rodzina dysfunkcyjna

RODZINA DYSFUNKCYJNA
Renata Miłoś
Weronika Pudzianowska
Natalia KrzyŜanowska
I EWiP
1
Spis treści
Spis treści ............................................................................................................................... 2
Badania nad dysfunkcjami w rodzinie ................................................................................... 3
Rodzina................................................................................................................................... 7
Rodzina dysfunkcyjna .......................................................................................................... 12
Nieobecny ojciec ...................................................................................................................... 18
Przemoc i naduŜycia w Ŝyciu rodzinnym................................................................................. 19
Przemoc w rodzinie.................................................................................................................. 19
Seksualne wykorzystywanie dzieci i kazirodztwo ............................................................... 20
Podsumowanie ..................................................................................................................... 21
Bibliografia: ......................................................................................................................... 22
2
Badania nad dysfunkcjami w rodzinie
W pewnej grupie osób zadano pytanie: czy był/a Pan/Pani kiedykolwiek ofiarą
przemocy w rodzinie?
AŜ 82,6% ofiar przemocy w rodzinie to kobiety, zaś męŜczyźni stanowią 17,4%. Fakty
są znaczące – to kobiety częściej stają się ofiarami. Być moŜe męŜczyźni rzadiej się do tego
przyznają, natomiast róŜnica procentowa jest bardzo duŜa i znacząca.
W pewnej grupie osób zadano pytanie: czy uwaŜa Pan/Pani, Ŝe bite kobiety są
współodpowiedzialne za przemoc?
Z opinią, Ŝe bite kobiety są współodpowiedzialne za przemoc w rodzinie
zdecydowanie zgadza się 9,4% kobiet i 11,2% męŜczyzn (ogółem 10,1% badanych). Raczej
zgadza się z tą opinią 68,2% kobiet, 52,1% męŜczyzn (ogółem 61,9% badanych). Raczej się
nie zgadzam odpowiedziało 12,9% kobiet i 20,6% męŜczyzn (ogółem 15,9% badanych),
3
natomiast zdecydowanie z taką opinią nie zgadza się zaledwie 3,7% kobiet i 4,9% męŜczyzn
(ogółem 4,2% badanych).
W pewnej grupie osób zadano pytanie: czy kiedykolwiek w swoim dzieciństwie miał/a
Pan/Pani poczucie, Ŝe był/a ofiarą przemocy w swojej rodzinie?
Wiele razy takie poczucie miało 8,4% kobiet i 6% męŜczyzn (ogółem 7,5%
badanych), kilka razy takie poczucie miało 9,1% kobiet i 10,8% męŜczyzn (ogółem 9,7%
badanych). 4,8% kobiet i 6,4% męŜczyzn odpowiedziało, Ŝe miało takie poczucie tylko raz
(ogółem 5,4% badanych), a nigdy takiego poczucia nie miało 77,7% kobiet i 76,8% męŜczyzn
4
(ogółem 77,3% badanych). Wyniki pokazują, Ŝe aŜ 22,3% kobiet i 23,2% męŜczyzn miało w
dzieciństwie poczucie bycia ofiarą przemocy w swojej rodzinie.
W pewnej grupie osób zadano pytanie: czy zna Pan/Pani kogoś, kto jest ofiarą
przemocy domowej?
AŜ 20,6% kobiet i 11,5% męŜczyzn odpowiedziało, Ŝe tak (ogółem 17,1% badanych).
Nikogo takiego nie zna 74,3% kobiet i 81% męŜczyzn (ogółem 76,8%), zaś o nikogo takiego
nie pamięta 5,1% kobiet, 7,5% męŜczyzn (ogółem 6% badanych).
5
6
Rodzina
Zgodnie z definicją Jana Szczepańskiego, wybitnego polskiego socjologa, autora
znanych prac z historii i teorii socjologii, rodzina to grupa złoŜona z osób połączonych
stosunkiem małŜeńskim i rodzicielskim. Definicja ta wskazuje na małŜeństwo i
pokrewieństwo jako podstawę więzi, które decydują o istnieniu rodziny oraz gwarantuje jej
ciągłość biologiczną. Istotną rolę odgrywają równieŜ szczególne związki interpersonalne
między członkami rodziny. Nieformalna organizacja Ŝycia rodzinnego, wspólnota miejsca
zamieszkania, wspólny majątek, nazwisko oraz kultura duchowa-to czynniki sprzyjające tego
typu związkom emocjonalnym.
Często rodzina jest nazywana podstawową komórką społeczną, co wskazuje na
ogromną rolę, jaką odgrywa w Ŝyciu kaŜdego społeczeństwa.
Są to dwa podstawowe stosunki decydujące o powstaniu i istnieniu rodziny:
małŜeństwo i pokrewieństwo. Pokrewieństwo moŜe być rzeczywiste (między rodzicami i
dziećmi własnymi) lub zastępcze (między rodzicami i dziećmi przybranymi). Pokrewieństwo
zachodzi w linii wstępnej: rodzice, dziadkowie, pradziadkowie oraz linii zstępnej: rodzice,
dzieci, wnuki itd. Jest to pokrewieństwo w linii prostej. Lecz do rodziny naleŜą takŜe krewni
w linii bocznej: rodzeństwo, ciotki, wujowie, kuzynowie itd. Członkowie rodziny Ŝyją
zazwyczaj pod jednym dachem i tworzą jedno gospodarstwo domowe, obejmujące dwa
pokolenia (rodzina mała) lub trzy pokolenia, a czasem takŜe kilka rodzin połączonych
pokrewieństwem w linii bocznej (wielka rodzina). Stosunki między małŜonkami oraz
rodzicami i dziećmi, jak równieŜ stosunki między krewnymi, są określone prawem,
obyczajem, religią, tradycyjnymi wzorami wzajemnych oddziaływań, zaangaŜowaniem
uczuciowym członków. Rodzina odznacza się silną spójnością wewnętrzną, utrzymywaną
dzięki siłom wewnętrznym oraz naciskowi zewnętrznemu. Siły wewnętrzne, skupiające
rodzinę, to silne uczucia i przywiązanie emocjonalne małŜonków oraz rodziców i dzieci,
wzajemny szacunek, solidarność i inne postawy wynikające z zaspokajania wzajemnego
osobistych potrzeb emocjonalnych, dąŜeń do intymności, do poczucia zaufania i
bezpieczeństwa itd. Te siły wewnętrzne rodziny pozwalają jej niekiedy przeciwstawiać się
skutecznie naciskom zewnętrznym, pochodzącym od rodziny szerszej, społeczności lokalnej,
instytucji religijnych i państwowych. Rodzina stwarza takŜe własne środowisko kulturowe,
swój mniej lub więcej wyraźny styl Ŝycia, swoje indywidualne sposoby wyraŜania się, swoje
zwyczaje, nawyki, w ramach ogólnej kultury zbiorowości, narodu lub klasy - i to środowisko
kulturowe kształtuje osobowość dzieci w procesie socjalizacji lub teŜ świadomego
wychowywania, jeŜeli rodzice mają określony, świadomy ideał wychowawczy, zakres
wzorów zachowań i wzorów osobowych.
7
Według badań przeprowadzonych przez CBOS w 2007 roku rodzina jest na drugim miejscu,
zaraz po zdrowiu wartością uznawana za cenna w Ŝyciu przez Polaków.
%
Wartości uznawane przez Polaków za cenne
100
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
Zdrowie
Rodzina
Wiara w
Boga
Sukces
zawodowy
Majątek
Rodzina występuje we wszystkich historycznie znanych typach społeczeństw i kultur.
