Internacjonalizacja przedsiÚbiorstw zbbranĝ high-tech

Internacjonalizacja przedsiÚbiorstw zbbranĝ high-tech

Problemy ZarzÈdzania, vol. 13, nr 4 (56): 68 – 81
ISSN 1644-9584, © Wydziaï ZarzÈdzania UW
DOI 10.7172/1644-9584.56.4
Internacjonalizacja przedsiÚbiorstw zb branĝ high-tech
Nadesïany: 08.07.15 | Zaakceptowany do druku: 14.09.15
Nelly Daszkiewicz*
Juĝ wb latach 80. XX wieku dostrzeĝono rosnÈcÈ grupÚ przedsiÚbiorstw dziaïajÈcych przede wszystkim
wbbranĝach wysokich technologii, które wchodziïy na rynki miÚdzynarodowe szybciej niĝ firmy funkcjonujÈce
wbbardziej tradycyjnych branĝach, abgïównym ěródïem ich przewagi konkurencyjnej byïa posiadana wiedza.
Zaobserwowano teĝ róĝnice wbmotywacji, celach, sposobach ibintensywnoĂci internacjonalizacji firm zbbranĝ
high-tech wb porównaniu zb przedsiÚbiorstwami dziaïajÈcymi wb branĝach tradycyjnych. ZapoczÈtkowane
wówczas badania wczesnej ib szybkiej internacjonalizacji przedsiÚbiorstw trwajÈ do dzisiaj. W ostatnich
latach, gïównie pod wpïywem zmian wb otoczeniu biznesu, obserwujemy ich bardzo dynamiczny rozwój.
Celem artykuïu jest przedstawienie procesu internacjonalizacji firm funkcjonujÈcych wb branĝach wysokich
technologii1. Artykuï ma charakter teoretyczny. Definiuje oraz przedstawia branĝe high-tech wedïug róĝnych
klasyfikacji oraz specyfikÚ przedsiÚbiorstw funkcjonujÈcych wb branĝach wysokich technologii. W artykule
opisano kluczowe teorie internacjonalizacji przedsiÚbiorstw, specyfikÚ internacjonalizacji firm zbbranĝ high-tech,
przede wszystkim ich wczesnÈ ibszybkÈ internacjonalizacjÚ, motywy ibuwarunkowania oraz wybrane modele
internacjonalizacji. W podsumowaniu artykuïu wskazano dalsze kierunki badañ.
Sïowa kluczowe: internacjonalizacja przedsiÚbiorstw, high-techs.
Internationalization of High-Tech Enterprises
Submitted: 08.07.15 | Accepted: 14.09.15
In the 1980s ab growing group of enterprises operating primarily in the high technology branches was
recognized. These firms entered the international markets faster than enterprises operating in more
traditional sectors. In addition, these firms gained ab competitive advantage resulting from knowledge
(knowledge-based competitive advantage). Moreover, significant differences in motivation, goals, methods,
and intensity of internationalization of high-tech firms as compared to those operating in traditional
sectors were observed. The study of early and rapid internationalization continues to this day. In recent
years, mainly due to changes in the business environment, we observe their dynamic development.
The aim of this article is to present the process of internationalization of firms operating in high-tech
industries. The article is theoretical. It defines high-tech industries according to different classifications
and describes their specifics. Then, after ab brief presentation of the key internationalization theories, it
describes the specifics of the internationalization of high-tech enterprises, especially their early and rapid
internationalization as well as the factors and selected models of internationalization of high-techs. In
the summary of the article, the future directions of research are pointed out.
Keywords: internationalization of enterprises, high-techs.
JEL: F23, D21
* Nelly Daszkiewicz – dr hab. prof. nadzw. PG, Politechnika Gdañska, Wydziaï ZarzÈdzania ibEkonomii,
Katedra Nauk Ekonomicznych.
Adres do korespondencji: Politechnika Gdañska, ul. Narutowicza 11/12, 80-233 Gdañsk; e-mail:
[email protected].
Internacjonalizacja przedsiÚbiorstw zb branĝ high-tech
1. Wprowadzenie
W niniejszym artykule internacjonalizacja jest definiowana szeroko jako
proces rosnÈcego zaangaĝowania przedsiÚbiorstwa wbmiÚdzynarodowe dziaïanie (Welch ib Loustarinan, 1988). Teorie umiÚdzynarodowienia przedsiÚbiorstw pojawiïy siÚ na przeïomie lat 50. ib 60. XX wieku ib rozwijaïy siÚ
poczÈtkowo wbnurcie teorii bezpoĂrednich inwestycji zagranicznych, co wynikaïo ze znaczenia korporacji transnarodowych (KTN) na rynkach miÚdzynarodowych wb tamtym czasie. W poïowie lat 70. XX wieku rozpoczÈï siÚ
rozwój teorii internacjonalizacji maïych ib Ărednich przedsiÚbiorstw (M¥P).
Najstarszym, dominujÈcym aĝ do poczÈtku lat 90. XX wieku paradygmatem
wbteorii internacjonalizacji przedsiÚbiorstw byïy modele etapowe, oparte na
zaïoĝeniu, ĝe firma rozpoczyna dziaïalnoĂÊ na rynku krajowym, ab nastÚpnie stopniowo rozszerza jÈ za granicÈ, przechodzÈc przez kilka/kilkanaĂcie
etapów.
W kolejnych latach zauwaĝono, iĝ nie wszystkie przedsiÚbiorstwa podÈĝajÈ
etapowÈ ĂcieĝkÈ internacjonalizacji. CzÚĂÊ zb nich rozpoczyna, ab nastÚpnie
rozwija dziaïalnoĂÊ na rynkach miÚdzynarodowych wkrótce po utworzeniu.
PrzedsiÚbiorstwa te poczÈtkowo odnajdywano przede wszystkim wbsektorach
high-tech ibpowiÈzanych zbhigh-tech, wĂród których wiele moĝna zaliczyÊ do
tzw. international new venture (INV) ibborn global. PrzedsiÚbiorstwa zbbranĝ
wysokich technologii cechuje na ogóï wysoki poziom innowacyjnoĂci ibnakïadów na badania ib rozwój (B+R), krótki cykl ĝycia produktu oraz szybki
proces dyfuzji innowacji. Ponadto oferujÈ one miejsca pracy dla pracowników
obwysokich kwalifikacjach ibwykazujÈ duĝÈ skïonnoĂÊ do internacjonalizacji
dziaïalnoĂci wb porównaniu zb przedsiÚbiorstwami zb branĝ tradycyjnych.
2. Definiowanie ib specyfika high-tech
W literaturze anglojÚzycznej przedsiÚbiorstwa funkcjonujÈce wbbranĝach
zaawansowanych technologii okreĂla siÚ jako high-tech lub high-technology.
