Przykład

SPOŁECZNA WYŻSZA SZKOŁA
PRZEDSIĘBIORCZOŚCI
I ZARZĄDZANIA
W ŁODZI
Halina Sobocka - Szczapa
Zasady pisania prac
licencjackich i magisterskich.
Poradnik dla studentów
Łódź 2010
SPIS TREŚCI
WPROWADZENIE ............................................................................................................... 3 1. STANDARDY PISANIA PRAC DYPLOMOWYCH ............................................... 6 1.1. STANDARD KOMPETENCJI, WYMAGANYCH DO UZYSKANIA TYTUŁU LICENCJATA
(MAGISTRA) ........................................................................................................... 6 1.2. STANDARD ZNAJOMOŚCI LITERATURY, ISTOTNEJ W DZIEDZINIE PODJĘTEJ
PROBLEMATYKI ..................................................................................................... 8 1.3. STANDARD POPRAWNOŚCI KONSTRUKCYJNEJ PRACY ............................................ 9 1.4. STANDARD POPRAWNOŚCI PRZYGOTOWANIA PRACY POD WZGLĘDEM JĘZYKOWYM
I EDYTORSKIM (WYMAGANIA FORMALNE).......................................................................... 11 2. ETAPY PRZYGOTOWANIA PRACY LICENCJACKIEJ I MAGISTERSKIEJ
12 2.1. 2.2. 2.3. 2.4. 3. WYBÓR TEMATU PRACY ...................................................................................... 12 SFORMUŁOWANIE PLANU PRACY ......................................................................... 16 ETAPY PISANIA PRACY LICENCJACKIEJ/MAGISTERSKIEJ ....................................... 17 EGZAMIN LICENCJACKI/MAGISTERSKI ................................................................. 20 STRUKTURA PRACY LICENCJACKIEJ/MAGISTERSKIEJ .......................... 23 4. WYMAGANIA EDYTORSKIE W PRACACH LICENCJACKICH I
MAGISTERSKICH ............................................................................................................. 26 4.1. 4.2. 4.3. 4.4. 4.5. 4.6. 4.7. TEKST PODSTAWOWY .......................................................................................... 26 FORMATOWANIE TYTUŁÓW ROZDZIAŁÓW, PODROZDZIAŁÓW, PUNKTÓW I
PODPUNKTÓW ...................................................................................................... 28 FORMATOWANIE TABEL, WYKRESÓW I RYSUNKÓW (SCHEMATÓW) ..................... 31 ODNOŚNIKI I PRZYPISY ........................................................................................ 35 CYTATY ............................................................................................................... 44 WYKAZ LITERATURY (BIBLIOGRAFIA) ................................................................. 45 OGÓLNE ZALECENIA FORMALNE .......................................................................... 48 5. WYBRANE ZAGADNIENIA METODOLOGICZNE PISANIA PRAC
LICENCJACKICH I MAGISTERSKICH........................................................................ 49 6. POZOSTAŁE ELEMENTY OCENY PRAC LICENCJACKICH I
MAGISTERSKICH ............................................................................................................. 58 6.1. 6.2. 6.3. PRAWO AUTORSKIE .............................................................................................. 58 PROCEDURA SKŁADANIA PRAC W DZIEKANACIE.................................................. 62 NA CZYM POLEGA WERYFIKACJA PRACY DYPLOMOWEJ PROGRAMEM „PLAGIAT”64 ZAKOŃCZENIE.................................................................................................................. 70 BIBLIOGRAFIA.................................................................................................................. 71 ZAŁĄCZNIKI...................................................................................................................... 72 ZAŁĄCZNIK 1. WYBÓR LITERATURY O METODACH BADAŃ EMPIRYCZNYCH ...................... 72 ZAŁĄCZNIK 2. WZÓR STRONY TYTUŁOWEJ ........................................................................ 74 ZAŁĄCZNIK 3. OŚWIADCZENIE O SAMODZIELNOŚCI NAPISANIA PRACY I MOŻLIWOŚCI JEJ
WYKORZYSTANIA ............................................................................................................... 75 ZAŁĄCZNIK 4. PRZYKŁADOWY WYDRUK PRACY LICENCJACKIEJ/MAGISTERSKIEJ .............. 76
2
Wprowadzenie
Zgodnie z Ustawą z dnia 27 lipca 2005 r. Prawo o szkolnictwie
wyższym, każdy stopień studiów wyższych (Io i IIo) powinien kończyć się
napisaniem pracy dyplomowej lub zdaniem egzaminu dyplomowego.
Napisana i obroniona praca jest podstawą do uzyskania tytułu licencjata lub
magistra,
będących
świadectwem
ukończenia
studiów
wyższych,
odpowiednio na poziomie zawodowym lub akademickim. Praca taka ma
umożliwić
zweryfikowanie
poziomu
posiadanej
przez
absolwenta
określonego poziomu studiów wiedzy, umożliwiającej mu sprawne
i efektywne wykonywanie pracy zawodowej.
Napisanie dobrej pracy licencjackiej, czy magisterskiej, wymaga
włożenia w jej przygotowanie bardzo wiele wysiłku. Szczególnie jest on
zauważalny w przypadku pracy licencjackiej, ponieważ po raz pierwszy
studenci napotykają na konieczność kreatywnego analizowania literatury
fachowej, która dotyczy wybranych zagadnień, będących przedmiotem
rozważań prowadzonych przez słuchacza. Dodatkową trudnością jest
wzbogacenie
treści
pracy
o
analizę
empiryczną,
która
powinna
odzwierciedlać badany problem. Zatem dobra praca licencjacka, czy
magisterska powinna polegać na przeanalizowaniu zarówno materiałów
źródłowych, jak również literatury przedmiotu. Studenci bardzo często
napotykają na barierę braku umiejętności analizowania tekstów źródłowych
oraz wskazywania najistotniejszych tendencji, charakteryzujących badane
zjawiska w praktyce gospodarczej. Podstawowym mankamentem, często
występującym w pracach licencjackich, czy magisterskich, jest brak
krytycznego podejścia do materiału faktograficznego, polegający na
dosłownym cytowaniu, bądź co gorsza, na przepisywaniu książek, które
3
zdaniem piszącego przedstawiają wartość dla prezentowanego przez niego
problemu.
Zgodnie z regulaminem studiowania oraz siatkami dydaktycznymi,
organizującymi
proces
kształcenia
na
studiach
licencjackich
i uzupełniających magisterskich 1 na napisanie pracy dyplomowej na studiach
IO przewidziano dwa semestry (V i VI), natomiast na studiach IIO – trzy
semestry (II – IV). Czas pisania prac dyplomowych na różnych poziomach
studiów został zróżnicowany przede wszystkim z uwagi na stopień trudności
pisania takich prac, na co wpływa głównie wymagane przez Promotorów
zaawansowanie badawcze treści merytorycznych i związana z tym w sposób
bezpośredni – objętość pracy licencjackiej i magisterskiej.
Mając na uwadze fakt, iż podejmiecie Państwo trud napisania pracy
licencjackiej
lub
magisterskiej,
pozwoliliśmy
sobie
w
niniejszym
opracowaniu zaprezentować kilka podstawowych wskazówek, które ułatwią
pisanie takiej pracy, umożliwiając równocześnie zapoznanie się z najbardziej
prawidłowym postępowaniem (etapami realizowania) przy ich pisaniu.
Prezentowane opracowanie składa się z sześciu części, wprowadzenia
oraz zakończenia. Ponadto zawarto w nim zestaw załączników, w których
ukazane są przykłady dokumentów wymaganych dla sformatowania pracy
lub złożenia jej do Dziekanatu. W jednym z załączników (1) przytoczony
został wybór literatury przedmiotu, umożliwiający studentom dokonanie
wyboru metody badawczej, wykorzystywanej w części empirycznej pracy
licencjackiej lub magisterskiej.
W części pierwszej zawarto podstawowe standardy pisania prac
magisterskich i licencjackich. Zwrócono w niej uwagę na główne
1
Przewodnik dotyczy pisania prac dyplomowych na studiach magisterskich i licencjackich
wszystkich kierunków – poza Informatyką – przy czym szczególnie zalecany jest na
kierunkach Zarządzanie oraz Finanse i Rachunkowość.
4
wymagania,
opracowane
przez
pracowników
Uczelni,
wpływające
w konsekwencji na ocenę merytoryczną i formalną przygotowanej do obrony
i uzyskania tytułu licencjata lub magistra pracy.
W części drugiej zaprezentowano główne etapy przygotowania pracy
licencjackiej i magisterskiej. Szczególnie zwrócono uwagę na kolejność
i sposób postępowania, umożliwiający prawidłowe przygotowanie pracy
licencjackiej i magisterskiej, tak aby spełniała ona wszystkie kryteria
formalne i merytoryczne.
W części trzeciej zaprezentowana została prawidłowa struktura pracy
magisterskiej i licencjackiej, zawierająca jednocześnie uwagi, dotyczące
zawartości poszczególnych fragmentów pracy.
W
części
czwartej
pokazane
zostały
podstawowe
sposoby
formatowania pracy, jej układ oraz pozostałe wymagania formalne,
umożliwiające prawidłową konstrukcję pracy magisterskiej i licencjackiej.
W części piątej opisano w sposób szczegółowy wybrane metody,
umożliwiające
wzbogacenie
treści
badawczych
pracy
licencjackiej
i magisterskiej, zaś w części szóstej zajęto się ukazaniem pozostałych
wymagań, związanych z przygotowaniem wymienionych prac dyplomowych
(Plagiat, prawo autorskie, forma pracy składanej do Dziekanatu, itp.).
Całość opracowania stanowi przewodnik wraz z płytą CD.
Przekazanie w ręce studentów wersji elektronicznej opracowania umożliwi
bowiem korzystanie możliwości odwzorowywania zaleceń formalnych.
5
1. Standardy pisania prac dyplomowych
1.1. Standard
kompetencji,
wymaganych
uzyskania tytułu licencjata (magistra)
Aby
przygotowywane
licencjackie/magisterskie
przez
przyjmowały
formę,
studentów
która
może
do
prace
być
zaakceptowana przez Promotora oraz Recenzenta, powinny odpowiadać
określonym standardom 2 , wpływającym na pozytywną ocenę merytoryczną
i formalną pracy, a także poświadczającym określone umiejętności, w tym
przede wszystkim wskazujące na:
−
pogłębioną wiedzę merytoryczną w zakresie podjętej problematyki,
co oznacza konieczność wszechstronnego zapoznania się literaturą
przedmiotu w zakresie badanej dziedziny,
−
umiejętność posługiwania się metodami i narzędziami, stosowanymi
w wybranej dziedzinie, co wskazuje na konieczność uwzględnienia
w postępowaniu badawczym zarówno metod analizy statystycznej, jak
również socjologicznej,
−
o
nowe, oryginalne podejście do podjętej tematyki, co świadczy
konieczności
uwzględnienia
w
postępowaniu
badawczym
nie
zaobserwowanej dotychczas ścieżki analizy,
−
samodzielność i kreatywność w rozwiązywaniu zadań praktycznych,
co wymaga indywidualnego podejścia do podjętej problematyki oraz
−
ukształtowanie się własnych poglądów wobec treści, będących
przedmiotem pracy, co wskazuje na niezbędność prowadzenia zgodnych
2
Podano za materiałami, dotyczącymi standardów jakości prac licencjackich
(magisterskich), obowiązującymi w Społecznej Wyższej Szkole Przedsiębiorczości
i Zarządzania w Łodzi.
6
z własnym doświadczeniem analiz, umożliwiających wskazanie nowych
rozwiązań i oczekiwań (wniosków).
W pracach magisterskich oprócz wskazanych powyżej umiejętności,
student powinien się również wykazać umiejętnościami intelektualnymi,
niezbędnymi w podejmowaniu podstawowych badań naukowych.
Aby standard ten mógł zostać wypełniony, niezbędne wydaje się
indywidualne
wykorzystanie
wykazywanie
się
wielu
aktywnością
pozycji
badawczą
literatury
oraz
przedmiotu,
dociekliwością
w postępowaniu badawczym i prowadzonych rozważaniach. Konieczna jest
również systematyczna praca, poświęcona tworzeniu pracy licencjackiej
(magisterskiej). Praca dyplomowa nie może być bowiem wyłącznie
kompilacją
wyszukanej
literatury
przedmiotu,
a
powinna
zawierać
przemyślenia, umożliwiające prawidłowy proces wnioskowania i oceny
analizowanego zagadnienia.