We wszystkich teŜ spełnia dwa podstawowe zadania, bez względu na to jakie przyjmuje ona
formy, mianowicie wszędzie utrzymuje ciągłość biologiczną społeczeństwa, przekazuj typy
genotypowe i utrzymuje czy teŜ pomnaŜa jego liczebność oraz utrzymuje jego ciągłość
kulturalną, przekazując dziedzictwo kulturowe. Utrzymywanie ciągłości biologicznej
społeczeństwa wymaga płodzenia, pielęgnacji, kształcenia, wychowywania dzieci.
Zaspokajanie popędu seksualnego jest intymną osobistą potrzebą małŜonków, dąŜenie do
posiadania dzieci jest takŜe dąŜeniem czysto osobistym. Dziecko staje się jednakŜe
przedmiotem zainteresowania szerszych zbiorowości i rodzina musi zdobyć odpowiednie
środki, aby spełnić swoje zadanie opieki, rozwoju, wychowania
i wykształcenia dziecka, aby dać mu uŜyteczny zawód i wprowadzić go do szerszych
zbiorowości jako pełnowartościowego członka.
W literaturze socjologicznej funkcje rodziny ujmuje się w bardzo róŜny sposób. Mając na
uwadze najistotniejsze zespoły zjawisk i czynności
z zakresu socjologii, moŜna je ująć w następujących punktach:
Funkcja prokreacyjna - rodzina powstaje jako naturalna konsekwencja małŜeństwa. Jest ono
wspólnotą opartą na miłości i dlatego trwałość więzi między rodzicami zapewnia dziecku
poczucie bezpieczeństwa i warunkuje jego prawidłowy rozwój. Rodzina jest tą wspólnotą
osób, która spełnia najkorzystniejsze warunki, aby w niej przyszedł na świat nowy człowiek i
w niej przygotował się do samodzielnego Ŝycia.
Funkcja socjalizacyjna - zakłada uczenie się zachowań, norm i wartości uznawanych
w danym społeczeństwie. Funkcja ta działa w dwie strony, jej wpływom ulegają dzieci, ale
teŜ ich rodzice. W trakcie międzypokoleniowych kontaktów niejednokrotnie zmieniają się
poglądy wychowawcze rodziców, ich sądy i sposób wartościowania.
8
Funkcja miłości - rodzina powinna zaspokoić podstawowe potrzeby ludzkie: miłości,
bezpieczeństwa i przynaleŜności. Większość ludzi odczuwa potrzebę posiadania kręgu
bliskich osób. Związków uczuciowych w rodzinie jest wiele - między małŜonkami, rodzicami
a dziećmi, rodzeństwem, powiązania w ramach kolejnych pokoleń. Dzięki tym zaleŜnościom
człowiek zaspokaja potrzeby emocjonalne i zbliŜa się do ideału, jakim jest szczęście osobiste.
Prawidłowy rozwój emocjonalny w dzieciństwie ma duŜy wpływ na dalsze, dorosłe Ŝycie
człowieka.
Funkcja kulturotwórcza - dom wprowadza dziecko w świat kultury i sztuki oraz pozwala na
rozwijanie własnych zainteresowań i talentów. Rodzina jest takŜe szkołą języka, obyczajów,
postaw i wzorów zachowań. Taka kontynuacja tradycji wzmacnia więzi jej członków.
Funkcja wspomagająca rozwój osobowości - przez osobowość naleŜy rozumieć
indywidualne właściwości psychiczne i duchowe danej osoby, kształtowane w ciągu całego
jej Ŝycia. Na osobowość ma równieŜ wpływ wiedza o sobie i świecie. Rodzina jest miejscem,
gdzie pod jednym dachem Ŝyją ludzie o róŜnych temperamentach, usposobieniach i gustach.
Wszyscy mają wpływ na wszystkich i takie wielokierunkowe zachowanie daje szansę na
wzbogacenie własnej osobowości.
Funkcja religijna - wspiera rozwój moralno-religijny, jest swoistym kodeksem moralnym.
Dzięki tej funkcji realizowany jest przekaz kultury religijnej, wierzeń
i wartości.
Funkcja ekonomiczna - słuŜy zaspokojeniu potrzeb materialnych (jedzenie, ubranie,
mieszkanie). KaŜdy członek rodziny ma swój wkład w zasilanie domowego budŜetu. Rodzice
czerpią dochody przez pracę, dla dzieci z kolei to nauka jest swoistą inwestycją
w przyszłość. Szczególnie w społeczeństwach dawnych, ale teŜ współcześnie - stan
posiadania rodziców, ich miejsce zamieszkania i poziom wykształcenia – decydowały
o karierze i drodze Ŝyciowej ich dzieci.
Funkcja stratyfikacyjna - obejmuje funkcjonujące w społeczeństwie prawo, zwyczaje
dziedziczenia, przekazywanie pozycji społecznej dzieciom, np. w Indiach - przynaleŜność do
określonej kasty determinuje Ŝycie człowieka aŜ do śmierci. Nie moŜe on zmienić kasty, w
której się urodził na inną.
Funkcja integracyjna - rodzina powinna jednoczyć swoich członków. Wewnętrzna spójność
powoduje, Ŝe stanowi ona podstawową komórkę społeczną utworzoną
w sposób naturalny. Funkcja integracyjna słuŜy nawiązywaniu kontaktów towarzyskich przez
osoby wchodzące w skład rodziny.
Funkcja rekreacyjna - łączy się z rozumieniem rodziny jako azylu, w którym moŜna
odpocząć i zregenerować siły w cieple "domowego ogniska".
Funkcja opiekuńcza - chroni przed negatywnymi skutkami Ŝycia np. ucieczką
w alkoholizm, narkomanię, prostytucję. Dobry przykład wyniesiony z domu zapobiega
popełnianiu błędów Ŝyciowych i daje punkt odniesienia do tego co dobre,
a co złe. Rodzina sprawuje kontrolę nad postępowaniem swoich członków, a przede
wszystkim młodego pokolenia. Spójna, zrównowaŜona rodzina zapobiega skutecznie
odchyleniom od norm zachowani we wszystkich prawie dziedzinach Ŝycia społecznego, gdyŜ
odchylenia te mogą pociągać ujemne skutki dla wszystkich członków rodziny.
Przykładowo: zła opinia jednego dziecka zagraŜa powodzeniu Ŝyciowemu całego
rodzeństwa, alkoholizm ojca jest zgubny dla całej rodziny, natomiast dobra opinia rodziców
jest rekomendacją dzieci itd.
Funkcje rodziny ulegają przekształceniom pod wpływem przemian ustrojowych,
ekonomicznych, ustawodawczych, emancypacyjnych itp. Współczesna rodzina ulega
szybkim przeobraŜeniom na skutek pracy zawodowej kobiet, szerokiego oddziaływania
oświaty i kultury, rozbudowy instytucji opieki nad małym dzieckiem, zmiany stosunków
między małŜonkami itp. Niepokojąco rozluźniają się więzi w rodzinach
wielopokoleniowych. Socjologowie alarmują, Ŝe „podstawowa komórka społeczna” staje się
coraz mniejsza. Amerykańscy futurolodzy twierdzą nawet, iŜ niedługo sprowadzi się do
9
pojedynczej osoby. W obecnych czasach trudno jest zaobserwować jeden dominujący model
rodziny: pojawiają się małŜeństwa homoseksualne, małŜeństwa „na próbę”, Ŝycie w
pojedynkę. Matki wychowują dzieci samotnie, a wiele rodzin realizuje „bezdzietny styl
Ŝycia”.
Rodzaje rodziny:
Dzielimy ze względu na wielkość na:
1 Rodzina nuklearna - oznacza, Ŝe tworzą ją dwa pokolenia tj. rodzice i dzieci. Z
czasem usamodzielnione dzieci pozostawiają rodziców samych, co stwarza
powaŜne problemy socjalne - opieki nad ludźmi starszymi. Dlatego teŜ szybko
rozwija się geriatria - dziedzina medycyny zajmującej się osobami w podeszłym
wieku. W społeczeństwach Europy i Ameryki Północnej pojęcie rodziny
nuklearnej jest coraz bardziej powszechne.