Z kolei wbpolskich publikacjach znajdziemy takie okreĂlenia, jak np. przedsiÚbiorstwa zaawansowanych technologii, wysokich technologii, wysokiej
techniki, oparte na nowych technologiach. CzÚsto uĝywa siÚ teĝ bezpoĂrednio angielskiego terminu high-tech (Ratajczak-Mrozek, 2011). Równieĝ
wb niniejszym artykule terminy przedsiÚbiorstwa wysokich/zaawansowanych
technologii oraz high-technology, high-tech sÈ stosowane zamiennie.
W literaturze przedmiotu na ogóï istnieje zgodnoĂÊ co do roli ibznaczenia przedsiÚbiorstw dziaïajÈcych wb branĝach wysokich technologii wb rozwoju gospodarek. Powszechnie przypisuje im siÚ pewien zestaw cech, jak:
wysoki poziom innowacyjnoĂci, wysoki poziom nakïadów na badania ibrozwój
(B+R), krótki cykl ĝycia produktu oraz szybki proces dyfuzji innowacji,
wysokÈ dynamikÚ wzrostu, wysokie nakïady kapitaïowe, wysoki poziom
ryzyka inwestycyjnego, szybkie starzenie siÚ inwestycji, tworzenie miejsc
Problemy ZarzÈdzania vol. 13, nr 4 (56), 2015
69
Nelly Daszkiewicz
pracy dla pracowników obwysokich kwalifikacjach, duĝÈ skïonnoĂÊ do internacjonalizacji dziaïalnoĂci wbporównaniu zbprzedsiÚbiorstwami zbbranĝ tradycyjnych, ab takĝe podnoszenie poziomu konkurencyjnoĂci kraju/regionu
(Raczyk ib Dobrowolska-Kaniewska, 2009; Ratajczak-Mrozek, 2011).
Pomimo iĝ juĝ pod koniec lat 70. XX wieku podjÚto próbÚ usystematyzowania dziedzin zaawansowanych technologii (Skala 2014), do dzisiaj nie
wprowadzono jednolitej metodologii ich klasyfikacji (Wojnicka, Klimczak,
Wojnicka ib DÈbkowski, 2006; Ratajczak-Mrozek, 2011). PojÚcie high-tech
definiuje siÚ zazwyczaj poprzez nakïady na dziaïalnoĂÊ badawczo-rozwojowÈ
(B+R) wb stosunku do wartoĂci produkcji lub wartoĂci dodanej, ab mianem
wysokich technologii okreĂla siÚ te branĝe ibprodukty, które wbporównaniu
zbpozostaïymi produktami ibbranĝami majÈ wyĝszy udziaï wydatków na B+R
wb wartoĂci finalnej (Wojnicka ib in., 2006)2.
Pierwsza klasyfikacja zostaïa zaproponowana przez OECD wb 1980 r.
wbodniesieniu do handlu zagranicznego produktami high-tech. Poniewaĝ byïa
ona dostosowana przede wszystkim do gospodarki USA, to kolejna klasyfikacja zostaïa zmodyfikowana ib uwzglÚdniaïa juĝ dane zb kilkunastu wysoko
rozwiniÚtych krajów OECD. Klasyfikacja ta zostaïa oparta na kryterium
nakïadów na B+R (poziom wydatków na B+R wbwartoĂci sprzedaĝy firmy,
R&D intensity). W rezultacie wyodrÚbniono trzy klasy przemysïu wbzaleĝnoĂci
od zaawansowania poziomu technicznego, tj. wysokiego (high-technology),
Ăredniego (medium technology) ib niskiego (low technology) (OECD, 1984).
W kolejnych latach rozszerzono liczbÚ klas do czterech, tj. wysoka technika, Ărednio wysoka technika, Ărednio niska technika oraz niska technika.
RównoczeĂnie opracowano tzw. podejĂcie produktowe, które polega ona na
kwalifikowaniu firm jako high-tech na podstawie produkowanych przez nie
produktów, ab nie tylko przynaleĝnoĂci do sektora (Skala, 2014).
I tak, obecnie wedïug kryterium sektorowego do grupy high-tech naleĝÈ
te przedsiÚbiorstwa, które prowadzÈ gïównÈ dziaïalnoĂÊ wb ramach dwóch
dziaïów ib jednej podklasy europejskiej klasyfikacji NACE, co odpowiada
Polskiej Klasyfikacji DziaïalnoĂci (PKD). SÈ to: PKD 21: produkcja podstawowych substancji farmaceutycznych oraz leków ib pozostaïych wyrobów
farmaceutycznych, PKD 26: produkcja komputerów, wyrobów elektronicznych iboptycznych oraz PKD 30.3: produkcja statków powietrznych, statków
kosmicznych ib podobnych maszyn.
Z kolei wedïug kryterium produktowego wyróĝnia siÚ nastÚpujÈce grupy
produktów high-tech: 1) sprzÚt kosmiczny, 2)sprzÚt komputerowy, 3) elektronika-telekomunikacja, 4) farmaceutyki, 5) przyrzÈdy naukowe, 6) pojazdy
spalinowe, 7) maszyny elektryczne, 8) chemikalia, 9) maszyny nieelektryczne,
10) broñ ib amunicja.
Skala (2014) zwraca uwagÚ, iĝ zarówno kryterium sektorowe, jak ibproduktowe ma wady. I tak, zgodnie zb kryterium sektorowym niektóre firmy
deklarujÈce przynaleĝnoĂÊ do sektora high-tech nie produkujÈ jednak wyrobów speïniajÈcych kryteria wysokiej technologii. Z kolei kryterium produk70
DOI 10.7172/1644-9584.56.4
Internacjonalizacja przedsiÚbiorstw zb branĝ high-tech
towe spotyka siÚ zbproblemem dostÚpu do szczegóïowych danych obwszystkich produkowanych przez firmy produktach. StÈd teĝ przy wyodrÚbnianiu
firm high-tech stosuje siÚ zazwyczaj dodatkowe kryteria, np. liczbÚ patentów
pozyskanych przez firmÚ lub podpisanych umów licencyjnych wb obszarach
high-tech, poziom zatrudnienia pracowników wysoko kwalifikowanych pod
wzglÚdem naukowo-technicznym.
3. Teorie internacjonalizacji przedsiÚbiorstw
W literaturze internacjonalizacji przedsiÚbiorstw wielokrotnie dokonywano juĝ systematyki nurtów badawczych. Na ogóï autorzy sÈ zgodni co do
gïównych zaïoĝeñ klasyfikacji, natomiast istniejÈce róĝnice dotyczÈ przede
wszystkim niektórych podejĂÊ holistycznych czy zintegrowanych, które sÈ
oparte na wczeĂniejszych teoriach. Modele holistyczne mogÈ byÊ zatem
róĝnie klasyfikowane (Wach, 2012).
