwyższe poczucie
własnej skuteczności z trzech badanych grup).
-
-
-
nających traumę oraz silne wzbudzenie autonomicznego układu nerwowego (APA 2008).
U około 40% osób, u których po konfrontacji ze
stresorem traumatycznym wystąpiły charakterystyczne dla PTSD objawy, w ciągu pierwszych
dwóch lat następuje samoistna remisja i powrót
do normalnego funkcjonowania. U pozostałych
osób utrzymujące się przez wiele lat przewlekłe
PTSD jest przyczyną znacznego pogorszenia
jakości życia pacjenta (por. Popiel i Pragłowska,
2009). Badanie czynników chroniących przed
rozwojem zaburzenia, jak i wpływających na
powrót do zdrowia ma więc kluczowe znaczenie.
-
-
Studia Psychologiczne, t. 53 (2015), z. 1, s. 19–32
Poziom uogólnionego poczucia własnej skuteczności a zmiany negatywnych przekonań...
Rola przekonań potraumatycznych
Poznawcze koncepcje wyjaśniające utrzymywanie się objawów PTSD podkreślają także, że
przetwarzanie wydarzenia traumatycznego i jego
skutków wiąże się z rozwojem specyficznych
przekonań dotyczących siebie, świata i własnej
roli w przyczynieniu się do wystąpienia wydarzenia traumatycznego, własnej postawy podczas traumy i jej wpływu na dalsze życie, często
przypisując sobie winę za przeżycie (Startup,
Makgekgenene i Webster, 2007), a także ocen
samych objawów PTSD (jestem słaby, skoro cały
czas nie wyzdrowiałem, coś jest ze mną nie tak,
to pewnie trwałe uszkodzenie mózgu; Foa i in.,
1999). Rezultatem tych przekonań jest stosowanie serii strategii poznawczych i behawioralnych mających charakter unikania: wspomnień,
wszelkich sytuacji, kojarzących się z traumą.
Unikanie nie tylko upośledza proces poznawczego przetworzenia traumy i włączenia jej w struktury dotychczasowych doświadczeń, ale także
nie pozwala jednostce na uzyskanie doświadczeń podważających dysfunkcjonalne przekonania potraumatyczne. Stosowanie unikania nie
sprzyja więc przekonaniu o własnej skuteczności
w pokonywaniu problemów. Foa i in. (1999) proponują trzy kategorie przekonań potraumatycznych: dotyczących siebie, świata i samoobwiniania. Badania za pomocą stworzonego przez tych
autorów narzędzia – PTCI, potwierdziły trafność
zbieżną i różnicową konstruktu – częstsze występowanie charakterystycznych przekonań w grupach osób z PTSD w porównaniu z innymi kate-
-
-
-
Z kolei badanie Ferren (1999) przeprowadzone
na młodzieży z Bośni i Chorwacji – uciekinierach z rejonu wojny bałkańskiej, wykazało, że
osoby, które przeżyły traumę i rozwinęły PTSD,
przejawiały wyższe poczucie własnej skuteczności niż osoby, które nie przeżyły traumy. Samo
przeżycie tragicznych wydarzeń z czasów wojny
na Bałkanach mogło być doświadczeniem dającym poczucie siły i wiary w swoje możliwości
przetrwania i poradzenia sobie w nawet najbardziej ekstremalnych warunkach.
-
-
Studia Psychologiczne, t. 53 (2015), z. 1, s. 19–32
21
goriami diagnostycznymi, chociaż w badaniach
replikacyjnych w grupie ofiar wypadków komunikacyjnych trafność zbieżna czynnika samoobwiniania okazała się niewystarczająca (Beck,
Coffey, Palyo, Gudmundsdottir, Miller i Colder,
2004). W badaniach nad zależnościami między
przekonaniami potraumatycznymi, objawami
PTSD a grupą przekonań dotyczących własnej
skuteczności (specyficznie dotyczącego radzenia
sobie z traumą) mediacyjną rolę tego ostatniego
jako najbardziej proksymalnego poznawczego
czynnika wpływającego na objawy wykazali
Cieślak, Benight i Lehman (2008), także u ofiar
wypadków drogowych. O szczególnej roli przekonań potraumatycznych w rozwoju i utrzymywaniu się PTSD świadczy również fakt włączenia
ich do objawów PTSD w najnowszym systemie klasyfikacji zaburzeń DSM-5 (APA, 2013).
Wpływ terapii na zmianę przekonań
Zgodnie z założeniami teoretycznymi terapii
poznawczo-behawioralnych w leczeniu PTSD
modyfikacja przekonań (w tym dotyczących własnej skuteczności) powinna skutkować poprawą
funkcjonowania. Istnieją badania, wskazujące na
modyfikację przekonań potraumatycznych jako
główny mechanizm działania terapii metodą
przedłużonej ekspozycji (PE – Zalta i in., 2013;
McLean, Yeh, Rosenfield i Foa, 2015). Zależność ta może również przebiegać w drugim kierunku, jak wykazali Haagernas, van Minnen i de
Rooij (2010), zwłaszcza w terapiach o bardziej
behawioralnym charakterze, takich jak PE.
Terapia PTSD, skutkująca obniżeniem nasilenia odczuwanych objawów i poprawą codziennego funkcjonowania może być odbierana jako
dowód posiadanych kompetencji w radzeniu sobie
ze skutkami traumy, zgodnie z tym co twierdził
Bandura „niezależnie od ich rodzaju procedury
terapeutyczne zmieniają oczekiwania dotyczące
własnej skuteczności” (2007, s. 85). Choć Łuszczyńska, Benight i Cieślak (2009) na podstawie
przeprowadzonej metaanalizy sugerują brak
jednoznacznych dowodów na wpływ diagnozy
czy spadku objawów PTSD na poczucie własnej
Maria Cyniak-Cieciura, Agnieszka Popiel, Bogdan Zawadzki
skuteczności, należy podkreślić brak systematycznych badań podłużnych uwzględniających
terapię skoncentrowaną na traumie wobec osób
z diagnozą kliniczną PTSD. Kilka podobnych
badań przeprowadzono w odniesieniu do innych
zaburzeń, a ich wyniki zdają się potwierdzać
powyższe rozważania. 28 z 33 badań uwzględnionych w metaanalizie Fentz, Arendt, O’Toole,
Hoffart i Hougaard (2014) wskazało, iż przejście
psychoterapii zaburzenia panicznego prowadziło
do silnego wzrostu poczucia własnej skuteczności (wielkość efektu d-Cohena wyniosła 1,41).
