rozdział iii - Chełmska Biblioteka Cyfrowa

ROZDZIAŁ III
Organizacja władz państwowych i samorządowych
III-1. Organizacja administracji rządowej i samorządowej (uwagi ogólne)
Jedną z podstawowych, a zarazem charakterystycznych cech całej struktury
administracyjnej w Polsce lat 1918-1939 był jej dualizm. Oznaczało to, że z jednej
strony na poszczególnych szczeblach jednostek administracyjnych (a miasto Chełm
stanowiło taką jednostkę) istniały organy administracji rządowej, bezpośrednio podległej jednostkom wyższego szczebla aż do centrum i pochodzące z mianowania. Jej
strukturę stanowili - na szczeblu województwa i powiatu - wojewodowie i starostowie (wraz z podległymi im urzędami). Ci ostatni byli także z urzędu kierownikami
wydziału powiatowego jako organu wykonawczego samorządu powiatowego. Z kolei w gminach miejskich i wiejskich funkcję administracji rządowej pełnili (w miastach liczących powyżej 25 tys. mieszkańców), burmistrzowie oraz wójtowie, którzy
wykonywali, jako jednostki administracji scentralizowanej, „sprawy zlecone” im
przez ustawione hierarchicznie wyżej organy tejże administracji.
Z drugiej strony znajdowały się pochodzące z wyboru organy administracji
samorządowej. Posiadały one pewną określoną niezależność od aparatu rządowego
oraz własny zakres kompetencji nie podlegających gestii hierarchii organów państwowych.
Mimo zapowiedzi, nie została zrealizowana w pełni sprawa powołania, we
wszystkich województwach, samorządu wojewódzkiego (z wyjątkiem ziem byłego
zaboru pruskiego 1). Pewną jego namiastką były rady wojewódzkie posiadające jedynie charakter organów opiniodawczych. 2
Tak było do zamachu majowego Józefa Piłsudskiego w 1926 roku. Lata następne to okres odchodzenia od demokratycznych zasad Konstytucji marcowej. Władze sanacyjne dążyły do całkowitego podporządkowania administracji samorządowej
ośrodkom samorządowym. Początkowo jednak wszelkie próby w tym względzie
były torpedowane na forum sejmowym przez opozycję. Ostatecznie w 1933 r., gdy
sanacja umocniła się w polskim parlamencie, doszło do uchwalenia częściowej zmiany ustroju samorządowego kraju w kierunku uzależnienia organów samorządu terytorialnego od aparatu rządowego. 3
I tak pozostało praktycznie do końca II Rzeczpospolitej. Należy stwierdzić w
tym miejscu, że, o ile w pierwszym okresie istnienia wolnego państwa polskiego tj.
w latach 1918 – 1926 starano się zachować dość daleko idącą demokratyzację i pewnego rodzaju decentralizację administracyjną kraju (wyrazem tego były m. in. szerokie uprawnienia organów samorządowych pochodzących z wyboru ogółu obywateli),
to, po zamachu majowym Józefa Piłsudskiego tj. w latach 1926 – 1939 nastąpiło
umocnienie tendencji centralistycznych oraz wzmożenie nacisku organów państwowych pochodzących z nominacji na w/w. struktury samorządowe. Taka była przecież
specyfika tamtych lat, że dążono do stworzenia w poszczególnych państwach rządów
„silnej ręki” by przeciwstawić się i przeciwdziałać destrukcji, jaką niósł wtedy kry1
Dz. U. R. P., 1921, nr 71, poz. 491. Rozporządzenie Ministra b. dzielnicy pruskiej z 12 marca 1921
roku.
2
W. Wakar, Zagadnienia samorządu w Rzeczpospolitej odzyskanej. Warszawa 1924, cz. 2, s. 15-17;
K. Kumaniecki, Ustrój państwowych władz administracyjnych na ziemiach polskich. Kraków 1921, s.
137-138.
3
Dz. U. R. P., 1933, nr 35, poz. 294. Ustawa z 23 marca 1933 r. o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorialnego.
45
zys gospodarczy. Nic dziwnego, że takie tendencje znalazły swój wyraz również w
życiu społecznym i politycznym Polski, która przecież leży w samym środku Europy. 4
III-2. Organy administracji szczebla powiatowego w Chełmie.
