Ks. prof. UKSW, dr hab. Jan Bielecki UKSW, Warszawa

Ks. prof. UKSW, dr hab. Jan Bielecki
UKSW, Warszawa
INTEGRALNY ROZWÓJ OSOBOWY I JEGO UWARUNKOWANIA
Wszyscy zgodzimy się z tym, Ŝe jednym z nadrzędnych celów naszej
działalności jest wspomaganie i stymulowanie rozwoju osobowego jednostki
ludzkiej. Mamy równieŜ świadomość, Ŝe pełny rozwój, to rozwój integralny, na
który składa się rozwój: fizyczny, intelektualny, emocjonalny, społeczny, religijny,
moralny i duchowy. Rozwój integralny zaleŜy tak od czynników wewnętrznych jak i
zewnętrznych – otaczającego środowiska. Od wielu lat istnieje spór, które czynniki
są waŜniejsze i które głównie decydują o rozwoju osoby i jego osobowości: czynniki
dziedziczne czy środowiskowe. Pytanie o czynniki rozwoju, to pytanie o proces
rozwoju i o to, co wpływa na jego przebieg (por. Matczak, 2003, s. 29).
1. Kontrowersje wokół rozwoju osobowości
Zasadniczo ukształtowały się dwa stanowiska, wokół których skupiają się
przedstawiciele jednej lub drugiej opcji. Stanowisko pierwsze reprezentuje poglądy
autorów, którzy uwaŜają, Ŝe dziedziczność odgrywa istotną rolę, rolę dominującą w
rozwoju osobowym - w rozwoju osobowości jednostki. Według tych autorów rozwój
polega na stopniowym ujawnianiu się zaprogramowanych genetycznie właściwości
organizmu danej osoby. Zmiany zaś dokonują się w wyniku interakcji genów z
warunkami wewnętrznego środowiska organizmu. Poglądy te wywodzą się od
biologistycznych czy natywistycznych koncepcji rozwoju. Przedstawicielami tego
kierunku są m. in. G. S. Hall, A. Binet, Ch. Bühler (za: tamŜe, s. 29).
Drugie stanowisko przeciwne pierwszemu związane jest z empiryzmem
filozoficznym podkreślającym, Ŝe rozwój jest determinowany przez środowisko
społeczne, które jest polem doświadczenia dla jednostki. Przedstawicielem takiego
podejścia był J. Watson. Dziś powszechnie uwaŜa się, Ŝe proces rozwoju osoby
dokonuje
się
zarówno
pod wpływem czynników środowiskowych, jak i
genetycznych, czyli pod wpływem ich interakcji. Taki róŜny sposób patrzenia na
rozwój osoby sprawił, Ŝe powstało wiele teorii i koncepcji rozwoju osobowego.
Niektórzy autorzy podkreślają, Ŝe istotnym motorem rozwoju osobowego jest takŜe
własna aktywność jednostki (za: tamŜe, s. 47).
Wszystkie teorie osobowości mniej lub bardziej wyczerpująco próbują
odpowiedzieć na pytanie: w jakim stopniu ludzkie zachowanie jest determinowane
procesami wewnętrznymi czy doświadczeniem zewnętrznym. Determinantami
zewnętrznymi aktywności jednostki jest środowisko, a w nim wymagania stawiane
jednostce. Do istotnych czynników aktywności wewnętrznej zalicza się moŜliwości
jednostki, zainteresowania i potrzeby oraz preferencje wartości. RóŜne teorie
rozwoju osoby i osobowości róŜnią się pomiędzy sobą w zaleŜności od tego, jak
wielką rolę i wagę przypisuje się determinantom zewnętrznym lub wewnętrznym.
Na przykład Z. Freud twierdził, Ŝe jesteśmy pod kontrolą nieznanych sił
wewnętrznych. B.F. Skinner uwaŜał, Ŝe to nie osoba oddziałuje na świat, ale świat na
osobę. Osoba w ujęciu B.F. Skinnera - to bierna ofiara oddziaływania środowiska,
według koncepcji Z. Freuda postrzegana jest jako aktywna i odpowiedzialna za
swoje zachowanie i działanie. To odmienne akcentowanie czynników wewnętrznych
lub zewnętrznych sprawiło, Ŝe pojawiły się róŜne teorie rozwoju osoby i osobowości
(za: Pervin, 2002, s. 15-16).