W innym badaniu ci sami badacze stwierdzili,
iż związek pomiędzy poczuciem skuteczności w
leczeniu zaburzenia a poziomem odczuwanego
w trakcie terapii poznawczo-behawioralnej lęku
jest dwustronny: wyższe poczucie skuteczności
prowadzi do redukcji lęku, która z kolei wpływa
na przyrost poczucia własnej skuteczności (Fentz
i in., 2013). Z kolei irańscy badacze Pasha, Faramarzi, Esmailzadeh, Kheirkhah i Salmalian (2013)
stwierdzili przyrost poczucia własnej skuteczności
w wyniku przejścia terapii poznawczo-behawioralnej, jak i farmakoterapii fluoksetyną – wyższy
w przypadku kobiet (z objawami depresyjnymi
leczonych z powodu bezpłodności) poddanych
psychoterapii. Schaumberg, Kuerbis, Morgenstern
i Muench (2013) w badaniu psycho- i farmakoterapii u mężczyzn z problemem alkoholowym
stwierdzili, że najwyższy przyrost własnej skuteczności uzyskały osoby, które przeszły terapię
poznawczo-behawioralną i myślały, że przyjmują
placebo, co sugeruje, że farmakoterapia, w przeciwieństwie do psychoterapii może być odbierana
przez pacjentów jako zewnętrzne źródło zmiany.
Badania te nie rozstrzygają jednak, czy przyrost poczucia skuteczności następuje w wyniku
nabycia nowych umiejętności w trakcie terapii,
czy w rezultacie ustąpienia objawów leczonych
zaburzeń; czy może być więc uznane za mechanizm działania (psycho)terapii czy też jako zasób,
którego wspieranie chroniłoby przed nawrotem
zaburzenia. Nie jest też określona zależność
między przekonaniami o własnej skuteczności
a innymi przekonaniami potraumatycznymi.
Hipotezy
Na podstawie omówionego powyżej przeglądu literatury w badaniu założono, że skuteczna, zakończona zmniejszeniem intensywności
lub ustąpieniem objawów PTSD terapia może
stanowić pozytywne doświadczenie pacjentów
dotyczące przetrwania traumy i włożenia wysiłku w walkę z zaburzeniem, zatem ustępujące
w wyniku terapii objawy PTSD będą wpływały
na podniesienie poczucia własnej skuteczności
(hipoteza 1). Terapia, oprócz wpływu na nasilenie objawów powinna sprzyjać obniżeniu poziomu negatywnych przekonań potraumatycznych,
zatem relacja między nasileniem objawów PTSD
a GSE będzie zapośredniczona przez negatywne przekonania potraumatyczne (hipoteza 2),
a w wyniku przebytej terapii PTSD nastąpi
istotny przyrost poczucia własnej skuteczności
(hipoteza 3). Przyjęcie tych hipotez implikuje,
iż odwrotny kierunek zależności, czyli wpływ
poczucia własnej skuteczności na objawy PTSD
przez negatywne przekonania potraumatyczne
będzie nieistotny.
Sformułowano także pytanie, czy przyrost
ten zależy od rodzaju przebytej terapii, czy też
od zmiany (spadku) objawów PTSD, jednak ze
względu na niewielką ilość podobnych badań
nie zdecydowano się na sformułowanie hipotezy kierunkowej. Oczekiwano jednak, iż wyższy
przyrost skuteczności może nastąpić w grupie
poddanej psychoterapii i terapii łączonej niż
farmakoterapii oraz w grupie osób, u których
nastąpił istotny spadek objawów w porównaniu
z osobami, u których terapia nie doprowadziła
do ustąpienia objawów zaburzenia.
METODA
Osoby badane
Grupę badaną stanowiły osoby z diagnozą
kliniczną PTSD będącego rezultatem wypadku
komunikacyjnego, poddane terapii w ramach programu TRAKT (szczegółowy opis grupy, procedury badawczej oraz stosowanych metod terapii
-
-
-
22
-
-
Studia Psychologiczne, t. 53 (2015), z. 1, s. 19–32
Poziom uogólnionego poczucia własnej skuteczności a zmiany negatywnych przekonań...
Badane zmienne
W badaniu dokonano pomiaru zmiennych za
pomocą następujących narzędzi:
1. Do pomiaru nasilenia objawów PTSD,
przyjętych zgodnie z klasyfikacją DSM-IV,
wykorzystano kwestionariusz PTSD w wersji
klinicznej (PTSD-K) autorstwa Zawadzkiego, Bieniek, Strelaua, Oniszczenko i Sobolewskiego (2002). W badaniu uwzględniono
wynik ogólny, będący sumą punktów uzyskanych ze wszystkich 40 pozycji (rozpoznanie
zaburzenia na podstawie progu odsiewowego). Rzetelność pomiaru mierzona współczynnikiem α-Cronbacha w kolejnych badaniach wyniosła 0,94 i 0,98.
2. Pomiaru uogólnionego poczucia własnej
skuteczności dokonano za pomocą zaadaptowanego w tym celu kwestionariusza GSES
(General Self-Efficacy Scale) autorstwa
-
-
-
zamieszczono w artykule Popiel, Zawadzkiego,
Pragłowskiej i Teichman, 2015). Uczestnicy byli
badani po raz pierwszy przed rozpoczęciem terapii oraz po raz drugi w rok po jej zakończeniu
tym samym zestawem kwestionariuszy. Z całej
grupy osób, które ukończyły terapię (N=138)
wybrano do analizy jedynie wyniki tych osób,
które wzięły udział w drugim badaniu oraz
dla których dysponowano kompletem danych
(z wykluczeniem osób, które nie ukończyły terapii i nie wypełniły wszystkich narzędzi): 87 osób
(69 kobiet i 18 mężczyzn) w wieku 19-65 lat
(M=36,09, SD=12,84). Osoby te były losowo
przyporządkowane do trzech rodzajów terapii
trwających 12 tygodni: psychoterapii indywidualnej metodą przedłużonej ekspozycji (Foa,
Rothbaum i Hembree, 2007) – nP=58 osób, farmakoterapii lekami z grupy SSRI – nF=10 osób
i terapii łączonej (wspomniane powyżej metody
psycho- i farmakoterapii) – nŁ=19 osób. W grupie tej 54,0% uczestników posiadało wykształcenie wyższe, 36,8% – średnie, 5,7% – zawodowe,
3,4% -podstawowe. Czas pierwszego badania od
momentu zdarzenia wyniósł od jednego do 48
miesięcy (M=13,96, SD=17,79).