Wczesne teorie internacjonalizacji byïy rozwijane wbramach teorii handlu
zagranicznego ib koncentrowaïy siÚ na wyjaĂnieniu miÚdzynarodowych przepïywów dóbr ib usïug. Koncepcje umiÚdzynarodowienia dziaïalnoĂci gospodarczej rozpatrywano na ogóï na poziomie makroekonomicznym ib czÚsto
mezoekonomicznym, czyli branĝ ib sektorów (Gorynia ib Jankowska, 2007).
Do najstarszych teorii internacjonalizacji naleĝÈ teoria kosztów absolutnych
A. Smitha, teoria kosztów komparatywnych D. Ricarda oraz teoria obfitoĂci
zasobów Heckschera–Ohlina, która zostaïa póěniej rozbudowana wb dwóch
odrÚbnych grupach teorii – neoczynnikowych oraz neotechnologicznych
(Daszkiewicz, 2004; Wach, 2012; Daszkiewicz ib Wach, 2013). Wczesne teorie umiÚdzynarodowienia na poziomie mikroekonomicznym, czyli przedsiÚbiorstw rozwijaïy siÚ wbnurcie teorii bezpoĂrednich inwestycji zagranicznych
ib dotyczyïy przede wszystkim korporacji transnarodowych (KTN) ib ich ekspansji na zagraniczne rynki wb latach 70. XX w. Natomiast pierwsze teorie
internacjonalizacji maïych ibĂrednich przedsiÚbiorstw (MSP) powstaïy dopiero
wbpoïowie lat 70. XXbwieku ibpoczÈtkowo stanowiïy adaptacjÚ ogólnych teorii
internacjonalizacji. Najstarszym, lecz nadal waĝnym paradygmatem wbteorii
internacjonalizacji M¥P sÈ modele etapowe, które dominowaïy wbbadaniach
aĝ do poczÈtku lat 90. XX wieku. Mimo róĝnic pomiÚdzy poszczególnymi
modelami, abzwïaszcza róĝnic wbliczbie etapów, podejĂcie etapowe do internacjonalizacji przedsiÚbiorstwa zakïada, ĝe firma rozpoczyna dziaïalnoĂÊ na
rynku krajowym, ab nastÚpnie, po osiÈgniÚciu stabilizacji, stopniowo rozszerza swojÈ dziaïalnoĂÊ za granicÈ, przechodzÈc przy tym przez kilka/kilkanaĂcie etapów. W literaturze przedmiotu moĝna znaleěÊ kilkadziesiÈt modeli
etapowych, wĂród których za pionierski ib najbardziej znany uwaĝany jest
powszechnie model Uppsala (U-model) szwedzkich naukowców J. Johansona
ib J.-E. Vahlnego (Wach, 2012; Daszkiewicz ib Wach, 2013).
Kolejnym waĝnym nurtem wb obrÚbie teorii internacjonalizacji jest
podejĂcie zasobowe, nawiÈzujÈce bezpoĂrednio do koncepcji teorii rozwoju
Problemy ZarzÈdzania vol. 13, nr 4 (56), 2015
71
Nelly Daszkiewicz
przedsiÚbiorstwa E.T.b Penrose (1959) oraz koncepcji zasobowej przewagi
konkurencyjnej m.in. J.B.bBarneya (1991). W ostatnich latach roĂnie zainteresowanie podejĂciem RBV (resourse-based view), które zakïada, ĝe firma ma
zasoby ib kompetencje, przede wszystkim niematerialne, które determinujÈ
jej umiÚdzynarodowienie.
Do bardzo istotnych nurtów wbbadaniach umiÚdzynarodowienia przedsiÚbiorstw naleĝy perspektywa sieciowa (network approach). Internacjonalizacja
firmy rozpoczyna siÚ od jej zaangaĝowania wb sieÊ, poczÈtkowo przewaĝnie
krajowÈ, która czÚsto jest pomostem do innych sieci. Firma moĝe bowiem
wykorzystaÊ swoje miÚdzynarodowe kontakty do wejĂcia wb sieci wb innych
krajach (Johanson ibMattsson, 1987). Równieĝ wspomniany U-model, zostaï
zmodyfikowany po ponad 30 latach. Jego autorzy, J. Johanson ibJ.-E. Vahlne
(2009), zaadaptowali go do podejĂcia sieciowego.
Jednak U-model zostaï wielokrotnie skrytykowany jako niewyjaĂniajÈcy
internacjonalizacji przede wszystkim przedsiÚbiorstw high-tech ib powiÈzanych zb high-tech. W rezultacie pojawiïo siÚ nowe podejĂcie – przedsiÚbiorczoĂÊ miÚdzynarodowa (PM) (Wach ib Wehrmann, 2014) – oparte na
zaïoĝeniu, ĝe internacjonalizacja jest wynikiem indywidualnych cech przedsiÚbiorcy (Zahra, 2005; Busenitz ibBarney, 1997; Daszkiewicz, 2014a; 2015).
PM rozwija siÚ na pograniczu dwóch teorii – teorii przedsiÚbiorczoĂci ibteorii
biznesu miÚdzynarodowego – ibstopniowo staje siÚ dominujÈcym podejĂciem
wb teorii internacjonalizacji (Wach 2015a; 2015b).
Jednak zb uwagi na fakt, iĝ proces internacjonalizacji przedsiÚbiorstw
ma charakter wielopïaszczyznowy, opisujÈce go modele nie wyjaĂniajÈ go
wb peïni (Daszkiewicz, 2004; Wach, 2012). Dlatego teĝ podjÚto próby tworzenia modeli zintegrowanych czy holistycznych. Jednak, jak twierdzi Wach
(2012), sÈ to raczej modele protoholsityczne, gdyĝ pomimo uwzglÚdnienia
szerokiego spektrum czynników, nadal nie sÈ wb stanie ujÈÊ wielopïaszczyznowego procesu internacjonalizacji M¥P.
4. Wczesna ib szybka internacjonalizacja przedsiÚbiorstw
zb branĝ high-tech
Zjawisko przeskakiwania (leapfrogging) przez czÚĂÊ przedsiÚbiorstw
niektórych etapów internacjonalizacji zostaïo opisane juĝ na poczÈtku
latb 80.b XX wieku (Cannon ib Willis, 1981). W kolejnych latach zachowania
miÚdzynarodowe rosnÈcej liczby firm nie pozostawiaïy wÈtpliwoĂci, iĝ nie
wszystkie przedsiÚbiorstwa podÈĝajÈ etapowÈ ĂcieĝkÈ internacjonalizacji.