Uwaga!!!
Przestrzegaj wymogów
związanych z kompetencjami
licencjata i magistra
7
1.2. Standard
znajomości
literatury,
w dziedzinie podjętej problematyki
istotnej
Osiągnięcie tego standardu wymaga – podkreślanej już wcześniej –
znajomości wielu pozycji literatury przedmiotu. W pracy licencjackiej
powinno zostać wykorzystanych nie mniej niż 25 pozycji literatury
przedmiotu, natomiast w pracy magisterskiej – odpowiednio nie mniej niż 35
pozycji. Pozycje obcojęzyczne powinny się w tym spisie znaleźć tylko pod
warunkiem posiadania przez studenta odpowiedniego poziomu znajomości
języka obcego. Przytaczanie pozycji obcojęzycznych za innymi Autorami nie
jest wskazane. Należy na to zagadnienie zwrócić uwagę tym bardziej, że tego
rodzaju postępowanie wskazuje jednocześnie na brak samodzielności
w poszukiwaniu źródeł, adekwatnych do zakresu problematyki pracy.
Wykorzystana w pracy literatura powinna być najnowsza, to znaczy
ukazywać dorobek danej dziedziny na przestrzeni co najmniej ostatnich 5 lat.
W uzasadnionych przypadkach, można jednak odwoływać się do starszych
opracowań, jeśli mają one szczególnie istotne znaczenie dla danej dziedziny
wiedzy, jeśli korzystano z nich dla ukazania genezy zjawiska lub ujęć
historycznych.
Uwaga!!!
Czytaj literaturę
przedmiotu; nie wyrzucaj
żadnych notatek – mogą się
przydać
8
1.3. Standard poprawności konstrukcyjnej pracy
Istotne znaczenie, z punktu widzenia poprawności konstrukcyjnej
pracy ma jej wewnętrzny układ, który powinien zawierać odpowiednie
elementy (patrz część trzecia poradnika). Ich kolejności należy ściśle
przestrzegać. Poza tym konstrukcja pracy powinna odzwierciedlać w sposób
merytorycznie poprawny tzw. „myśl przewodnią”, którą najogólniej można
byłoby zawrzeć w postępowaniu przebiegającym od „ogółu” do „szczegółu”.
Jest to procedura badawcza, nosząca nazwę dedukcji, czyli rodzaju
rozumowania logicznego, mającego na celu dojście do określonego wniosku
na podstawie założonego wcześniej zbioru przesłanek 3 . Rozumowanie
dedukcyjne w odróżnieniu od rozumowania indukcyjnego jest w całości
zawarte wewnątrz swoich założeń, to znaczy nie wymaga tworzenia nowych
twierdzeń czy pojęć, lecz jest tylko prostym wyciąganiem wniosków. Jeśli
jest przeprowadzone poprawnie, zaś zbiór przesłanek nie zawiera zdań
fałszywych, to wnioski wyciągnięte w wyniku rozumowania dedukcyjnego
są nieodparcie prawdziwe i nie można ich zasadnie zakwestionować.
Znacznie trudniejsze jest w tym przypadku postępowanie indukcyjne,
polegające na wnioskowaniu "od szczegółu do ogółu", tj. wnioskowaniu
z prawdziwości racji o prawdziwości następstw 4 . Rozumowania indukcyjne
bywają jednak uważane za główne narzędzie tzw. nauk empirycznych,
ponieważ stosowane są w nich eksperymenty i obserwacje. Współczesna
metodologia nauk empirycznych zwraca jednak uwagę na to, że nauki
empiryczne w szerokim stopniu używają także narzędzi dedukcyjnych,
których dostarczają im nauki ścisłe (matematyka, statystyka).
3
4
Podano za www.wikipedia.pl
Tamże.
9
Wybór sposobu postępowania powinien być przedmiotem konsultacji
z Promotorem, którego doświadczenie może wpłynąć na poprawne
skonstruowanie pod względem merytorycznym pracy dyplomowej.
Zwracamy jednocześnie uwagę, że poprawność konstrukcyjna pracy
licencjackiej, czy magisterskiej wiąże się również z prawidłowym
określeniem liczby stron, które ona zawiera. Praca musi być pod tym
względem proporcjonalna to znaczy, że rozdziały powinny liczyć mniej
więcej tyle samo stron.
Uwaga!!!
Poprawność konstrukcyjna
wymaga dokonania wyboru
metody postępowania
badawczego, a także sposobu
opisywania wybranego do
analizy zagadnienia
(proporcjonalność
rozdziałów)
10
1.4. Standard poprawności przygotowania pracy
pod względem językowym i edytorskim
(wymagania formalne)
Poprawność przygotowania pracy dyplomowej pod względem
formalnym (edytorskim i językowym) wpływa również na ocenę ostateczną
tej pracy. Aby spełnić wymagania stawiane przez Uczelnię, należy
swobodnie posługiwać się dowolnym edytorem tekstu. Szczegółowe
zalecenia w dziedzinie spełnienia przez pracę standardu poprawności
przygotowania pracy zawarte są w części czwartej niniejszego opracowania.
Uwaga!!!
Wymagania formalne są
elementem wpływającym na
końcową ocenę pracy
11
2. Etapy przygotowania pracy licencjackiej i
magisterskiej
Bardzo ważnym elementem przygotowania prac dyplomowych jest
umiejętność rozplanowania czasu, w którym ona powstaje. Postaramy się
w tej części opracowania ukazać najkorzystniejszy – z punktu widzenia
tworzenia prac dyplomowych – układ faz, które pozwolą na wykonanie tego
zadania.
2.1. Wybór tematu pracy
Wybór tematu pracy stanowi podstawowy i początkowy etap pisania
zarówno pracy licencjackiej, jak i magisterskiej. Aby umożliwić studentom
dokonanie wyboru zgodnie z ich zainteresowaniami i preferencjami, na
stronie
internetowej
Społecznej
Wyższej
Szkoły
Przedsiębiorczości
i Zarządzania zamieszczony został spis specjalności i specjalizacji, które
realizowane są przez poszczególne jednostki organizacyjne Uczelni, czyli
Katedry.
Ponadto
w
semestrze
poprzedzającym dokonanie
wyboru
specjalności i specjalizacji, w ramach której słuchacz chciałby realizować
pracę dyplomową, organizowane są przez dziekanów Wydziałów prezentacji
zakresu merytorycznego realizowanych prac. Ostateczny wybór tematyki
pracy musi jednak mieć miejsce na spotkaniu z Promotorem.
12
Strona internetowa Uczelni
Spotkania organizowane przez
Dziekana
Spotkanie z promotorem
Wybór tematu pracy
Schemat 1. Etapy wybierania tematu pracy licencjackiej i magisterskiej
W wyborze tematu pracy bardzo pomocne jest studiowanie literatury
przedmiotu.
Zasoby
biblioteczne
Społecznej
Wyższej
Szkoły
Przedsiębiorczości i Zarządzania należą pod względem liczby pozycji
z zakresu zarządzania do dość bogatych. Ponadto wszyscy studenci mają
również dostęp do źródeł internetowych, a przede wszystkim do strony
www.ibuk.pl, na której można znaleźć dowolnie dużo pozycji literatury
fachowej z zakresu merytorycznego kierunków, prowadzonych przez
Uczelnię.
Uwaga!!!
13
Przy wyborze tematu należy
kierować się wyłącznie
zainteresowaniami oraz
możliwością „rozpracowania”
wybranego zagadnienia w
oparciu o dostępną literaturę
przedmiotu, kwestia np.
sympatii do promotora jest
czynnikiem wtórnym
Na kolejnych spotkaniach z Promotorem słuchacz dokonuje
stopniowego przybliżenia wybranej problematyki i w końcu, mniej więcej na
początku listopada następuje ostateczne sformułowanie wybranego tematu.
Z uwagi na to, że tematyka prac jest zatwierdzana przez Radę Wydziału,
niezbędne jest jej określenie na samym początku semestru odpowiednio
V studiów Io i II – studiów IIo.
14
15
2.2. Sformułowanie planu pracy
Sformułowanie planu pracy następuje po zaakceptowaniu przez
Promotora tematu pracy, zarówno licencjackiej, jak również magisterskiej.
Plan
pracy
wymaga
konsultacji
z
Promotorem,
tym
niemniej
przygotowywany jest w całości przez słuchaczy. Promotor może jedynie
dokonywać poprawek lub określać poprawnie kolejność rozdziałów, aby
praca
licencjacka/magisterska
konstrukcyjnym,
(indukcyjnego,
czyli
bądź
była
uwzględniała
dedukcyjnego),
poprawna
pod
względem
przyjęty
sposób
a
charakteryzowała
także
postępowania
się
proporcjonalnością rozdziałów.
Aby w sposób poprawny sformułować zagadnienia, mogące stanowić
tytuły rozdziałów i podrozdziałów, studenci powinni zdawać sobie sprawę
z konieczności przestudiowania literatury przedmiotu, a jednocześnie
postarać się formułować tytuły w sposób odbiegający od schematów,
występujących w pozycjach, do których sięgnęli, aby przygotować plan
pracy. Walorem takich sformułowań jest nowe spojrzenie na wybraną
problematykę, a często także innowacyjne podejście do zagadnień.
Samodzielność w tworzeniu planu pracy licencjackiej lub magisterskiej
wpływa w końcowej fazie na podwyższenie oceny merytorycznej pracy.
Wybór tematu pracy
Studia nad literaturą
przedmiotu
Propozycja układu zagadnień
16
Konsultacje z promotorem
Ostateczny plan pracy
Schemat 2. Etapy przygotowania planu pracy
Należy jednocześnie podkreślić, że etapy IV i V w zaprezentowanym
powyżej schemacie mogą powtarzać się wielokrotnie. Tym niemniej
konsultacje te powinny zakończyć się w miarę wcześnie (mniej więcej
w połowie listopada), tak, aby można było osiągnąć cel prac nad tworzeniem
pracy dyplomowej przewidziany na semestr V studiów Io i II studiów IIo,
a mianowicie zakończone opracowanie rozdziału I 5 .
2.3. Etapy pisania pracy licencjackiej/magisterskiej
Prace dyplomowe pisane są etapami. Z uwagi na to, że najwięcej
trudności
sprawia
teoretycznym,
na
studentom
jego
opracowanie
napisanie
potrzeba
rozdziału
znacznie
o
charakterze
więcej
czasu.
Proponujemy, aby część teoretyczną zakończono w terminie sesji zimowej
(V semestr studiów IO i II lub III semestr studiów IIO) 6 . Opracowane przez
słuchaczy pierwsze wersje rozdziałów teoretycznych pracy licencjackiej
5
Należy w tym miejscu podkreślić, że praca licencjacka powinna składać się z trzech
rozdziałów, zaś praca magisterska – z czterech.
6
Terminy przekazywania rozdziałów teoretycznych na studiach magisterskich mogą zostać
przez promotora wydłużone przede wszystkim ze względu na to, czy zaakceptuje on
w konstrukcji pracy magisterskiej jeden, czy dwa rozdziały teoretyczne.
17
i magisterskiej powinny w tym czasie być przekazane Promotorom, którzy do
początku sesji letniej powinni sprawdzić i poprawić teksty.
Rozdziały empiryczne powinny powstać na przestrzeni VI semestru
(studia IO) i w czasie trwania III lub IV semestru (studia IIO). W przypadku
powstawania rozdziałów pracy o charakterze badawczym, powinno się
ponadto uwzględnić terminarz obron oraz konieczność poddania całej pracy
weryfikacji formalnej, jaką jest „Plagiat”.
Opracowanie części
teoretycznej pracy
Sprawdzenie części
teoretycznej pracy przez
promotora
Poprawa części teoretycznej
pracy
Opracowanie części
empirycznej pracy
Sprawdzenie części
empirycznej pracy przez
promotora
Opracowanie wstępu i
zakończenia pracy
Przyjęcie pracy przez
promotora
Schemat 3. Etapy przygotowania pracy
18
Jak wynika z zaprezentowanego schematu, istotnym elementem
procedury pisania pracy dyplomowej (magisterskiej i licencjackiej) jest
opracowanie wstępu i zakończenia. Szczegółowe porady w dziedzinie pisania
tych fragmentów pracy zawarte są w części trzeciej niniejszego podręcznika.