-
-
Studia Psychologiczne, t. 53 (2015), z. 1, s. 19–32
23
Schwarzer i Jeruzalem (1995) w polskiej adaptacji Juczyńskiego (2009), na który składa
się 10 stwierdzeń, uwzględniając w badaniu
wynik ogólny. Współczynnik α-Cronbacha
w kolejnych badaniach wyniósł 0,87 i 0,91.
3. Do pomiaru negatywnych przekonań powstałych w wyniku przeżycia traumy, dotyczących
siebie, świata oraz samoobwiniania wykorzystano zaadaptowany do warunków polskich
kwestionariusz PTCI (Posttraumatic Cognitions Inventory) autorstwa Foa i in. (1999;
polska adaptacja: Dragan, Gulcz i Wójtowicz,
2005), składający się z 33 stwierdzeń, spośród których 21 odnosi się do skali Negatywnych przekonań o sobie, 7 – Negatywnych
przekonań o świecie i 5 – Samoobwiniania.
Współczynnik α-Cronbacha w kolejnych
badaniach wyniósł odpowiednio 0,91 i 0,97
dla skali Negatywnych przekonań o sobie,
0,79 i 0,92 – Negatywnych przekonań o świecie oraz 0,82 i 0,85 – Samoobwiniania.
Procedura analizy danych
Analizę danych rozpoczęto od przeprowadzenia analizy regresji z uwzględnieniem trzech
rodzajów negatywnych przekonań potraumatycznych jako predyktorów poczucia własnej skuteczności i objawów PTSD. Wyniki tej analizy
ujawniły, iż tylko negatywne przekonania o sobie
stanowią istotny predyktor GSE oraz natężenia
symptomów PTSD, stąd w dalszych analizach
postanowiono uwzględnić tylko ten jeden rodzaj
przekonań potraumatycznych. Wykazano również, iż po terapii poziom objawów PTSD oraz
negatywnych przekonań potraumatycznych zmalał, podczas gdy poziom GSE wzrósł w całej grupie. W kolejnym kroku obliczono współczynniki
korelacji r-Pearsona pomiędzy zmiennymi, które
ujawniły spójny wzorzec w obydwu pomiarach:
najsilniejsze, dodatnie związki uzyskano pomiędzy nasileniem symptomów PTSD i negatywnymi przekonaniami o sobie, umiarkowanie silne
i ujemne pomiędzy negatywnymi przekonaniami
o sobie a GSE, zaś najsłabsze, ujemne pomiędzy
GSE a poziomem objawów PTSD. Statystyki
Maria Cyniak-Cieciura, Agnieszka Popiel, Bogdan Zawadzki
24
opisowe zmiennych uwzględnionych w badaniu
oraz ich korelacje zamieszczono w Tabeli 1 i 2.
Na podstawie sformułowanych hipotez założono model zależności pomiędzy zmiennymi, w którym w pomiarze drugim (po zakończeniu terapii)
nasilenie symptomów PTSD wpływa na poziom
poczucia własnej skuteczności poprzez negatywne przekonania o sobie. Weryfikację przedstawionego modelu przeprowadzono przy użyciu metodologii analizy ścieżek w programie Lisrel 8.80.
Estymację przeprowadzono stosując metodę największej wiarygodności (Maximum Likelihood).
W ostatnim kroku sprawdzono, od czego zależy
zmiana w poziomie badanych zmiennych: rodzaju
przebytej terapii czy poziomu objawów PTSD po
terapii za pomocą analizy kowariancji.
WYNIKI
W pierwszym kroku zweryfikowano założony model (M1), zakładający wpływ ustępujących w wyniku terapii objawów PTSD na GSE
zapośredniczony przez negatywne przekonania
o sobie. Okazał się on dobrze dopasowany do
danych. Ścieżka bezpośrednia pomiędzy poczuciem własnej skuteczności a poziomem objawów PTSD okazała się nieistotna, co świadczy o całkowitym zapośredniczeniu tej relacji
przez negatywne przekonania potraumatyczne na temat siebie oraz potwierdza hipotezę 1
i 2.W kroku drugim przetestowano odwrotną
zależność pomiędzy zmiennymi, czyli wpływ
GSE na ustępowanie objawów PTSD za pośrednictwem negatywnych przekonań o sobie (M2).
Model ten uzyskał znacznie gorsze dopasowanie.
Wskaźniki dopasowania do danych obu modeli
podano w Tabeli 3.
Końcowy model związków pomiędzy badanymi zmiennymi, zakładający kierunek wpływu
badanych zmiennych po terapii, przedstawiony
został na Rycinie 1.
Następnie sprawdzono, od czego zależy
przyrost poczucia własnej skuteczności oraz
przekonań potraumatycznych: rodzaju przebytej terapii i/lub utrzymujących się objawów
Tabela 1. Statystyki opisowe badanych zmiennych
Zmienne/ pomiary
Pomiar 1 M (SD)
Pomiar 2 M (SD)
d-Cohena (95% PU)
GSE
27,18 (4,16)
28,84 (4,73)
–0,37 (–0,67; –0,07)
NP
88,23 (21,55)
60,23 (30,44)
1,06 (0,74; 1,37)
PTSD
72,68 (18,30)
37,11 (28,21)
1,50 (1,15; 1,82)
Uwaga: GSE – poziom poczucia własnej skuteczności; NP – poziom negatywnych przekonań o sobie; PTSD – pomiar objawów PTSD;
M – średnia, SD – odchylenie standardowe; d-Cohena – statystyka d-Cohena wielkości efektu z 95% przedziałem ufności.