CzÚĂÊ zb nich rozpoczyna, ab nastÚpnie rozwija dziaïalnoĂÊ na rynkach miÚdzynarodowych wkrótce po utworzeniu. W literaturze przedmiotu moĝna
znaleěÊ wiele okreĂleñ tego typu firm m.in. born globals (GBs), international
new ventures (INVs), born internationals, innate exporters (urodzeni eksporterzy), high-technology start ups (firmy rozpoczynajÈce dziaïalnoĂÊ wbsektorze
wysokich technologii) czy global start-ups (Jarosiñski, 2013). PoczÈtkowo
72
DOI 10.7172/1644-9584.56.4
Internacjonalizacja przedsiÚbiorstw zb branĝ high-tech
przedsiÚbiorstwa wczeĂnie ib szybko umiÚdzynarodowione odnajdywano
przede wszystkim wbsektorach high-tech ibpowiÈzanych zbhigh-tech, które na
ogóï budujÈ swojÈ przewagÚ konkurencyjnÈ wboparciu obposiadanÈ wiedzÚ.
Póěniej wĂród born globals zaczÚïy pojawiaÊ siÚ równieĝ przedsiÚbiorstwa
funkcjonujÈce wb branĝach tradycyjnych (low-tech) (Duliniec, 2013).
Niektórzy autorzy analizujÈ zjawisko przedsiÚbiorstw wczeĂnie ib szybko
umiÚdzynarodowionych wb branĝach high-tech (choÊ nie ogranicza siÚ ono
do tych branĝ) ibwbtym znaczeniu posïugujÈ siÚ terminami: high technology
start-ups (Jolly, Alahuhta ib Jeannet, 1992), new technology-based/technology-based firms (Autio, Sapienza ibAlmeida, 1989; Knight ibCavusgil, 1996),
high-tech new ventures (Duliniec, 2011; Jarosiñski, 2013).
W 1994 r. McDougal ibOviatt wbswojej przeïomowej teorii miÚdzynarodowych nowych przedsiÚwziÚÊ (INV – International New Ventures) opisali
przedsiÚbiorstwa, które sÈ miÚdzynarodowe od chwili powstania (international from inception). Artykuï ten daï podstawy dla póěniejszego wyodrÚbnienia siÚ szkoïy przedsiÚbiorczoĂci miÚdzynarodowej3. Autorzy ci zdefiniowali
INV MSP jako „organizacje biznesowe, które od samego powstania starajÈ siÚ uzyskaÊ istotnÈ przewagÚ konkurencyjnÈ zb wykorzystania zasobów
ib sprzedaĝy wb wielu krajach” (Oviatt ib McDougal, 1994, s. 49). Koncepcja
INV dotyczy zwïaszcza sektorów high-tech ibpowiÈzanych zbhigh-tech, które
przeskakujÈ poszczególne etapy internacjonalizacji, jak to wyjaĂnia teoria
etapowa. Firmy te mogÈ bowiem kontrolowaÊ swoje zasoby, przede wszystkim unikatowÈ wiedzÚ, która tworzy wartoĂÊ wb wiÚcej niĝ jednym kraju
(Oviatt ib McDougal, 1994).
Badacze zwrócili teĝ uwagÚ, ĝe innowacyjnoĂÊ przedsiÚbiorstw naleĝÈcych
do grupy born globals pozostaje szczególnie waĝnym obszarem badawczym,
np. róĝne konfiguracje innowacji oferowanych przez BGs ib INVs (Knight
ib Cavusgil, 2004). Ponadto podkreĂlili znaczenie wiedzy ib innowacji wb procesie internacjonalizacji born globals. Procesy innowacyjne sÈ obecnie jednÈ
zb kluczowych determinant procesu internacjonalizacji przedsiÚbiorstwa
(Kosaïa, 2015). ZdolnoĂÊ BGs do internacjonalizacji zaleĝy od ich zdolnoĂci
do innowacyjnoĂci i, wb rezultacie, do tworzenia wiedzy, która zb kolei uïatwia wejĂcie na rynek zagraniczny ibfunkcjonowanie na rynku zagranicznym:
„silna innowacyjnoĂÊ zb natury BGs wspiera je wb rozwoju poszczególnych
obszarów wiedzy, co przyczynia siÚ do rozwoju zdolnoĂci organizacyjnych,
które wspierajÈ wczesnÈ internacjonalizacjÚ ib dziaïania na zróĝnicowanych
rynkach miÚdzynarodowych” (Knight ib Cavusgil, 2004, s. 135).
Wach (2015c) zwraca uwagÚ na obecny rozwój koncepcji orientacji
przedsiÚbiorczej adaptowanej do teorii internacjonalizacji jako koncepcja
miÚdzynarodowej orientacji przedsiÚbiorczej (MOP, international entrepreneurial orientation), która jest coraz czÚĂciej postrzegana jako kwintesencja
PM. MOP jest szczególnie przydatna wbwyjaĂnianiu fenomenu INVs ibBGs,
zwïaszcza wb trzech wymiarach: proaktywnoĂci, innowacyjnoĂci ib podejmowania ryzyka.
Problemy ZarzÈdzania vol. 13, nr 4 (56), 2015
73
Nelly Daszkiewicz
Naleĝy teĝ zwróciÊ szczególnÈ uwagÚ na kolejne cechy przypisane firmom
zbgrupy born global. Na ogóï oferujÈ one produkty obunikatowej technologii
i/lub doskonaïym projekcie lub unikatowy produkt/usïugÚ lub know-how,
systemy lub inne wysoko wyspecjalizowane kompetencje, wbtym nowe metody
produkcji (Gabrielsson ibKirpalani, 2004; Gabrielsson, Kirpalani, Dimitratos,
Solberg ib Zucchella, 2008).
Ich wyjÈtkowoĂÊ jest zakorzeniona wb wiedzy ib powiÈzanym zb niÈ procesie uczenia siÚ. Naukowcy podkreĂlajÈ, ĝe miÚdzynarodowe zachowania
born globals róĝniÈ siÚ znacznie od zachowañ tradycyjnej firmy. Tradycyjna
firma zazwyczaj pojmuje rynki zagraniczne jako miejsca, gdzie moĝe wykorzystaÊ wiedzÚ ibprzewagÚ konkurencyjnÈ, które zostaïy pozyskane najpierw
na rynku krajowym. Natomiast firma born global pojmuje rynki zagraniczne
jako miejsca, gdzie moĝna odkrywaÊ ib tworzyÊ nowÈ wiedzÚ (Gabrielsson
ib in., 2008).
5. Uwarunkowania ib motywy internacjonalizacji
przedsiÚbiorstw high-tech
W literaturze przedmiotu znajdziemy wiele klasyfikacji uwarunkowañ
ib motywów internacjonalizacji przedsiÚbiorstw (ïÈcznie okreĂlanych jako
czynniki internacjonalizacji, np. Belniak, 2015). Róĝnice te wynikajÈ zbprzyjÚtych kryteriów klasyfikacji. Wach (2012) zwraca uwagÚ na koniecznoĂÊ
rozróĝnienia pomiÚdzy motywami ab uwarunkowaniami internacjonalizacji. Czynniki (faktory, warunki, przyczyny) internacjonalizacji sÈ pojÚciem
najszerszym ib obejmujÈ motywy oraz uwarunkowania internacjonalizacji.