Należałoby jednak podkreślić, że zarówno wstęp, jak i zakończenie powinny
odzwierciedlać umiejętności opisywania problemów, reprezentowane przez
studentów, co jednoznacznie wskazuje na konieczność samodzielnego
opracowania tych części pracy dyplomowej. W zasadzie – mimo, że często
dopuszcza się stosowanie w tym przypadku przypisów – powinny być one
opracowane na podstawie własnych przemyśleń i wniosków piszącego pracę
słuchacza.
Wyróżnione
w
schemacie
etapy
realizacji
prac
licencjackich/magisterskich mogą się powtarzać. Bardzo często jest bowiem
tak, że teksty – szczególnie teoretyczne – są w pierwszej wersji „ułomne”
i wymagają gruntownej poprawy i przemyślenia. Dotyczy to jednak również
fragmentów empirycznych, w których najczęściej spotykanym błędem jest
brak umiejętności oceny badanych zjawisk w oparciu o udostępnione przez
firmę/pozyskane z z innych źródeł dane faktograficzne.
Ostatnim etapem realizacji pracy licencjackiej/magisterskiej, jest
dopuszczenie jej do obrony, co potwierdzone jest stosownym podpisem
Promotora, wraz z datą przyjęcia pracy.
19
2.4. Egzamin licencjacki/magisterski
Aby przystąpić do obrony pracy licencjackiej/magisterskiej, praca
powinna otrzymać pozytywną opinię Promotora oraz pozytywną recenzję.
Egzamin
dyplomowy
odbywa
się
przed
Komisją,
składającą
się
z Przewodniczącego, Promotora oraz Recenzenta. Koniecznym warunkiem
złożenia egzaminu dyplomowego jest zaliczenie ostatniej sesji (uzyskanie
absolutorium)
oraz
uregulowanie
wszystkich
spraw
formalnych,
wynikających z regulaminu studiów.
Na obronie pracy licencjackiej/magisterskiej odpowiada się na
zadawane przez Komisję pytania. Są to – w przypadku egzaminu
licencjackiego – dwa pytania, formułowane przez członków Komisji.
Natomiast na egzaminie magisterskim, przyszły absolwent otrzymuje trzy
pytania. Jedno z nich jest losowane z zestawu przygotowanego przez
poszczególne Katedry, reprezentujące daną specjalizację (zestawy dostępne
są w Dziekanacie), a dwa – przygotowuje Komisja, przy czym pierwsze z
nich dotyczyć powinno całokształtu zagadnień, których elementem są
rozważania zawarte w pracy, a drugie – powinno umożliwiać ocenę
samodzielności tych rozważań.
Zestaw pytań, który przygotowany jest przez pracowników Katedr,
prowadzących poszczególne specjalności i specjalizacje, jest dostępny – jak
to już wskazano – w Dziekanacie. Przygotowując pracę dyplomową
niezbędne jest wcześniejsze zapoznanie się z treścią tych pytań.
20
Uwaga!!!
Na jednym z pierwszych
spotkań poproś promotora o
udostępnienie listy pytań
egzaminacyjnych
Przygotowanie do obrony pracy licencjackiej/magisterskiej wymaga
dość sporo czasu, co najmniej dwóch tygodni. Ze względu na to, że praca
powinna być oddana do sprawdzenia programem „Plagiat” co miesiąc przed
planowanym terminem obrony wydaje się, że przyszli absolwenci powinni
dobrze przygotować się do odpowiedzi na pytania zadane przez Komisję.
Dlatego też nie warto pisać pracy „na ostatnią chwilę”, ponieważ wtedy
czasu może okazać się mało.
Przygotowanie odpowiedzi na pytania wymaga znajomości pracy. Nie
dotyczy to tylko pytań ogólnych – losowanych, które przyszli absolwenci
znają wcześniej. Ich opracowanie wymaga zapoznania się z literaturą
przedmiotu i przypomnienia treści programowych z wykładów kursowych,
specjalizacyjnych i specjalnościowych.
21
Uwaga!!!
Nie ucz się na pamięć. Staraj
się zrozumieć problem. Efekt
na obronie pracy będzie
lepszy
22
3. Struktura pracy licencjackiej/magisterskiej
W pracach licencjackich (magisterskich) przyjmuje się konieczność
wystąpienia następujących elementów strukturalnych:
1.
Wstęp, w którym oprócz ogólnie zarysowanej problematyki pracy,
powinien znaleźć się cel pracy, hipotezy badawcze, mogące przyjmować
postać pytań badawczych, oraz charakterystyka treści poszczególnych
rozdziałów, a także opis wykorzystanych metod badawczych, jak
i
dostępność
wykorzystywanej
literatury
przedmiotu
(materiałów
źródłowych).. Wstęp do pracy licencjackiej i magisterskiej powinien
odzwierciedlać zdolność weryfikowania zjawisk, prezentacji zakresu
prowadzonych badań, krytycznej oceny przeprowadzonej analizy. Jest to
bowiem jeden z podstawowych elementów oceny standardu kompetencji 7 .
2.
Część zasadnicza, składająca się z nie mniej niż trzech (praca
licencjacka) lub czterech (praca magisterska) rozdziałów, które powinny w
sposób
wyczerpujący
opisywać
badane
zagadnienie.
Należałoby
jednocześnie zwrócić uwagę na to, aby nie stanowiła wyłącznie opracowania
teoretycznego, a ukierunkowana była na samodzielną analizę dostępnych
materiałów empirycznych, O czym pisano już wcześniej. Rozdziały powinny
stanowić logiczną i spójną całość, podporządkowaną tematowi pracy oraz jej
myśli przewodniej, czyli celowi i hipotezom badawczym.
3.
Zakończenie,
które
powinno
być
podsumowaniem
przeprowadzonych analiz i badań. Konieczne jest zawarcie w nim głównych
wniosków, a jeśli to możliwe – rekomendacji, które umożliwiłyby
rozwiązanie problemów pojawiających się w procesie badawczym. W tym
7
Wstęp – z uwagi na stawiane wymagania, dotyczące jego zawartości - powinno się pisać
w końcowej fazie pisania pracy, bowiem wtedy Autor ma pełną świadomość tego, co zostało
w niej zawarte oraz czego – poprzez jej napisanie – chciał dowieść.
23
kontekście niezbędne jest również sformułowanie odpowiedzi na tezy
badawcze, postawione we wstępie do pracy, a także subiektywna ocena
poziomu zrealizowania jej celu. Podobnie, jak we wstępie, w zakończeniu nie
powinno mieć miejsca wykorzystanie literatury przedmiotu, chociaż w tym
przypadku może to mieć charakter fakultatywny.
4.
Bibliografia może zostać podzielona na odpowiednie części,
zawierające oddzielnie: pozycje książkowe, artykuły z czasopism, akty
prawne (jeśli były wykorzystywane), inne źródła (np. materiały statystyczne,
raporty, sprawozdania, adresy stron internetowych).
5.
Spis tabel (o ile jest ich więcej niż 5), wraz z podaniem ich tytułów
i stron, na których się znajdują.
6.
Spis rysunków (schematów), o ile jest ich więcej niż 5, wraz
z podaniem ich tytułów i stron, na których się znajdują.
7.
Spis wykresów (o ile jest ich więcej niż 5), wraz z podaniem ich
tytułów i stron, na których się znajdują.
8.
Spis załączników (o ile jest ich więcej niż 5), wraz z podaniem ich
tytułów.
9.
Załączniki, o ile istotne dla całokształtu rozważań jest ich
zamieszczenie.
Na końcu pracy powinno znaleźć się oświadczenie o samodzielnym
jej napisaniu. Zawiera ono klauzulę, dotyczącą odpowiedzialności karnej,
związanej z niesamodzielnym napisaniem całości pracy (Załącznik 3).
Każdy z wymienionych powyżej elementów musi zaczynać się od
nowej strony. Po sprawdzeniu, czy wszystkie elementy zostały zawarte
w pracy, sporządzany jest spis treści (automatycznie), który jest zgodny
24
z zawartością pracy 8 .
względem
poprawności
Dodatkowo powinna być ona sprawdzona pod
stylistycznym,
językowej),
ortograficznym
a
także
i
gramatycznym
charakteryzować
się
(zasady
precyzyjną
terminologią i zrozumiałym językiem.
Uwaga!!!
Nie dziel rozdziałów na wiele
punktów i podpunktów.
Zarówno punkt, jak
podpunkt powinny
obejmować co najmniej
jedną stronę, a najlepiej
kilka stron
8
Generator spisu treści wymaga zastosowania w definiowaniu tytułów rozdziałów, punktów
i podpunktów kolejnych Nagłówków (Nagłówek 1, Nagłówek 2, itd.)
25
4. Wymagania edytorskie w pracach licencjackich i
magisterskich
Przy pisaniu prac licencjackich i magisterskich wymagane jest
przestrzeganie określonych z góry reguł edytorskich. Aby je spełnić, należy
przed przystąpieniem do pisania pracy sformatować tekst, zgodnie
z poleceniami zaprezentowanymi poniżej.
Uwaga!!!
Nie rób niczego „na razie”.
Od początku dobrze
sformatowana praca może
zmniejszyć uciążliwości,
związane z pisaniem pracy
4.1. Tekst podstawowy
Tekst podstawowy całej pracy powinien być napisany czcionką Times
New Roman, stylem standardowym 12 pt.. Odstępy między wierszami nie
powinny być większe niż 1,5. Cały tekst pracy powinien być wyjustowany
(równanie do prawej i lewej strony kartki), przy zachowaniu wymaganych
marginesów: lewy – 3 cm, prawy – 2 cm, górny i dolny – po 2,5 cm.
26
W zależności od potrzeb w tekście podstawowym stosować można
podkreślenia, pogrubienia, kursywę, które to zabiegi edytorskie mają na celu
podkreślenie znaczenia określonych pojęć, czy klasyfikacji.
W tekście podstawowym konieczne są akapity. Pomagają one
w czytaniu fragmentów tekstu, zwiększają jego przejrzystość, co wpływa
również na ocenę formalną pracy. Dopuszcza się również w tym przypadku
włączenie opcji „dzielenie wyrazów”, które wpływa na równomierne
rozłożenie tekstu w wierszach.
Również celu zwiększenia przejrzystości prowadzonych rozważań
wprowadzić można do pracy odstępy akapitowe. Maksymalny dopuszczany
w pracach akapit to „6 Po” lub „6 Przed”.
Uwaga!!!
W tekście podstawowym
staraj się unikać
wymieniania (punktowania).
Tam, gdzie to możliwe staraj
się opisywać zjawiska
27
4.2. Formatowanie
tytułów
rozdziałów,
podrozdziałów, punktów i podpunktów
Rozdziały powinny zaczynać się, każdy od nowej strony. Słowo
„ROZDZIAŁ” (I, II, III – w pracy licencjackiej oraz IV – w pracy
magisterskiej), piszemy dużymi literami, czcionką pogrubioną (Bold, Caps
Lock) 18 pt., przy czym można zastosować styl „Nagłówek 1”, odpowiednio
go modyfikując, co znacznie ułatwi późniejsze automatyczne sporządzanie
spisu treści. Tekst powinien być wypośrodkowany (bez podkreśleń).
Przykład
ROZDZIAŁ I
Tytuł rozdziału – podobnie, jak w poprzednim przypadku – piszemy
dużymi literami czcionką pogrubioną (Bold, Caps Lock) 18 pt., przy czym
również w tym przypadku można zastosować odpowiednio zmodyfikowany
styl „Nagłówek 1”, tytuł powinien być również wypośrodkowany (bez
podkreśleń); na koniec tytułu nie stawiamy kropek.
Przykład
28
BEZROBOCIE – POJĘCIA PODSTAWOWE
Tytuły i numery podrozdziałów piszemy czcionką Times New Roman
14 pt. pogrubioną (Bold) i numerujemy je kolejno (np. 1, 2, 3 itd.). Można w
tym przypadku zastosować styl „Nagłówek 2”, odpowiednio go modyfikując.
Numery i tytuły podrozdziałów są wyrównane do lewej. Na koniec tytułu nie
stawiamy kropek.