Tabela 2. Korelacje badanych zmiennych dla obu pomiarów
Zmienne
GSE 1/2
NP 1/2
–0,60*
PTSD 1/2
–0,48*
PTSD 1/2
Zmienne
GSE 2
NP 2
PTSD 2
–0,40*
–0,20*
GSE 1
0,40*
–0,23*
–0,06
0,64*
NP 1
–0,27*
0,42*
0,25*
PTSD 1
–0,13
0,36*
0,40*
0,85*
Uwaga: GSE 1/2 – poziom poczucia własnej skuteczności, NP 1/2 – poziom negatywnych przekonań o sobie oraz PTSD 1/2 – nasilenie
objawów PTSD w 1 i 2 pomiarze (dane dla pomiaru 1 podano ponad, dla pomiaru 2 – pod przekątną). Wartości współczynnika korelacji
istotne na p<.05 oznaczono gwiazdką.
-
-
-
GSE 1/2
NP ½
-
-
Studia Psychologiczne, t. 53 (2015), z. 1, s. 19–32
Poziom uogólnionego poczucia własnej skuteczności a zmiany negatywnych przekonań...
Uogólnione
poczucie
własnej
skuteczności
(0,59)
0,25*
Uogólnione
poczucie
własnej
skuteczności
-0,55*
-0,39*
-0,25*
25
0,24*
Negatywne
przekonania o
sobie
Negatywne
przekonania o
sobie (0,24)
0,78*
0,62*
0,43*
Nasilenie
objawów PTSD
Nasilenie
objawów PTSD
(0,81)
Ryc. 1. Model związku pomiędzy uogólnionym poczuciem własnej skuteczności, negatywnymi przekonaniami o sobie
i nasileniem objawów PTSD w pomiarze pierwszym i drugim
zaburzenia w rok po zakończeniu terapii (oceniono także wielkość zmian nasilenia objawów
PTSD). W tym celu zastosowano jedną z miar
istotności klinicznej (por. Kazdin, 1999) i na
podstawie wyniku w kwestionariuszu badającym
objawy PTSD podzielono grupę badanych na
osoby wyleczone (wartości w kwestionariuszu
poniżej wartości progowej 45 punktów wyznaczonej na podstawie wcześniejszych analiz) i
osoby u których wartości w kwestionariuszu
były charakterystyczne dla grupy z kliniczną
diagnozą PTSD (wartość 46 punktów lub więcej). Za pomogą analizy kowariancji zweryfikowano wpływ rodzaju terapii i diagnozy PTSD
w pomiarze drugim na poziom GSE w drugim
pomiarze (przy kontroli początkowego poziomu
poczucia własnej skuteczności; wyniki przedstawiono w Tabeli 4). Analogiczna analiza została
przeprowadzona dla przekonań potraumatycznych oraz nasilenia objawów PTSD.
Tabela 3. Wskaźniki dopasowania modeli opisujących strukturę współzależności zmiennych
Df
chi2
p
GFI
RMSEA
M1
7
10,93
0,14
0,96
0,08
M2
7
23,04
0,01
0,92
0,17
-
-
Model
-
Uwaga: M1 – model zakładający wpływ objawów PTSD na poczucie własnej skuteczności poprzez negatywne przekonania o sobie;
M2 – model zakładający wpływ poczucia własnej skuteczności na poziom objawów PTSD poprzez negatywne przekonania o sobie.
-
-
Studia Psychologiczne, t. 53 (2015), z. 1, s. 19–32
Maria Cyniak-Cieciura, Agnieszka Popiel, Bogdan Zawadzki
26
Analiza ta wykazała, że poziom GSE po
terapii zależy tylko od spadku objawów PTSD
i jest niezależny od rodzaju przebytej terapii,
co potwierdza hipotezę 3. Analogiczne wyniki
uzyskano dla przekonań potraumatycznych oraz
nasilenia objawów PTSD. Przy zastosowaniu
testu t-Studenta obliczono także różnice poziomów każdej zmiennej pomiędzy pomiarami
w podziale na diagnozę PTSD (Tabela 5).
Analizy te potwierdziły, iż istotny przyrost
poczucia własnej skuteczności miał miejsce
jedynie u tych osób, które uzyskały pełną remisję objawów PTSD (brak diagnozy zaburzenia)
oraz wykazały zmianę negatywnych przekonań o sobie. Analiza wielkości efektu w grupie z remisją objawów zaburzenia wykazała
przy tym, że wielkość zmiany jest najwyższa
dla objawów PTSD, stosunkowo mniejsza dla
negatywnych przekonań potraumatycznych oraz
najmniejsza – choć nadal istotna statystycznie
– dla poczucia własnej skuteczności. Wyniki te
są zatem w pełni zgodne z modelem zależności
przedstawionym na Rycinie 1: zmiana objawów
zaburzenia skutkuje zmianami przekonań potraumatycznych oraz poczucia skuteczności.
Tabela 4. Wpływ rodzaju terapii i diagnozy PTSD po terapii na poziom poczucia własnej skuteczności, negatywnych
przekonań potraumatycznych na temat siebie oraz nasilenia objawów PTSD
Df
F
p
Eta²
Stała
1
29,34*
0,00
0,28
Poziom poczucia własnej skuteczności przed terapią
1
17,20*
0,00
0,18
Rodzaj terapii
2
0,17
0,84
0,001
Diagnoza PTSD
1
5,45*
0,02
0,07
Rodzaj terapii * Diagnoza PTSD
2
0,48
0,62
0,01
Przekonania potraumatyczne
Df
F
p
Eta²
Stała
1
12,30*
0,00
0,14
Poziom przekonań o sobie przed terapią
1
14,79*
0,00
0,16
Rodzaj terapii
2
0,68
0,51
0,02
Diagnoza PTSD
1
44,92*
0,00
0,37
Rodzaj terapii * Diagnoza PTSD
2
0,43
0,65
0,01
Nasilenie objawów PTSD
df
F
p
Eta²
Stała
1
17,35*
0,00
0,18
Poziom objawów PTSD przed terapią
1
5,12*
0,03
0,06
Rodzaj terapii
2
0,07
0,93
0,002
Diagnoza PTSD
1
111,19*
0,00
0,59
Rodzaj terapii * Diagnoza PTSD
2
0,14
0,87
0,004
Uwaga: Rodzaj terapii – 3 kategorie: psychoterapia, farmakoterapia, terapia łączona; Diagnoza PTSD – 2 kategorie: z diagnozą, bez
diagnozy; df – liczba stopni swobody (błąd: df=80); F – statystyka F; wartości istotne na p<0,05 oznaczono gwiazdką; R²=0,32 (F=5,93 dla
df=6/80), skorygowane R²=0,26 dla GSE; R²=0,62 (F=21,03 dla df=6/80), skorygowane R²=0,59 dla NP; R²=0,75 (F=38,64 dla df=6/80),
skorygowane R²=0,73 dla PTSD.