2. Pojęcie rozwoju osobowego i osobowości
Jak rozumieć integralny rozwój osoby? Integralny rozwój osoby naleŜy
rozumieć jako harmonijny wszechstronny rozwój wszystkich wymiarów i
wszystkich obszarów osobowości: fizycznego, intelektualnego, emocjonalnego,
społecznego, religijnego, moralnego i duchowego z uszanowaniem indywidualności
kaŜdej osoby ludzkiej. Rozwój osobowy jest procesem stawania się osobą coraz
bardziej odpowiedzialną za siebie i za innych, myślącą, szanującą godność swoją i
innych, niezaleŜną w swoich sądach i przestrzegającą normy społeczne, Ŝyjącą w
dobrych relacjach z innymi ludźmi. Te wszystkie przymioty i cechy sprawiają, Ŝe
2
kaŜda jednostka jest osobą niepowtarzalną. Rozwój osobowy polega więc na,
samorealizacji – na spełnianiu się jednostki ludzkiej natury jako osoby. Natomiast
rozwój osobowości oznacza modyfikowanie, rozwijanie róŜnych elementów –
czynników składowych osobowości (Gałdowa, 1990, s. 15-18). Według H. Gasiula
(2006) rozwój osobowości jest warunkowany rozwojem osoby rozumianym jako
jakość spełniania się atrybutów mających swe źródło w naturze osobowej. Rozwój
ten przebiega według pewnych, wciąŜ odkrywanych zasad. Według H. Gasiula trzy
zasady wydają się być szczególnie waŜne i znaczące w rozwoju osobowym:
-
Przywiązania – dystansowania – indywiduacji;
-
Relacji pomiędzy perspektywą subiektywną a perspektywą obiektywną;
-
Od zewnątrz do wewnątrzoparcia (tamŜe, s. 389).
Atrybuty osobowe stanowią o cechach natury człowieka i dlatego one będą
swego rodzaju źródłem kreowania zachowań jednostkowych. Ich przejawami są
właśnie formy objawiające się na poziomie rejestrowanych zachowań jako motywy
związane z „ja”. Rozwój osoby polega więc na spełnianiu się atrybutów osobowych,
czyli wzrastaniu w rozumności, wolności, odpowiedzialności itd. (tamŜe, s. 384).
Wspomniany spór dotyczący wpływów dziedziczności i środowiska na
rozwój osoby i osobowości zaowocował pojawieniem się róŜnych teorii rozwoju
osobowości. Nie sposób omówić wszystkie te koncepcje, dlatego tylko je
zasygnalizuję, a skoncentruję się na koncepcji, która w moim przekonaniu najlepiej i
najpełniej ujmuje rozwój osobowy i osobowości, gdyŜ opiera się na personalistycznej
koncepcji osoby ludzkiej, doceniając osobę ludzką z jej atrybutami i prawami
wynikającymi z ludzkiej natury. Pragnę jednocześnie podkreślić, Ŝe nie neguję
znaczenia poszczególnych teorii rozwoju osobowości, gdyŜ kaŜda z nich wnosi
pewne pozytywne elementy, akcentując jedne czynniki bardziej, a drugie mniej.
Najbardziej znane w literaturze psychologicznej są następujące teorie rozwoju
osobowości:
-
koncepcje psychoanalityczne i neopsychoanalityczne. Przedstawiciele tego
nurtu to: Z. Freud (1996, 1997ab); C. Jung (1976, 1997ab): A. Adler (1986)
(psychoanaliza klasyczna), K. Horney (1976, 1999, 2001); E. Fromm (1977,
3
1978), H. Sullivan (1953) (psychoanaliza kulturowa) oraz E. Erikson (1997,
2002) (neopsychoanaliza);
-
koncepcje behawiorystyczne i neobehawiorystyczne. Przedstawiciele to: F.
Skinner i A. Bandura (1977);
-
koncepcje cech. Przedstawiciele tej koncepcji to: G.W. Allport (1968, 1988);
R. B. Cattell (1950, 1957); H. J. Eysenck (1971);
-
koncepcje poznawcze. Przedstawicielami są: G. Kelly (1955); J. Kozielecki (1977,
1986, 1997); W. Łukaszewski (1984), J. Reykowski (1980) oraz T. Mądrzycki
(1996).
-
koncepcja humanistyczna i egzystencjalno-personalistyczna.
3.
Humanistyczno-personalistyczna
koncepcja
rozwoju osobowego
i
osobowości
Psychologia humanistyczna ujmuje człowieka w sposób całościowy –
integracyjny.