Przykład
1. Pojęcie i rodzaje bezrobocia
Uwaga!!!
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Podrozdziały nie muszą
zawierać podwójnej
numeracji, np. w rozdziale I
– 1.1., 1.2. itd.
29
Tytuły punktów piszemy czcionką Times New Roman 12 pt.
pogrubioną (Bold) i numerujemy je kolejno (np. 1.1., 1.2., 1.3. itd. ). Można
w tym przypadku zastosować styl „Nagłówek 3”, odpowiednio go
modyfikując. Numery i tytuły punktów są wyrównane do lewej. Na koniec
tytułu nie stawiamy kropek.
Przykład
1.1. Definicje bezrobocia
1.2. Rodzaje bezrobocia
Tytuły podpunktów piszemy czcionką – podobnie, jak tytuły punktów
– Times New Roman, jednak nie stosujemy w tym przypadku pogrubienia i
numerujemy kolejno (np. 1.1.1., 1.1.2., 1.1.3. itd.). Można w tym przypadku
zastosować styl „Nagłówek 4”, odpowiednio go modyfikując. Numery i
tytuły podpunktów są wyrównane do lewej. Na koniec tytułu nie stawiamy
kropek.
Przykład
30
6.1.1. Ekonomiczna definicja bezrobocia
6.1.2. Definicje bezrobocia rejestrowanego i według MOP
Uwaga!!!
7.
8.
9.
10.
11.
12.
Po tytułach rozdziałów,
podrozdziałów, punktów i
podpunktów nie stawiaj
kropek
4.3. Formatowanie tabel, wykresów i rysunków
(schematów)
Zawarte w pracy tabele, wykresy, rysunki i schematy powinny być
w pełni opisane, to znaczy zawierać nad nimi numer, tytuł (czcionka 12 pt.
Times New Roman, pogrubiona), a pod spodem – źródło (czcionka 10 pt.
Times New Roman). Zarówno tytuły, jak i źródła powinny być
wyśrodkowane.
31
Przykład
Tabela 1. Struktura pracujących według sektorów w Polsce w latach
1992 - 1999
Wyszczególnienie
Sektor I
tys.
%
Sektor II
tys.
%
Sektor III
tys.
%
1992
4027,8
26,8
4792,4
31,9
6190,7
41,2
1993
3938,3
26,7
4522,1
30,6
6300,8
42,7
1994
4054,4
27,2
4570
30,6
6299,6
42,2
1995
1996
1997
1998
1999
4207,1 4371,5 4377,9 4356,1 4334
27,8
28,2
27,5
27,4
27,6
4556,2 4626 4708,8 4588,6 4341,6
30,1
29,9
29,5
28,8
27,7
6365,8 6489,9 6854,1 6976,4 7016,1
42,1
41,9
43,0
43,8
44,7
Źródło: Roczniki Statystyczne GUS, Warszawa
Główka
tabeli
powinna
być
wyśrodkowana,
podobnie,
jak
wypełnienie tabeli. Tylko boczek tabeli powinien być wyrównany do lewej.
Stosujemy czcionkę Times New Roman o rozmiarze 10 pt. Tabele nie
koniecznie mogą znajdować się na jednej stronie. Tabela może się „łamać”,
jeśli jest zbyt duża.
Uwaga!!!
32
13.
W tabeli powinny się znaleźć
własne obliczenia; wówczas
zawartości tabeli nie wykaże
„Plagiat”
Wykresy powinny być sporządzone samodzielnie, na podstawie
obliczeń przeprowadzonych w Arkuszu EXCELL. Wykresem jest każda
graficzna forma przedstawienia zmienności zjawiska, procesu, wielkości,
zależności lub jakichkolwiek danych. Zwykle przedstawiany jest w dwóch
wymiarach,
czyli
na
osi
odciętych
i
rzędnych,
ale
może
być
wielowymiarowy. Zależnie od tego, jaką figurą geometryczną posłużono się
przy konstruowaniu wykresu, może być on: liniowy, punktowy, słupkowy,
kołowy, pierścieniowy, płaszczyznowy, kolumnowy itd. Liczba sposobów
graficznego przedstawienia jest nieograniczona.
Przykład
33
Wykres 1. Struktura pracujących w Samhall w 2001 r. (w %)
Źródło: Stryjan Y., Laurelli E., Narodowy raport na temat integracyjnej pracy
przedsiębiorstw społecznych:Szwecja, EMES, Dokument 02/08, s. 30.
Dane na wykresie oraz legenda powinny zostać sformatowane w ten
sposób, aby uwzględniały czcionkę Times New Roman o rozmiarze 10 pt.
Jak wykazują dotychczasowe obserwacje, bardzo często w pracach
magisterskich i licencjackich studenci korzystają z przedstawienia zagadnień
za pomocą rysunków (schematów). Rysunek jest to kompozycja linii
wykonana na płaszczyźnie, polega na nanoszeniu na powierzchnię walorów
wizualnych przy użyciu odpowiednich narzędzi. Rysunek tym różni się od
schematu, że w tym ostatnim daje się zauważyć pewna struktura,
podporządkowanie pewnych elementów innym. Rysunek ma raczej charakter
nieuporządkowany. Dlatego też zaleca się stosowanie słowa „schemat”
w pracach zarówno licencjackich, jak i magisterskich. Podobnie, jak
w przypadku wykresu, schemat powinien być opracowany samodzielnie
przez Autora pracy dyplomowej. Nie powinien to być obraz zeskanowany
34
z innego źródła, ponieważ bardzo często wpływa to na zmiany w przyjętym
w pracy formacie.
Przykład
Schemat 1. Struktura organizacyjna OHP
Źródło: www.ohp.pl
4.4. Odnośniki i przypisy
Każda praca zawiera dwa rodzaje treści (Pabian, Gworys, 1997, s. 21
i nast.). Jeden rodzaj stanowią wszelkie informacje czerpane z dostępnej
literatury. Stanowią one tzw. źródła wtórne. Mogą to być sformułowane
przez innych autorów definicje, dokonane klasyfikacje, wnioski z badań itp.
35
Do tego rodzaju treści zaliczmy również dane statystyczne, które
dokumentują badane zagadnienie.
Drugi rodzaj treści – to własne rozwinięcie tematu, indywidualny
wkład w daną dziedzinę wiedzy, ujęty własnymi słowami. Przykładowo
będzie to opis przeprowadzonych badań, analiza zgromadzonego materiału,
sformułowane wnioski. Ten rodzaj treści zawartej w pracy stanowi
najbardziej o jej wartości. Dlatego też w pracy magisterskiej, a przede
wszystkim licencjackiej, powinien on dominować, stwarzając podstawy do
oceny intelektualnego rozwoju absolwenta szkoły wyższej. Szczególnie
pozytywnie oceniane są w pracy – zarówno magisterskiej, jak i licencjackiej
– badania własne, polegające na opracowaniu przez studenta narzędzia
badawczego 9 ,
które
w
następnej
kolejności
podlega
opracowaniu
ilościowemu, analizie merytorycznej oraz w konsekwencji – sformułowaniu
wniosków. Tego rodzaju postępowanie ma charakter badań pierwotnych –
niepowtarzalnych. Wymaga jednak dużego nakładu pracy, związanego ze
sformułowaniem celu badawczego oraz tez badawczych, umożliwiających
prawidłowe
sformułowanie
zagadnień,
będących
w
konsekwencji
problemami, spójnymi z celem ogólnym realizowanej pracy.
Treści czerpane z innych pozycji literaturowych można zamieszczać
w pracy w dwojaki sposób:
a) dosłownie cytując określone fragmenty dzieł innych autorów – trzeba je
wówczas ujmować w cudzysłowy,
b) przytaczając własnymi słowami zawarte w innych dziełach ustalenia.
9
O sposobach tworzenia narzędzi badawczych mówi się w części piątej niniejszego
opracowania.
36
Każdy taki przypadek WYMAGA PODANIA ŹRÓDŁA, z którego
dany cytat lub ustalenia pochodzą (niepodanie źródła jest niedozwolone i
nazywa się plagiatem). Źródła te powinny być wskazane w tzw. przypisach.
Przypisami nazywa się wszelkie objaśnienia i uwagi, znajdujące się
poza właściwym tekstem pracy. Bardzo często w literaturze przypisy
umieszcza się u dołu strony, na której zawarty jest tekst, do którego się
odnoszą. Numeracja przypisów musi być ciągła w obrębie całej pracy. Muszą
one być także wyjustowane (wyrównanie do prawej i lewej).
Ze względu na charakter przypisów dzieli się je na (Piontek,
Zieleniecka, 1997, s. 31-32):
−
rzeczowe – objaśniające i komentujące fragmenty tekstu głównego,
np. zwroty i terminy naukowe itp.;
−
słownikowe – podające znaczenie terminów obcojęzycznych,
staropolskich itp.;
−
bibliograficzne – zawierające opisy dokumentów, z których
pochodzą informacje i cytaty zawarte w tekście głównym pracy;
Natomiast ze względu na treść można je podzielić na:
−
źródłowe – informujące o pochodzeniu przytaczanych sądów,
danych, klasyfikacji itd.
Bez tego rodzaju przypisów praca nie może być
przyjęta, gdyż świadczy o tym, że jej autor nie poznał literatury;
−
polemiczne – polemizujące z cytowanymi poglądami;
−
dygresyjne – własne uwagi autora pracy dotyczące omawianego w
niej zagadnienia;
−
odsyłające – stosowane, gdy chcemy odesłać czytelnika do
poprzednich lub następnych partii pracy.
37
W pracach licencjackich i magisterskich najczęściej stosowanymi
przypisami są przypisy bibliograficzne źródłowe. Mogą jednak również
występować przypisy polemiczne oraz dygresyjne. Ich pojawianie się
wskazuje na znajomość badanego zagadnienia oraz umiejętność krytycznego
podejścia do tematyki pracy.
Przykłady końcowego fragmentu strony maszynopisu zawierającego
odnośnik przytoczono poniżej.
Przykład
−
Dla pozycji książkowej
„Równoprawność płci w sferze zatrudnienia oraz w uczestniczeniu w
działalności samorządów lokalnych i w polityce jest z różnych stron
zagrożona” 10 .
Przykład
−
Dla pozycji z czasopisma
„Alians jest przedsięwzięciem łączącym różnych partnerów, którzy
w wyniku podejmowania współpracy są w stanie wypracować większe
korzyści niż działając indywidualnie” 11 .
10
T. Kowalak, Kobieta we współczesnym świecie, Wydawnictwo Wyższej Szkoły
Ekonomicznej w Białymstoku, Białystok 2006, s. 96.
38
Jeżeli zapis z pozycji, na którą się powołujemy, nie jest dosłowny,
wówczas pomijamy cudzysłów. Zmiana musi jednak być bardzo istotna, ale
odzwierciedlać treść zawartą w zdaniu 12 .
Uwaga!!!
14.
Starajmy się unikać zapisu
dosłownego, dokonując
własnej interpretacji
sformułowań użytych przez
Autorów
Należy pamiętać, że można się również powoływać w przypisach na
wypowiedzi ustne (Piontek, Zieleniecka, 1997, s. 49). Zaznacza się wtedy
źródło, czy wypowiedź była wyrażona bezpośrednio czy telefonicznie.
Trzeba również określić, kto i komu udzielał danej informacji, jaka jest
pozycja w zawodzie lub stanowisko pracy wypowiadającego się, a ponadto,
kiedy wypowiedź powstała. W ten sam sposób można przytaczać
11
I. Łącka, Model oceny efektywności aliansu strategicznego, „Przegląd organizacji” 2001,
nr 12, s. 12.
12
W sposób bardziej szczegółowy pokazujemy korzystanie z cytatów w podrozdziale 4.5.
39
wypowiedzi
wykładowców,
które
miały
miejsce
na
wykładach
(specjalizacyjnych, kursowych), bezpośrednio związanych z problematyką
pracy.
Przypisy odnoszące się do źródeł literaturowych, jak wypowiedzi
ustnych, mogą zawierać następujące skróty i symbole:
a) op. cit. (opus citatum, co oznacza dzieło cytowane) – oznaczenie to
stosuje się w przypadku ponownego odesłania do zacytowanego
wcześniej dzieła.