Drugi szczebel administracji w II Rzeczpospolitej stanowiły powiaty. Podstawowym aktem prawnym, na którym opierały swą działalność jego organy, był dekret
z 4 lutego 1919 roku 5, a także wydane do niego przepisy wykonawcze. W myśl tych
aktów, powiatowi komisarze ludowi (taką nazwę wówczas nosili „szefowie” administracji powiatowej) reprezentowali władzę centralną w terenie oraz kierowali pracą
urzędów, szczególnie w dziedzinie zapewnienia ładu, porządku i bezpieczeństwa
publicznego na podległym sobie obszarze działania.
W Chełmie pierwszym komisarzem ludowym na powiat chełmski został Felicjan Lechnicki, właściciel dóbr Serebryszcze, który – jak wspomniał Gustaw Orlicz
– Dreszer 6 – niezwłocznie ... począł organizować władze cywilne ... . 7 Zastąpił go
wkrótce Borowski. 8
Tak było do sierpnia 1919 roku. Wydane wtedy, przez Rząd Centralny z Ignacym Janem Paderewskim na czele 9, Rozporządzenie o tymczasowej organizacji
powiatowych władz administracyjnych na terenie byłego zaboru rosyjskiego 10 spowodowało reorganizację tychże organów. W jej ramach, zamiast urzędów powiatowych, poczęły funkcjonować starostwa ze starostami na czele. Wtenczas starostą
chełmskim został Stefan Boguszewski. 11 Kolejni zarządcy powiatu chełmskiego to:
Bronisław Bagiński 12, Edward Woronowicz (od 15 czerwca 1932 r. – do 28 grudnia
1938 r.) oraz Tadeusz Lipski (od 11 stycznia 1939 r. – do września 1939 r.). 13
Zgodnie z w/w Rozporządzeniem Rady Ministrów starosta był mianowany
przez Ministra Spraw Wewnętrznych i sprawował zarząd powiatu przy pomocy
urzędników mianowanych przez tegoż Ministra (urzędnicy wyższego stopnia) lub
przez wojewodę (dotyczyło to urzędników niższego szczebla). Był on odpowiedzialny za wykonywanie poleceń wojewody oraz centrali. Ponadto kierował administracją
4
Należy stwierdzić, że począwszy od chrztu Mieszka I (naszego pierwszego w pełni historycznego
władcy) znajdujemy się w kręgu kultury europejskiej, do której Polacy wnosili i wnoszą swój wkład
narodowy.
5
Dz. U. R. P., 1919, nr 13, poz. 141. Dekret o tymczasowej ordynacji powiatowej dla obszarów Polski b. zaboru rosyjskiego.
6
G. Orlicz-Dreszer, Wspomnienia. [w] „Polska Zbrojna” nr 310, 311,312 z dn. 11, 12, 13 listopada
1921 r.; tenże, Wspomnienia[…] z czasów rozbrajania władz austriackich. [w] Listopad 1918 we
wspomnieniach i relacjach. Wybór, opracowanie i wstęp: Piotr Łossowski i Piotr Stawecki. Warszawa
1988, s. 79-84; W. Ambroziewicz, Moja przygoda pedagogiczna. O szkole polskiej nieco inaczej. [w]
„Kwartalnik Historyczny”, 1985, nr 2, R. XCII.
7
Tamże..
8
APLOCh, AmCh, sygn. 212. Akta organizacyjne Wydziału I-S 1934, wyciąg z protokołu 62 posiedzenia Tymczasowej Rady Miejskiej w Chełmie w dniu 30 grudnia 1918 roku.
9
Encyklopedia Historii Polskiej. Dzieje polityczne. Warszawa 1995, t. 2, s. 95.
10
Dz. U. R. P., 1919, nr 72, poz. 426.
11
APLOCh, Szpital św. Mikołaja (dalej: Szp. św. M), sygn. 7. Korespondencja z Wydziałem Powiatowym Sejmiku w Chełmie 1932-1933. Sprawozdanie opisowe z działalności Chełmskiego Powiatowego Związku Samorządowego za czas od 1.IV.1932 r. do 31.III. 1933 r.; APLOCh, Wydział Powiatowy (dalej: W. Pow.), sygn. 21. Budżet i sprawozdania 1936-1937. Sprawozdanie opisowe z działalności Powiatowego Związku Samorządowego w Chełmie za czas od 1.IV.1936 r. do 31.III. 1037 r.; Na
10-lecie Szkoły Rolniczej Męskiej im. Komendanta Józefa Piłsudskiego w Okszowie. Chełm 1933, s.
5.
12
Tamże.
13
Tamże.