-
-
-
Poczucie skuteczności
-
-
Studia Psychologiczne, t. 53 (2015), z. 1, s. 19–32
Poziom uogólnionego poczucia własnej skuteczności a zmiany negatywnych przekonań...
DYSKUSJA
Niniejsza praca opisuje wpływ objawów
zaburzenia stresowego pourazowego u ofiar
wypadków drogowych poddanych terapii PTSD
na poziom uogólnionego poczucia własnej skuteczności, z uwzględnieniem roli tworzących się
po przeżyciu traumy negatywnych przekonań
potraumatycznych.
Hipotezy 1 i 2 dotyczyły wpływu objawów
PTSD na uogólnione poczucie własnej skutecz-
27
ności po przejściu terapii PTSD oraz zapośredniczenia tej relacji przez negatywne przekonania potraumatyczne. Wyniki wskazują na to, że
relacja pomiędzy objawami PTSD a poczuciem
skuteczności mediowana jest tylko przez jeden
z trzech rodzajów negatywnych przekonań
potraumatycznych – dotyczących siebie. Wynik
ten jest spójny z rezultatami wcześniejszych
badań, w których również ten rodzaj przekonań
najczęściej stanowił istotny predyktor PTSD,
Tabela 5. Istotność różnic w poziomie badanych zmiennych w zależności od diagnozy PTSD po terapii
Zmienne
Statystyki opisowe
M1 (SD1)
M2 (SD2)
Różnice
pomiędzy
pomiarami
t
p
d-Cohena (95%
PU)
M (SD)
Bez diagnozy PTSD w drugim pomiarze
GSE 1 – GSE 2
27,16 (4,06)
30,18 (3,90)
–2,96 (4,70)
–4,76*
0,00
–0,76
(–1,13; –0,38)
NP 1- NP 2
85,45 (21,05)
44,79 (18,83)
41,88 (21,43)
14,62*
0,00
2,04
(1,57; 2,47)
PTSD 1- PTSD 2
68,71 (17,89)
20,07 (13,42)
48,64 (20,93)
17,70*
0,00
3,08
(2,52; 3,59)
Z diagnozą PTSD w drugim pomiarze
27,22 (4,46)
26,21 (5,16)
0,89 (4,34)
1,06
0,30
0,21
(–0,31; 0,72)
NP 1- NP 2
94,00 (21,81)
91,10 (25,36)
4,22 (25,06)
0,88
0,39
0,12
(–0,39; –0,64)
PTSD 1- PTSD 2
81,19 (16,43)
71,20 (16,48)
11,03 (16,28)
3,52*
0,00
0,61
(0,07; 1,13)
Uwaga: GSE 1 i 2 – poziom poczucia własnej skuteczności, NP 1 i 2 – nasilenie negatywnych przekonań o sobie; PTSD 1 i 2 – nasilenie
objawów PTSD w pomiarze pierwszym i drugim; M1 i M2 – średnia z pomiaru pierwszego i drugiego, SD1 i SD2 – odchylenie
standardowe w pomiarze pierwszym i drugim; M – średnia różnic pomiędzy pomiarami oraz SD – wartość odchylenia standardowego
różnic; t – test t-Studenta dla par (wartości istotne na p<0,05 oznaczono gwiazdką). Wartości współczynnika d-Cohena dla wielkości różnic
w obu grupach: GSE = 0,84 (95% przedział ufności: 0,38; 1,30); NP = 1,66 (1,15; 2,17), PTSD = 1,93 (1,40; 2,46).
-
-
-
GSE 1 – GSE 2
-
-
Studia Psychologiczne, t. 53 (2015), z. 1, s. 19–32
Maria Cyniak-Cieciura, Agnieszka Popiel, Bogdan Zawadzki
podczas gdy wpływ przekonań na temat świata
lub samoobwiniania nie zawsze okazywał się
istotny (Beck i in., 2004; Cieślak, Benight i Lehman, 2008; Foa i in., 1999). Efekt ten może
jednak wiązać się z homogenicznością badanej
grupy wyodrębnionej ze względu na wypadek
drogowy, który w większości sytuacji spowodowany jest czynnikami ludzkimi, co w rezultacie
może prowadzić do zwątpienia we własne umiejętności poradzenia sobie z sytuacją, szczególnie
w obliczu na ogół trudnych i długotrwałych konsekwencji wypadku. Zatem uzyskany przez nas
wynik nie podważa sensu włączenia wszystkich
trzech rodzajów przekonań potraumatycznych do
kryteriów PTSD w klasyfikacji DSM-5.
Uzyskane wyniki wskazują również na to, że
kierunek zależności pomiędzy zmiennymi przebiega od objawów PTSD, przez negatywne przekonania na temat siebie do poczucia skuteczności. Zatem zaobserwowanie i odczucie spadku
objawów PTSD, a w rezultacie poprawa samopoczucia i funkcjonowania, prowadzą do obniżenia przekonań o niekompetencji w poradzeniu
sobie z sytuacją po traumie, a w konsekwencji
do podniesienia uogólnionego poczucia własnej
skuteczności. Wynik ten jest spójny z uzyskanym w badaniu o podobnym planie (Hagenaars, van Minnen i de Rooij, 2010), w którym
zmiana przekonań potraumatycznych mierzona
PTCI (nie badano poczucia skuteczności) była
wtórna do zmiany nasilenia objawów PTSD po
zastosowaniu PE.
Rozbieżność z wynikami badań Cieślaka,
Benight i Lehman (2008) jest natomiast pozorna i może tkwić w definicji konstruktów. GSE
jest rezultatem sumy doświadczeń i mieści się w
ogólnych przekonaniach dotyczących radzenia
sobie w różnorodnych sytuacjach życiowych,
podczas gdy badane przez wyżej wspomnianych
autorów specyficzne poczucie własnej skuteczności dotyczy radzenia sobie z konsekwencjami
konkretnej traumy. W tym sensie jest ono bliższe konstruktowi przekonań potraumatycznych
mierzonemu przez PTCI. Interpretacji nie ułatwia fakt, że 6 z 21 pozycji skali przekonań o
sobie w PTCI pod względem treści oddaje …
radzenie sobie z konsekwencjami traumy (nie
radzę sobie nawet z najmniejszym zdenerwowaniem, nie będę w stanie opanować złości…,
czy nie jestem w stanie sprostać wymaganiom).
