Środowisko a zdrowie – program krajowy i priorytety europejskie

Mgr Joanna Pruchnicka
Środowisko a zdrowie – program krajowy i priorytety europejskie
Rozwój cywilizacyjny, szybka i gwałtowna industrializacja i urbanizacja, postęp techniczny i technologiczny
okazały się być nie tylko symbolami wzrostu jakości życia człowieka, ale zaczęły jednocześnie stanowić istotne dla niego
zagrożenie. Przemysł – przede wszystkim ciężki, niekontrolowana eksploatacja złóż, a przy tym brak planowania i polityki
ekologicznej spowodowały często nieodwracalne zmiany w środowisku naturalnym, zmiany, których skutki wpływają
negatywnie na zdrowie ludzi.
Szacuje się, że około 25–33% ogólnej liczby zachorowań powodowanych jest przez czynniki związane z
zanieczyszczeniem środowiska. Z danych zebranych przez Komisję Europejską wynika, że na świecie prawie 3 miliony ludzi
umiera przedwcześnie z powodu zanieczyszczenia powietrza, w Europie na astmę choruje co siódme dziecko, astma, alergie i
inne choroby układu oddechowego stanowią jeden z głównych powodów hospitalizowania, około 10 milionów
Europejczyków narażonych jest na oddziaływanie hałasu, którego poziom może powodować utratę słuchu, środowiskowe
ryzyko nowotworów płuc wywołanych narażeniem na działania dymu tytoniowego wzrasta o 20–30% u osób niepalących.
Środowiskowe zagrożenia dotyczą jednak nie tylko państw wysoko uprzemysłowionych, czy rozwijających się, ale także
państw mało rozwiniętych, gdzie przyczyną zaburzeń zdrowotnych nadal jest np. bakteriologiczne skażenie wody i żywności.
Zdrowie środowiskowe
Ostatnia dekada XX i początek XXI wieku przyniosły znaczące zmiany w podejściu do problematyki środowiska i
zdrowia w Europie. Racjonalizacja polityki ekonomicznej, szczególnie w Europie Środkowo–Wschodniej, obniżenie
produkcji bądź przekształcenie technologii produkcyjnej i przemysłowej na rzecz technologii przyjaznych środowisku
przyczyniły się do zmniejszenia poziomu skażenia, również na obszarach najbardziej zanieczyszczonych. Konieczna stała się
również racjonalizacja polityki zdrowotnej w odniesieniu do środowiska. Z inicjatywą – naukową i programową – wystąpiła
Światowa Organizacja Zdrowia (World Health Organization – WHO), której celem stało się nie tylko zbadanie i określenie
skutków zdrowotnych związanych z najistotniejszymi szkodliwymi czynnikami środowiska, ale także, a może przede
wszystkim, integracja działań państw europejskich na rzecz poprawy sytuacji w regionie. W 1989 roku podczas konferencji
ministrów zdrowia i ministrów środowiska we Frankfurcie przyjęty został pierwszy dokument określający priorytety zdrowia
środowiskowego w Europie – Kartę Zdrowia Środowiskowego.
Zdrowie środowiskowe – według definicji WHO – obejmuje te aspekty zdrowia (w tym jakość życia), które zależą
od chemicznych, fizycznych, biologicznych, społecznych i psychospołecznych czynników środowiska. Odnosi się do teorii i
praktyki oceny, naprawy, kontroli i zapobiegania w odniesieniu do tych czynników środowiska, które mogą wpływać
szkodliwie na zdrowie obecnego i przyszłych pokoleń. Dyscypliną naukową odnoszącą się do problematyki zdrowia
środowiskowego jest medycyna środowiskowa. Ta dziedzina nauk medycznych dotyczy zapobiegania, rozpoznawania i
leczenia zaburzeń zdrowotnych spowodowanych skażeniem środowiska.
Efektywne działanie na rzecz poprawy stanu zdrowia i środowiska musi odbywać się w ramach ścisłej współpracy
przede wszystkim resortów zdrowia i środowiska, ale również innych sektorów. Integracja i partnerstwo to motyw przewodni
podejmowanych przez WHO przedsięwzięć. Współpraca z krajowymi partnerami inicjatyw środowiskowo-zdrowotnych
(władz centralnych i lokalnych, sektorów zdrowia, środowiska i gospodarki, środowisk naukowych, organizacji
pozarządowych, mediów) przyświecała również idei stworzenia Krajowych Planów Działań na Rzecz Środowiska i Zdrowia
zaprezentowanej na Konferencji Ministerialnej w Helsinkach w 1994 roku. „Działanie w Partnerstwie” nabrało jeszcze
większego znaczenie pięć lat później, kiedy sygnatariusze londyńskiej konferencji ministrów zdrowia i środowiska∗
zobowiązali się do stworzenia skutecznego systemu integracji działań zmierzających do ograniczenia zanieczyszczenia
środowiska i wyeliminowania negatywnych skutków zdrowotnych.
