Rozszerzenie klasy gramatycznej rzeczownikow zywotnych we

Наукові записки. Серія “Філологічна”
362
Шарабуряк А. А.,
УДК 811.162.1’367.622.11
Херсонський державний університет
Rozszerzenie klasy gramatycznej rzeczowników żywotnych
we współczesnym języku polskim
У статті аналізуються випадки використання синкретизму знахідного відмінка з родовим в однині іменників
чоловічої відміни польської мови. Мова сучасної польської преси свідчить про те, що процес переходу іменників
чоловічого роду з лексико-граматичного розряду неістот до розряду істот відбувається стрімкими темпами
просто на очах сучасників. Це новий етап розвитку категорії істот/неістот у слов’янських мовах.
Ключові слова: загальні іменники, категорія істот/неістот, польська мова, знахідний відмінок, родовий відмінок.
В статье проводится анализ случаев употребления синкретизма винительного падежа с родительным в единственном числе имен существительных мужского склонения польского языка. Язык современной польской прессы
свидетельствует о том, что процесс перехода имен существительных мужского рода из лексико-грамматического разряда неодушевленных в разряд одушевленных происходит стремительными темпами просто на глазах
современников. Это новый этап в развитии категории одушевленности/неодушевленности в славянских языках.
Ключевые слова: нарицательные имена существительные, категория одушевленности/неодушевленности,
польский язык, винительный падеж, родительный падеж.
The article deals with the use of the accusative and genitive cases syncretism of the singular masculine nouns of the
Polish language. The language of modern Polish press proves that the transition of masculine nouns from the lexical and
grammatical category of inanimate to the category of animate is witnessed nowadays by contemporaries. This is a new
stage in the development of animate / inanimate category in the Slavic languages.
Key words: common nouns, animate/inanimate categories, Polish language, Accusative case, Genetive case.
Kategoria żywotności / nieżywotności rzeczowników jest charakterystyczna dla wielu języków słowiańskich. Jest
ona także w języku polskim. Coraz częściej w tym języku słowa, które oznaczają rzeczy natury martwej lub koncepcje
myślenia, w mowie współczesnych Polaków nabywają właściwości gramatycznych nazw istot żywych.
Niniejszy artykuł został poświęcony temu zagadnieniu. Jego znaczenie praktyczne polega na możliwości szerokiego
zastosowania materiału badawczego w nauczaniu języka polskiego w szkołach średnich i wyższych, zwłaszcza
przygotowywaniu różnego rodzaju materiałów dydaktycznych do nauki języka polskiego jako obcego.
Materiał artykułu opiera się na badaniach wybitnych współczesnych polskich językoznawców A. Markowskiego, J.
Miodka, A. Nagórko i in., badaczy rosyjskich W.W. Winogradowa, N.S. Wałginy, D.E. Rozentala, jak również specjalistów
w dziedzinie językoznawstwa ogólnego i anglistyki O. Espersena, G.N. Woronowa, B.Je. Ziernowa, I.G. Koszowa.
Obecna klasa rzeczowników żywotnych powstała w wyniku rozpowszechnienia synkretyzmu form dopełniacza i
biernika z rzeczowników osobowych na rzeczowniki żywotne (w najszerszym rozumieniu tego znaczenia, tzn. całego
świata zoologicznego).
Wyróżnienie rzeczowników w kategorii żywotności / nieżywotności w systemie gramatyki rosyjskiej nie jest w pełni
zgodne z naukowymi przedstawieniami o żywej i martwej naturze. To znaczy, że wszystkie nazwy roślin odnoszą się do
świata rzeczy, a wyrazy мертвец, покойник, валет i niektóre inne – do świata istot.
W języku ukraińskim zasady odnoszące rzeczowniki do klasy żywotności albo nieżywotności w zasadzie zbiegają się
z podobnymi zasadami w języku rosyjskim.
Język polski należy do grupy języków słowiańskich indoeuropejskiej rodziny językowej. Ponieważ kategoria
żywotności / nieżywotności rozwijała się na etapie istnienia indoeuropejskiej wspólnoty językowej, jest nadal typowa dla
większości języków, które pochodzą od niej. Jeżeli w języku ukraińskim oraz rosyjskim jest ta kategoria nieproduktywna,
klasa rzeczowników żywotnych praktycznie nie rozszerza się, to w języku polskim w ostatnich latach można obserwować
proces szybkiego jej rozwoju [10, s. 197].