Choć wyniki obu badań nad zależnością przekonań potraumatycznych i przekonań o własnej
skuteczności nie są niestety wolne od zarzutu
„idem per idem”, warto zauważyć, że oba są
spójne z teorią społeczno-poznawczą. Cieślak,
Benight i Lehman wskazują na rolę specyficznych przekonań o własnej skuteczności w nasilaniu się objawów PTSD w pierwszym okresie
po traumie. Wyniki przeprowadzonego przez
nas badania dotyczą relacji pomiędzy poczuciem własnej skuteczności a objawami PTSD
w długim okresie od przeżytej traumy (około
2 lat), wystarczającym do wystąpienia sprzężeń
zwrotnych pomiędzy zmiennymi. Przedstawione
w niniejszym artykule wyniki wskazują na dalszy mechanizm występujący u osób, u których
w pełni rozwinięte objawy PTSD same w sobie
stanowiły dodatkowy stresor, a poradzenie sobie
z nim stanowiło doświadczenie, które mogło
wzbogacić zestaw przekonań jednostki na swój
własny temat o przekonania dotyczące własnej
skuteczności.
Hipoteza 2 zakładała, iż ukończenie terapii
PTSD spowoduje wzrost poczucia własnej skuteczności. Otrzymane wyniki wskazują na to, iż
przyrost poczucia własnej skuteczności rzeczywiście następuje u osób posiadających doświadczenie zmierzenia się (w ramach psychoterapii,
farmakoterapii lub terapii łączonej) z symptomami zaburzenia. Rezultat ten pozwala na sformułowanie pytania, od czego w rzeczywistości
zależy istotny przyrost poczucia własnej skuteczności – rodzaju przebytej terapii, czy może
od stopnia redukcji objawów zaburzenia. Przeprowadzone analizy ujawniły, iż rodzaj odbytej
terapii nie ma znaczenia dla poczucia własnej
skuteczności po jej zakończeniu, zaś istotny
wpływ ma spadek objawów PTSD – tylko osoby,
u których w wyniku terapii nastąpiła remisja
objawów PTSD wykazały istotny wzrost poczu-
-
-
-
28
-
-
Studia Psychologiczne, t. 53 (2015), z. 1, s. 19–32
cia własnej skuteczności. Brak różnic między
rodzajami terapii może być rozumiany dwojako.
Z jednej strony poczucie własnej skuteczności
jest jednym z czterech głównych mechanizmów,
w jakich działa terapia ekspozycyjna (Bandura,
1977). Osoby, które są w stanie skonfrontować
się z bodźcem lękorodnym, powstrzymać chęć
wycofania się i znieść lęk podczas ekspozycji
mają szansę dostrzec, że dysponują większymi
zasobami i rezyliencją niż wcześniej sądziły, co
skłania je do podejmowania kolejnych wyzwań
i wiedzie do generalizacji efektów leczenia. Być
może ten sam efekt jest osiągany podczas farmakoterapii, gdy wskutek działania leku poziom
lęku obniża się do „możliwego do udźwignięcia” – co skłania pacjenta do rewizji przekonania o niemożności poradzenia sobie z lękiem,
podobnie jak w wyniku ekspozycji. O ile jednak mechanizmom psychologicznym działania
psychoterapii poświęcono wiele uwagi, o tyle
psychologiczne mechanizmy działania farmakoterapii nie są najczęściej brane pod uwagę, tym
bardziej, że liczba badań bezpośrednio porównujących farmako- i psychoterapię w leczeniu
PTSD jest wciąż znikoma (NICE, 2005).
Otrzymane wyniki są spójne z cytowanymi
już wcześniej rezultatami badań przeprowadzonych na osobach z problemem alkoholowym
(Schaumberg i in., 2013), bezpłodnością (Pasha
i in., 2013) i cierpiących na napady paniki (Fentz
i in., 2013; Fentz i in., 2014), w których przejście
terapii, a zatem i spadek objawów wiązały się ze
wzrostem poczucia skuteczności. Rozbieżność
z wynikami Weisenberg, Shwarzwald i Solomon,
(1991) może wynikać ze specyfiki badania (mężczyźni, specyficzne dla walki zbrojnej poczucie
własnej skuteczności).
Wnioski z przeprowadzonego badania są do
pewnego stopnia ograniczone. Przede wszystkim dotyczą tylko ofiar wypadków drogowych,
zatem warto pokusić się o przeprowadzenie
analogicznych analiz wśród osób, które przeżyły inny rodzaj traumy, aby sprawdzić możliwość ich generalizacji. W badaniu analizowano
jedynie konstrukt uogólnionego, nie zaś specy-
-
-
-
Poziom uogólnionego poczucia własnej skuteczności a zmiany negatywnych przekonań...
-
-
Studia Psychologiczne, t. 53 (2015), z. 1, s. 19–32
29
ficznego dla sytuacji traumy, poczucia własnej
skuteczności, czyli względnie stałą właściwość
jednostki, która ulega pewnym modyfikacjom,
jednak w dłuższym czasie i pod wpływem jednostkowych doświadczeń. Wreszcie, wykazany
kierunek zależności może być specyficzny dla
PE, w której zachodzi aktywny proces wygaszania lęku podczas ekspozycji (analogicznie do
obniżenia lęku w wyniku działania farmakoterapii), co może zapoczątkować modyfikację przekonań o własnej skuteczności. W tym znaczeniu
dla innych rodzajów psychoterapii, zwłaszcza
poznawczych, zmierzających do zwiększenia
poczucia skuteczności w radzeniu sobie z traumą,
redukcja objawów PTSD może być czynnikiem
raczej zależnym od zmian poczucia skuteczności
niż czynnikiem warunkującym zmiany poczucia
skuteczności. Jak sądzimy zatem analizowany
w tej pracy mechanizm zmian może być specyficzny dla rodzaju psychoterapii, a także badanej
grupy czy specyfiki traumy.