1 Rodzina wielopokoleniowa - jest rodziną tradycyjną, obejmującą kilka pokoleń.
Występuje najczęściej w społeczeństwach słabo rozwiniętych.
Socjologowie rozróŜniają kilka typów rodzin. W zaleŜności od kryterium klasyfikacji
wyróŜniamy rodziny:
2 Monogamiczne - dwoje małŜonków
3 Poligamiczne - np. jeden męŜczyzna wiele kobiet (poligymia) lub jedna kobieta
wielu męŜczyzn (poliandria). Związki wielu kobiet i wielu męŜczyzn nazywa się
multilateralizmem
4 Endogamiczne - oboje małŜonków pochodzi z jednej zbiorowości
5 Egzogamiczne - małŜonkowie pochodzą z róŜnych zbiorowości
6 Patriarchalne - dominacja męŜczyzny
7 Matriarchalne - dominacja kobiet
8 Patrylinearna - dziedziczenie nazwiska i majątku występuje po ojcu
9 Matrylinearna - dziedziczenie nazwiska i majątku następuje po matce
Według Zbigniewa Lwa-Starowicza występuje wiele psychologicznych modeli współczesnej
rodziny, m. in. :
Autokratyzm ojców – ojciec jest w tej rodzinie głową, sędzią i prokuratorem. Jego
autorytet nie podlega dyskusji. Role męskie i kobiece są ściśle określone i oddzielone.
Mamizm – rodzina kierowana jest przez pełną energii kobietę, która
podporządkowała sobie swojego partnera – męŜa. Jest on sprowadzony do roli wykonawcy
poleceń.
Rodzina „atomowa” – kaŜdy z członków rodziny Ŝyje własnym Ŝyciem.
PrzewaŜają relacje pozadomowe (zawodowe, przyjacielskie, towarzyskie). Dzieci szybko się
usamodzielniają, wobec rodziców ujawniają dystans i chłód emocjonalny.
Rodzina „Króla Maciusia” – typ rodziny zogniskowany na dziecku. Rodzice
nastawiają się na realizację jego potrzeb, ułatwienie mu Ŝycia i uwolnienie go od
obowiązków.
Rodzina kumplowska – stosunki między członkami rodziny są koleŜeńskie, na
pograniczu infantylizmu. Między pokoleniem rodziców i dzieci nie ma bariery wieku,
10
pozycji, autorytetu.
Rodzina z mitami – typ rodziny, w której jedno z rodziców przebywa przez długi
czas poza kręgiem Ŝycia rodzinnego. Drugie z rodziców konstruuje na uŜytek własny i dzieci
mity na temat jego osoby.
Rodzina z sojuszami – w relacjach uczuciowych dochodzi do powstawania jawnych
bądź ukrytych sojuszy (np. matki z córkami przeciwko ojcu, ocja z synami przeciwko matce
itp.).
Rodzina partnerska – współpraca członków rodziny z demokratycznym podziałem
ról i obowiązków. Autorytet rodziców opiera się na ich dojrzałości i kompetencji,
a działania wychowawcze są świadomie planowane i sterowane.
Wszystkie przytoczone przeze mnie argumenty pozwalają na wysnucie wniosku,
Ŝe przede wszystkim rodzina, prawidłowo realizująca swe liczne funkcje, pełni podstawową
rolę w Ŝyciu kaŜdego człowieka i rozwoju społeczeństwa.
Przejawy kryzysu rodziny:
Obecnie często mówi się o kryzysie rodziny. Wśród jego przejawów najczęściej wymieniane
są:
1 Wzrost liczby rozwodów- główne przyczyny tego zjawiska to zdrady małŜeńskie,
zanik więzi małŜeńskich, a takŜe nasilenie zjawisk patologicznych, takich jak
alkoholizm, przemoc.
2 Spadek liczby zawieranych małŜeństw- związanych ze wzrostem popularności
związków nieformalnych.
3 Zanik tradycyjnych funkcji rodziny.
5 Spadek dzietności- przyczyny tego zjawiska są złoŜone, jedną z nich są przemiany
społeczno-obyczajowe, m. in. postępująca emancypacja kobiet, które chcą realizować
się nie tylko w rodzinie jako matki, lecz takŜe zawodowo
Liczba dzieci przypadających na jedną Polkę w
wieku rozrodczym ( śródło: GUS)
2,5
2
1,5
liczba dzieci
1
0,5
0
1985
1990
1995
2000
2005
2010
11
Rodzina dysfunkcyjna
Członkowie rodziny tworzą układ, na który moŜna spojrzeć jak na system. Wzajemne
oddziaływanie na siebie poszczególnych elementów, czyli członków rodziny powoduje
funkcjonowanie systemu.
W rodzinie zdrowej relacje pomiędzy małŜonkami są równoległe oraz
dwukierunkowe, oparte na wspólnych ustaleniach dotyczących podziału obowiązków
i sposobu wychowywania dzieci. Kobieta i męŜczyzna są współodpowiedzialni za całą
rodzinę i związek małŜeński. Rodzice roztaczają „parasol ochronny” na swoimi dziećmi dając
im poczucie bezpieczeństwa i akceptacji, ustalają jasne reguły i czytelny przekaz, co jest
dobre a co złe. Dzięki temu dzieci mają doskonałe warunki do rozpoczęcia Ŝycia w
społeczeństwie, nabywania odpowiedniego systemu wartości, norm oraz właściwych wzorów
zachowań. Mają przestrzeń do rozwijania kontaktów z rodzeństwem oraz rówieśnikami. Dom
jest miejscem, gdzie dziecko czuje się bezpiecznie, jest azylem.
KaŜda osoba
w rodzinie jest elementem systemu. Jednostka wpływa
na funkcjonowanie całego układu, natomiast to, w jaki sposób funkcjonuje dany układ
wpływa na zachowanie poszczególnych elementów.
Jak juŜ wspomniałyśmy rodzina jest systemem, więc zaburzone funkcjonowanie
jednego z jej członków uderza w cały jej system rodzinny, wtedy moŜemy mówić
o dysfunkcjonalności takiej rodziny. Sama dysfunkcja oznacza zaburzenie komunikacyjne
w rodzinie, np.: porozumiewanie się wprost, brak akceptacji na wyraŜanie emocji. Zaburzenie
strukturalne rodziny, np.: zamiana ról – dzieci są rodzicami, rodzice dziećmi, centralną
postacią jest rodzic będący źródłem dysfunkcji (alkoholik, sprawca przemocy itd.).MoŜe
to teŜ być zaburzenie własnych granic, np.: niesprzeciwianie się przemocy, brak zaufania
do wszystkich ludzi, Ŝycie w ukryciu, w tajemnicy przed światem. TakŜe zaburzenie granic
pomiędzy poszczególnymi osobami w rodzinie, np.: nieuszanowanie czyjejś intymności,
uczuć i poglądów. Stosowanie destrukcyjnych mechanizmów obronnych, jak wchodzenie
w role-strategie radzenia sobie z zachowaniem, które jest źródłem owej dysfunkcji.
Rodzina dysfunkcyjna, to rodzina z problemem alkoholowym, czyli taka w której
jedno bądź oboje rodziców uzaleŜniło się od alkoholu. Rodzina z problemem
wykorzystywania seksualnego, czyli taka, w której jedno bądź oboje rodziców wykorzystuje
seksualnie kogoś (współmałŜonka, dzieci) w rodzinie. TakŜe rodzina z terrorem psychicznym,
czyli taka, w której jedno bądź oboje rodziców stosuje przemoc emocjonalną (szantaŜ,
zastraszenie itp.) wobec członków swojej rodziny. Rodziną taką jest teŜ rodzina z przemocą
fizyczną, czyli taka, w której jedno bądź oboje rodziców bije, maltretuje fizycznie
kogokolwiek z członków rodziny. Rodziną dysfunkcyjną jest teŜ rodzina z przewlekłą
chorobą – jedno bądź oboje rodziców cierpi na stałe schorzenie typu stwardnienie rozsiane,
cukrzyca bądź jest „przykute” do wózka inwalidzkiego, za swój stan obarcza winą
domowników, staje się centralną postacią w rodzinie.