W 2004 roku Światowa Organizacja Zdrowia przedstawiła raport dotyczący sytuacji zdrowia i środowiska w
Europie na początku XXI wieku. Wynika z niego, iż w ostatnich latach stężenia wielu zanieczyszczeń powietrza uległy
redukcji, głównie w zachodniej części kontynentu. Sytuacja poprawiła się przede wszystkim na obszarach wiejskich,
wskaźniki w miastach nadal są wysokie. Ocenia się, że w 115 miastach Unii Europejskiej narażenie na przynajmniej jedną z
substancji powodujących skażenie powietrza przekracza określone przez WHO normy. Zagrożenie powodowane jest przede
wszystkim przez pyły i ozon.
Z dostępnych danych dotyczących efektów zdrowotnych wywoływanych przez jakość powietrza w
pomieszczeniach wynika, że głównym źródłem zagrożenia jest dym tytoniowy. Oszacowano, iż w 15 krajach UE (przed 1
maja 2004) rocznie umierało około 20 tys. osób z powodu chorób układu krążenia i kolejne 1000 osób nie palących z
powodu raka płuc wywołanych działaniem dymu.
Problem na skalę europejską nadal stanowi transport. Według badań WHO zanieczyszczenie powietrza, którego
źródłem są środki transportu powodują od 40 tys. do 130 tys. zgonów rocznie. Równocześnie jest ono przyczyną schorzeń
układu oddechowego u dzieci i niemowląt. Około 127 tys. osób ginie rocznie w wypadkach samochodowych, 2,4 miliona
osób ponosi w nich obrażenia. W grupie wiekowej 15-29 lat jest to główna przyczyna zgonów.
W ostatnie dekadzie wzrosła liczna zachorowań związanych z żywnością, których przyczyną są przede wszystkim
Salmonella i Campylobacter. Problem stanowi również skażenie żywności substancjami chemicznymi. Poprawia się
natomiast jakość wody pitnej w regionie, choć nie wyklucza to śmiertelnych przypadków spowodowanych skażeniem wody
pitnej i braku odpowiednich warunków sanitarnych. Nadal notuje się około 18 tys. zgonów rocznie.
Autorzy raportu WHO o stanie zdrowia środowiskowego w Europie spodziewają się dalszych zmian
klimatycznych. W ostatnich latach na kontynencie doszło do nadmiernego ocieplenia. W latach 1976 – 1999 średnia dzienna
temperatura w miesiącach letnich rosła o ponad 0,3ºC w ciągu dekady.
W Polsce nie prowadzi się szacunkowej analizy oddziaływania środowiska na zdrowie na skalę krajową. Istnieją
jednak dane pozwalające określić stopień zagrożenia. 10-15% powierzchni kraju stanowią gęsto zaludnione tereny miejskoprzemysłowe charakteryzujące się dużym zanieczyszczeniem środowiska. Są to obszary, gdzie notowana jest wyższa
umieralność ogólna, zwiększona zachorowalność i umieralność na nowotwory, większa śmiertelność wśród niemowląt.
Wśród czynników zanieczyszczeń powietrza największy np. w aglomeracji katowickiej wpływ na zdrowie mają dwutlenek
siarki i pyły oraz wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne, polichlorodwufenyle, chrom i arsen.
Wciąż istotnym problemem jest środowiskowe narażenie na ołów występujący w powietrzu, glebie, żywności i
wodzie. Stanowi zagrożenie szczególnie dla zdrowia dzieci wpływając negatywnie na ich rozwój psychiczny i fizyczny.
Zmiany zdrowotne powodowane są w dużym stopniu także przez skażenie wody pitnej, w składzie której
wykrywane są chloropochodne węglowodorów alifatycznych, ołów, mangan, fluor. Konieczne jest rozwiązanie kwestii
składowisk odpadów, których lokalizacja, sposób gromadzenia i utylizacji tych odpadów często powodują przedostawanie
się substancji toksycznych do powietrza, wody i gleby.
Jednak ze względu brak kompleksowych danych obejmujących cały kraj trudne jest dokładne określenie wielkości
problemu. Obserwowane zmiany i symptomy – np. wpływu czynników środowiskowych na rozwój alergii – wymagają
podjęcia działań rozpoznawczych, by oszacować skutki zdrowotne dla mieszkańców Polski.