Tak samo jak w języku rosyjskim i ukraińskim, w języku polskim świat istot i świat rzeczy różnią się przede wszystkim
gramatycznie. Według A. Nagórko “opozycja żywotność:nieżywotność stanowi kategorię językową, a nie rzeczywistą”
[11, s. 142].
Najdokładniej opisuje to zjawisko prof A. Markowski. Twierdzi on, że ogólną zasadą w języku polskim jest to, że nazwy
istot rodzaju męskiego w bierniku będą miały końcówki dopełniacza, a rzeczowniki należące do klasy rzeczowników
nieżywotnych rodzaju męskiego – końcówkę mianownika. Mówimy więc widzę (kogo? co? Biernik) wujka, komendanta,
pieska, węża, dlatego że nie ma (kogo? czego? Dopełniacz) wujka, komendanta, pieska, węża, ale: widzę dom, samochód,
patyk, nóż (Biernik), ponieważ: to jest dom, samochód, patyk, nóż (Mianownik).
Jednakże od tej zasady jest wiele wyjątków, sprowadzających się zawsze do tego, że rzeczowniki traktowane jak
nieżywotne semantycznie mają formę biernika taką samą, jak dopełniacz, a więc zachowują się jak rzeczowniki żywotne.
Jest wiele grup znaczeniowych takich rzeczowników, przy czym w pewnych z nich występuje tylko forma dopełniaczowa
biernika, w innych mamy oboczne formy dopełniaczową i mianownikową, a w jeszcze innych forma dopełniaczowa jest
charakterystyczna dla polszczyzny potocznej, a mianownikowa dla oficjalnej. Ponadto w pewnych grupach wyrazów w
polszczyźnie potocznej niepoprawnie używa się formy dopełniaczowej zamiast mianownikowej [9, s. 115]. W materiale
można wyróżnić grupy wyrazów, ktore należą do kategorii semantycznej nieżywotnych, gdzie biernik jest równy
dopełniaczowi (jak żywotne).
Na podstawie prac J. Miodka lista rzeczowników – nazw przedmiotów, które są używane jako nazwy istot, może
być uzupełniona. Mianowicie do klasyfikacji tej warto dodać nazwy nowych rodzaji komunikacji: maila, SMS‑a. Prof J.
© Шарабуряк А. А., 2012
Випуск 26
363
Miodek podkreśla, że w tej dziedzinie norma nie jest jeszcze ustabilizowana. Razem z formami maila, SMS-a w bierniku
przytacza formy mail, SMS, a także formy wymienne sygnał, sygnała [10, s. 196-197].
Naukowcy również zwracają uwagę na obecność wahań w synkretyzmie końcówek rzeczowników rodzaju męskiego,
zaznaczając, że w tych przypadkach forma na –a w bierniku należy do stylistycznie obniżonej formy, potocznej [9, s. 7].
Badania polskich naukowców prowadzą do wniosku, że grupa rzeczowników żywotnych rodzaju męskiego w języku
polskim jest o wiele szersza, niż w języku rosyjskim i ukraińskim.
Pokażę przykłady, które wybrałem z prasy polskiej potwierdzając przejście rzeczowników z klasy semantycznej
nieżywotności do klasy żywotności we współczesnym języku polskim. Materiał ten został wybrany z polskich czasopism
“Polityka”, “Wprost”, “Przekroj”, “Zwierciadło”, a także gazet “Gazeta Wyborcza”, “Reczpospolita”, “Gazeta Prawna”,
“Focus”, “Metro” z lat 1999-2009.
Zebrane przykłady można pogrupować według kryteriów tematycznych. Tak więc wśród rzeczowników rodzaju
męskiego liczby pojedynczej – nazw przedmiotów świata rzeczy i pojęć myślenia, które mają właściwości gramatyczne
nazw świata istot, mieszczą się w następujących grupach.
Nazwy niegdyś istot żywych.
Przykłady: “Najpierw trzeba zabić człowieka w człowieku, czyli pozbawić go nadziei, doprowadzić do osomotnienia,
a potem tego trupa człowieczego poddać zabiegowi za pomocą zastrzyku potasu lub zwielokrotnonego środka
przeciwbolowego” [Marek Krol, Paszport życia [w:] Wprost 2004, nr 13, str. 5].
Nazwy seryjnych wyrobów przemysłowych.
Nazwy samochodów, motocykli i innych pojazdów: “Rodzinie zostawił starego cadillaca, akcje na 200 dolarów oraz
25 dolarów w gotówce” [***, Z Prus przez Morawy do Ameryki [w:] Gazeta Wyborcza 2004-03-12].