Dysfunkcje w rodzinie moŜemy podzielić na cztery duŜe kategorie, które róŜnicuje
zachowanie rodziców. To ich zachowanie wymusza specyficzny sposób jego funkcjonowania
przez co kaŜdy z członków zachowuje się tak, by nic nie zakłócało działanie tego systemu,
chociaŜ Ŝaden z poszczególnych elementów systemu nie czuje się w nim bezpiecznie.
Te kategorie to: zachowanie kompulsywne (uzaleŜnienia, natręctwa), przemoc fizyczna
(bicie, wykorzystywanie seksualne), przemoc emocjonalna (szantaŜ emocjonalny, odrzucenie
emocjonalne), wyuczona bezradność (niesprawność fizyczna lub/i psychiczna).
12
Ogólnie moŜna powiedzieć, Ŝe rodzina dysfunkcyjna to taka, w której stosunki
pomiędzy członkami rodziny działają jako współuzaleŜnienie, czyli opierają się
na charakterystycznych regułach takich jak kontrola, perfekcjonizm, oskarŜenie,
zaprzeczenie, milczenie, iluzja, niedokończenie oraz brak zaufania.
Zanim opiszemy dokładnie kaŜdą z wymienionych reguł chciałybyśmy dotrzeć
do źródła dysfunkcji, poniewaŜ zasady obowiązujące w systemie są odpowiedzią
na wcześniej powstałe zaburzenia.
Dwoje dorosłych ludzi, którzy decydują się z sobą związać, to dwie odrębne jednostki
ze swoimi Ŝyciowymi „bagaŜami”. KaŜdy dorosły człowiek, wchodząc w związek, wnosi
między innymi swój światopogląd, styl bycia, sposób zachowania się, obraz siebie,
przekonania o tym, jak powinno wyglądać rodzicielstwo, czy małŜeństwo, a takŜe swoje
emocje i sposoby ich okazywania (które zostały ukształtowane w jego własnej rodzinie).
Przebyty proces wychowawczy jest właśnie takim bagaŜem dorosłego człowieka
podejmującego decyzję o zakładaniu własnej rodziny. JeŜeli „zawartość” tego bagaŜu
to poczucie bycia nie w porządku, bycia gorszym i bycia winnym, a dominującym uczuciem
przeŜywanym w waŜnych emocjonalnie sytuacjach jest wstyd (pierwotna odpowiedź
emocjonalna na komunikat „jesteś nie w porządku”), to moŜna mówić o doskonałym
wyposaŜeniu do tworzenia rodziny dysfunkcyjnej. Charakterystyka ról rodzicielskich skłania
zatem do stwierdzenia, Ŝe dwoje ludzi łączy wszystko poza intymnością, bliskością,
szacunkiem, przyjaźnią, czyli elementarnymi przejawami związku opartego na miłości.
Natomiast dzieci, wchodząc w swoje role, stają się „narzędziami” w systemie, bowiem ich
zachowania słuŜą przede wszystkim ochronie pozycji ojca i matki. Dlatego zaburzony układ
rodziny dysfunkcyjnej ma swój początek w osobach, które powołują ten układ do Ŝycia.
To cechy właśnie tych osób tworzą system opierający się na wcześniej wymienionych
regułach:
I Kontrola - cel realizacji w związku, a później w całej rodzinie.
1. SłuŜy przede wszystkim obronie przed przeŜywaniem uczucia wstydu, czyli
pierwotnego sygnału odbieranego w dzieciństwie jako informację, Ŝe jest się odrzucanym,
zaniedbywanym przez rodziców. Kontrolowanie nieprzeŜywania wstydu uruchamia opcje
nieprzeŜywania własnych uczuć.
2. Daje poczucie władzy i bezpieczeństwa przez iluzyjne przekonanie o
przewidywalności zdarzeń i posiadaniu wpływu na emocje i zachowania pozostałych
członków rodziny.
3. Sprawia, Ŝe członkowie rodziny mają poczucie posiadania mocy odsuwania braku
poczucia bezpieczeństwa i obawy przed nieprzewidywalnością Ŝycia.
Przykładem kontroli jest negowanie własnych uczuć, np. wstydu czy strachu. Dziecko,
zaprzeczając tym uczuciom i faktom, które je wywołują („tata mnie nie uderzył, po prostu
mnie nie zauwaŜył dlatego swoją ręką dosięgnął mojej twarzy”; „ojciec był bardzo zmęczony,
dlatego pomylił łóŜka, na pewno pomyślał, Ŝe jestem mamą, dlatego robił „to” ze mną” itd.),
zyskuje iluzję poczucia bezpieczeństwa i przekonanie, Ŝe panuje nad całą sytuacją. Wie, co
rodzice myślą, jest przekonane, Ŝe od niego bardzo duŜo zaleŜy – od tego, gdzie stoi, co
powie, jak się zachowa.
II Perfekcjonizm – sposób na maskowanie własnego poczucia bycia gorszym, winnym.
1. SłuŜy unikaniu konfrontowania się z realnym obrazem siebie i przeŜywaniem
rzeczywistych uczuć, pozwala na Ŝycie oparte na zewnętrznych informacjach o
tym, jakim powinno się być.
13
2. Powoduje stałe porównywanie siebie z innymi i wzmaga dąŜenie do osiągnięcia
ideału.
3. Zabiera prawo obłędu, do niedoskonałości, do przeŜywania własnych uczuć,
wstydu, złości, Ŝalu.
4. Daje stan ciągłej frustracji z powodu bycia niedoskonałym i utrwala poczucie
beznadziejności własnej osoby.
Przykładami zachowań wynikających z perfekcjonizmu są: bezustanne porównywanie
siebie z innymi i ocenianie (krytykowanie) siebie i innych; chęć spełnienia czyichś
oczekiwań, brak tolerancji wobec popełnienia błędu – moŜna być tylko najlepszym
albo jest się nikim chęć bycia idealnym w oczach innych ludzi kończy się klęską –
odkryciem, Ŝe nie jest się doskonałym.
III OskarŜenie – gwarancja równowagi systemu, gdy zawodzi kontrola.
1. SłuŜy ukrywaniu wstydu, lęku i pozwala przerzucić przykre emocje na inne osoby.
2. Daje poczucie ulgi dzięki przeniesieniu na innych odpowiedzialności za własne
bycie nie w porządku.
3. Chroni przed konfrontacją ze swoimi najgłębszymi potrzebami, odczuciami.
4. Pozwala odzyskać iluzje kontroli poprzez zawstydzanie innych.
Zachowania towarzyszące oskarŜeniu to przede wszystkim poszukiwanie osób
winnych danej sytuacji. U ucznia typowym przejawem oskarŜenia jest obarczanie za
swoje niepowodzenia szkolne nauczyciela, Ŝe zbyt surowy, kolegów, Ŝe nie
podpowiedzieli; za „złe” zachowanie taty, czy mamy odpowiedzialny jest starszy brat,
bo się nie uczy, koledzy z pracy ojca, bo wyciągają go na wódkę itd.
IV Zaprzeczenie – podstawowy mechanizm nierejestrowania rzeczywistości takiej, jaka jest.