∗
Konferencja londyńska zakończyła się podpisaniem dwóch ważnych dokumentów stanowiących zobowiązanie państwsygnatariuszy do wdrożenia zmian w zakresie: Protokół „Woda i Zdrowie” – stworzenie skutecznego systemu
monitorowania zagrożeń zdrowia wynikających ze skażenia wody, systemu zabezpieczenia przed skażeniami wody
wykorzystywanej w celach rekreacyjnych i w rolnictwie oraz systemu reagowania w przypadku ubytków zdrowia
spowodowanych skażeniem wody; Protokół „Transport, Środowisko i Zdrowie” – wdrożenia prawa i działań mających na
celu włączenie zagadnień ochrony zdrowia i środowiska do polityki dotyczącej transportu i zagospodarowania
przestrzennego kraju.
Programy krajowe
Realizując zobowiązania konferencji ministerialnych w Polsce Krajowy Plan Działań na Rzecz Środowiska i
Zdrowia został opracowany w latach 1997–99. Określa on priorytetowe przedsięwzięcia konieczne dla poprawienia sytuacji
w zakresie zdrowia środowiskowego w kraju. Należą do nich:
-
kształtowanie i wdrażanie polityki państwa w dziedzinie zdrowia środowiskowego: strategia zrównoważonego
rozwoju, nowoczesny system prawny, integracja działań prowadzących do ograniczenia zanieczyszczenia
środowiska i zmniejszenia skutków zdrowotnych w ramach Programu Wieloletniego „Środowisko a Zdrowie”
(program przedstawiony w dalszej części referatu)
-
planowanie i zarządzanie w zdrowiu środowiskowym: bazy danych o narażeniu na szkodliwe czynniki środowiska
i ich skutkach, nowoczesne metody ocen środowiskowego ryzyka zdrowotnego, programy edukacji społecznej i
promocji zdrowia, kompleksowe programy edukacyjne w dziedzinie zdrowia środowiskowego, naukowe podstawy
działań dotyczących rozpoznawania, oceny, zmniejszenia i zapobiegania środowiskowym zagrożeniom zdrowia
-
zapobieganie i poprawa stanu środowiska: poprawa jakości zdrowotnej wody pitnej, redukcja emisji lub zmiana
profilu produkcji zakładów emitujących najbardziej szkodliwe dla zdrowia substancje, rozpoznanie i
przeciwdziałanie zagrożeniom zdrowotnym występującym w pomieszczeniach mieszkalnych, restrukturyzacja
produkcji rolniczej na glebach nadmiernie zanieczyszczonych, opracowanie i wdrażanie skutecznych programów
zmniejszania ilości wytwarzanych odpadów, ich utylizacji i neutralizacji odpadów niebezpiecznych
-
poprawa i zapobieganie środowiskowym zagrożeniom zdrowia związanym z oddziaływaniem czynników
środowiskowych takich, jak: pyły i gazy przemysłowe występujące w powietrzu atmosferycznym, ołów, hałas,
promieniowanie jonizujące i niejonizujące, czynniki alergizujące
-
sektorowe plany działań na rzecz środowiska i zdrowia
-
współpraca międzynarodowa w dziedzinie zdrowia środowiskowego.
Program wykonawczy Krajowego Planu Działań na Rzecz Środowiska i Zdrowia – Program Wieloletni
„Środowisko a Zdrowie” ustanowiony został na mocy Uchwały Nr 64/2001 przez Radę Ministrów w czerwcu 2001 roku jako
wspólne przedsięwzięcie trzech resortów: zdrowia, środowiska i nauki – i jako pierwszy w Polsce horyzontalny program
wieloresortowy. Koncepcja programu opracowana została przez Instytut Medycyny Pracy i Zdrowia Środowiskowego w
Sosnowcu we współpracy z Instytutem Ekologii Terenów Uprzemysłowionych w Katowicach, na podstawie zobowiązań
krajowych: Art. 68 Konstytucji RP, Cel 8 Narodowego Programu Zdrowia, jak i zaleceń międzynarodowych: konferencje
ministerialne i programy Światowej Organizacji Zdrowia oraz Komisji Europejskiej.
Celem przyświecającym autorom tej inicjatywy było stworzenie skutecznego systemu przeciwdziałania
środowiskowym zagrożeniom zdrowia poprzez integrację działań prowadzących do ograniczenia zanieczyszczenia
środowiska naturalnego i jednocześnie do eliminacji negatywnych skutków oddziaływania czynników środowiskowych na
zdrowie mieszkańców Polski.
Cel szczegółowe Programu obejmują:
1.
Stworzenie systemu rozpoznawania, kwantyfikacji i oceny środowiskowego ryzyka zdrowotnego dla określenia
priorytetów i oceny skuteczności działań na rzecz środowiska i zdrowia oraz informowania społeczeństwa
1.1. Opracowanie i wdrożenie kompleksowego systemu informacyjnego o środowisku i zdrowiu
1.2. Stworzenie
instrumentów
wspierających
środowiskowego ryzyka zdrowotnego
wdrażanie
systemu
rozpoznawania,
kwantyfikacji
i
oceny
2.