Zakłada
jedność
obserwowalnych
zjawisk
zewnętrznych
i
nieobserwowalnych zjawisk wewnętrznych. Podkreśla, Ŝe rozwój osoby zaleŜy takŜe
od wewnętrznych czynników dynamicznych, a jednostka ma moŜliwość twórczego
rozwoju i samorealizacji. Głównymi przedstawicielami tej koncepcji byli: A. Maslow
(1986, 1990) i C. Rogers (2002ab). Psychologia egzystencjalna wyjaśnia osobowość
człowiek przy pomocy analizy fenomenologicznej. Przedstawiciele tej koncepcji (V.
Frankl (1978); Rollo May (1995), podkreślają, Ŝe jednostka jest wolna i
odpowiedzialna za swoje Ŝycie - „bycie w świecie” – za swoją drogę Ŝyciową. Ludzie
są jedynymi istotami w swoim rodzaju i nigdy nie powinni być traktowani jako
przedmioty. Koncepcja personalistyczna zakłada, Ŝe kaŜda osoba jest wolna w
swoich wyborach i ma moŜliwość przekraczania swoich granic. Istotną sprawą jest
oddziaływanie człowieka na człowieka. Taka interakcja niesie ze sobą korzyści w
sensie pobudzania i motywowania do rozwoju wszystkich atrybutów osoby. Tego
typu relacja osobowa zakłada szacunek dla wolności i godności osoby ludzkiej.
Oddziaływanie osoby na osobę motywuje i mobilizuje nie tylko do poznania siebie,
ale takŜe do realizacji potrzeb i wszechstronnego rozwoju swoich moŜliwości. W
4
procesie interakcji osoby są dla siebie nawzajem podmiotami wspierającymi rozwój
osoby, w wyniku czego kaŜda strona moŜe dąŜyć do samorealizacji. Dzięki interakcji
międzyosobowej następuje rozwój obejmujący wszystkie sfery człowieka, od sfery
fizycznej poprzez emocjonalną, społeczną, intelektualną, religijną, moralną, etyczną i
duchową. Rozwój ten polega na samourzeczywistnianiu – samospełnianiu się tzn. na
rozwoju aktywności i tkwiących w człowieku moŜliwości. Rozwój osobowości
polega więc na nabywaniu nowych bądź modyfikowaniu i eliminowaniu
dotychczasowych komponentów psychologicznych pod wpływem czynników
społeczno-kulturowych i wewnętrznych dyspozycji (Gasiul, 2006, s. 384-388 ).
Zasadniczym i podstawowym załoŜeniem rozwoju jest dąŜenie do bycia
indywidualną i specyficzną osobą integrującą wszystkie sfery w celu uzyskania
optymalnego dla siebie stopnia funkcjonowania i adaptacji do środowiska. Proces
ten powinien prowadzić do rozwoju dojrzałej i dobrze funkcjonującej osobowości,
która będzie otwarta na doświadczenie, świadoma swoich doznań płynących z
wewnątrz organizmu jak i z otoczenia, odpowiedzialna za siebie i innych, szanująca
godność swoją i innych ludzi, ciesząca się wolnością w podejmowaniu decyzji,
niebojąca się okazywać swoich uczuć i wzruszeń, kierująca się przesłankami
rozumowymi, a takŜe empatią zdolną do autentycznego dialogu i do współpracy z
innymi ludźmi. Aby proces rozwoju osoby doprowadził do uformowania dojrzałej i
dobrze funkcjonującej osobowości, powinien dokonywać się w odpowiednich
warunkach, które umoŜliwią pełen integralny rozwój osoby. Do najwaŜniejszych
naleŜy środowisko rodzinne, szkolne i rówieśnicze, które w sposób konstruktywny
będą motywować i aktywizować do rozwoju wszystkie sfery osobowości człowieka.
Rodzina jest podstawowym i najwaŜniejszym środowiskiem w procesie
rozwoju osoby. Jako wspólnota osób zjednoczonych miłością jest obszarem, w
którym dziecko moŜe harmonijnie i integralnie rozwijać się. Rodzice, którzy kochają
swoje dziecko zapewniają mu integralny rozwój osobowości. Oni najlepiej rozumieją
potrzeby dziecka i dlatego mogą stymulować i motywować jego aktywność poprzez
stawianie wymagań dostosowanych do jego moŜliwości rozwojowych (Matczak,
2003, s. 31-48). Dlatego rodzice są głównymi stymulatorami pobudzającymi do
wszechstronnego i integralnego rozwoju dziecka. Mówiąc o roli i wpływie
5
środowiska rodzinnego na jego rozwój osobowy, nie sposób pominąć w tym procesie
czynnika religijnego. Postawy rodziców, ich system wartości i przykład – wzór
postępowania i zachowania, a przede wszystkim szacunek dla drugiej osoby,
wzajemna miłość rodziców i pielęgnowanie wartości opartych na Ewangelii i
Dekalogu, ma dla rozwoju dziecka bardzo duŜe znaczenie i wpływa na prawidłowe
kształtowanie jego sumienia, które będzie drogowskazem w dalszym jego Ŝyciu i
podstawą relacji z innymi ludźmi.