Motywy internacjonalizacji oznaczajÈ to, co skïania do jakiegoĂ dziaïania,
natomiast uwarunkowania internacjonalizacji dotyczÈ analizy otoczenia
ib potencjaïu przedsiÚbiorstwa. Uwarunkowania internacjonalizacji moĝna
dalej podzieliÊ na uwarunkowania zewnÚtrzne (tkwiÈce wb otoczeniu) oraz
uwarunkowania wewnÚtrzne (tkwiÈce wb przedsiÚbiorstwie).
Do najbardziej znanych klasyfikacji motywów internacjonalizacji naleĝy
propozycja Dunninga (1993), która opisuje motywy lokowania bezpoĂrednich
inwestycji zagranicznych (BIZ) przez korporacje transnarodowe. Gïówne
motywy internacjonalizacji BIZ to poszukiwanie zasobów (natural resource
seeking), poszukiwanie rynków (market seeking), poprawa efektywnoĂci (efficiency seeking) oraz pozyskiwanie strategicznych aktywów lub kompetencji
(strategic assets or capabilities seeking).
Z kolei Zedwitz ib Gassmann (2002) poszukiwali motywów jak najlepszej alokacji zasobów przez przedsiÚbiorstwa multinarodowe wb hiperkonkurencyjnym, globalnym otoczeniu. Naukowcy przeprowadzili badania 81
technologicznych (technology-intensive) przedsiÚbiorstw multinarodowych,
reprezentujÈcych 1024 lokalizacji dziaïañ wb obszarze B+R. Na podstawie
uzyskanych wyników zaproponowali model, który identyfikuje dwie gïówne
siïy internacjonalizacji wbdziaïalnoĂci badawczo-rozwojowej przedsiÚbiorstw
74
DOI 10.7172/1644-9584.56.4
Internacjonalizacja przedsiÚbiorstw zb branĝ high-tech
– dostÚp do lokalnych rynków oraz dostÚp do lokalnej nauki ibtechnologii.
Po przeanalizowaniu gïównych strategii internacjonalizacji badañ ibrozwoju
zidentyfikowali cztery archetypiczne formy miÚdzynarodowych organizacji
B+R (rysunek 1):
1. DziaïalnoĂÊ B+R prowadzona jest na rynku krajowym, rozwój firmy
bazuje równieĝ na rynku krajowym (national treasure).
2. DziaïalnoĂÊ B+R podlega umiÚdzynarodowieniu, natomiast rozwój firmy
bazuje na rynku krajowym (technology-driven).
3. DziaïalnoĂÊ B+R prowadzona jest wbkraju, natomiast rozwój firmy bazuje
na rynkach miÚdzynarodowych (market-driven).
4. DziaïalnoĂÊ B+R podlega umiÚdzynarodowieniu, jak ib rozwój firmy
bazuje na rynkach miÚdzynarodowych (global research & development).
Rozproszony
Wspieranie rozwoju
lokalnego
Market-Driven
Global
4
ROZWÓJ
Klienci
i standardy
Krajowy
National
Treasure
Krajowe
Rozwój możliwości
biznesowych
2
3
1
Dostęp do
lokalnej nauki
Technology-Driven
BADANIA
Rozproszone
Rys. 1: Rynkowe versus technologiczne czynniki internacjonalizacji B+R. ½ródïo: M. von
Zedtwitz ibO. Gassmann. (2002). Market versus technology drive in R&D internationalization:
Four different patterns of managing research and development. Research Policy, 31, s. 38.
Najbardziej ogólnym ibbardzo popularnym ujÚciem opracowanym przez
OECD (1997a; 1997b) jest podziaï motywów wpïywajÈcych na decyzjÚ przedsiÚbiorstwa (równieĝ M¥P) obumiÚdzynarodowieniu na „wypychajÈce” (push
factors), tj. niekorzystne warunki funkcjonowania na rynku krajowym, oraz
motywy „przyciÈgajÈce” (pull factors), np. pojawienie siÚ okazji na rynkach
zagranicznych, ab takĝe czynnik szans (chance factor), kiedy przedsiÚbiorca
dostrzega wïaĂciwe warunki na rynkach zagranicznych, czyli wykorzystuje
nadarzajÈce siÚ przypadkowe okazje, oraz czynnik przedsiÚbiorczy (entrepreneurial factor), kiedy przedsiÚbiorca dÈĝy do wzrostu. Czynnik ten uwaĝany
jest za pierwotny, bez którego istnienia dziaïanie któregokolwiek zb pozostaïych nie byïoby moĝliwe (Daszkiewicz, 2004; 2014b; Daszkiewicz ibWach,
2014). W podobny sposób problem postrzega Hollensen (2011), który
wyróĝnia motywy proaktywne, np. moĝliwoĂci osiÈgniÚcia zysku oraz wzrostu przedsiÚbiorstwa czy posiadanie unikatowych przewag technologicznych
Problemy ZarzÈdzania vol. 13, nr 4 (56), 2015
75
Nelly Daszkiewicz
ibwiedzy obrynku. Natomiast do motywów tzw. reaktywnych umiÚdzynarodowienia autor ten zalicza na przykïad presjÚ konkurencji, nadprodukcjÚ, zbyt
maïe rozmiary rynku krajowego, geograficznÈ bliskoĂÊ rynku zagranicznego
lub maïy dystans psychiczny.
W literaturze przedmiotu moĝna teĝ znaleěÊ róĝne klasyfikacje motywów
ibuwarunkowañ (czynników) internacjonalizacji oraz modele internacjonalizacji przedsiÚbiorstw born global, wĂród których, jak juĝ wiadomo, znajduje
siÚ wiele high-techs.
I tak, Gabrielsson ibin. (2008) wymienili czynniki wpïywajÈce bezpoĂrednio na powstanie born global. SÈ to: innowacje, zasoby finansowe, strategia
produktu, istnienie sieci powiÈzañ miÚdzynarodowych, odpowiednia strategia
rynkowa, umiejÚtnoĂÊ uczenia siÚ organizacji oraz wykorzystywanie odpowiednich okazji rynkowych. Przy czym kluczowym czynnikiem sÈ osobowoĂÊ
ib kompetencje zaïoĝyciela, jego zaangaĝowanie ib wizja globalnego rozwoju
juĝ od chwili powstania przedsiÚbiorstwa.