Stworzenie systemu programowania, wdrażania i oceny skuteczności działań na rzecz środowiska i zdrowia dla
potrzeb strategii zrównoważonego rozwoju∗
2.1. Programowanie i wdrażanie polityki administracji rządowej i samorządowej na rzecz środowiska i zdrowia
2.2. Stymulowanie i wdrażanie działań w odniesieniu do sektora środowiska
2.3. Stymulowanie i wdrażanie działań w sektorach gospodarczych
3.
Opracowanie i wdrożenie nowoczesnego systemu profilaktyki medycznej skutków zdrowotnych zanieczyszczenia
środowiska
3.1. Opracowanie i wdrożenie programów profilaktyki medycznej w zakresie skutków zdrowotnych wynikających z
narażenia na szkodliwe czynniki środowiska
3.2. Zorganizowanie kształcenia specjalistycznego w dziedzinie medycyny środowiskowej i zdrowia środowiskowego.
Realizacja założeń wytyczonych w Programie ze względów finansowych była ograniczona, lecz i w tym zakresie,
w jakim został wdrożony przyniósł szereg efektów mających istotne znaczenie społeczne i gospodarcze. Dzięki poprawie
stanu środowiska zmniejszeniu uległo również ryzyko zdrowotne związane z przebywaniem w zanieczyszczonym
środowisku. Doszło do znaczącej redukcji liczby osób nadmiernie narażonych na szkodliwe czynniki środowiskowe i
zapadających na schorzenia o podłożu środowiskowym. Przyczyniło się jednocześnie do zwiększenia ogólnego poczucia
bezpieczeństwa zdrowotnego i ekologicznego. Ta poprawa wynika nie tylko z samego faktu zmiany stanu środowiska, ale
także jest efektem podniesienia poziomu świadomości ekologicznej i zdrowotnej społeczeństwa, jego zaangażowania w
kreowanie zachowania przyjaznego zdrowiu i środowisku. To z kolei zdecydowało o zwiększeniu udziału społeczeństwa w
planowaniu i realizacji przedsięwzięć prozdrowotnych i proekologicznych.
Wśród efektów gospodarczych osiągniętych podczas realizacji Programu „Środowisko a Zdrowie” najistotniejsze
to: zwiększenie efektywności wykorzystania środków finansowych na przeciwdziałanie środowiskowym zagrożeniom
zdrowia, wzrost produktywności społeczeństwa dzięki poprawie jego kondycji fizycznej i psychicznej oraz zwiększenie
atrakcyjności kraju pod względem inwestycyjnym i turystycznym.
Polskie doświadczenia w realizacji polityki zdrowia i środowiska, a w szczególności Programu Wieloletniego
„Środowisko a Zdrowie” stały się podstawą do zacieśnienia współpracy pomiędzy naszym krajem a Komisją Europejską.
Program, którego koncepcja i cele są zbieżne z koncepcją i założeniami Europejskiej Strategii Zdrowia i Środowiska stanowił
punkt wyjścia dla zaproszenia Polski do czynnego uczestniczenia w przygotowaniach Strategii.
Europejska Strategia Zdrowia i Środowiska
Europejską Strategię Środowiska i Zdrowia ogłoszono w czerwcu 2003 roku. Jej główne cele to:
-
zmniejszenie obciążenia chorobami spowodowanymi przez czynniki środowiskowe
-
identyfikacja i zapobieganiem nowym środowiskowym zagrożeniom zdrowia
-
wzmocnienie kompetencji i potencjału Unii Europejskiej do wdrażania skutecznej polityki w dziedzinie środowiska
i zdrowia.
„Ponieważ wkraczamy na obszar, który zwykle jest domeną dwu odrębnych sektorów politycznych – środowiska o
zdrowia, musimy współpracować ponad tradycyjnymi podziałami. Odzwierciedleniem tego jest fakt, że Strategia Środowiska
i Zdrowia została zaproponowana wspólnie przez Komisarza UE ds. Zdrowia, Komisarza UE ds. Badań Naukowych oraz
przez Komisarza UE ds. Środowiska” – podkreśliła w swoim wystąpieniu otwierającym I Europejską Konferencję
∗
Strategia zrównoważonego rozwoju została przyjęta w 1992 roku podczas Konferencji Narodów Zjednoczonych
„Środowisko i Rozwój” w Rio de Janeiro
Regionalną nt. Zdrowia i Środowiska∗ w Warszawie w październiku 2003 roku ówczesna Pani Komisarz UE ds. Środowiska,
Margot Wallstrom. Wielosektorowość, z włączeniem działań politycznych i zintegrowane podejście do problemów
środowiska i zdrowia to podstawowe filary, na których opiera się inicjatywa KE. Szeroko rozumiana integracja odnosi się
również do budowania grona partnerów realizacji przedsięwzięcia wywodzących się z różnorodnych środowisk:
administracja rządowa, przedstawiciele przemysłu, instytucje naukowe, organizacje pozarządowe i międzynarodowe.