Nazwy broni: “Żołnierz opowiada dalej: – Miał w torbie granaty, telefon, kałacha i kamerę wideo z filmem” [Adam
Zadworny, Marcin Gorka [w:] Gazeta Wyborcza 2008-04-29].
Nazwy papierosów: “Wypaliłeś właśnie skręta z marihuaną, jesteś w błogim nastroju i nie masz ochoty zawracać
sobie głowy rakiem płuc?” [tom, reuters, Marihuana gorsza niż papieros [w:] Gazeta Wyborcza 2008-01-30].
Nazwy urządzeń elektronicznych: “Turcy bardzo chcieli kupić Grundiga” [Hubs, Grundig ogłosił niewypłacalność
[w:] Gazeta Wyborcza 2003-04-14].
Nazwy artykułów spożywczych.
Nazwy słodycze, ciastek etc. : “Do tego klienci mogą się zdecydować na ciasto, np. jogurtową kostkę, jeden z tortów
lub eklera” [Agnieszka Kurka, Kawiarnia Gruszecki [w:] Gazeta Wyborcza 2008-09-24].
Nazwy napojów: “Jak otwierać szampana?” [АС, Jak otwierać szampana [w:] Gazeta Wyborcza 2002-12-30].
Nazwy tańców, muzyki do nich, utworów muzycznych, płyt.
“Tańczy tam krakowiaka, prasuje obrusy na Wielkanoc, piecze ciasta i rozmawia z dziećmi o Bogu” [Red, Kim jest
ksiądz biskup Antoni Długosz? [w:] Gazeta Wyborcza 2006-05-29].
Nazwy gier i z nimi związane.
“W sali sportowej Gimnazjum nr 1 rozegrano Otwarty Turniej Badmintona o Mistrzostwo KR-S TKKF”Hutnik””
[Сw, Badminton. Tylko dla pań [w:] Gazeta Wyborcza 2005-03-16].
Nazwy walut.
“Jeśli euro stanieje jeszcze o 1 centa, to znajdzie się na najniższym poziomie w swojej historii” [AM, Tylko 1 cent
dzieli kurs euro od najniższego w historii poziomu [w:] Gazeta Wyborcza 2000-08-10].
Nazwy grzybów.
“Turysta znalazł 1,5-kilogramowego borowika” [МJS, Turysta znalazł 1,5-kilogramowego borowika [w:] Gazeta
Wyborcza 2007-09-23].
Potoczne nazwy części ciała ludzkiego (czasami wulgarne) i nazwy z nimi związane.
“Najpierw ucinają ci pierś, jądro, kawał jelita – byle ratować życie – a potem musisz odpowiadać na zdziwienia
sąsiadki: no i co, odcięto tego cycka?” [Paweł Walewski, Gorycz zwycięstwa [w:] Polityka 2007, nr 13, str. 4].
Nazwy chorób i ich objawów.
“Aktorka Daria Trafankowa zmarła w wieku 51 lat na raka trzustki, ktorego wykryto dopiero, gdy doszło do przyrzutów
do wątroby” [Marek Krol, Wykrywacz raka [w:] Wprost 2004, nr 25, str. 4].
Nazwy mikroorganizmów.
“W czwartek potwierdzono, że w jego organizmie wykryto wirusa” [PAP, Kalisz. Pacjent zakażony wirusem A.H1N1
czuje się dobrze i wkrótce opuści szpital [w:] Gazeta Wyborcza 2009-05-18].
Nazwy fizycznych czynności człowieka w odniesieniu do innych osób albo zwierząt.
“Od nowego tygodnia rodzice będą mogli dać tylko buziaczka i pomachać na pożegnanie przed drzwiami” [MAG,
Początek roku szkolnego [w:] Gazeta Wyborcza 2006-09-04].
Nazwy obiektów astronomicznych.
“Może by go na Tytana posłać, niech autograf Michnika lustruje?” [Zdaje się, że Jozef ... [w:] Wprost
2004, nr 26, str. 16].
Nazwy nowych rodzaji komunikacji.
“Napisz maila do papieża” [RPS, Napisz maila do papieża [w:] Gazeta Wyborcza 2005-04-21].
Nazwy programów komputerowych.
“Całkowite przejście na Linuksa zapowiedział m. in. IBM” [Pingwin atakuje [w:] Wprost 2004, nr 26, str. 37].
Rzeczowniki męskonieżywotne występujące w utartych albo stałych połączeniach wyrazowych.