1. SłuŜy negowaniu własnych uczuć, spostrzeŜeń, myśli, dąŜeń i wyobraŜeń,
zwłaszcza tych przykrych, jak lęk, samotność, smutek, zranienie, odrzucenie czy
potrzeba zaleŜności.
2. Wzmacnia działanie zasady perfekcjonizmu: powinieneś czuć, widzieć, myśleć,
pragnąć i wyobraŜać sobie zgodnie z idealnym wizerunkiem siebie.
Zaprzeczeniu towarzyszy często mechanizm zwany minimalizacją: „mama mnie nie
bije codziennie, czasem jak ją bardzo zdenerwuję”; „tata nie jest alkoholikiem, on pije
tylko w soboty i w dodatku tylko piwo, albo drinki”; „ojciec tak naprawdę w nocy w
łóŜku nic złego mi nie robi, on mnie po prostu bardzo kocha”; „mama tylko Ŝartuje, Ŝe
popełni samobójstwo, czasem się czymś zatruła przez przypadek i przyjechało kilka
razy pogotowie, ale to nic powaŜnego” itd.
V Milczenie – fundamentalna zasada dotycząca tematów tabu (alkoholizm, kazirodztwo,
przemoc fizyczna, choroba psychiczna itd.).
1. SłuŜy tworzeniu portretu „szczęśliwej rodziny”.
2. Wspiera i umacnia zasadę zaprzeczenia,
3. Pogłębia izolację rodziny i jej członków w grupie społecznej, ale wzmacnia
„więzy rodzinne”.
14
Charakterystyczna postawa dziecka skrywającego tajemnicę: głowa zwieszona, wzrok
utkwiony w nieistniejący punkt i najczęściej komunikowana odpowiedź: „nie wiem”,
„nie pamiętam”.
VI Iluzja – podstawa trwania dysfunkcyjnego systemu.
1. SłuŜy tworzeniu mitów w miejsce realnych przeŜyć, odczuć, doznań.
2. Sprzyja trwaniu rodziny jako systemu zamkniętego związane z kontrolą,
zaprzeczeniem, oskarŜeniem.
VII Niedokończenie (niepodejmowanie decyzji „co dalej” w róŜnych sprawach) – jako
sposób na trwały związek, scementowanie rodziny.
1. SłuŜy podtrzymywaniu stanu niepokoju i dezorientacji pomiędzy członkami
rodziny.
2. WiąŜe chroniczną walką i konfliktem bez podejmowania próby realnego
rozwiązania bądź zlewa i splątuje z innymi we wspólnym unikaniu jakiegokolwiek
konfliktu.
3. Uczy bycia z innymi poprzez agresję lub uległość, a nie poprzez kontakt.
Charakterystyczne zachowanie dziecka: urywanie zdania, myśli w połowie;
niekończenie wypowiedzi, ale równieŜ zanikanie, niepojawianie się na lekcjach, na
umówionych spotkaniach i przechodzenie nad tym do porządku dziennego; urywanie
znajomości i pojawianie się ponownie bez słowa wyjaśnienia.
VIII Brak zaufania – podstawa kontaktu z drugim człowiekiem.
1. SłuŜy nieprzeŜywania zranienia, odrzucenia w myśl zasady „nie ufaj nikomu, to
nigdy nie poczujesz rozczarowania”.
2. Wzmacnia poczucie samowystarczalności.
3. Pogłębia emocjonalne odcięcie i uniemoŜliwia dąŜenie do zaspokojenia własnych
potrzeb.
Przykładem jest postawa typu: „ja i tak wiem, co ty naprawdę myślisz o mnie”, „na
pewno kłamiesz”, „masz jakiś interes w tym, by być dla mnie miłym”, „a co z tego, Ŝe
tak mówisz i tak zrobisz coś innego”.
PowyŜsze reguły będą istniały tylko wtedy, gdy sprzyjają temu postawy członków danej
rodziny.
W rodzinach dysfunkcyjnych na przykład z problemem uzaleŜnienia od alkoholu,
narkotyków, papierosów, leków, pracy, władzy, seksu, jedzenia, religii, hazardu, przemocy
itd., osoba uzaleŜniona wchodzi w rolę prześladowcy, ofiary, tyrana, pana – władcy, kata,
„świętej krowy” i dlatego dalej moŜe zajmować się swoim nałogiem i nie odczuwać Ŝadnych
dolegliwości swojego uzaleŜnienia poza zdrowotnymi. Osoba współuzaleŜniona, czyli
uzaleŜniona od martwienia się, smutku, strachu itd., podejmuje rolę idealnego partnera,
wspólnika, męczennika, świętego i dzięki temu odnajduje sens trwania w tym związku – jest
waŜna wręcz niezbędna, by układ mógł trwać.
W naszej rzeczywistości powszechnym zjawiskiem jest rodzina z problemem
alkoholowym. NaduŜywanie alkoholu przez któregoś z rodziców (bądź obojga) podsyca czy
generuje zachowania przemocowe. MoŜna mówić o tym, Ŝe w kaŜdej rodzinie z problemem
alkoholowym dziecko doświadcza przemocy psychicznej: łamane są jego granice intymności,
nie ma szacunku dla jego uczuć i potrzeb i spotyka je kara w postaci emocjonalnego
15
odrzucenia za mówienie prawdy o tym jak jest w domu. W znacznej większości tych rodzin
dzieci doświadczają przemocy fizycznej: są bite, szarpane, szturchane. Ponad połowa jest
ofiarą naduŜycia lub wykorzystywania seksualnego, są partnerami seksualnymi swoich
rodziców, świadkami przemocy seksualnej w domu. Większość dzieci wzrastając w rodzinie z
problemem alkoholowym obcuje na co dzień z wyuczoną bezradnością swoich mam – Ŝon
alkoholików lub ojców – męŜów alkoholiczek.
Zachowanie będące źródłem dysfunkcji działa jak ogniwo zapalne – uruchamia cały
system. Rodzic, który jest np. uzaleŜniony, koncentruje się na kontroli swojego nałogu –
napięcie pojawia się wraz z decyzją sięgnięcia po alkohol, poniewaŜ napięciu towarzyszą
wybuchy złości sprawca przemocy skupia się na swej władzy.
Rodzic współuzaleŜniony zajmuje się kontrolowaniem zachowania współmałŜonka i
usprawiedliwianiem konsekwencji jego postępowania. Dzieci w ramach swoich ról w
układzie dołączają do chronienia „niegrzecznego” rodzica, biorąc odpowiedzialność za niego
i przyjmując emocjonalny bagaŜ w postaci poczucia winy i wstydu. Rodzina, koncentrując się
na sprawcy problemu, umoŜliwia mu komfortową kontynuację „złego zachowania”. Sprawca
nie ponosi teŜ konsekwencji swego uzaleŜnienia, bo ofiary – zamiast sprzeciwiać się i
ochraniać siebie – milczą i troszczą się o kata. Na przykład kiedy całkowicie zamroczony
alkoholem „kat” zostaje znaleziony przez domowników na klatce schodowej, zostaje
wniesiony do mieszkania, umyty i przebrany, połoŜony w czystej pościeli. Gdy rano się
budzi, to poza bólem głowy i suchością w gardle, nic mu nie dolega. Niewiele pamięta, a
ewentualne wyrzuty sumienia szybko zagłusza kolejną porcją alkoholu lub wybuchem agresji.
Rodzic uzaleŜniony dajmy na to, Ŝe ojciec, skoncentrowany jest na alkoholu: albo
właśnie go spoŜywa, albo szuka okazji, pretekstu, by się napić, albo regeneruje siły po
ostatnim piciu. Relacja z „butelką” jest jednokierunkowa – alkohol rządzi człowiekiem,
całkowicie pochłania uzaleŜnionego.