Przykład
3
T. Kowalak, op. cit., s.169.
Zapis ten wskazuje, że oznaczony cyfrą przypisu 3 fragment tekstu
pochodzi z wcześniej zacytowanej książki: T. Kowalak, Kobieta we
współczesnym świecie, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej w
Białymstoku, Białystok 2006.
W przypadku korzystania przy pisaniu pracy licencjackiej/magisterskiej z
więcej niż jednej pozycji tego samego Autora, przypis ten powinien
zawierać dane, identyfikujące fragment tekstu w sposób bardziej
szczegółowy. Może to być np. pierwsze słowo tytułu.
40
Przykład
4
T. Kowalak, Kobieta, op.cit. s. 27
b) ibidem (co oznacza tamże) lub tamże – oznaczenia te stosuje się w
przypadku ponownego odesłania do zacytowanego ostatnio dzieła.
Przypis ten wymaga bezpośredniego następowania po sobie fragmentów,
w których wykorzystujemy to samo dzieło, tego samego Autora.
Przykład
5
ibidem, s.123.
Zapis ten informuje, że oznaczony cyfrą przypisu 5 fragment tekstu
pochodzi z bezpośrednio wcześniej sytuowanej książki.
c) loc. cit. (tzn. w miejscu poprzednio przytoczonym) – oznaczenie to
stosuje się w przypadku powoływania się na fragment tekstu
bezpośrednio wcześniej przytoczony; w tym przypadku nie podaje się
strony.
41
Przykład
5
loc. cit.
Zapis ten wskazuje, że podane treści odnoszą się do bezpośrednio
wcześniej zacytowanego fragmentu dzieła, znajdującego się dodatkowo
na tej samej stronie..
W związku z tym, że w chwili obecnej mamy do czynienia z coraz
większą dostępnością do źródeł internetowych, konieczne wydaje się
zaprezentowanie
poprawnie
sformułowanych
przypisów,
które
odzwierciedlają tę możliwość. W sposób szczególny należałoby potraktować
źródła statystyczne, bowiem w tym przypadku wystarczy podanie głównej
strony internetowej, na której się one znajdują (np. www.stat.gov.pl).
W innych sytuacjach źródła internetowe powinny być bardziej szczegółowe
i w sposób bezpośredni umożliwiać zweryfikowanie wykorzystanego
w rozważaniach pracy dzieła (np. http://www.admir.com.pl/index.php).
Bardzo częstym zjawiskiem w dobie korzystania z Internetu jest możliwość
korzystania z innych źródeł, publikowanych na stronach internetowych wielu
instytucji i firm. Przyjmują one postać artykułów (książek) prezentowanych
w całości. Wtedy przypisy mogą przyjmować formę podobną do tej, która
występuje przy piśmiennictwie.
W pracy licencjackiej, jak i magisterskiej, można skorzystać zarówno
z przedstawionego powyżej sposobu wskazywania źródeł literaturowych
i internetowych, czyli tzw. przypisów dolnych, jak również systemu
przypisów nazywanego harwardzkim lub oksfordzkim. Polega on na
42
stosowaniu przypisów w treści, przy czym podaje się w tym przypadku tylko
nazwisko Autora, rok wydania dzieła oraz stronę, z której korzystano.
Przykład
„Równoprawność płci w sferze zatrudnienia oraz w uczestniczeniu
w działalności samorządów lokalnych i w polityce jest z różnych stron
zagrożona” (Kowalak, 2006, s. 96).
Przypisy dolne są jednak bardziej przyjazne dla czytającego,
ponieważ od razu może zajrzeć skąd pochodzi odwołanie. Ponadto tego typu
odwołania do literatury nie powodują zagubienia piszącego, ponieważ od
razu występuje konieczność sporządzenia pełnej noty bibliograficznej.
Dlatego też, jak również z powodu niewielkiego doświadczenia piszących
prace licencjackie i magisterskie rekomendujemy tę właśnie formę
przypisów,
jako
najkorzystniejsze
dla
zastosowania
w
pracach
dyplomowych.
Uwaga!!!
43
15.
Wybór formy przypisów
musi zostać dokonany przed
rozpoczęciem pisania pracy
dyplomowej. Forma
przypisów musi być jednolita
w całej pracy
4.5. Cytaty
W pracach naukowych wymagane jest niekiedy przytaczanie cudzych
sformułowań, myśli, wypowiedzi (Piontek, Zieleniecka, 1997, s. 48). Wierne
i dosłowne przytaczanie cudzych słów nazywa się cytatem. Wymaga on
wyróżnienia merytorycznego i poligraficznego.
Wyróżnieniem merytorycznym jest konieczność powołania się na
źródło, z którego pochodzi cytat. Takie powoływanie podaje się w postaci
przypisu bibliograficznego. Natomiast wyróżnieniem poligraficznym jest
ujęcie cytatu w cudzysłów. Wyróżnieniem może być również zastosowanie
kursywy. Niezrobienie tego jest plagiatem. O znaczeniu tego rodzaju
postępowania pisaliśmy już wcześniej.
Do cytatów można wprowadzić wyrazy lub zwroty własne, należy
jednak zaznaczyć to w tekście cytatu w postaci nawiasów kwadratowych.
Teksty cytowanego fragmentu można również skracać. Skrócenie
cytatu przez opuszczenie jego fragmentu zaznacza się za pomocą trzech
44
kropek umieszczonych w nawiasach kwadratowych. Skrócenie początkowej
lub końcowej części zdania w cytacie zaznacza się trzema kropkami bez
nawiasów.
Przykład
„Należy [...] pamiętać o przypisach ...”
„... może służyć jako środek wspomagający ...”
Nie należy nadużywać cytowania, na co zwracaliśmy uwagę już
wcześniej. Praca składająca się z cytatów nie jest dorobkiem piszącego, lecz
innych autorów.
Jeśli cytaty nie zajmują więcej niż dwie, trzy linijki, wystarczy je
wziąć w cudzysłów. Większe cytaty, dodatkowo, dobrze jest napisać inną
czcionką, np. kursywą. Wówczas czytającym łatwiej jest odróżnić słowa
obcego autora od słów dyplomanta.
4.6. Wykaz literatury (bibliografia)
Stanowi
on
uporządkowany
zestaw
pozycji
literaturowych
związanych bezpośrednio z treścią pracy (Pabian, Gworys, 1997, s. 30-31).
Można go zatytułować „Literatura” lub „Bibliografia”, przy czym
w wykazie pozycji pod nazwą „Literatura” mogą znaleźć się pozycje, do
których nie odwoływano się w treści pracy. Natomiast w „Bibliografii”,
powinny znajdować się wyłącznie pozycje Autorów, cytowanych w pracy.
45
Pozycje książkowe i artykułowe powinny występować w porządku
alfabetycznym, zaczynając od nazwiska autora. Taki układ jest najbardziej
przejrzysty i powszechnie stosowany. Każdej pozycji literaturowej można
nadać oddzielny numer, posługując się liczbami arabskimi. W każdej pozycji
bibliograficznej powinny znaleźć się – oprócz nazwiska i pierwszej litery
imienia Autora – także tytuł opracowania, oficyna wydawnicza oraz miejsce
i rok wydania.
Przykład
Przykłady pozycji wykorzystanych w pracy:
1. Książka – jeden autor
Duliniec E., Badania marketingowe w zarządzania przedsiębiorstwem,
PWN, Warszawa 1995.
2. Książka – 2-3 autorów
Kędzior Z., Karcz K., Badania marketingowe w praktyce, PWE,
Warszawa 1996.
3. Korzystanie z opracowania zawartego w pracy zbiorowej
Soliński A., Kontrola (w:) Zarządzanie. Teoria i praktyka, pod red. A.
Koźmińskiego i W. Piotrkowskiego, PWN, Warszawa 1995.
4. Skrypt uczelniany
Walica H., Inwestycje przedsiębiorstwa, Akademia Ekonomiczna,
Katowice 1994.
46
5. Artykuł w czasopiśmie
Pietrzkiewicz T., Etyka zarządzania w okresie transformacji gospodarki,
„Ekonomika i organizacja przedsiębiorstwa” 1996, nr 8.
6. Książka obcojęzyczna
Curtis D., Making a Success in Manufacturing, McGraw – Hill, Inc., New
York 1993
7. Artykuł w czasopiśmie obcojęzycznym
Semler R., Why My Former Employees Still Work for Me, ”Harvard
Business Review” 1994, nr 2.
8. Referat zamieszczony w materiałach konferencyjnych
Martan
L.,
Czy
specyfika
budownictwa
ulega
ewolucji?
(w:)
Budownictwo mieszkaniowe w 2000 roku. Kierunki i perspektywy
rozwoju, referat na konferencję, Częstochowa 1995.
9. Artykuł zamieszczony w zeszycie naukowym
Rawski M., Planowanie marketingu w polskich przedsiębiorstwach (w:)
Wybrane problemy organizacji i zarządzania, pod red. J. Boszko, TNOiK,
Poznań 1995, zeszyt 3.
10. Publikacje informacyjne
Biczyński S., Miedziński B., (red.),
Słownik ekonomiki i organizacji
przedsiębiorstwa, PWE, Warszawa 1991
11. Norma
PN-91/N-08018, Dane ergonomiczne do projektowania stanowisk pracy.
Strefy pracy kończyn górnych. Wymiary.
12. Akty prawne
47
Ustawa o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, Dz. U. 2004,
nr 99, poz. 1001
Sporządzając wykaz literatury, należy unikać sztucznego jej
rozbudowywania. W zasadzie powinno się w nim zamieścić tylko te pozycje
wydawnicze, na które powołane zostały w treści pracy.
4.7. Ogólne zalecenia formalne
W pracy licencjackiej i magisterskiej numeracja stron powinna mieć
charakter ciągły i być umieszczona w prawym dolnym rogu. Nie oznacza to
jednak, że nie można pisać poszczególnych rozdziałów pracy dyplomowej w
odrębnych plikach. Wydaje się nawet, że jest to konieczne z punktu widzenia
bezpieczeństwa przechowywania gotowych już fragmentów pracy. Ten sam
powód wpływa na konieczność scalenia wszystkich plików w ostatniej fazie
przygotowywania pracy. Najłatwiejsze to będzie wówczas, kiedy po każdym
rozdziale wstawiony zostanie znacznik końca strony. Spełniony będzie wtedy
wymów formalny zaczynania każdego rozdziału od nowej strony. Nie jest to
jednocześnie konieczne w przypadku podrozdziałów, punktów i podpunktów.
Tego rodzaju zabieg w tych przypadkach nie wpływa na czytelność pracy i
obniża jej ocenę formalną.
Praktyczną uwagą jest również ta, że praca dyplomowa (zarówno
licencjacka, jak i magisterska) powinna być pisana w formie bezosobowej
lub w pierwszej osobie liczby mnogiej. Jest to standard opracowywania prac
naukowych i badawczych.
48
5. Wybrane zagadnienia metodologiczne
prac licencjackich i magisterskich
pisania
Termin metoda pochodzi z języka greckiego (méthodos) i oznacza
sposób badania 13 , bądź też „sposób postępowania, stosowany świadomie,
konsekwentnie i systematycznie” 14 albo „zespół czynności i środków
używanych dla osiągnięcia celu” 15 czy „sposób wykonania, rozwiązania
problemu” 16 . W języku polskim pojęcie to oznacza „świadomie stosowany
sposób postępowania mający prowadzić do osiągnięcia zamierzonego celu” 17
Przedstawiciele różnych dziedzin naukowych najczęściej pod tym pojęciem
rozumieją
„zespół
ogólnych
założeń
badawczych,
wytycznych
w
postępowaniu nauk lub sposób ujmowania badanych faktów” 18 .
Tak różnorodne definicje, na poziomie pracy dyplomowej powinny
się sprowadzać do następujących rozstrzygnięć:
−
zdefiniowania potrzeby prowadzenia badań empirycznych na
podstawie określenia problemu badawczego,
−
zdecydowania o metodzie, która najlepiej pozwoli na zweryfikowanie
postawionego problemu badawczego i sformułowanych hipotez, bądź pytań
badawczych.