46
ogólną na terenie powiatu oraz posiadał pewne uprawnienia kontrolne i nadzorcze w
stosunku do pewnych aktów prawnych dotyczących jednostek jemu podległych, a
wydawanych przez organy administracji specjalnych. Starostowie byli także Przewodniczącymi Wydziałów Powiatowych oraz Sejmików Powiatowych.
Wydziały Powiatowe składały się ostatecznie z pięciu członków wybieranych
przez Sejmik Powiatowy. Główne ich zadanie polegało na wyrażaniu opinii w sprawach dotyczących całego powiatu oraz opracowaniu projektów uchwał Sejmiku, jak
to było np. z utworzeniem w Okszowie Szkoły Rolniczej. 14
Z kolei Sejmik Powiatowy był organem kontrolnym i uchwałodawczym w
skład którego w Chełmie wchodziło „30 członków, w tem 25 delegatów z pośród rad
gminnych i 5 z poza rad gminnych (członków Wydziału Powiatowego)”.15 Odbywał
on swoje posiedzenia w zależności od potrzeb, np. w okresie od 1.IV.1932 r. do
31.III.1933 r. było ich 4, na których podjęto 98 uchwał dotyczących różnych spraw.
16
Do jego kompetencji należało więc uchwalenie budżetu, dokonywanie wyboru i
wykluczanie członków Wydziału Powiatowego (z wyjątkiem starosty jako Przewodniczącego tego Wydziału), uchwalenie regulaminów Sejmiku Powiatowego i poszczególnych jego Komisji oraz podejmowanie uchwał w innych sprawach zastrzeżonych do zakresu działania Sejmiku w uchwałach i ustawach.
Szczególna rola starosty w tym układzie władz, wynikała przede wszystkim z
faktu, że ani Wydział Powiatowy, ani Sejmik Powiatowy nie miały żadnego wpływu
na jego obsadę. Na jego samodzielność wpływał także fakt, że mógł on m.in. w nagłych wypadkach podejmować samodzielnie decyzje w sprawach zastrzeżonych do
kompetencji Wydziału Powiatowego, z obowiązkiem przedstawienia tego rodzaju
decyzji do zatwierdzenia Wydziału.17
Z powyższymi organami współpracowały następujące Komisje Sejmikowe:
a) Drogowa – główne jej zadanie to nadzór nad wykonawstwem robót drogowych
w powiecie chełmskim;
b) Oświaty Pozaszkolnej – w jej kompetencji znajdowały się wszelkie kwestie dotyczące spraw dydaktyczno – wychowawczych, jak np. kursy, szkolenia itp;
c) Szkolna Szkoły Rolniczej w Okszowie – w jej gestii były sprawy dotyczące założonej (z inicjatywy Samorządu Powiatowego w Chełmie) w Okszowie koło
Chełma Szkoły Rolniczej Męskiej im. Komendanta Józefa Piłsudskiego;
d) Zarząd Sejmikowy Stacji Rolniczo – Doświadczalnej w Chełmie – powołanej
także z inicjatywy Chełmskiego Sejmiku Powiatowego. 18
Jeżeli chodzi o starostwo dzieliło się ono na następujące działy:
1. Ogólny – Biuro Wydziału Powiatowego – pracowało wtedy 6 osób;
2. Drogowy - pracowało wtedy 37 osób;
3. Oświatowy (instruktor młodzieżowy) - pracowała wtedy 1 osoba;
4. Zdrowia Publicznego (kontroler sanitarny) pracowała wtedy 1 osoba;
14
APLOCh, W.Pow. sygn. 27. Sprawozdanie opisowe i rachunkowe 1939.
Na 10-lecie Szkoły…,dz. cyt., s. 5. W skład Wydziału wchodzili wtedy, oprócz starosty St. Boguszewskiego, m. in. W. Cybulski z Nowosiółek, J. Gołembiowski z Siedliszcza i Tadeusz Kozerski ze
Stawu.
16
APLOCh, Szp. św. M., sygn. 7… . Były to posiedzenia:budżetowe w dn. 6-7 kwietnia 1932 r., sprawozdawcze w dn. 20 sierpnia 1932 r., statutowo-podatkowe w dn. 22 grudnia 1932 r. i budżetowe w
dniu 18 lutego 1933 r.
17
J. Ziembiński, Organizacja władz państwowych działających w Lublinie w latach 1918-1939. [w]
Dzieje Lublina. Pod redakcją Stanisława Krzykały. Lublin 1975, t. II, s. 124. Takie same kompetencje
miał starosta zarówno w Lublinie jak i w Chełmie, dlatego autor mógł się powołać na w/w. pracę.