Konsekwencje takiego postępowania dotyczą wszystkich sfer Ŝycia pijącego, ego
sposobu patrzenia na świat, zachowania, nastrojów, kondycji fizycznej. Dotykają rodziny, a w
małŜeństwie często w pierwszej kolejności zaburzają jeden z podstawowych obszarów więzi
– zaufanie, a takŜe intymność, współŜycie seksualne.
Rodzic współuzaleŜniony, w tym przypadku matka, bierze na siebie wszystkie
moŜliwe do wzięcia konsekwencje picia męŜa. Przekonana o swojej winie i
odpowiedzialności za stan zaistniały w rodzinie, podejmuje próby kontrolowania picia
małŜonka i naprawiania jego Ŝycia. Obarcza siebie tym, Ŝe jest złą Ŝoną i matką, nieatrakcyjną
kochanką – po to, by usprawiedliwić zachowanie męŜa. Ta relacja jest równieŜ
jednokierunkowa.
Dziecko takŜe jest skoncentrowane na pijącym rodzicu i, w zaleŜności od roli, w której
funkcjonuje, przyjmuje przypisaną mu strategię przetrwania: bierze na siebie
odpowiedzialność i kontrolę lub buntuje się i pogrąŜa w poczuciu winy, albo chowa się
przytłoczone lękiem i ucieka w świat fantazji lub czyni niezliczone próby rozładowania
napięcia i uzyskania efektu „dobrej zabawy”. Oczywiście, relacja dziecka z uzaleŜnionym
rodzicem jest jednokierunkowa. Rodzina roztacza nad pijącym „parasol ochronny”, zdejmując
z niego konsekwencje picia i odpowiedzialność za własne Ŝycie.
W rodzinie dysfunkcyjnej zaburzona jest komunikacja między jej członkami, co
wpływa na nieprawidłowe kształtowanie się obrazu własnej osoby i poczucia wartości jej
członków, zwłaszcza dzieci. Dziecko nie ma zaspokojonej potrzeby bezpieczeństwa, miłości,
akceptacji, szacunku. Nie przekazuje mu się spójnego systemu wartości, łamie się jego
poczucie godności, zabrania się ujawniać emocje i myśli. Wszystko to wyzwala poczucie
wstydu, złość i strach, które są przenoszone na sposób funkcjonowania dziecka w innych
środowiskach.
W rodzinie dysfunkcyjnej zaburzona jest równieŜ struktura. Uwaga jej członków
skupiona jest nie na dziecku, ale na rodzicu, który jest przyczyną dysfunkcji: alkoholiku,
sprawcy przemocy, tyranie rodzinnym itd. Cały system działa tak, aby to jego potrzeby
16
zostały zaspokojone. Dziecko stosuje więc róŜne mechanizmy obronne, które pozwalają mu
przetrwać, jednocześnie nie chce dopuścić do zdemaskowania istniejącego systemu.
Rodzice samotnie wychowujący dzieci
Od paru dziesiątków lat przybywa rodziców samotnie wychowujących dzieci. Dziś
ponad 20% dzieci wymagających opieki mieszka z jednym z rodziców. Znaczna większość
tych rodziców – około 90% - to kobiety. Liczba takich gospodarstw domowych stale rośnie.
Na ogół zaliczają się one do najuboŜszych warst społeczeństwa. Wiele osób samotnie
wychowujących dzieci nadal spotyka się z potępieniem społecznym i ma problemy
finansowe, niezaleŜnie od tego czy były kiedyś w związku małŜeńskim, czy nie. Coraz
rzadziej są jednak uŜywane dawniejsze, oceniające kategorie, takie jak: „porzucona Ŝona”,
„rodzina bez ojca” i „rozbity dom”.
Kategoria rodziców samotnie wychowujących dzieci jest wewnętrznie zróŜnicowana.
Na przykład ponad połowa wdów samotnie wychowujących dzieci mieszka we własnym
mieszkaniu, ale zdecydowana większość kobiet, które nigdy nie wyszły za mąŜ, wynajmuje
swoje lokum. Samotne rodzicielstwo jest kondycją zmienną i trudno określić jego granice;
istnieje wiele dróg, jakie do niego prowadzą i pozwalają z niego wyjść.
W przypadku śmierci współmałŜonka taka zmiana statusu jest ostra i wyraźna, chociaŜ
i w takim przypadku współmałŜonek mógł przed śmiercią przez dłuŜszy czas leŜeć w szpitalu
i dana osoba mogła w tym czasie Ŝyć praktycznie samotnie. Tak czy inaczej około 60%
gospodarstw domowych z rodzicami samotnie wychowującymi dzieci jest następstwem
separacji lub rozwodów.
Najszybciej rosnącą kategorią spośród 1,6 miliona rodziców samotnie wychowujących
dzieci są samotne matki, które nigdy nie były zamęŜne. W 1997 roku stanowiły one 47%
ogólnej liczby takich rodzin. Trudno ustalić dla ilu spośród nich samotne wychowywanie
17
dzieci było następstwem świadomej decyzji. Większość ludzi nie chce być samotnymi
rodzicami, ale istnieje coraz znaczniejsza mniejszość osób, które same się na to decydują i
postanawiają mieć dziecko albo dzieci bez wsparcia ze strony współmałŜonka lub partnera.
„Matki samotne z wyboru” to trafne określenie niektórych takich rodziców, osób, które
zazwyczaj dysponują wystarczającymi środkami, aby swobodnie prowadzić gospodarstwo
domowe w pojedynkę. Dla większości niezamęŜnych i nigdy nie mających męŜa matek
rzeczywistość wygląda jednak inaczej. Istnieje silna korelacja między liczbą urodzeń poza
małŜeństwem a wskaźnikami ubóstwa i marginalizacji społecznej.
Wiele dróg, które prowadzą do samotnego rodzicielstwa i pozwalają z niego wyjść,
świadczy o tym, Ŝe samotni rodzice nie są grupą jednolitą, ani spójną. ChociaŜ samotnych
rodziców mogą łączyć podobne problemy materialne i niekorzystna sytuacja społeczna, nie
mają wspólnej toŜsamości. RóŜnorodność tych dróg prowadzących do samotnego
rodzicielstwa i moŜliwości zmiany tego stanu rzeczy oznacza, Ŝe trudno je jednoznacznie
określić zarówno pod względem statusu, jak i potrzeb.
Nieobecny ojciec
Okres od końca lat trzydziestych do siedemdziesiątych nazywa się niekiedy czasem
„nieobecnego ojca”. Podczas drugiej wojny światowej wielu ojców rzadko widywało się ze
swoimi dziećmi z powodu słuŜby wojskowej. W okresie powojennym w znacznej większości
rodzin kobiety nie pracowały zarobkowo, a zajmowały się dziećmi w domu. Ojciec był
głównym Ŝywicielem rodziny, więc całe dnie spędzał w pracy. Z dziećmi widywał się tylko
wieczorami i podczas weekendów.
W ostatnich latach wraz ze wzrostem liczby rozwodów i rodziców samotnie
wychowujących dzieci temat nieobecnego ojca powraca w nowym znaczeniu. Odnosi się
bowiem do ojców, którzy w wyniku separacji lub rozwodu widują się z dziećmi tylko z
rzadka lub zupełnie tracą z nimi kontakt. Wzrost liczby rodzin pozbawionych ojca tłumaczy
cały szereg rozmaitych problemów społecznych, od wzrostu przestępczości do
zwielokrotnienia kosztów społecznej opieki nad dziećmi. Osoby, które we własnej rodzinie
nie doświadczyły sporów, współpracy i kompromisów między dorosłymi, nigdy nie staną się
pełnymi i rzeczywistymi uczestnikami Ŝycia społecznego. W myśl tego stanowiska chłopcom
dorastającym bez ojców trudno będzie w przyszłości sprostać zadaniu rodzicielstwa.