Istotną rolę w tym zakresie odgrywają konsultacje z Promotorem,
który powinien – z uwagi na duże doświadczenie badawcze – wspomóc i
merytorycznie uzasadnić wybór tej, a nie innej metody. Trafność doboru
określa stopień użyteczności metod w procesie badawczym. Chodzi tu przede
13
Por. Encyklopedia PWN http://encyklopedia.pwn.pl/ lista.php?co=metoda
Kopaliński W., Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych z almanachem, Świat
Książki, Warszawa 2000, s. 326
15
Tamże, s. 326
16
Tamże, s. 326
17
Uniwersalny słownik języka polskiego http://sjp.pwn.pl/lista.php?co=metoda
18
Encyklopedia PWN http://encyklopedia.pwn.pl/ lista.php?co=metoda
14
49
wszystkim o dostosowanie zakresu podmiotowego, przedmiotowego,
przestrzennego i czasowego do potrzeb i oczekiwań użytkowników
informacji.
Spośród wielu metod badawczych, w pracach licencjackich i
magisterskich najczęściej powinno się korzystać z najprostszych metod
analizy statystycznej lub analizy dokumentów, chociaż niejednokrotnie
narzędziem badawczym może być poprawnie sformułowana ankieta lub
kwestionariusz wywiadu. Narzędzia statystyczne oraz analiza dokumentów
należą
do
instrumentów
analizy
danych
wtórnych,
natomiast
przeprowadzenie wywiadu z respondentami, umożliwiającymi rozpoznanie
badanego zjawiska, należy do zakresu pozyskiwania danych pierwotnych. Do
nich
również
należy
ankieta.
Różnica
między
wywiadem
kwestionariuszowym a ankietą polega przede wszystkim na innym kontakcie
z respondentem. Wywiad kwestionariuszowy przeprowadzany jest przez
ankietera (w tym przypadku Autora pracy licencjackiej lub magisterskiej),
natomiast ankietę wypełnia sam badany.
Przyjrzyjmy się zatem wymienionym powyżej metodom badawczym.
Statystyka jest dyscypliną zajmującą się metodami liczbowego opisu
zbiorowości i zjawisk. Głównym jej zadaniem jest ujawnienie prawidłowości
występujących w zjawiskach masowych. Statystyce przyporządkowuje się
trzy podstawowe funkcje 19 :
1.
informacyjną, dającą obraz badanych zagadnień;
2.
analityczną, wskazującą czynniki determinujące badane zjawisko;
3.
prognostyczną, pozwalającą na projekcję poziomu i struktury
badanego zjawiska w przyszłości.
19
Makać W., Podstawowe metody statystyczne w analizie rynku pracy, Krajowy Urząd
Pracy, Warszawa 1996, s. 8.
50
W analizach zjawisk ekonomicznych wykorzystywane są różne
metody statystyczne odnoszące się do opisu:
1.
struktury zbiorowości;
2.
współzależności;
3.
zmian zjawisk w czasie.
Opis struktury zbiorowości może być przeprowadzony w różnych
przekrojach, czyli według pewnych cech analizowanej grupy jak np. płeć,
wiek, zawód itd. Zastosowany opis statystyczny opiera się na parametrach,
czyli obliczonych według określonych zasad charakterystyk liczbowych
informujących w syntetyczny sposób o prawidłowościach dotyczących np.
średniego poziomu badanych cech oraz ich zróżnicowania.
Metody służące do opisu współzależności pozwalają określić stopień
powiązań między poszczególnymi cechami danego zjawiska. Pozwalają
zidentyfikować czynniki kształtujące dane zjawisko i zmierzyć siłę ich
oddziaływania.
Analizę zmian zjawiska w czasie przeprowadza się na podstawie
wskaźników dynamiki, które ilustrują względny przyrost lub spadek
analizowanego zjawiska w okresie badanym w stosunku do okresu
przyjętego za bazowy do porównań. Przy tego typu analizach mogą być
również wykorzystane funkcje trendu, które pokazują kierunek rozwoju
badanego zjawiska. Jest to szczególnie przydatne przy prognozowaniu
zjawisk w przyszłości 20 .
W przypadku prac licencjackich i magisterskich najczęściej mamy do
czynienia z analizą struktury oraz dynamiki. Obliczenia takie, dokonywane
najczęściej w zestawieniach tabelarycznych (tabelach) umożliwiają ocenę
20
Makać W., Podstawowe…op. cit.,s.9.
51
zarówno charakteru badanego zjawiska (składowe), jak również dynamiki
zmian (tempo przekształceń zjawiska). W następnej kolejności na podstawie
takich obliczeń można dokonać oceny analizowanej zmiennej i zastanowić
się nad przyczynami zmian lub wnioskować o dalszym przebiegu zjawiska.
Najczęściej
stosowane miary
dynamiki
Przyrosty absolutne
liczone, jako różnica między wielkościami
zaobserwowanymi w końcu i na początku okresu
badawczego
Δy1/0 = y1 – y0
Przyrosty względne
liczone, jako iloraz różnicy miedzy wielkością
zaobserwowaną w końcu i na początku okresu
badawczego, przez wielkość początkową
d1 / 0
y − y0
100%
= 1
y0
Najczęściej
stosowane miary
struktury
Wskaźnik struktury to
wyrażony w procentach
stosunek liczby
jednostek należących do
wyróżnionej klasy (ni)
do liczebności całej
zbiorowości (n)
Wi =
ni
100%
n
Indeksy indywidualne
liczone za pomocą ilorazu wielkości w końcu i na
początku okresu badawczego; w przypadku
konieczności uzyskania wartości w procentach
należy uzyskany wynik pomnożyć przez 100
iq =
q1
q0
Schemat 4. Najczęściej wykorzystywane w pracach licencjackich wskaźniki
struktury i dynamiki
52
W analizie statystycznej ważne jest zapewnienie porównywalności
danych, szczególnie w sytuacji, kiedy korzystamy z różnych źródeł
informacji. Jest to często element utrudniający przeprowadzenie procesu
badawczego. Wiąże się to z różną interpretacją określonych kategorii
ekonomicznych i społecznych, będących przedmiotem badań. Ponadto należy
zauważyć, iż w ramach statystyki krajowej/narodowej następują zmiany ze
względu na potrzebę dostosowania jej do standardów obowiązujących
w ramach, na przykład, Unii Europejskiej.
Przykład
Przyrosty bezwzględne:
Zawód
Tokarz
Kucharz
Ogółem
Liczba
poszukiwanych
pracowników
w okresie t0
19
25
44
Wskaźnik struktury:
Liczba
poszukiwanych
pracowników
w okresie t1
12
30
42
Liczba tokarzy zmalała w t1 o 7 osób w
porównaniu do t0.
Liczba kucharzy wzrosła w t1 o 5 osób
w porównaniu do t0.
Przyrosty względne:
t1/t0 x100
Liczba ślusarzy wzrosła w t1 o 10% w
porównaniu do t0.
Zawód
Tokarz
(n1)
Kucharz
(n2)
Ogółem
(n)
Liczba
poszukiwanych
pracowników
w okresie t0
Liczba
poszukiwanych
pracowników
w okresie t1
19
12
25
30
44
42
n1/n x100
Tokarze w okresie t1 stanowili 28,6%
zapotrzebowania zgłaszanego przez
pracodawców.
53
Badanie
dokumentów
to
kolejna
technika
o
charakterze
uzupełniającym badania. Istota jej polega na gromadzeniu wiedzy na
określony temat na podstawie analizy dokumentów, które mogą przyjmować
różną formę (np. dokumenty pisane, obrazo-dźwiękowe, cyfrowe) i mieć
różne pochodzenie (np. zastane, tworzone intencjonalnie). Technika ta jest
szczególnie przydatna przy opisie przedmiotu badania (obszaru, instytucji,
podmiotu gospodarczego).
Wywiad kwestionariuszowy wykorzystywany jest w celu poznania
faktów, opinii i postaw danej zbiorowości. W celu zapewnienia jego
poprawności powinny być wcześniej przygotowane odpowiednie dyspozycje
określone mianem kwestionariusza21 . Ma on na celu ukierunkować rozmowę,
w której biorą udział przynajmniej dwie osoby tj. prowadzący wywiad
i respondent. Rodzaje wywiadów są zróżnicowane i zasadność ich
stosowania jest szerzej przedstawiona w dalszej części naszego podręcznika.
Poprawne przeprowadzenie wywiadu wymaga przestrzegania pewnych
warunków np.: celowego dobrania rozmówców; określenia technik jego
przeprowadzenia; zachowania układu pytań w nim pojawiających się –
przechodzimy od pytań ogólnych do szczegółowych; zwrócenie uwagi na
układ i treść pytań, które muszą uwzględniać cechy rozmówców,
zapewnienie
odpowiednich
warunków,
w
których
wywiad
jest
przeprowadzony.
Wywiad
przeprowadzany
jest
za
pomocą
kwestionariusza
opracowanego specjalnie na potrzeby badania. Technika ta pozwala na
uzyskanie w krótkim czasie bardzo wielu informacji dotyczących między
innymi badanych zjawisk, opinii respondentów na określone zagadnienie,
postaw określonej grupy społecznej itp. Pytania znajdujące się w
21
Patrz szerzej Babbie E., Badania społeczne w praktyce, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 2006, s.276.
54
kwestionariuszu muszą być zadawane każdemu respondentowi przez
ankietera
dokładnie
w
takiej
kolejności,
w
jakiej
zapisane
są
w kwestionariuszu i w taki sam sposób, nie wolno mu nic zmienić.
Konstruując pytania należy je:
−
przemyśleć;
−
uporządkować;
−
zastosować w nich jednolitą formę gramatyczną (sformułowane
w tym samym czasie, osobie itp.) i terminologię, styl i język; pytania
powinny być formułowane w pierwszej osobie liczby pojedynczej; pytań nie
należy rozpoczynać od zwrotów grzecznościowych.
Pytania znajdujące się w kwestionariuszu wywiadu można podzielić
ze względu na ich strukturę i format kategorii odpowiedzi umieszczonych w
pytaniu. Należą do nich pytania:
−
otwarte, w których nie ma wpisanych gotowych możliwości odpowiedzi
(tzw. kafeterii). Pod pytaniem znajduje się natomiast wyznaczone miejsce,
gdzie ankieter wpisuje w całości odpowiedź udzieloną przez respondenta.
Tego rodzaju pytania są umieszczane w kwestionariuszu wówczas, gdy
trudno jest określić, jakich odpowiedzi respondent może udzielić lub też
wtedy, gdy poszukiwane są bardzo szczegółowe informacje;
−
zamknięte skategoryzowane – w pytaniach tego rodzaju znajduje się
ograniczona
liczba
możliwości
odpowiedzi
(alternatywy),
które
prezentowane są respondentowi. Osoba, z którą przeprowadzany jest wywiad
musi wybrać spośród znajdujących się w pytaniu alternatyw tą, która jest
odpowiednikiem jego poglądów, opinii czy postaw. Liczba możliwych do
wybrania przez respondentów odpowiedzi w takich pytaniach jest różna;
55
−
prekategoryzowane – są to pytania, w których podobnie, jak
w pytaniach zamkniętych znajduje się ograniczona liczba możliwości
odpowiedzi, z tym, że alternatywy te przeznaczone są wyłącznie do
wiadomości
ankietera
-
respondentowi
nie
są
one
prezentowane;
w przypadku takich pytań ankieter odczytuje pytanie, które dla respondenta
brzmi, jak pytanie otwarte; zadaniem ankietera jest przyporządkować
uzyskaną odpowiedź do jednej odpowiedzi lub kilku (jeśli nie ma
ograniczeń) z możliwych znajdujących się pod pytaniem;
−
alternatywne – jest to szczególny rodzaj pytania zamkniętego;
pytania te dotyczą jedynie wybranych grup osób biorących udział w badaniu;
przed pytaniami tego rodzaju umieszcza się tzw. pytanie filtrujące, które
pozwala w łatwy sposób wydzielić pytania, które nie dotyczą osoby, z którą
jest prowadzony wywiad 22 ;
−
skale – gdzie możliwości odpowiedzi zawartych w pytaniu różnią się
intensywnością
i tworzą
kontinuum;
respondentów
najczęściej
odpowiadających na takie pytania prosi się o wybranie jednej odpowiedzi;
najczęściej występują w formie skali szacunkowej;
−
półotwarte – są to pytania gdzie ankieterzy mają możliwość wpisania
własnej odpowiedzi respondenta wówczas, gdy w zbiorze odpowiedzi
znajdującym w zadanym pytaniu nie znaleźli odpowiedniej kategorii.