WNIOSKI
Badanie przeprowadzone na ofiarach wypadków drogowych poddanych psychoterapii metodą przedłużonej ekspozycji, farmakoterapii lub
terapii łączonej pozwala stwierdzić, iż znacząca
redukcja objawów PTSD zachodząca w wyniku
podjętej terapii prowadzi do podniesienia poczucia własnej skuteczności, a proces ten jest zapośredniczony przez zmniejszające się nasilenie
poziomu przekonań potraumatycznych dotyczących siebie.
LITERATURA CYTOWANA
American Psychiatric Association, APA (2008). Kryteria
diagnostyczne według DSM-IV-TR. Wrocław: Elsevier Urban & Partner.
American Psychiatric Association, APA (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (5th
red.). Washington, DC: Author.
Maria Cyniak-Cieciura, Agnieszka Popiel, Bogdan Zawadzki
Bandura, A. (1977). Self-efficacy: toward a unifying
theory of behavioral change. Psychol. Rev., 84,
191–215.
Bandura, A. (1982). Self-efficacy mechanism in human
agency. American Psychologist, 37, 122–147.
Bandura, A. (1995). Comments on the crusade against
the casual efficacy of human thought. Journal of
Behavior Therapy and Experimental Psychiatry, 26,
179–190.
Bandura, A. (2007). Teoria społecznego uczenia się.
Warszawa: Wydawnictwo PWN.
Beck, J. G., Coffey, S. F., Palyo, S. A., Gudmundsdottir, B., Miller, L. M., Colder, C.R. (2004). Psychometric properties of the Posttraumatic Cognitions
Inventory (PTCI): a replication with motor vehicle
accident survivors. Psychological Assessment, 16,
289–298.
Benight, C. C., Antoni, M. H., Kilbourn, K., Ironson, G.,
Kumar, M. A., Fletcher, M. A., Redwine, L., Baum, A.,
Schneiderman, N., (1997). Coping self-efficacy buffers psychological and physiological disturbances
in HIV-infected men following a natural disaster.
Health Psychology, 16, 248–255.
Benight, C. C., Bandura, A. (2004). Social cognitive theory of posttraumatic recovery: the role of perceived
self-efficacy. Behavior Research and Therapy, 42,
1129–1148.
Benight, C. C., Freyaldenhoven, R.W., Hughes, J., Ruiz,
J.M., Zoschke, T.A. (2000). Coping self-efficacy and
psychological distress following the Oklahoma City
bombing. Journal of Applied Social Psychology, 30,
1331–1344.
Benight, C. C., Harper, M.L. (2002). Coping self-efficacy perceptions as a mediator between acute
stress response and long-term distress following
natural disaster. Journal of Traumatic Stress, 15,
177–187.
Benight, C. C., Ironson, G., Carver, C.S., Wynings, C.,
Burnett, K., Greenwood, D., Baum, A., Schneiderman, N. (1999). Conservation of resources, and
coping self-efficacy predicting distress following
a natural disaster: a casual model analysis where
the environment meets the mind. Anxiety, Stress and
Coping, 12, 107–126.
Benight, C. C., Swift, E., Sanger, J., Smith, A., Zeppelin, D. (1999). Coping self-efficacy as a mediator
of distress following a natural disaster. Journal of
Applied Social Psychology, 29, 2443–2464.
Cieślak, R., Benight, C. C., Lehman, V. C. (2008).
Coping self-efficacy mediates the effects of negative cognitions on posttraumatic distress. Behaviour
Research and Therapy, 46, 788–798.
Dragan, M., Gulcz, M., Wójtowicz, S. (2005). Adaptacja
Posttraumatic Cognitions Inventory (PTCI): raport
ze wstępnego badania walidacyjnego Inwentarza
Pourazowych Treści Poznawczych. Przegląd Psychologiczny, 48, 417–430.
Ehlers, A., Clark, D. M. (2000). A cognitive model of
posttraumatic stress disorder. Behavior Research and
Therapy, 38, 319–345.
Fentz, H. N., Arendt, M., O’Toole, M. S., Hoffart, A.,
Hougaard, E. (2014). The meditational role of panic
self-efficacy in cognitive behavioral therapy for
panic disorder: a systematic review and meta-analysis. Behaviour Research and Therapy, 60, 23–33.
Fentz, H. N, Hoffart, A., Jensen, M. B., Arendt, M.,
O’Toole, M.S., Rosenberg, N. K., Hougaard, E.
(2013). Mechanisms of change in cognitive behavior
therapy for panic disorder: the role of panic selfefficacy and catastrophic misinterpretations. Behaviour Research and Therapy, 51, 579–587.
Ferren, P. M. (1999). Comparing perceived self-efficacy
among adolescent Bosnian and Croatian refugees
with and without posttraumatic stress disorder. Journal of Traumatic Stress, 12, 405–420.
Foa, E. B., Ehlers, A., Clark, D. M., Tolin, D. F., Orsillo,
S.M. (1999). The Posttraumatic Cognitions Inventory (PTCI): development and validation. Psychological Assessment, 11, 303–314.
Foa, E. B., Hembree, E., Rothbaum, B. O. (2007). Prolonged Exposure Therapy for PTSD: Processing of
Traumatic Experiences Therapist Guide (Treatments
that Work). Oxford: University Press.
Ginzburg, K. Solomon, Z., Dekel, R., Neria, Y. (2003).
Battlefield functioning and chronic PTSD: associations with perceived self-efficacy and causal
attribution. Personality and Individual Differences,
34, 463–476.
Hagenaars, M. A., van Minnen, A., de Rooij, M. (2010).
Cognitions in prolonged exposure therapy for posttraumatic stress disorder. International Journal of
Clinical and Health Psychology, 10, 421–434.
Juczyński, Z.(2009). Narzędzia pomiaru w promocji
i psychologii zdrowia. Warszawa: Pracownia Testów
Psychologicznych.
-
-
-
30
-
-
Studia Psychologiczne, t. 53 (2015), z. 1, s. 19–32
Poziom uogólnionego poczucia własnej skuteczności a zmiany negatywnych przekonań...
-
-
-
Kazdin, A. E. (1999). The meanings and measurement
of clinical significance. Journal of Consulting and
Clinical Psychology, 67, 332–339.
Łuszczyńska, A., Benight, Ch. C., Cieślak, R. (2009).
Self-efficacy and health-related outcomes of collective trauma. A systematic review. European Psychologist, 14, 49–60.