Zgodnie z założeniami działania na rzecz ochrony zdrowia ludzkiego wymagają współdziałania – połączenia (SCALE) –
pięciu kluczowych elementów:
Nauka
–
Science
– działania na rzecz środowiska i zdrowia muszą mieć podstawy naukowe
Dzieci
–
Children
– działania na rzecz środowiska i zdrowia dzieci są priorytetowe
Świadomość –
Awareness
– konieczne jest podnoszenie poziomu świadomości dla skuteczności działań
Legislacja –
Legislation
– działania muszą opierać się i wykorzystywać prawodawstwo
Ocena –
Evaluation
– działania muszą podlegać stałej ocenie i weryfikacji.
Polska szczególnie aktywnie włączyła się w opracowywanie trzech istotnych elementów Strategii proponując:
1.
w dziedzinie zintegrowanego monitoringu środowiska i zdrowia – ilościową ocenę środowiskowego ryzyka
zdrowotnego w oparciu o wyniki monitoringu środowiska, monitoring chorób zależnych od zanieczyszczenia
środowiska z ilościową oceną środowiskowych czynników ryzyka tych chorób, monitoring biologiczny narażenia
środowiskowego, skutków zdrowotnych narażeń środowiskowych i wrażliwości na działanie szkodliwych
czynników środowiska, wskaźniki zdrowia środowiskowego. Zintegrowany monitoring środowiska i zdrowia
powinien dostarczyć danych, które pozwolą na określenie wielkości środowiskowego obciążenia chorobami.
2.
w dziedzinie zintegrowanego przeciwdziałania środowiskowym zagrożeniom zdrowia – eliminację lub
ograniczenie narażenia ludności na działanie szkodliwych czynników środowiska poprzez wpływanie na poziom
emisji i imisji oraz poprzez kształtowanie zachowań ludności zmniejszających ryzyko narażenia, wczesne
wykrywanie nadmiernego narażenia i skutków zdrowotnych w badaniach populacyjnych w celu natychmiastowego
reagowania metodami interwencji środowiskowej i medycznej.
3.
w dziedzinie edukacji w zakresie zdrowia środowiskowego – wdrożenie kształcenia podyplomowego, specjalizacji
w dziedzinie zdrowia środowiskowego dla nie–lekarzy oraz w dziedzinie medycyny środowiskowej dla lekarzy,
szkoleń krótkoterminowych.
Pierwszy etap realizacji Strategii Zdrowia i Środowiska zaplanowano na lata 2004–2010. Program Wykonawczy na
ten okres koncentruje się na trzech priorytetowych grupach zagadnień:
∗
1.
Choroby i zaburzenia zdrowotne wywoływane przez zanieczyszczenie środowiska:
-
choroby układu oddechowego, astma i alergie u dzieci
-
zaburzenia układu nerwowego w okresie rozwoju
-
nowotwory wieku dziecięcego
2.
Monitoring zintegrowany:
-
dioksyny i policykliczne chlorowane dwufenyle
-
metale ciężkie
-
zaburzenia gospodarki hormonalnej
3.
Potrzeby badawcze:
-
biomonitoring
-
wskaźniki zdrowia środowiskowego
Konferencja zorganizowana przez Instytut Medycyny Pracy i Zdrowia Środowiskowego w imieniu Ministerstwa Zdrowia
oraz Komisję Europejską, Dyrektoriat ds. Środowiska, w Warszawie, 6–7 października 2003 roku, była konferencją
inaugurującą tzw. „10 dni zdrowia środowiskowego w Europie”, podczas których swoje prace nad koncepcją programu
wykonawczego Strategii rozpoczęły Techniczne Grupy Robocze.
-
badania naukowe.
Program Wykonawczy został przygotowany w oparciu o prace powołanych do tego celu Grupy Konsultacyjnej i
Technicznych Grup Roboczych.
Do członkostwa w Grupie Konsultacyjnej zaproszono ekspertów zdrowia i środowiska z krajów członkowskich
UE, przedstawicieli dyrektoriatów Komisji Europejskiej odpowiedzialnych za tę problematykę, agend i organizacji w ramach
Komisji (np. Europejska Agencja Środowiska, Europejska Agencja Żywności), organizacji międzynarodowych (Światowa
Organizacja Zdrowia), organizacji pozarządowych, środowisk naukowych, medycznych oraz przemysłu. Polskę
reprezentowali: ze strony Ministerstwa Zdrowia - przedstawiciel Instytutu Medycyny Pracy i Zdrowia Środowiskowego oraz
ze strony Ministerstwa Środowiska - Instytutu Ekologii Terenów Uprzemysłowionych. Zadaniem Grupy było koordynowanie
procesu wdrażania polityki zdrowia środowiskowego w UE, w tym analiza danych naukowych, wytyczenie działań w
zakresie zarządzania ryzykiem, ocena polityki zdrowia środowiskowego.