Z kolei Autio, Sapienza ibAlmeida (2000) zaobserwowali, ĝe wczeĂniejsza internacjonalizacja ib wiÚksza intensywnoĂÊ wiedzy (greater knowledge
intensity) sÈ zwiÈzane zb szybszym wzrostem miÚdzynarodowym. Dotyczy to
równieĝ tych firm, które imitujÈ technologie.
InternacjonalizacjÚ przedsiÚbiorstw born global opisuje model Rialpa,
Rialpa ib Knighta oparty na zasobach (2005). Za kluczowe czynniki internacjonalizacji uznane zostaïy zasoby materialne ib kapitaïowe, zdolnoĂci
miÚdzynarodowe, wyróĝniajÈce firmÚ cechy strategiczne ibczynniki Ărodowiskowe. Naleĝy podkreĂliÊ, iĝ autorzy skupili siÚ na niematerialnych zasobach
firmy, które determinujÈ strategie wczesnej ib szybkiej internacjonalizacji.
O miÚdzynarodowych moĝliwoĂciach firmy decydujÈ przede wszystkim jej
niematerialne (tacit) zasoby, czyli kapitaï strukturalny (kapitaï technologicznyb +b kapitaï organizacyjny + kapitaï relacyjny) ib kapitaï ludzki. Autorzy opisujÈ równieĝ znaczenie czynników zewnÚtrznych, jak charakterystyka
branĝy (high/low tech, produkcja/usïugi), kontekst geograficzny czy istniejÈce
sieci (Duliniec, 2013; Kowalik ib Baranowska-Prokop, 2013).
Z kolei fiñscy autorzy (Mainela, Pernu ib Puhakka, 2011) opracowali
model do badania przedsiÚbiorstw zb branĝ wysokiej technologii. Badania
byïy prowadzone zbperspektywy przedsiÚbiorczoĂci miÚdzynarodowej (PM),
która ïÈczy obszary internacjonalizacji, moĝliwoĂci rozwoju przedsiÚbiorcy
ib rozwoju innowacji wb przedsiÚbiorstwach high-tech. W przedstawionym
modelu na internacjonalizacjÚ International New Ventures (INV) wpïywa
zespóï trzech wspóïzaleĝnych procesów tworzÈcych przesïanki dla wejĂcia
nowego PWU na rynek. SÈ to (rysunek 2):
1. Proces skoncentrowany na umiÚdzynarodowieniu (internationalizationcentered process), skïadajÈcy siÚ ze zdarzeñ ibdziaïañ zwiÈzanych zbwchodzeniem na rynki miÚdzynarodowe, które rozwijajÈ doĂwiadczenie miÚdzynarodowe oraz wiedzÚ miÚdzynarodowÈ firmy. Wiedza ta wyraĝa siÚ
wb zaangaĝowaniu firmy wb miÚdzynarodowe dziaïania biznesowe.
76
DOI 10.7172/1644-9584.56.4
Internacjonalizacja przedsiÚbiorstw zb branĝ high-tech
2. Proces skoncentrowany na technologii (technology-centered process),
skïadajÈcy siÚ ze zdarzeñ zwiÈzanych zb technologicznymi podstawami
tworzenia szans rynkowych, przed wszystkim poprzez innowacyjne rozwiÈzania technologiczne, np. stworzenie prototypu nowego produktu.
3. Proces skoncentrowany na okazjach biznesowych (business opportunitycentered process), obejmujÈcy poszukiwanie informacji na temat luk rynkowych oraz tworzenie strategicznych koncepcji biznesowych.
Proces skoncentrowany
na umiędzynarodowieniu
osadzony w sieci przedsiębiorstw
Wiedza
Zaangażowanie
Doświadczenie
Proces skoncentrowany
na okazjach biznesowych
osadzony w sieci społecznej
Poszukiwanie informacji
Myślenie strategiczne
Dialog społeczny
Rozwój
INV
Proces skoncentrowany
na technologii
osadzony w sieci technologicznej
Kształtowanie
nowego produktu
Innowacja
Rys. 2. Trzy procesy wbrozwoju International New Venture (INV). ½ródïo: T. Mainela, E.bPernu
ibV. Puhakka. (2011). The development of abhigh-tech international new venture as abprocess
of acting. A study of the lifespan of ab venture in software business. Journal of Small
Business and Enterprise Development, 18 (3), s. 436.
6. Podsumowanie
Cavusgil ib Knight (2015) zwrócili uwagÚ, iĝ od 2004 r., czyli od czasu,
kiedy ukazaï siÚ ich nagrodzony artykuï dekady, zaszïo wiele zmian wbotoczeniu biznesu, przede wszystkim wzrosïa liczba mïodych, przedsiÚbiorczych
firm dziaïajÈcych na obcych rynkach. O ile zatem wczesna internacjonalizacja byïa nowym tematem dwie dekady temu, obecnie firmy born global
wystÚpujÈ obficie wb wielu krajach.
Ponadto Cavusgil ibKnight (2015) zwrócili uwagÚ na znaczenie przedsiÚbiorczoĂci miÚdzynarodowej (PM) wbbadaniach born globals, które wykazujÈ
wysoki stopieñ miÚdzynarodowej orientacji przedsiÚbiorczej, zbuwagi na fakt
posiadania przede wszystkim niematerialnych zasobów ibzdolnoĂci. Ponadto
badacze podkreĂlajÈ znaczenie wiedzy ibinnowacji wbprocesie internacjonaliProblemy ZarzÈdzania vol. 13, nr 4 (56), 2015
77
Nelly Daszkiewicz
zacji. ZdolnoĂÊ przedsiÚbiorstw do internacjonalizacji zaleĝy od ich zdolnoĂci
do innowacyjnoĂci ibwbrezultacie do tworzenia wiedzy, która zbkolei uïatwia
wejĂcie ib funkcjonowanie na rynku zagranicznym.
Coviello (2015) zwróciïa uwagÚ na problem pominiÚty przez Knighta
ibCavusgila (2004), abmianowicie na rolÚ przedsiÚbiorcy wbprzedsiÚbiorczej
internacjonalizacji. To od przedsiÚbiorcy zaleĝy orientacja firmy, realizowane
strategie ib moĝliwoĂci oraz to, czy firma jest nowym miÚdzynarodowym
przedsiÚwziÚciem (new international venture). Autorka zwraca uwagÚ na
rozwój badañ zb zakresu przedsiÚbiorczoĂci miÚdzynarodowej na poziomie
przedsiÚbiorcy, dotyczÈcych wpïywu wiedzy technicznej versus wiedzy miÚdzynarodowej oraz znaczenia wiedzy powracajÈcej zb zagranicy wb procesie
internacjonalizacji. Z kolei Wach (2015c) zwraca uwagÚ na znaczenie podejĂcia do INV ibBG zbperspektywy miÚdzynarodowej orientacji przedsiÚbiorczej, zwïaszcza wb aspekcie przedsiÚbiorczoĂci technologicznej ib innowacyjnych przedsiÚwziÚÊ miÚdzynarodowych.