Łuszczyńska,A., Benight, Ch. C., Cieślak, R., Kissinger, P.,
Reilly, K.H., Clark, R.A. (2009). Self-efficacy
mediates effects of exposure, loss of resources and
life stress on posttraumatic distress among trauma
survivors. Applied Psychology: Health and Wellbeing, 1, 73–90.
Łuszczyńska, A., Scholz, U., Schwarzer, R. (2005). The
general self-efficacy scale: multicultural validation
studies. The Journal of Psychology, 139, 439–457.
McLean, C. P, Yeh, R., Rosenfield, D., Foa, E. B. (2015)
Changes in negative cognitions mediate PTSD
symptom reductions during client-centered therapy
and prolonged exposure for adolescents. Behaviour
Research and Therapy, 68, 64–69,
National Institute of Clinical Excellence (2005). Posttraumatic Stress Disorder: The Management of
PTSD in Adults and Children in Primary and Secondary Care. London, National Collaborating Centre
for Mental Health (http://guidance.nice.org/CG26)
Pasha, H., Faramarzi, M., Esmailzadeh, S., Kheirkhah,
F., Salmalian, H. (2013). Comparison of pharmacological and nonpharmacological treatment strategies
in promotion of infertility self-efficacy scale in infertile women: a randomized controlled trial. Iranian
Journal of Reproductive Medicine, 11, 495–502.
Popiel, A., Pragłowska, E. (2009). Psychopatologia
reakcji na traumatyczne wydarzenia. W: J. Strelau,
B. Zawadzki, M. Kaczmarek (red.) Konsekwencje
psychiczne traumy: uwarunkowania i terapia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
Popiel, A., Zawadzki, B., Pragłowska, E., Teichman,
Y. (2015). Prolonged Exposure, paroxetine and the
combination in the treatment of PTSD following
a Motor Vehicle Accident. A randomized clinical
-
-
Studia Psychologiczne, t. 53 (2015), z. 1, s. 19–32
31
trial – The “TRAKT” Study. Journal of Behavior
Therapy and Experimental Psychiatry, 48, 17–26.
Schaumberg, K., Kuerbis, A., Morgenstern, J., Muench, F.
(2013). Attributions of change and self-efficacy in
a randomized controlled trial of medication and psychotherapy for problem drinking. Behavior Therapy,
44, 88–99.
Schwarzer, R., Jerusalem, M. (1995). Generalized SelfEfficacy Scale. W: J. Weinman, S. Wright, M. Johnston (red.), Measures in health psychology: A user’s
portfolio. Causal and control beliefs (str. 35–37).
Windsor, Wielka Brytania: NFER-NELSON.
Solomon, Z., Benbenishty, R., Mikulincer, M. (1991).
The contribution of wartime, pre-war, and post-war
factors to self-efficacy: A longitudinal study of combat stress reaction. Journal of Traumatic Stress, 4,
345–361.
Solomon, Z., Gelkopf, M., Bleich, A. (2005). Is terror
gender-blind? Gender reaction in reaction to terror
events. Social Psychiatry and Psychiatric Epidemiology, 40, 947–954.
Startup, M., Makgekgenene, L., Webster, R. (2007).
The role of self-blame for trauma as assessed by the
Posttraumatic Cognitions Inventory (PTCI): A selfprotective cognition? Behaviour Research and Therapy, 45, 395–403.
Weinsberg, M., Swarzwald, J., Solomon, Z. (1991).
Effects of combat stress reaction and posttraumatic
stress disorder on perceived self-efficacy. Military
Psychology, 3, 61–71.
Zalta, A. K., Gillihan, S. J., Fisher, A. J., Mintz, J.,
McLean, C. P., Yehuda, R., Foa, E.B. (2013). Change
in negative cognitions associated with PTSD predicts
symptom reduction in Prolonged Exposure. Journal
of Consulting and Clinical Psychology. Advance
online publication. doi: 10.1037/a0034735
Zawadzki, B., Strelau, J., Bieniek, A., Oniszczenko, W.
(2002). Kwestionariusz PTSD – wersja kliniczna
PTSD-K: konstrukcja narzędzia do diagnozy zespołu
stresu pourazowego. Przegląd Psychologiczny, 45,
289–315.
32
Maria Cyniak-Cieciura, Agnieszka Popiel, Bogdan Zawadzki
Maria Cyniak-Cieciura
Agnieszka Popiel
Bogdan Zawadzki
Wydział Psychologii
Uniwersytetu Warszawskiego
Wydział Psychologii
Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej
Wydział Psychologii
Uniwersytetu Warszawskiego
GENERAL SELF-EFFICACY LEVEL AND CHANGES IN NEGATIVE POSTTRAUMATIC
COGNITIONS AND POSTTRAUMATIC STRESS DISORDER (PTSD) SYMPTOMS
AMONG MOTOR VEHICLE ACCIDENT SURVIVORS AFTER PTSD THERAPY
ABSTRACT
According to Bandura, a sense of personal efficacy is the foundation of human agency. Traumatic experiences cause important changes in activity, emotions and cognitive processes, in its extreme form leading to the development of posttraumatic
stress disorder (PTSD). Diverse studies focused on the relation between self-efficacy and PTSD symptoms, indicate, in
general the vulnerability effect. Some results suggest increase in self-efficacy beliefs in individuals who survived a traumatic
experience and coped well with its consequences. The aim of this research was to determine whether the PTSD treatment
leads to the increase of self-efficacy level among motor vehicle survivors. Eighty seven participants diagnosed with PTSD
were randomly assigned to different types of therapy (psychotherapy, pharmacotherapy or combined therapy). The levels of
PTSD symptoms, posttraumatic cognitions and self-efficacy were assessed by self-report measures before treatment and at
one year follow-up. The results indicate that, in a longer time after trauma and therapy - PTSD symptoms influence selfefficacy level and this relation is mediated by negative posttraumatic cognitions about the self. An increase in self-efficacy
level between the assessment points was independent of the type of therapy and was observed only among subjects whose
PTSD symptoms were significantly reduced during therapy process. Significant reduction of PTSD symptoms after the therapy process (regardless the type of therapy) leads to the reduction of negative posttraumatic cognitions about self and to the
increase of general self-efficacy.
-
-
-
Keywords: Prolonged Exposure, PTSD, trauma, general self-efficacy, negative posttraumatic cognitions
-
-
Studia Psychologiczne, t. 53 (2015), z. 1, s. 19–32