Techniczne Grupy Robocze – w pracach których uczestniczyło 9 przedstawicieli Polski – powołano z myślą o
kompleksowej ocenie stanu wiedzy dotyczącej oddziaływania wybranych czynników środowiskowych na zdrowie, chorób
przez nie wywoływanych, określenie obszarów, gdzie ta wiedza jest niedostateczna i niewystarczająca oraz opracowanie
propozycji rozwiązań i działań do realizacji do 2010 roku.
Program Wykonawczy ogłoszony został w czerwcu 2004 roku. Prezentuje 13 szczegółowych zadań skupionych w
trzech głównych grupach tematycznych:
Grupa 1. Usprawnienie łańcucha informacyjnego poprzez rozwinięcie systemu zintegrowanej informacji o
środowisku i zdrowiu w celu lepszego zrozumienia zależności pomiędzy źródłami zanieczyszczeń a skutkami zdrowotnymi,
a w szczególności opracowanie i wdrożenie wskaźników zdrowia środowiskowego, zintegrowanego monitoringu
środowiska, monitoringu biologicznego, identyfikacja różnych dróg narażenia.
Pierwszy etap realizacji Programu poświęcony jest ocenie i uzupełnieniu wiedzy na temat łańcucha przyczynowo–
skutkowego w zdrowiu środowiskowym, łańcucha, którego poszczególne ogniwa: źródło narażenia, szkodliwe czynniki
środowiskowe, różne drogi narażenia decydują o ryzyku zdrowotnym i skutkach zdrowotnych związanych z wpływem
środowiska. Dla podniesienia efektywności tego działania konieczna jest integracja działań obu obszarów–zdrowia i
środowiska, w tym wyników monitoringu zdrowia i monitoringu środowiska umożliwiających uzyskanie pełniejszego obrazu
powiązań pomiędzy stanem środowiska naturalnego a stanem zdrowia człowieka.
Grupa 2. Poprawa stanu wiedzy poprzez rozszerzenie badań naukowych w zakresie zdrowia i środowiska oraz
identyfikację nowych zagrożeń. Działania badawcze koncentrują się na problematyce dotyczącej czterech określonych w
dokumencie Strategii schorzeniach pochodzenia środowiskowego: choroby ukladu oddechowego, w tym astma i alergie,
zaburzenia neurologiczno–rozwojowe, nowotwory i zaburzenia funkcjonowania gospodarki hormonalnej. Przedmiotem pracy
jest również metodologia oceny ryzyka oraz system wczesnego rozpoznawania i reagowania na nowo pojawiające się
zagrożenia środowiskowo–zdrowotne np. zmiany klimatyczne.
Grupa 3. Poprawa polityki zdrowia środowiskowego i usprawnienie komunikacji społecznej w tym zakresie
poprzez podnoszenie świadomości, komunikowanie o ryzyku, edukację oraz poprzez analizę i odpowiednie dostosowanie
działań dotyczących ograniczania i redukcji ryzyka. Niezbędna jest identyfikacja i koordynacja prac już prowadzonych w
krajach członkowskich UE, co pozwoli na efektywne wykorzystanie informacji już zebranych do opracowania wspólnych
programów działań i nowelizacji polityki unijnej w zakresie zdrowia i środowiska dostosowując ją do istniejących potrzeb i
problemów.
Program Wykonawczy Europejskiej Strategii Zdrowia i Środowiska ogłoszony podczas IV Konferencji Ministrów
Środowiska i Ministrów Zdrowia w Budapeszcie, 23–25 czerwca 2004 roku w istotny sposób zaznaczył włączenie się
Komisji Europejskiej do działań Światowej Organizacji Zdrowia w zakresie zdrowia środowiskowego i oparcia się na jej
bogatym w tej dziedzinie doświadczeniu dla budowania skutecznej polityki zapobiegania, eliminacji, redukcji
środowiskowych zagrożeń zdrowia w Europie. Komisja Europejska uznała również za swój priorytet kierunek określony
przez WHO – zdrowie środowiskowe dzieci.
Zdrowie środowiskowe dzieci
Każda istota ludzka podatna jest na działanie czynników środowiskowych. Stopień zdrowotnej wrażliwości i
odporności jest zróżnicowany. Z tego zróżnicowania wyłaniają się grupy szczególnie wysokiego ryzyka, szczególnie
narażone na wpływ zanieczyszczenia środowiska naturalnego takie, jak ludzie żyjący w nędzy, kobiety, osoby w podeszłym
wieku oraz dzieci.