Dalsze badania, oprócz roli innowacji ibprzedsiÚbiorcy wbprocesie internacjonalizacji, mogÈ skupiaÊ siÚ na róĝnicach wbprocesie internacjonalizacji
pomiÚdzy poszczególnymi grupami firm naleĝÈcych do born global. Róĝnice wbĂcieĝkach internacjonalizacji pomiÚdzy firmami zbbranĝ tradycyjnych
ib high-tech stanowiÈ szczególnie interesujÈcy obszar badañ.
Przypisy
1
Artykuï powstaï wbramach projektu badawczego OPUS 6 pt. „Wzorce internacjonalizacji maïych ibĂrednich przedsiÚbiorstw dziaïajÈcych wbbranĝach high-tech” finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki (nr umowy 2013/11/B/HS4/02135) wblatach
2014–2017.
2
Obecnie do wysokich technologii naleĝÈ dziedziny obintensywnoĂci dziaïalnoĂci B+R
powyĝej 7%, do sektora Ăredniowysokich technologii dziedziny obintensywnoĂci B+R
pomiÚdzy 2,5 ab7%, do sektora Ărednio niskich technologii dziedziny obintensywnoĂci
B+R 1–2,5%, natomiast do sektora niskich technologii (low technology) dziedziny
ob intensywnoĂci B+R poniĝej 1% (OECD, 2010).
3
Zostaï on ponownie opublikowany wb 2005 r. jako artykuï dekady 1994–2004, otrzymujÈc tytuï 2004 Decade Award Winning Article – zob. Oviatt ib McDougall, 2005.
Biblografia
Autio, E., Sapienza, H.J. ib Almeida, J.G. (2000). Effects of age at entry, knowledge
intensity, and imitability on international growth. Academy of Management Journal,
43 (5), 909–924, http://dx.doi.org/10.2307/1556419.
Barney, J.B. (1991). Firm resources and sustained competitive advantage. Journal of
Management, 17 (1), 99–120, http://dx.doi.org/10.1177/014920639101700108.
Belniak, M. (2015). Factors Stimulating Internationalisation Of Firms: An attempted
holistic synthesis. Entrepreneurial Business and Economics Review, 3 (2), 125–140.
Busenitz, L.W. ib Barney, J.B. (1997). Differences between entrepreneurs and managers
in large organizations: Biases and heuristics in strategic decision-making. Journal of
Business Venturing, 12 (1), 9–30, http://dx.doi.org/1016/S0883-9026(96)00003-1.
78
DOI 10.7172/1644-9584.56.4
Internacjonalizacja przedsiÚbiorstw zb branĝ high-tech
Cannon, T. ibWillis, M. (1981). The smaller firm in international trade. European Small
Business Journal, 1 (3).
Cavusgil, S.T. ib Knight, G. (2003). The born global firm: An entrepreneurial and capabilities perspective on early and rapid internationalization. Journal of International
Business Studies, 34, 586–599, http://dx.doi.org/10.1057/jibs.2014.62.
Coviello, N. (2015), Re-thinking research on born globals. Journal of International Business Studies, 46 (1), 17–26, http://dx.doi.org/10.1057/jibs.2014.59.
Daszkiewicz, N. (2004). Internacjonalizacja maïych ib Ărednich przedsiÚbiorstw we wspóïczesnej gospodarce. Gdañsk: Scientific Publishing Group.
Daszkiewicz, N. (2014a). PrzedsiÚbiorczoĂÊ miÚdzynarodowa jako nowy obszar badañ
wb teorii internacjonalizacji. W: A. Budnikowski ib A. Kuěnar (red.), Nowe procesy
wb gospodarce Ăwiatowej: wnioski dla Polski (s. 207–219). Warszawa: Oficyna Wydawnicza Szkoïy Gïównej Handlowej.
Daszkiewicz, N. (2014b). Internacjonalizacja polskich przedsiÚbiorstw rodzinnych zbperspektywy przedsiÚbiorczoĂci miÚdzynarodowej. PrzedsiÚbiorczoĂÊ ibZarzÈdzanie, XVb(7),
243–251.
Daszkiewicz, N. (2015). Internationalisation of born globals from the theoretical
perspective. Problemy ZarzÈdzania, 13 (1), 70–81, http://dx.doi.org/10.7172/16449584.51.6.
Daszkiewicz, N. ibWach, K. (2013). Maïe ibĂrednie przedsiÚbiorstwa na rynkach miÚdzynarodowych. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego wb Krakowie.
Daszkiewicz, N. ib Wach, K. (2015). Motives for going international and entry modes of
family firms in Poland. Journal of Intercultural Management, 6 (2), 5–18.
Duliniec, E. (2011). Koncepcje przedsiÚbiorstw wczeĂnie umiÚdzynarodowionych. Rozwaĝania terminologiczne. Gospodarka Narodowa, (1–2).
Duliniec, E. (2013). UjÚcie teoretyczne wczesnej ibszybkiej internacjonalizacji. Gospodarka
Narodowa, (1-2), 31–51.
Dunning, J.H. (1993). Trade, location of economic activity and the multinational enterprise: ab search for an eclectic approach. The Theory of Transnational Corporations,
1, 183–218.
Gabrielsson, M. ib Kirpalani, V.H.M. (2004). Born globals: How to reach new business
space rapidly. International Business Review, 13 (5), 555–571, http://dx.doi.org/10.1016/j.
ibusrev.2004.03.005.
Gabrielsson, M., Kirpalani, V.H.M., Dimitratos, P., Solberg, C.A. ibZucchella, A. (2008).
Born globals: Propositions to help advance the theory. International Business Review,
17 (4), 385–401, http://dx.doi.org/10.1016/j.ibusrev.2008.02.015.
Gorynia, M. ib Jankowska, B. (2007). Teorie internacjonalizacji. Gospodarka Narodowa,
(10), 21–44.
Hollensen, S. (2011), Global Marketing. New York: Pearson Prentice Hall.
Jarosiñski, M. (2013). Procesy ib modele internacjonalizacji polskich przedsiÚbiorstw. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Szkoïy Gïównej Handlowej.
Johanson, J. ibMattsson, L.-G. (1987). Interorganizational relations in industrial systems:
A network approach compared with the transaction cost approach. International
Studies of Management & Organization, 17 (1).
Johanson, J. ibVhhlne, J. (2009). The Uppsala internationalization process model revised:
From liability of foreignness to liability of outsidership. Journal of International Business Studies, 40 (9), 1411–1431, http://dx.doi.org/10.1057/jibs.2009.24.
Jolly, V.K., Alahuhta, M. ibJeannet, J.P. (1992). Challenging the incubements: How high
technology start-ups compete globally. Journal of Strategic Change, 1 (2).