Szkoła
jest
obok
rodziny
kolejnym,
bardzo
waŜnym
środowiskiem
oddziałującym na integralny rozwój osobowości dziecka. Szkoła zasadniczo spełnia
dwie funkcje: nauczania i wychowania. Obie te funkcje dotyczą wszechstronnego
rozwijania aktywności ucznia a szczególnie:
-
zdolności
samodzielnego
podejmowania
działań
z
poczuciem
odpowiedzialności za ich wynik;
-
zdolności inteligentnego wyboru celu działania i umiejętności kierowania
swym zachowaniem;
-
zdolności krytycznego oceniania siebie i innych;
-
zdolności do przystosowania się do nowej sytuacji problemowej;
-
zdolności wykorzystywania w sposób twórczy swych doświadczeń;
-
zdolności do współpracy i współŜycia z innymi osobami;
-
umiejętności realizacji własnych, a jednocześnie takŜe prospołecznych
celów (Gryniuk–Toruń, 2002, s. 4-8).
Szkoła powinna rozwijać zdolności i umiejętności twórcze i społeczne dziecka
oraz motywować do aktywności własnej w rozwijaniu swoich zainteresowań i
uzdolnień czyli motywować do samorealizacji – samospełniania się. Powinna
równieŜ
przyczyniać
się
do
kształtowania
kompetencji
osobistych,
interpersonalnych, komunikacyjnych i społecznych niezbędnych do Ŝycia w
społeczeństwie wielokulturowym.
W wieku szkolnym wzrasta wyraźnie wpływ grupy rówieśniczej na rozwój i
na wychowanie dziecka. Najbardziej ścisłe związki powstają w małych grupach
rówieśniczych i w paczkach, które tworzą się, zaleŜnie od wieku i celu, na róŜnych
zasadach. W młodszym wieku szkolnym tworzą się grupy przede wszystkim w celu
6
wspólnych zabaw i róŜnych zajęć. Natomiast w okresie dojrzewania grupy
rówieśnicze słuŜą wymianie poglądów i zwierzeń oraz róŜnym rozmowom i
dyskusjom. Podkreślić naleŜy równieŜ fakt, Ŝe grupa rówieśnicza pełni niezastąpioną
funkcję w procesie socjalizacji, gdyŜ zaspokaja te potrzeby społeczne, których nie są
w stanie zaspokoić ani rodzice ani wychowawcy.
Florian Znaniecki (1973, s. 27 - 220), podkreślając znaczenie grupy
rówieśniczej pisze, Ŝe pełnią one dwojaką funkcję: młodzieŜ wyraŜa w nich to, czego
się nauczyła uczestnicząc w Ŝyciu otoczenia dorosłych oraz przez udział w grupach
młodzieŜ rozwija samodzielnie dąŜenia i osiąga cele, których nie moŜe realizować w
innych formach aktywności przed osiągnięciem dojrzałości społecznej i uznaniem jej
pełnoprawnego uczestnictwa w Ŝyciu dorosłych. Grupy rówieśnicze stanowią więc
naturalną drogę procesu uspołecznienia dzieci i młodzieŜy, wchodzenia w
skomplikowany świat współŜycia i współdziałania społecznego.
***
Zamiarem i intencją tych refleksji było ukazanie integralnego rozwoju osoby
ludzkiej i jej uwarunkowań. Mam świadomość, Ŝe zagadnie rozwoju osoby ludzkiej
jest problemem, nad którym pochyla się wielu filozofów, psychologów i pedagogów,
analizując róŜne czynniki wpływające na integralny rozwój jednostki. W
przedstawionym rozwaŜaniu zostały zaledwie zasygnalizowane niektóre czynniki
warunkujące integralny rozwój osoby ludzkiej. Zaledwie zasygnalizowane zostały
równieŜ teorie rozwoju osobowego. Zupełnie świadomie nie przedstawiłem
zagroŜeń rozwoju osobowego. Trzeba jednak podkreślić, Ŝe wspomniane środowiska
rodzinne, szkolne czy rówieśnicze mogą takŜe wpływać destrukcyjnie na rozwój
osobowy dziecka. JednakŜe zagadnienie zagroŜeń rozwoju osobowego jest
obszernym tematem i problemem, któremu warto poświęcić odrębne analizy.