Odpowiedzi uzyskane podczas badań stanowią podstawę do dalszych
szczegółowych analiz statystycznych (tworzenia tablic, porównania z danymi
zastanymi).
22
Frankfort-Nachmias Ch., Nachmias D., Metody badawcze w naukach społecznych, Zysk i
S-ka Wydawnictwo s.c., Poznań 2001, s. 607.
56
Ankieta
to
technika
gromadzenia
informacji,
polegająca
na
wypełnianiu wcześniej przygotowanego kwestionariusza. Kwestionariusz
zawiera zestaw logicznych, spójnych pytań, które służą do rozwiązania
danego problemu badawczego. Powinien on być tak skonstruowany, aby
respondent mógł go samodzielnie wypełnić bez pomocy drugiej osoby.
Każda ankieta powinna składać się z pewnych stałych elementów tj.
instrukcji wprowadzającej, wyjaśniającej cel badań; metryczki oraz z listy
pytań kierowanych do respondentów 23 .
Zaprezentowane
w
sposób
skrótowy
podstawowe
metody,
umożliwiające poszerzenie analizy w części empirycznej prac licencjackich i
magisterskich są oczywiście wyborem dokonanym dla potrzeb tego
podręcznika. Bogate spektrum metod zawiera literatura socjologiczna,
zawarta w Załączniku 1.
23
Podgórski R. A., Metodologia badań socjologicznych, Oficyna Wydawnicza Branta,
Bydgoszcz 2007, s.199.
57
6. Pozostałe elementy oceny prac licencjackich i
magisterskich
W tej części podręcznika zajmiemy się prezentacją elementów
wpływających na końcowy efekt prac związanych z pisaniem pracy
dyplomowej, zarówno na poziomie studiów IO, jak i IIO. Są to wymagania
wynikające z procedury dyplomowania. Wskażemy jednak również na
kwestie związane z przestrzeganiem praw autorskich, jako bazy dla pisania
prac licencjackich i magisterskich.
6.1. Prawo autorskie
Konieczność
korzystania
z
literatury
przedmiotu,
możliwość
korzystania z dorobku naukowego przedstawicieli polskiej nauki, jest
integralną częścią procedury pisania prac licencjackich i magisterskich.
Dlatego ważne jest, aby studenci zdawali sobie sprawę z konsekwencji
naruszania praw autorskich, jeśli chcieliby dokonać próby plagiatowania
dorobku naukowego innych.
Przedmiotem prawa autorskiego są utwory wyrażone znakami
graficznymi – w tym kartograficzne (mapy), nuty itp. (Pioterek,
Zieleniecka, 1997, s. 47 i nast.).
Przy pisaniu pracy magisterskiej lub licencjackiej ważne jest, aby
zapoznać się z prawem autorskim. Wejście w życie nowych przepisów prawa
autorskiego (Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach
pokrewnych) wprowadziło pewne zmiany 24 .
Obecnie nie można kopiować książki lub jej fragmentu bez zgody
autora. Jest to zagrożone sankcją z art. 117 Ustawy o prawie autorskim, który
mówi, że kto bez uprawnień lub wbrew warunkom zwielokrotnia cudzy
24
Tekst jednolity Dz. U. 2000 nr 80 poz. 904.
58
utwór, godząc się na jego rozpowszechnianie, podlega karze pozbawienia
wolności do dwóch lat, ograniczenia wolności, albo grzywny. Nie można
również kopiować (powielać) artykułów z gazet (art. 28). Według art. 4 nie
stanowią przedmiotu prawa autorskiego jedynie „proste informacje prasowe”.
W każdym konkretnym przypadku zainteresowany sam musi dokonać oceny
i analizy.
Uwaga!!!
Nie przepisuj książek,
czytaj i twórz własny
tekst
Przy pisaniu pracy dyplomowej należy wykazać się dużą szybkością
przeglądania zgromadzonych materiałów (Gambarelli, Łucki, 1998, s. 42).
Konieczne jest więc bieżące rozstrzyganie, które dokumenty są potrzebne,
które są do wyrzucenia, a które do zbadania w drugiej kolejności. Jeżeli
uważacie Państwo, że potrzebne będą wszystkie przeglądane dokumenty,
powinniście
zastosować
ich
ewidencję,
łącznie
z
zaznaczeniem
interesujących stron. Można również skorzystać tutaj z techniki kserowania
materiałów.
59
Uwaga!!!
Przeglądaj wiele materiałów
źródłowych, wybieraj na
bieżąco, nie wyrzucaj tych,
które dziś wydają ci się nie
potrzebne – mogą się jeszcze
przydać.
Dla każdej pozycji, którą uznacie Państwo za wartą wykorzystania
w pracy, sporządźcie natychmiast pełny opis bibliograficzny i podajcie –
jeśli nie jest to publikacja ogólnie dostępna – miejsce, gdzie to opracowanie
można odszukać.
Uwaga!!!
Od razu twórz notę
bibliograficzną
60
Redagowanie spisu literatury przeprowadzane powinno być z
benedyktyńską cierpliwością; w szczególności nie powinno się ufać
cytatom zawartym w innych publikacjach. Jeśli to możliwe – należy samemu
dotrzeć do oryginalnego źródła.
Uwaga!!!
Nie ufaj cytatom
przytaczanym za innymi
Autorami, odszukaj
oryginał
Nie starajcie się Państwo od razu rozstrzygać wszystkich
problemów, których nie rozumiecie; zapiszcie go i czytajcie dalej. Może
się bowiem zdarzyć, że po paru stronach problem sam się rozwiąże.
W przypadku bardzo trudnych zagadnień należy poza tym sięgnąć do innych
źródeł, w których badany problem może być wyjaśniony znacznie prościej.
Uwagę należałoby w tym przypadku zwrócić ponadto na konieczność
dokonywania wyboru jednego spośród wielu źródeł, w których Autorzy
przyjmują podobne klasyfikacje, czy definicje. Należy pod tym względem
dokonywać wyboru źródeł najnowszych, które mogą wpływać na
innowacyjność podejścia do opisywanego zagadnienia.
61
Uwaga!!!
Staraj się sięgać do
najnowszej literatury
przedmiotu; w
wyjątkowych przypadkach
dopuszczana jest możliwość
wykorzystania literatury
starszej.
6.2. Procedura składania prac w Dziekanacie
Cała praca, zatwierdzona przez Promotora, podlega w następnej
kolejności procedurze przygotowania do obrony.
Na początek należy wydrukować pracę w jednym egzemplarzu
zgodnie z następującymi regułami:
−
po pierwsze – druk ma być dwustronny, czyli drukujemy po obu
stronach papieru formatu A-4,
62
−
po drugie – na obu stronach mają być zamieszczone 2 strony tekstu
pracy (Załącznik 4),
Przykład
W przypadku drukarki
jednostronnej
1. Wciśnij polecenie
drukowania
2. Wypisz strony do druku, np.
1,2,5,6, …itd.
W przypadku drukarki
dwustronnej
1. Wciśnij polecenie
drukowania
2. Zaznacz: Stron na arkusz - 4
3. Drukuj
3. Zaznacz: Stron na arkusz - 2
4. Drukuj
Powtórz czynności od pkt. 2
do pkt. 4 po wyznaczeniu
kolejnych stron do
drukowania i przełożeniu
kartek na drugą stronę w
drukarce
63
−
po trzecie – jedyną stroną drukowaną pojedynczo jest strona tytułowa,
zredagowana zgodnie z zalecanym przez Uczelnię wzorem (Załącznik 2).
Pracy składanej do Dziekanatu nie oprawiamy, jedynie związujemy
sznurkiem po uprzednim przedziurkowaniu.
Integralnym elementem
składanej
do
Dziekanatu
pracy
jest
oświadczenie o samodzielności napisania dyplomowej oraz nienaruszaniu
praw autorskich osób trzecich. Wymagane jest również złożenie pracy w
wersji elektronicznej.
Pozostałe dwa egzemplarze pracy dyplomowej, wydrukowane
jednostronnie na papierze formatu A-4 powinny zostać dostarczone
Promotorowi oraz Recenzentowi.
Wszystkie powyższe czynności powinny mieć miejsce na 4 tygodnie
przed planowaną obroną. Jest konieczne ze względu na wydłużanie się
w okresie letnim procedury sprawdzania prac za pomocą programu „Plagiat”.
Przyjrzyjmy się zatem na czy polega i w jaki sposób sprawdzane są
prace licencjackie i magisterskie wspomnianym oprogramowaniem.
6.3. Na czym polega weryfikacja pracy dyplomowej
programem „Plagiat”
Plagiatem potocznie nazywamy kradzież utworu lub pomysłu, czyli
przypisywanie sobie cudzej twórczości. Działanie takie jest zawsze naganne
moralnie, ale nie zawsze stanowi naruszenie praw autorskich (por. pkt. 6.1.).
Plagiat z założenia zawsze jest umyślny, niezależnie od tego, czy możliwe
jest rozpoznanie Autora, czy też przypisuje się sobie utwory anonimowo.
64
Występuje on zarówno wówczas, kiedy przejmuje się całe dzieło lub też jego
fragment. Można natomiast inspirować się cudzą twórczością 25 .
W praktyce pisania różnego rodzaju opracowań, prac, artykułów
i ekspertyz, występuje kilka rodzajów plagiatu 26 . W materiale opracowanym
dla potrzeb studentów Instytutu Politologii Uniwersytetu Kard. Stefana
Wyszyńskiego w Warszawie, wskazuje się na następujące kategorie plagiatu:
−
plagiat jawny oraz
−
plagiat ukryty.
Plagiatem jawnym jest przejęcie całości lub fragmentu cudzego
utworu i opublikowanie go pod własnym nazwiskiem. Nie obserwuje się
w tym przypadku starań Autora o dokonanie własnych przemyśleń, a także
brakuje podania źródła cytowania lub przytaczania sformułowań.
Plagiat ukryty jest znacznie trudniejszy do wykrycia, ponieważ Autor
przejmuje jedynie fragmenty dzieła i uwzględnia je w swoich rozważaniach
w formie zarówno dosłownej, jak i przetworzonej, nie starając się przy tym
podać źródła ich pochodzenia w postaci przypisów.
W art. 16 wskazanej powyżej ustawy znajduje się wyliczenie praw
Autora, których omijanie wskazuje na możliwość powstania plagiatu. Ma
ono wprawdzie charakter niewyczerpujący, tym niemniej może stanowić
pewnego rodzaju wskazówkę. Nie powinno się zatem:
−
pomijać nazwiska Autora przy wykorzystaniu utworu,
25
W sposób szczegółowy sytuacje związane z możliwością powstania plagiatu opisuje
ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych z dnia 4 lutego 1994 (tekst jednolity Dz.
U. Nr 80 z 2000 r., poz. 904, ost. zm. Dz.U.172 z 2004 r., poz. 1804)
26
http://www.zenderowski.republika.pl/plagiat.pdf
65
−
udostępniać utworu w innej formie, jeśli takie było życzenie Autora;
chodzi tu przede wszystkim o zachowanie preferowanego przez Autora
sposobu identyfikacji (nazwisko, pseudonim lub anonimowość),
−
naruszać treści i formy utworu, a także wykorzystywać go w sposób
nierzetelny,
−
udostępniać utworu po raz pierwszy bez zgody twórcy oraz
−
pozostawić Autorowi nadzór nad sposobem korzystania z utworu.
Powyższe powody wpływają na to, że w celu ograniczenia
możliwości wykorzystywania dorobku poprzednich pokoleń, badaczy,
naukowców, czy generalnie twórców (praktyka plagiatowania), powinno
stosować się różne zabiegi formalne, które informowałyby o zapożyczeniach
w sposób powszechnie uznawany za dopuszczalny.
Powszechnie stosowanym i jeszcze nie tak dawno – jedynym –
sposobem ograniczania występowania możliwości plagiatowania prac było
radykalne przestrzeganie reguł pisania różnego rodzaju prac, w tym
szczególnie stosowania odnośników, w ich wskazanych wcześniej formach.