KazlauskaitÙ, R., Autio., E., Šarapovas, T., AbramaviÌius, S. ib GelbĒda, M. (2015). The
speed and extent of new venture internationalisation in the emerging economy
context. Entrepreneurial Business and Economic Review, 3 (2), 41–52, http://dx.doi.
org/10.15678/EBER.2015.030204.
Problemy ZarzÈdzania vol. 13, nr 4 (56), 2015
79
Nelly Daszkiewicz
Knight, G.A. ib Cavusgil, S.T. (1996). The born global firm: A challenge to traditional
internationalization theory. W: S.T. Cavusgil (red.) Advances in International Marketing (s. 11–26). Greenweich: JAI Press.
Knight, G.A. ib Cavusgil, S.T. (2004). Innovation, organizational capabilities, and the
born-global firm. Journal of International Business Studies, 35 (2), 124–141, http://
dx.doi.org/10.1057/palgrave.jibs.8400071.
Kosaïa, M. (2015). Innovation processes as ab stimulant of internationalisation process
of firms. Entrepreneurial Business And Economics Review, 3 (2), 65–84, http://dx.doi.
org/10.15678/EBER.2015.030206.
Kowalik, I. ib Baranowska-Prokop, E. (2013). Determinanty powstawania ib motywy ekspansji polskich przedsiÚbiorstw wczeĂnie umiÚdzynarodowionych. Gospodarka Narodowa, (4), 41–64.
Loustarinenen, R. ibGabrielsson, M. (2002). Globalization and Global Marketing. Strategies of Born Global in SMOPEC. Pozyskano z: http://www.aueb.gr/deos/EIBA/2002.
files/PAPERS/C33.pdf.
Mainela, T., Pernu, E. ibPuhakka, V. (2011). The development of abhigh-tech international
new venture as abprocess of acting. A study of the lifespan of abventure in software
business. Journal of Small Business and Enterprise Development, 18 (3), http://dx.doi.
org/10.1108/14626001111155655.
McAulay, A. (1999). Entrepreneurial instant exporters in the Scottish art and craft sector. Journal of International Marketing, 7 (4).
McDougall, P.P. ib Oviatt, B.M. (1994). Explaining the formation of international new
ventures: The limits to theories from international business research. Journal of New
Business Venturing, 9, http://dx.doi.org/10.1016/0883-9026(94)98017-5.
OECD. (1980). International Trade in High Research and Development-intensive Products,
SITS/80.48. Paris: OECD.
OECD. (1984). Specialization and Competitiveness in High, Medium and Low R&D-intensity
Manufacturing Industries: General Trends, DSTI/SPR/84-49. Paris: OECD.
OECD. (1997a). Globalisation and Small and Medium Enterprises, Volume 1: Synthesis
Report. Paris: OECD.
OECD. (1997b). Globalisation and Small and Medium Enterprises, Volume 2: Country
Studies. Paris: OECD.
Oviatt, B.M. ib McDougall, P.P. (2005). Defining international entrepreneurship and
modeling the speed of internationalization. Entrepreneurship Theory and Practice,
29 (5), 537–554.
Penrose, E.T. (1959). The Theory of the Growth of the Firm. Oxford: Oxford University
Press.
Raczyk, A. ib Dobrowolska-Kaniewska, H. (2009). Ksztaïtowanie struktur przestrzennych
sektora przemysïu ib usïug wedïug poziomów techniki na przykïadzie województwa dolnoĂlÈskiego. Warszaw, Kraków: Prace Komisji Geografii Przemysïu.
Rasmussen, E.S. ib Madsen, T.K. (2001). The founding of born global company in Denmark and Australia: Sensemaking and networking. Asia Pacific Journal of Marketing
and Logistics, 13 (32).
Ratajczak-Mrozek, M. (2011). Specyfika przedsiÚbiorstw zaawansowanych technologii.
PrzeglÈd Organizacji, (2).
Rialp, A., Rialp, J. ib Knight, G.A. (2005). The phenomenon of early internationalizing
firms: What do we know after abdecade (1993–2003) of scientific inquiry? International
Business Review, 14 (2), http://dx.doi.org/10.1016/j.iubusrev.2004.04.000.
Skala, A. (2014). nowa metoda identyfikacji przedsiÚbiorstw wysokiej technologii na
przykïadzie Warszawy. Modern Management Review, XIX, (2), 109–127, http://dx.doi.
org/10.7862/rz.2014.mmr.2.
Wach, K. (2012). Europeizacja maïych ibĂrednich przedsiÚbiorstw: rozwój przez umiÚdzynarodowienie. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
80
DOI 10.7172/1644-9584.56.4
Internacjonalizacja przedsiÚbiorstw zb branĝ high-tech
Wach, K. (2014). Familiness and born globals: Rapid internationalization among Polish
family firms. Journal of Intercultural Management, 6 (3), 177–186.
Wach, K. (2015a). Entrepreneurship without borders: Do borders matter for international entrepreneurship? Problemy ZarzÈdzania, 13, (1), 82–92, http://dx.doi.
org/10.7172/1644-9584.51.6.
Wach, K. (2015b). Impact of cultural and social norms on entrepreneurship in the EU:
Cross-country evidence based on GEM Survey results. ZarzÈdzanie wb Kulturze, 16
(1), 15–29, http://dx.doi.org/10.4467/20843976ZK.15.002.3037.
Wach, K. (2015c). Entrepreneurial orientation and business internationalisation process:
The theoretical foundations of international entrepreneurship. Entrepreneurial Business and Economic Review, 3 (2), 10–24, http://dx.doi.org/10.15678/EBER.2015.030202.
Wach, K. ib Whermann, C. (2014). Entrepreneurship in international business: International entrepreneurship as the intersection of two fields (chapter 1). W: A.S. Gubik
ib K. Wach (red.), International Entrepreneurship and Corporate Growth in Visegrad
Countries. Miskolc: University of Miskolc.
Welch, J. ibLoustarinan, R. (1988). Internationalization: Evolution of abconcept. Journal
of General Management, 14 (2).
Wojnicka, E., Klimczak, P., Wojnicka, M. ib DÈbkowski, J. (2006). Perspektywy rozwoju
maïych ibĂrednich przedsiÚbiorstw wysokich technologii wbPolsce do 2020 roku. Warszawa:
PARP.
Zahra, S.A. (2005). A theory of international new ventures: A decade of research. Journal of International Business Studies, 36 (1), 20–28, http://dx.doi.org/1057/palgrave.
jibs.8400118.
Zedtwitz, M. von ib Gassmann, O. (2002). Market versus technology drive in R&D
internationalization: Four different patterns of managing research and development.
Research Policy, 31, 569–588.
Problemy ZarzÈdzania vol. 13, nr 4 (56), 2015
81