Bibliografia
Adler A. (1986). Sens Ŝycia. Warszawa. Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Allport G.W. (1968). The Person in Psychology. Boston: Beacon Press.
Allport G.W. (1988). Osobowość i religia. Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX.
Bandura A. (1977). Social Learning Theory. Englewood Cliffs: Prentice Hall.
7
Catell R.B. (1950). Personality: A Systematic, Theoretical and Factual Study. New York:
McGraw-Hill.
Catell R.B. (1957). Personality nad Motivation Structure and Measurement. Yonkers-onHudson: World Book.
Erikson E.H. (1997). Dzieciństwo i społeczeństwo. Poznań: Dom Wydawniczy REBIS.
Erikson E.H. (2002). Dopełniony cykl Ŝycia. Poznań: Dom Wydawniczy REBIS.
Eysenck H.J. (1971). Sens i nonsens w psychologii. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe
PWN.
Frankl V.E. (1978). Homo patiens. Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX.
Freud S. (1996). Charakter a erotyka. Warszawa: Wydawnictwo KR.
Freud S. (1997a). Pisma psychologiczne: Wydawnictwo R.
Freud S. (1997b). Poza zasadą przyjemności. Wyd. 3. Warszawa: Wydawnictwo
Naukowe PWN.
Fromm E. (1977). Zapomniany język. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.
Fromm E. (1978). Ucieczka od wolności. Warszawa: Czytelnik.
Gasiul H. (2006). Psychologia osobowości. Nurty, teorie, koncepcje. Warszawa:
Wydawnictwo Difin.
Gładowa A., Rozwój i kryteria dojrzałej osobowości, Przegląd Psychologiczny, (1990) nr
1, s. 13-27.
Gryniuk-Toruń I. (2002), Wspomaganie ucznia w rozwoju osobowym jako cel edukacji,
Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, Lublin-Poland, Vol. XV.
Horney K. (1976). Neurotyczna osobowość naszych czasów. Poznań: Dom Wydawniczy
REBIS.
Horney K. (1999). Neurotyczna osobowość naszych czasów. Wyd. 5. Poznań: Dom
Wydawniczy REBIS.
Horney K. (2001). Nerwica a rozwój człowieka. Trudna droga do samorealizacji. Poznań:
Dom Wydawniczy REBIS.
Jung C.G. (1976). Archetypy i symbole. Pisma wybrane. Warszawa: Czytelnik.
Jung C.G. (1997a). Podstawy psychologii analitycznej: wykłady tavistockie. Warszawa:
Wydawnictwo Wrota.
Jung C.G. (1997b). Typy psychologiczne. Warszawa. Wydawnictwo Wrota.
Kelly G.A. (1955). The Psychology of Personal Constructs. New York: Norton.
Kozielcki J. (1977). Psychologiczna teoria decyzji. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo
Naukowe.
Kozielecki J. (1986). Psychologiczna teoria samowiedzy. Wyd. 2. Warszawa: Państwowe
Wydawnictwo Naukowe.
8
Kozielecki J. (1997). Transgresja i kultura. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie
„śak”.
Łukaszewski W. (1984). Szanse rozwoju osobowości. Warszawa: KsiąŜka i Wiedza.
Matczak A.( 2003), Zarys psychologii rozwoju, Warszawa: Wydawnictwo Akademickie
„śak”.
Maslow A.H. (1986). W stronę psychologii istnienia. Warszawa: Instytut Wydawniczy
PAX.
Maslow A.H. (1990). Motywacja i osobowość. Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX.
May R. (1995). O istocie człowieka. Poznań: Dom Wydawniczy REBIS.
Mądrzycki T. (1996). Osobowość jako system tworzący i realizujący plany. Gdańsk:
Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Reykowski J., Kochańska G. (1980). Szkice z teorii osobowości. Warszawa: Wiedza
Powszechna.
Rogers C.R. (2002a). O stawaniu się osobą. Poznań: Dom Wydawniczy REBIS.
Rogers C.R. (2002b). Sposób bycia. Poznań: Dom Wydawniczy REBIS.
Sullivan H.S. (1953). The Interpersonal Theory of Psychiatry. New York: Norton.
Znaniecki F. (1973). Socjologia wychowania. Warszawa: PWN.
9