Dotyczy to zarówno przetworzonych cudzych tekstów, jak również
cytowania i krytycznego omawiania cudzych utworów. Jednak z uwagi na
rozwój piśmiennictwa, także na stronach Internetowych, coraz częściej
zaczęto
poszukiwać
sposobu
sformalizowanego
sprawdzania
prac.
Najbardziej powszechnym w chwili obecnej w Polsce jest program (system)
„Plagiat”. Powstał on w 2002 r. i jest informatycznym narzędziem,
umożliwiającym Uczelniom skuteczną ochronę oryginalności powstających
w nich prac dyplomowych 27 . Od połowy 2003 r., kiedy w opisywanym
27
https://www.plagiat.pl/webplagiat/main.action?menu=references#2.2
66
systemie uczestniczyła jedynie jedna Uczelnia, stale poszerzano zakres
współpracy. Aktualnie współpracuje w nim 98 Uczelni.
„Plagiat” to system komputerowy, służący do porównywania tekstów,
umożliwiający ich kontrolę pod względem podobieństwa do tych, które
znajdują się w jego bazie lub zasobach Internetu. Korzystanie z systemu daje
Uczelniom pewność, że wcześniejsze prace magisterskie lub licencjackie nie
zostaną wykorzystane ponownie, ponieważ w bazie znajdują wszystkie
dotychczas sprawdzone przez system prace.
Weryfikacja prac przez Internetowy System Antyplagiatowy odbywa
się po dostarczeniu informacji. Zadaniem serwisu po ich wprowadzeniu jest
natomiast dostarczenie informacji o rozmiarach i źródłach zapożyczeń.
Przesłany raport podobieństwa stanowi podstawę do podjęcia przez
Promotora decyzji o możliwości przystąpienia przez studenta do obrony
pracy licencjackiej lub magisterskiej.
Uwaga!!!
Uzyskaj informację od
promotora wskaźnikach
zawartych w „Raporcie
podobieństwa”
67
Raport podobieństwa zawiera następujące informacje:
−
współczynnik podobieństwa 1, określający procentowo, jaka część
sprawdzanego tekstu jest identyczna z fragmentami tekstów znajdujących się
w bazie danych i Internecie,
−
współczynnik podobieństwa 2, świadczący o czułości programu; jest
on parametrem określanym przez Uczelnię,
−
listę najdłuższych fragmentów zidentyfikowanych przez System, jako
identyczne ze znajdującymi się w bazie lub zasobach Internetu,
−
listę źródeł, w których odnaleziono fragmenty tekstów identyczne z
badanym tekstem oraz
−
tekst
badanego
dokumentu
z
oznaczeniem
fragmentów
zidentyfikowanych, jako identyczne z fragmentami tekstów z bazy danych i
Internetu.
Ponadto system umożliwia również wyróżnienie kolorem wszystkich
domniemanych zapożyczeń, pochodzących z konkretnego dokumentu. Może
to wpłynąć na ułatwienie oceny charakteru zapożyczeń.
W Społecznej Wyższej Szkole Przedsiębiorczości i Zarządzania
w Łodzi, raporty generowane przez Internetowy System Antyplagiatowy
Plagiat.pl stanowią jedno z kryteriów dopuszczenia prac licencjackich
i magisterskich do obrony. Wyznaczone zostały następujące granice
wskaźników, wpływających na procedurę postępowania 28 :
−
od 0% do 5% - praca jest w sposób bezpośredni dopuszczana do
obrony,
28
Brany jest pod uwagę współczynnik podobieństwa 2.
68
−
od 5% do 20% - praca dopuszczana jest do obrony w sposób
warunkowy; wymagana jest dodatkowa opinia Promotora i Recenzenta o
zakresie i formach zidentyfikowanych przez System zapożyczeń,
−
powyżej 20% - praca z reguły nie jest dopuszczana do obrony,
chociaż w wyjątkowych przypadkach możemy mieć do czynienia z sytuacją
pozytywnego rozpatrzenia wniosku Promotora; tym niemniej w tym
przypadku oprócz jego opinii wymagane jest stanowisko Recenzenta i
Dziekana.
Uwaga!!!
Współczynnik
podobieństwa 2 nie
powinien przekraczać 5%
69
Zakończenie
Oddany do Państwa rąk „przewodnik”, dotyczący pisania pracy
licencjackiej/magisterskiej zapewne nie wyczerpuje wszystkich możliwych
pytań, które zawsze pojawiają się w trakcie pisania prac. Tym niemniej
staraliśmy się Państwu przybliżyć i rozstrzygnąć wątpliwości w zakresie tych
problemów, które mogą mieć charakter najczęściej występujących.
Zachęcamy zatem do lektury niniejszego opracowania, chociaż – co do tego
mamy pewność – nie zastąpi on częstych kontaktów i konsultacji
z Promotorem.
70
Bibliografia
Babbie E. Badania społeczne w praktyce, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 2006
Frankfort-Nachmias Ch., Nachmias D., Metody badawcze w naukach
społecznych, Zysk i S-ka Wydawnictwo s.c., Poznań 2001
Gambarelli G., Łucki Z., (1998), Jak przygotować pracę dyplomową lub
doktorską, UNIWERSITAS TAiWPN, Kraków
Kopaliński W., Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych
z almanachem, Świat Książki, Warszawa 2000
Kozłowski R., Praktyczny sposób pisania prac dyplomowych
z wykorzystaniem systemu komputerowego i Internetu, Oficyna
a Wolters Kluwer business, Warszawa 2009
Makać W., Podstawowe metody statystyczne w analizie rynku pracy,
Krajowy Urząd Pracy, Warszawa 1996
Pabian A., Gworys W., (1997), Pisanie i redagowanie prac dyplomowych,
Wyd. Wyższej Szkoły Hotelarstwa i Turystyki w Częstochowie,
Częstochowa
Pioterek P., Zieleniecka B., (1997), Technika pisania prac dyplomowych,
Wyd. Wyższej Szkoły Bankowej, Poznań
Podgórski R. A., Metodologia badań socjologicznych, Oficyna Wydawnicza
Branta, Bydgoszcz 2007
71
Załączniki
Załącznik 1. Wybór literatury o metodach badań
empirycznych
Aczel A. D., Statystyka w zarządzaniu, WN PWN, Warszawa 2000
Babbie E. Badania społeczne w praktyce, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 2006
Babbie E. Podstawy badań społecznych Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 2009
Frankfort-Nachmias Ch., Nachmias D., Metody badawcze w naukach
społecznych Zysk i S-ka Wydawnictwo s.c., Poznań 2001
Gębski B. Wprowadzenie do metodologii badań społecznych. Problemy
konstruowania modeli jakościowych badanych zjawisk, Wyższa Szkoła
Pedagogiczna Towarzystwa Wiedzy Powszechnej w Warszawie,
Warszawa 2008
Goodman N,. Wstęp do socjologii, Zysk i S-ka, Wydawnictwo, Poznań 1997
Juszczyk S., Badania ilościowe w naukach społecznych. Szkice
metodologiczne, Wydawnictwo Śląskiej Wyższej Szkoły Zarządzania im.
Gen. Jerzego Ziętka w Katowicach, Katowice 2005
Kassyk-Rokicka H., Mierniki statystyczne Państwowe Wydawnictwo
Ekonomiczne, Warszawa 1971
Lutyńska K., Wywiad kwestionariuszowy: przygotowanie i sporządzenie
narzędzia badawczego, Polska Akademia Nauk, Instytut Filozofii i
Socjologii, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1984
Lutyńska K., Wejlanda A. P. (red.), Wywiad kwestionariuszowy. Analizy
teoretyczne i badania empiryczne, Zakład Narodowy im. Ossolińskich,
Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław 1983
Lutyński J., Metody badań społecznych. Wybrane zagadnienia, Łódzkie
Towarzystwo Naukowe, Łódź 2000
Makać W., Podstawowe metody statystyczne w analizie rynku pracy,
Krajowy Urząd Pracy, Warszawa 1996
Maszczyk D., Radziewicz-Winnicki A., Metody badań społecznych,
Uniwersytet Śląski, Katowice 1979
72
Matusiak K. B., Kuciński J., Gryzik A. (red.), Foresight kadr nowoczesnej
gospodarki, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa
2009
Mazurek-Łopacińska (red.), Badania marketingowe. Podstawowe metody
i obszary zastosowań, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im.
Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław 1999
Nowak S. T., Metody badań socjologicznych, PWN, Warszawa 1965
Peuker Z., Statystyka, Państwowe Wydawnictwa Szkolnictwa Zawodowego
1967
Podgórski R. A., Metodologia badań socjologicznych, Oficyna Wydawnicza
Branta, Bydgoszcz 2007
Silverman D., Interpretacja danych jakościowych, Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa 2009
Sztumski J., Wywiad [w:] M. Bocheńska-Seweryn, K. Kluzowa (red.),
Elementy Socjologii, Biblioteka Pracownika Socjalnego, Katowice 1999
Zając K., Zarys metod statystycznych,
Ekonomiczne, Warszawa 1974
Państwowe
Wydawnictwo
73
Załącznik 2. Wzór strony tytułowej
SPOŁECZNA WYŻSZA SZKOŁA
PRZEDSIĘBIORCZOŚCI I ZARZĄDZANIA W ŁODZI
KIERUNEK STUDIÓW: ZARZĄDZANIE
LUB FINANSE I RACHUNKOWOŚĆ
Nazwisko i Imię
Nr albumu…….
TYTUŁ PRACY LICENCJACKIEJ/MAGISTERSKIEJ
Praca licencjacka/magisterska
napisana w Katedrze/Zakładzie
……………………………….
pod kierunkiem............................
……………. 2010
74
Załącznik 3. Oświadczenie o samodzielności napisania
pracy i możliwości jej wykorzystania
Łódź, dnia……………………..
………………………………………
imię i nazwisko
Nr albumu:…………………………..
Specjalizacja:……………………………………………………………
OŚWIADCZENIE
Świadomy/a odpowiedzialności oświadczam, że przedkładana praca
magisterska/ licencjacka pt.: ………………………………………………….
…………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………
została napisana przeze mnie samodzielnie.
Jednocześnie oświadczam, że wyżej wymieniona praca nie narusza praw
autorskich w rozumieniu Ustawy z dnia 4 lutego 1994 roku o prawie
autorskim i prawach pokrewnych (Dz. U. Nr 24, poz. 83) oraz dóbr
osobistych chronionych prawem cywilnym.
Praca nie zawiera również danych i informacji, które uzyskałem/am w
sposób niedozwolony.
Przedkładana praca magisterska/licencjacka nie była wcześniej podstawą
żadnej innej urzędowej procedury związanej z nadawaniem dyplomów
wyższej uczelni lub tytułów zawodowych.
.............................................................
podpis studenta
OŚWIADCZENIE
Wyrażam zgodę/ nie wyrażam zgody* na udostępnianie mojej pracy pt.: .......
............................................................................................................................
............................................................................................................................
dnia................................
…………………………..
podpis studenta
* niepotrzebne skreślić
75
Załącznik
4.
Przykładowy
licencjackiej/magisterskiej
wydruk
pracy
TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY TE
TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY TE
TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY
TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY TE
TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY
TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY TE
TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY
TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY TE
TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY
TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY TE
TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY
TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY TE
TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY
TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY TE
TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY
TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY TE
TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY
TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY TE
TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY
TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY TE
TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY
TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY TE
TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY
TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY TE
TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY
TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY TE
TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY
TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY TE
TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY
TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY TE
TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY
TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY TE
TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY
TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY TE
TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY
TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY TE
TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY
TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY TE
Na odwrocie kartki, na której są strony 2 i 3
TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY TE
TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY
TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY TE
TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY
TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY TE
TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY
TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY TE
TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY
TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY TE
TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY
TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY TE
TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY
TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY TE
TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY
TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY TE
TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY
TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY TE
TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY
TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY TE
TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY
TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY TE
TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY
TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY TE
TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY
TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY TE
TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY
TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY TE
TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY
TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY TE
TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY
TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY TE
TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY
TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY TE
TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY
TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY TE
TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY
TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY TE
TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY
TEKST PRACY TEKST PRACY TEKST PRACY TE