Każdego roku z powodu narażenia na czynniki środowiskowe umiera na świecie około 5 milionów dzieci wieku od
0 do 14 lat. To, jak obliczono, oznacza, iż średnio codziennie życie traci 13 tysięcy dzieci tylko w związku z życiem i
przebywaniem w zanieczyszczonym środowisku. Zagrożeniem najczęściej są: woda pitna, brak odpowiednich warunków
higieniczno–sanitarnych, skażenie powietrza oraz – najczęściej w krajach słabo rozwiniętych – malaria. Drugą grupę źródeł
narażenia tworzą czynniki najbardziej kojarzone z działaniem człowieka: bierne narażenie na dym tytoniowy, metale ciężkie
w środowisku, pestycydy, wypadki drogowe oraz globalne zmiany klimatyczne.
„Dzieci są bezbronne wobec ryzyka środowiskowego, a dorośli, zbyt często, nie słuchają głosu dzieci i działają z
myślą o wyłącznie swoich potrzebach. Ale musimy słuchać – nawołuje Dr Lee Jong–wook, Dyrektor Generalny Światowej
Organizacji Zdrowia – Teraz jest czas, abyśmy skoncentrowali swe wysiłki na walce ze środowiskowymi zagrożeniami dla
zdrowia dzieci i na pracy nad budowaniem lepszej przyszłości.” Poprawa warunków życia dzieci to przede wszystkim
poprawa stanu środowiska, w którym żyją.
Czynniki środowiskowe – chemiczne, fizyczne, biologiczne – zagrażają dzieciom we wszystkich miejscach ich
przebywania: tam gdzie mieszkają, bawią się i uczą, w domu, przedszkolu, szkole, na placu zabaw. Mogą oddziaływać
podczas jedzenia, spania, zabawy, a źródłem narażenia jest żywność, powietrze, woda, zwierzęta, przedmioty.
Narażenie i wrażliwość dzieci na szkodliwości środowiskowe jest zróżnicowana w poszczególnych etapach
rozwoju, a zaczyna się już w okresie prenatalnym. Szczególnie istotne dla prawidłowego kształtowania się systemu fizyczno–
psychicznego mają pierwsze lata życia, kiedy wrażliwość na działanie czynników zewnętrznych jest wysoka, dużo wyższa
niż u osób dorosłych. W porównaniu z dorosłymi dzieci piją więcej wody, spożywają większą ilość żywności i oddychając
przyjmują więcej powietrza w stosunku do wagi swego ciała, co powoduje, iż w większym stopniu narażone są na
wchłanianie substancji toksycznych do organizmu.
„W przyszłości dzieci osądzą nasze działania. Wyznacznikiem naszego sukcesu [działań w dziedzinie środowiska i
zdrowia] będzie lepsza, zdrowsza i bardziej bezpieczna przyszłość dla naszych dzieci” – powiedział Dr Marc Danzon,
Dyrektor Regionalny Europejskiego Biura WHO podczas IV Konferencji Ministrów Zdrowia i Ministrów Środowiska w
Budapeszcie, w czerwcu 2004, której tematem przewodnim była właśnie „Przyszłość dla naszych dzieci”.
Przyjmując i podpisując Deklarację Budapeszteńską oraz zainicjowany przez WHO dokument Europejskiego Planu
Działań na Rzecz Środowiska i Zdrowia Dzieci w Europie (Children’s Environment and Health Action Plan for Europe –
CEHAPE) kraje członkowskie WHO przyjęły na siebie zobowiązanie do realizacji następujących działań, których celem jest
zmniejszenie ryzyka zdrowotnego dzieci i młodzieży wywoływanego przez skażenie środowiska naturalnego:
Piorytet 1. bezpieczna woda i odpowiednie warunki sanitarne – zapobieganie i znaczące ograniczenie zachorowań
i zgonów powodowanych przez zaburzenia układu pokarmowego poprzez zapewnienie wszystkim dzieciom dostępu do
czystej wody i zalecanych warunków sanitarno–higienicznych.
Priorytet 2. ochrona przed uszkodzeniami/wypadkami i zapewnienie odpowiedniej aktywności fizycznej –
zapobieganie i znaczące ograniczenie konsekwencji zdrowotnych będących rezultatem wypadków i innych uszkodzeń;
zmniejszenie liczby zachorowań pojawiających się jako następstwo braku aktywności fizycznej.
Priorytet 3. czyste powietrze wewnętrzne i zwnętrzne – zapobieganie i ograniczenie liczby zaburzeń ze strony
układu oddechowego powodowanych przez zanieczyszczone powietrze wewnętrzne i zewnętrzne poprzez zapewnienie
dzieciom europejskim prawa do życia w środowisku o czystym powietrzu.