Niektórzy dopatrują się korzeni „wielkiego rozpadu” rodziny we wzroście
zatrudnienia kobiet. Jednak to nie kobiety pracujące zaniedbują swoje obowiązki związane z
wychowaniem dzieci, lecz męŜczyźni zaczęli postrzegać kobiety jako bardziej niezaleŜne i
zdolne do samodzielnej opieki nad dziećmi. O ile kiedyś młody człowiek poczuwał się do
odpowiedzialności za swoje działania, o tyle, paradoksalnie, większe poczucie wolności moŜe
być wynikiem emancypacji kobiet.
Autorzy amerykaścy są zdania, Ŝe w społeczeństwach, w których wskaźnik rozwodów
jest wysoki, problemem jest nie tylko brak ojców, ale upadek samej idei ojcostwa, co moŜe
mieć fatalne skutki, gdyŜ wiele dzieci dorasta dziś bez autorytetu, do którego mogłyby się
zwrócić w potrzebie. We wszystkich istniejących dotąd społeczeństwach małŜeństwo i
ojcostwo ukierunkowały energię seksualną i agresję męŜczyzn. Bez nich energia ta moŜe
zacząć znajdować ujście w przestępczości i przemocy. Jeden z recenzentów ksiąŜki autora
18
amerykańskiego Blankenhorma powiedział: „lepszy tata, który po powrocie z roboty Ŝłopie
piwo przed telewizorem, niŜ Ŝaden”.
Kwestia domów bez ojca wiąŜe się jednak z bardziej ogólnym problemem wpływu
rozwodu na dzieci. Ten sam recenzent powiedział takŜe: „A czy przypadkiem nie jest tak, Ŝe
gburowaty ojciec płodzi gburowatych synów? Czy niektórzy ojcowie nie szkodzą rodzinie?”.
Nie w tym bowiem rzecz, czy ojciec jest w domu, ale w tym, w jakim stopniu uczestniczy w
Ŝyciu rodzinnym i obowiązkach rodzicielskich. Innymi słowy, waŜny jest nie tyle skład
rodziny, ile jakość opieki, uwagi i wsparcia, jakie dzieci otrzymują od jej członków.
Zjawisko „nieobecnego ojca” niejako automatycznie wskazuje na winę
„nieodpowiedzialnych moralnie” męŜczyzn. Młodzi męŜczyźni wiąŜą jednak często ze swoim
ojcostwem duŜe nadzieje. Dopiero brak umiejętności koniecznych do utrzymania związku lub
brak wsparcia ze strony innych sprawiają, Ŝe porzucają dzieci, aby dorastały w gniewie i
alienacji.
Przemoc i naduŜycia w Ŝyciu rodzinnym
Rodzina i więzy pokrewieństwa są częścią kaŜdego człowieka, a zatem Ŝycie rodzinne
obejmuje pełny zakres emocjonalnych doświadczeń. Relacje rodzinne – między Ŝoną a
męŜem, rodzicami a dziećmi, braćmi a siostrami albo dalekimi krewnymi – mogą być ciepłe i
satysfakcjonujące. Ale niekiedy są tak napięte, Ŝe mogą prowadzić do rozpaczy i być
przyczyną głębokiego lęku i poczucia winy. Ta strona Ŝycia rodzinnego zadaje kłam
utrzymanym w róŜowych barwach obrazom harmonii z reklam telewizyjnych i innych
środków przekazu. Dwa najbardziej niepokojące aspekty Ŝycia rodzinnego to przemoc w
domu i naduŜycia wobec dzieci.
Przemoc w rodzinie
Przemoc w rodzinie moŜna zdefiniować jako uŜywanie siły fizycznej wobec innej
osoby lub innych osób. Badania wykazują, Ŝe głównym obiektem przemocy fizycznej są
dzieci, szczególnie małe dzieci – poniŜej szóstego roku Ŝycia. Drugim co do częstotliwości
występowania typem przemocy jest bicie Ŝon przez męŜów. Ale kobiety równieŜ stosują
przemoc w domu – zarówno wobec małych dzieci, jak i męŜów.
W rzeczy samej dom jest najniebezpieczniejszym miejscem w nowoczesnym świecie.
Statystycznie osoba w dowolnym wieku i dowolnej płci jest bardziej naraŜona na atak
fizyczny w domu niŜ nocą na ulicy. Kobiety zaś są bardziej naraŜone na przemoc ze strony
męŜczyzn będących ich krewnymi i bliskimi znajomymi niŜ ze strony obcych.
Kwestia przemocy w domu stała się przedmiotem Ŝywego zainteresowania
naukowców w latach siedemdziesiątych w wyniku pracy grup feministycznych z ośrodkami
pomocy „kobietom maltretowanym”. Do tego czasu lekcewaŜono zjawiska przemocy w domu
i naduŜyć wobec dzieci. Najbrutalniejszymi odnotowanymi zdarzeniami sa przypadki
stosowania przez męŜów przemocy wobec Ŝon. Kobiety stosowały przemoc fizyczną wobec
męŜów tylko w 5% przypadków. Feministki powołują się na takie statystyki, aby uzasadnić
19
swoje stanowisko, Ŝe przemoc w rodzinie jest podstawową formą sprawowania przez
męŜczyzn kontroli nad kobietami.
W ostatnich latach konserwatywni komentatorzy przedstawili stanowisko, Ŝe przemoc
w rodzinie ma związek nie tyle z patriarchalną władzą męŜczyzn, jak twierdzą feministki, ile
z „dysfunkcjonalnością rodziny”. Przemoc wobec kobiet odzwierciedla narastający kryzys
rodziny i upadek norm moralnych. Podają oni teŜ w wątpliwość, jakoby przemoc kobiet
wobec męŜczyzn była rzadkością. MęŜczyźni rzadziej niŜ kobiety donoszą o stosowanej
wobec nich przemocy.
Feministki i inni badacze poddali to stanowisko ostrej krytyce, twierdząc, Ŝe
stosowana przez kobiety przemoc jest ograniczona i sporadyczna i rzadko kiedy pozostawia
trwałe skutki. „Bicie Ŝon” – regularna brutalna przemoc męŜów wobec Ŝon – nie ma
odpowiednika działającego w przeciwną stronę. MęŜczyźni, którzy znęcają się nad dziećmi,
takŜe częściej niŜ kobiety robią to systematycznie, powodując u dzieci trwałe okaleczenia.
Dlaczego przemoc w domu jest stosunkowo taka powszechna? W grę wchodzi kilka
grup czynników. Część z nich wiąŜe się z charakterystyczną dla Ŝycia rodzinnego mieszaniną
intensywnych emocji i osobistej zaŜyłości. Więzom rodzinnym towarzyszą z reguły silne
uczucia, często będące połączeniem miłości i nienawiści. Wybuchające w domu kłótnie mogą
ujawnić tarcia, jakie w innych warunkach nie dałyby o sobie znać. Na pozór drobny incydent
moŜe uwolnić autentyczne uczucia wrogości partnerów lub rodziców i dzieci. MęŜczyzna,
który nie ma nic przeciwko ekscentrycznym zachowaniom innch kobiet, moŜe wpaść w furię,
gdy na przyjęciu jego Ŝona za duŜo mówi lub opowiada o sprawach, które wolałby utrzymać
w tajemnicy.
Drugą okoliczność stanowi fakt, Ŝe istnieje dość duŜe przyzwolenie na stosowanie
przemocy w rodzinie, a nawet znajduje ona poparcie. ChociaŜ więc społecznie akceptowany
poziom przemocy w rodzinie jest ograniczony, łatwo moŜe ona przerodzić się w powaŜniejsze
formy gwałtu. Rzadko które dziecko nie dostało przy takiej czy innej okazji klapsa czy nie
zostało choćby lekko uderzone przez rodziców. Takie postępowanie spotyka się często z
przyzwoleniem ze strony innych i mało kto w ogóle myśli o nim w kategoriach przemocy. W
przeszłości istaniało teŜ, jakkolwiek nieco mniej oczywiste, przyzwolenie na stosowanie
przemocy wobec współmałŜonki. WyraŜa je pozornie Ŝartobliwe powiedzenie: „jak się Ŝony
nie bije, to jej wątroba gnije”.