“Straż w obliczu napierającego tłumu dała drapaka i lud stolicy wdarł się do więzienia” [Dariusz Łukasiewicz,
Splątany obraz polskiego Kościoła [w:] Polityka 2007, nr 34, str. 11].
Tak więc z moich badań wynika, że rzeczowniki rodzaju męskiego liczby pojedynczej, które są nazwami przedmiotów
364
Наукові записки. Серія “Філологічна”
świata rzeczy i pojęć szeroko są używane w polskiej prasie, mając właściwości gramatyczne nazw świata istot. W
znalezionych przeze mnie fragmentach tekstów określono czternaście grup tematycznych takich rzeczowników (z
podgrupami), w tym niektóre z nich nie są opisane w znanej mi literaturze lingwistycznej.
W języku polskim klasa rzeczowników żywotnych funkcjonuje prawie tak samo, jak w innych językach słowiańskich
(ukraińskim i rosyjskim).
Kategoria żywotności / nieżywotności w języku polskim nie jest czysto logiczną kategorią, czyli rzeczowniki – nazwy
przedmiotów nie zawsze są odnoszone do klasy nieżywotności. Główną zasadą rozróżnienia rzeczowników świata istot
a rzeczowników świata rzeczy jest oparcie na właściwościach gramatycznych wyrazów. W tym synkretyzm formy
biernikowej i formy dopełniaczowej rzeczowników rodzaju męskiego w liczbie pojedynczej świadczy o przynależności
do klasy rzeczowników świata istot – jak również w języku rosyjskim i ukraińskim. Ale jeśli w języku ukraińskim i
rosyjskim taki synkretyzm dla rzeczowników – nazw świata rzeczy jest reprezentowany kilkoma wyjątkami, w języku
polskim charakter gramatyczny kategorii żywotności / nieżywotności jest bardziej widoczny.
Profesor Jan Miodek, obserwując we współczesnej polszczyźnie omówione w danym artykule zjawisko, uważa, że
proces rozszerzenia klasy rzeczowników żywotnych kosztem klasy rzeczowników nieżywotnych nadal trwa. Świadczy
o tym przede wszystkim język, ktorym mówią dzieci. A przecież jest to “projekcja języka jutra” [10, 198]. Tak więc
dziecięce konstrukcje składniowe typu wytrzyj nosa, zawiąż buta, pożycz rowera, kup komputera niedługo mogą stać się
normą.
Perspektywą dalszych badań ma być proces rozwoju kategorii żywotności/nieżywotności w oparciu na materiał form
liczby mnogiej oraz rzeczowników rodzaju żeńskiego i rodzaju nijakiego.
Література:
1. Виноградов В. В. Русский язык / В. В. Виноградов. – М., 1972. – 616 с.
2. Гальперин И. Р. Текст как объект лингвистического исcледования / И. Р. Гальперин. – М. : Наука, 1981. – 139 с.
3. Лингвистический энциклопедический словарь. – М. : Советская энциклопедия, 1990. – 685 с.
4. Мацюсович Я. В. Морфологический строй современного польского литературного языка / Я. В. Мацюсович. –
Ч. 1. – Ленинград : ЛГУ, 1975. – 162 с.
5. Структурно-типологические исследования в области грамматики славянских языков. – М. : Наука, 1973. –
264 с.
6. Grek-Pabisowa I., Sudnik-Owczuk W. Kieszonkowy słownik rosyjsko-polski polsko-rosyjski / I. Grek-Pabisowa,
W. Sudnik-Owczuk. – W. : Wiedza Рowszechna, 2004. – 706 s.
7. Doroszewski W. Podstawy gramatyki polskiej / W. Doroszewski. – Cz. I. – Wyd. drugie. – Warszawa : PWN, 1963.
– 320 s.
8. Jadacka H., Markowski A. Nowy słownik poprawnej polszczyzny PWN / Red. naukowy Andrzej Markowski. –
Warszawa : PWN, 2002. – S. 1613-1786.
9. Markowski A. Język polski : Poradnik / A. Markowski. – Warszawa : WILGA, 2004. – 496 s.
10. Miodek J. Słowo jest w człowieku : Poradnik językowy / J. Miodek. – Wrocław : Wydawnictwo Dolnośląskie,
2007. – 326 s.
11. Nagórko A. Zarys gramatyki polskiej / A. Nagórko. – Warszawa : PWN, 2005. – 331 s.
12. Wróbel H. Gramatyka języka polskiego / H. Wróbel. – Kraków : Od Nowa, 2001. – 331 s.