Priorytet 4. środowisko wolne od szkodliwych substancji chemicznych – ograniczenie ryzyka zachorowań
wywoływanych przez oddziaływanie niebezpiecznych substancji chemicznych (np. metale ciężkie), fizycznych (np. hałas) i
biologicznych.
Do 2007 roku kraje członkowskie opracują krajowe plany działań na rzecz środowiska i zdrowia dzieci (CEHAP),
będące odpowiednikiem Krajowych Planów Działań na Rzecz Środowiska i Zdrowia (NEHAP), których kluczowym
zadaniem jest stworzenie podstaw dla działań mających na celu ograniczenie lub eliminację ryzyka zdrowotnego oraz
poprawę jakości środowiska, w którym dzieci żyją, przebywają, bawią się i uczą. Cele te mogą być osiągnięte przy
zastosowaniu następujących środków:
-
ograniczenie dostępu pojazdów mechanicznych do stref, w których znajdują się szkoły, przedszkola
-
ustanowienie systemów monitorowania i alarmowania w sytuacja powstania smogu w miastach
-
całkowity zakaz palenia tytoniu w miejscach publicznych, a szczególnie w szkołach i ośrodkach zdrowotnych
-
wywóz odpadów płynnych z dala od szkół i obszarów rekreacyjnych
-
monitorowanie zawartości szkodliwych dla dzieci substancji chemicznych w wodzie i glebie
-
wprowadzenie legislacji regulującej problem paliwa i materiałów budowlanych zawierających ołów oraz substancji
chemicznych szkodliwych dla zdrowia, a wykorzystywanych do produkcji zabawek.
Przyjęcie koncepcji opracowania Planów Działań na Rzecz Zdrowia i Środowiska Dzieci w Europie ma
zagwarantować, iż problematyka zdrowia środowiskowego dzieci stanie się priorytetem polityki w zakresie zdrowia i
środowiska rządów państw europejskich – dla dobra dzieci i przyszłych pokoleń.
*****
Z przeprowadzonych na początku tej dekady analiz wynika, że aż 65% badanych oczekuje, iż działania związane z
ochroną środowiska przyniosą korzyści w pierwszej kolejności dla ich zdrowia. Świadomość związku pomiędzy stanem
zdrowia a stanem środowiska jest coraz większa. I coraz większe jest zainteresowanie działaniami zapobiegawczymi,
ograniczającymi ryzyko zdrowotne. Wzrost świadomości społeczeństwa dotyczącej zdrowia i środowiska oprócz korzyści
indywidualnych może przyczynić się również do kształtowania polityki państwa i jego priorytetów, promowania
pozytywnych zmian socjo-ekonomicznych i wzmocnienia norm społecznych uznających zdrowie za najwyższą wartość.
Materiały:
B. Gordon, R. Mackay, E. Rehfuess: Inheriting the World, The Atlas of Children’s Health and Environment, World Health
Organization, 2004
Charter on transport, environment and health, Third Ministerial Conference on Environment and Health, London 1999
Children’s Environment and Health Action Plan for Europe (CEHAPE), Fourth Ministerial Conference on Environment and
Health, Budapest, Hungary, 23-25 June 2004
Children’s health and environment: A review of evidence, ed. G. Tamburlini, O. V. Ehrenstein, R. Bertollini, World Health
Organization, European Environment Agency, Environmental issue report No 29, Copenhagen 2002
Declaration of Fourth Ministerial Conference on Environment and Health, Budapest, Hungary, 23-25 June 2004
Declaration of the Third Ministerial Conference and Environment and Health, London 1999
Europe’s environment: the third assessment, European Environment Agency, Environmental assessment report No 10,
Copenhagen 2003
Executive summaries of background documents, Working Paper, Fourth Ministerial Conference on Environment and Health,
Budapest, Hungary, 23-25 June 2004
Materiały szkoleniowe i konferencyjne Instytutu Medycyny Pracy i Zdrowia Środowiskowego
Medycyna Środowiskowa,Czasopismo Polskiego Towarszystwa Medycyny Środowiskowej,
Zdrowia Środowiskowego
Instytut Medycyny Pracy i
Program Wieloletni “Środowisko a Zdrowie”, Instytut Medycyny Pracy i Zdrowia Środowiskowego, Sosnowiec 2001
Protecting Children From Harmful Chemical Exposure, Central European Journal of Occupational and Environmental
Medicine, Volume 9, Special Issue, 2003
Protocol on Water and Health to the 1992 Convention on the Protection and Use of Transboundary Watercourses and
International Lakes adopted at the Third Ministerial Conference on Environment and Health, United Nations, World Health
Organization, London 1999
Środowiskowe zagrożenia zdrowia w Polsce – wybrane zagadnienia, Informator dla administracji rządowej i samorządowej,
Instytut Medycyny Pracy i Zdrowia Środowiskowego, Sosnowiec 2001