W zakładzie pracy i innych miejscach publicznych ogólnie przyjęta jest zasada, Ŝe bez
względu na to jak niewłaściwe lub denerwujące byłoby czyjeś zachowanie, nikt nie ma prawa
nikogo uderzyć. Inaczej jest w rodzinie. Wiele badań pokazało, Ŝe zdaniem znacznej części
par w pewnych warunkach małŜonkowie mają prawo uŜyć argumentu siły. Około jednej
czwartej dorosłych ludzi wyraŜa pogląd, Ŝe męŜczyzna miewa podstawy, by uderzyć Ŝonę.
Nieco mniej sądzi, Ŝe zdarzają się sytuacje, kiedy Ŝona ma prawo uderzyć męŜa.
Seksualne wykorzystywanie dzieci i kazirodztwo
Seksualne wykorzystywanie dzieci najłatwiej zdefiniować jako seksualne zachowania
dorosłych wobec dzieci poniŜej przyjętej granicy wiekowej. Kazirodztwo oznacza stosunki
seksualne między bliskimi krewnymi. Nie kaŜdy przypadek kazirodztwa jest zarazem
przypadkiem seksualnego wykorzystywania dzieci. Na przykład stosunek płciowy między
bratem a siostrą jest kazirodczy, ale nie mieści się w definicji wykorzystywania seksualnego.
W przypadku molestowania z zasady to dorosły wykorzystuje dziecko do celów seksualnych.
20
Tak się jednak składa, Ŝe najczęstsza forma kazirodztwa wiąŜe się z wykorzystywaniem
dzieci – są to kazirodcze stosunki między ojcami a córkami.
„Odkrycie” zjawiska kazirodztwa i ogólnie seksualnego wykorzystywania dzieci
przypada dopiero na ostatnie dziewięć-dwadzieścia lat. Oczywiście o występowaniu takich
przypadków wiedziano od dawna, ale większość obserwatorów Ŝycia społecznego była
skłonna zakładać, Ŝe tabuizacja tego problemu świadczy o jego niesłychanej rzadkości. Tak
jednak nie jest. Jak się okazuje, seksualne wykorzystywanie dzieci jest praktyką niepokojąco
rozpowszechnioną. Prawdopodobniej częściej dotyczy niŜszych kals społecznych, ale
występuje na wszystkich szczeblach chierarchii społecznej.
ChociaŜ charakter takich praktyk, w ich najbardziej typowych przejawach, jest
oczywiśty, pełny zakres seksualnego wykorzystywania jest trudny, a być moŜe wręcz
niemoŜliwy do ustalenia. Ani badaczom, ani wymiarom sprawiedliwości nie udało się
sformułować jednobrzmiącej definicji znęcania się nad dziećmi w ogóle i seksualnego
wykorzystywania dzieci w szczególności. Ustęp ustawy o dzieciach z 1989 roku mówi o
„wyraźnej krzywdzie” spowodowanej brakiem naleŜytej opieki, ale nie precyzuje co naleŜy
rozumieć przez określenie „wyraźna”. Narodowe Towarzystwo Ochrony Dzieci wyróŜnia
cztery kategorie znęcania się: „zaniedbanie”, „znęcanie się fizyczne”, „znęcanie się
emocjonalne” i „wykorzystywanie seksualne”. Wykorzystywanie seksualne jest zdefiniowane
jako kontakt fizyczny między dzieckiem a osobą dorosłą, słuŜący osiągnięciu przez osobę
dorosłą satysfakcji seksualnej.
Wielu aktom kazirodczym towarzyszy groźba uŜycia przemocy. Niekiedy dzieci mniej
lub bardziej chętnie godzą się na uczestniczenie w praktykach kazirodczych, ale takie
przypadki naleŜą do rzadkości. Dzieci są rzecz jasna istotami seksualnymi i w zabawie dość
często prowadzą subtelną grę seksualną lub dąŜą do zaspokojenia ciekawości. JednakŜe
wymuszone kontakty seksualne z członkami rodziny są dla nich z reguły odraŜające,
wstydliwe i przeraŜające. Zgromadzono wiele materiałów świadczących o tym, Ŝe ofiary
seksualnego molestowania w dzieciństwie jeszcze długo potem cierpią z powodu jego
skutków. Badania prostytutek, młodocianych przestępców, nieletnich uciekających z domu i
narkomanów pokazują, Ŝe jest wśród nich wysoki odsetek osób molestowanych seksualnie w
dzieciństwie. Rzecz jasna, samo pokazanie, Ŝe osoby naleŜące do tych kategorii były
wykorzystywane seksualnie, nie oznacza, Ŝe molestowanie było przyczyną ich późniejszych
zachowań. W grę wchodzi cały szereg czynników, jak konflikty w rodzinie, zaniedbanie przez
rodziców i przemoc fizyczna.
Podsumowanie
W rodzinie zdrowej relacje pomiędzy małŜonkami są równoległe oraz
dwukierunkowe, oparte na wspólnych ustaleniach dotyczących podziału obowiązków
i sposobu wychowywania dzieci. Kobieta i męŜczyzna są współodpowiedzialni za całą
rodzinę i związek małŜeński. Rodzice roztaczają „parasol ochronny” na swoimi dziećmi dając
im poczucie bezpieczeństwa i akceptacji, ustalają jasne reguły i czytelny przekaz, co jest
dobre a co złe. Dzięki temu dzieci mają doskonałe warunki do rozpoczęcia Ŝycia w
społeczeństwie, nabywania odpowiedniego systemu wartości, norm oraz właściwych wzorów
zachowań. Mają przestrzeń do rozwijania kontaktów z rodzeństwem oraz rówieśnikami. Dom
jest miejscem, gdzie dziecko czuje się bezpiecznie, jest azylem.
21
W rodzinie dysfunkcyjnej zaburzona jest komunikacja między jej członkami, co
wpływa na nieprawidłowe kształtowanie się obrazu własnej osoby i poczucia wartości jej
członków, zwłaszcza dzieci. Dziecko nie ma zaspokojonej potrzeby bezpieczeństwa, miłości,
akceptacji, szacunku. Nie przekazuje mu się spójnego systemu wartości, łamie się jego
poczucie godności, zabrania się ujawniać emocje i myśli. Wszystko to wyzwala poczucie
wstydu, złość i strach, które są przenoszone na sposób funkcjonowania dziecka w innych
środowiskach.
W rodzinie dysfunkcyjnej zaburzona jest równieŜ struktura. Uwaga jej członków
skupiona jest nie na dziecku, ale na rodzicu, który jest przyczyną dysfunkcji: alkoholiku,
sprawcy przemocy, tyranie rodzinnym itd. Cały system działa tak, aby to jego potrzeby
zostały zaspokojone. Dziecko stosuje więc róŜne mechanizmy obronne, które pozwalają mu
przetrwać, jednocześnie nie chce dopuścić do zdemaskowania istniejącego systemu.
Bibliografia:
Adamski F. „Rodzina – wymiar społeczno-kulturowy”
Bradshaw J. „Zrozumieć rodzinę”
Bremond A., Cuet J.F., Davie A. „Kompendium wiedzy o socjologii”
Goodman N. „Wprowadzenie do socjologii”
Heim G. „Między rodzicami a dziećmi”
Seweryńska A.M. „Uczeń z rodziny dysfunkcyjnej”
śebrowska M. „Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieŜy”
Miesięcznik „Focus” 07/2003
22