18
APLOCh, W. Pow., sygn. 21. Budżet i sprawozdania 1936-1937. Sprawozdanie opisowe z działalności Powiatowego Związku Samorządowego w Chełmie za czas od 1.IV.1936 r. do 31. III. 1937 r.
15
47
5. Rolny - pracowało wtedy 11 osób;
6. Bezpieczeństwa Publicznego (instruktor pożarniczy) - pracowała wtedy 1 osoba;
7. Zakłady i instytucje powołane przez Powiatowy Związek Samorządowy zatrudniały ogółem 50 osób z tego:
a) Szpital św. Mikołaja
29 osób;
b) Szkoła Rolnicza w Okszowie
11 osób;
c) Powiatowy Urząd Rozjemczy
2 osoby;
d) Komunalna Kasa Oszczędności
8 osób. 19
Siedziba starostwa w Chełmie mieściła się początkowo w budynku byłego Kolegium Pijarskiego przy kościele pod wezwaniem św. Apostołów, ul. Lubelska 55, a
następnie została przeniesiona na ulicę Pierackiego 30. 20
W 1933 roku, z dniem 13 lipca weszła w życie nowa ustawa (z dniem 23 marca
1933 r.) o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorialnego. Od tego terminu, jak
napisano w zachowanych w chełmskim archiwum, źródłach nastąpiła zmiana w nazwie naczelnego organu powiatowego związku samorządowego, gdyż poprzednią
nazwę „Sejmik” zastąpiono nową nazwą „Rada Powiatowa”.
Nowa ustawa zamieniła również i określenie związku „komunalnego” na „samorządowy”. Oznaczało to, że w miejsce dawnego Sejmiku przeciętny obywatel
miał do czynienia z Powiatowym Związkiem Samorządowym „z Radą Powiatową,
jako organem stanowiącym i kontrolującym, i Wydziałem Powiatowym jako organem zarządzającym i wykonawczym”.21 Był to wyraz odchodzenia władz od demokratycznych form w kierunku większej centralizacji w zarządzaniu i administrowaniu
państwem, w wyniku zmian zachodzących w Polsce – po zamachu majowym Józefa
Piłsudskiego – oraz na świecie, w okresie wielkiego kryzysu ekonomicznego z lat 30
– tych.
Interesującym źródłem archiwalnym, odnoszącym się do tej kwestii, jest zachowany w Oddziale Chełmskim, Archiwum Państwowego w Lublinie protokół Nr
X posiedzenia „Rady Powiatowej Powiatowego Związku Samorządowego w Chełmie, odbytego dnia 20 lipca 1938 r. w lokalu własnym przy ul. Pierackiego Nr 30 w
Chełmie”.22 Posiedzeniu przewodniczył Edward Woronowicz – starosta powiatowy,
a sekretarzował: Leon Szelążek – sekretarz Rady Powiatowej i Wydziału Powiatowego. Protokół ten podaje skład osobowy Rady oraz nazwiska kierowników dwóch
zakładów podległych Radzie Powiatowej.23 Poza tym, na posiedzeniu (o którym jest
mowa) odczytany został list pożegnalny długoletniego i zasłużonego dla Ziemi
19
Tamże.
APLOCh, Powiatowa Kasa Chorych (dalej: PKCh), sygn. 115. Skorowidz od 1. I. 1931 roku; K.
Czernicki, Chełm…, dz. cyt., s. 117.
21
APLOCh, W.Pow., sygn. 14. Budżety i sprawozdania z ich wykonania za lata 1930/1931,
1931/1932, 1932/1933, 1933/1934. Sprawozdanie opisowe z działalności Powiatowego Związku Samorządowego w Chełmie za czas od 1.IV.1933 r. do 31.III.1934 r.
22
APLOCh, W. Pow., sygn. 6. Wyciągi z protokołów i protokoły z posiedzeń Rady Powiatowej
1936-1938.
23
W skład Rady Powiatowej wchodzili wtedy: Błaszczuk Tomasz, Baran Jan, Czeryna Józef, Gutowski Paweł, Gołębiowski Antoni, Hołysz Józef, Jagodziński Stanisław, Jaszczuk Józef, Kołodziejczyk
Stanisław, Kulisz Wincenty, Mostowski Janusz, Milowski Antoni, Lechnicki Felicjan, Nowakowski
Jerzy, Miklewski Marian, Raczkiewicz Wojciech, Radek Jan, Rogowski Józef, Rybiński Wacław,
Rzewuski Wacław, Siebrowski Kazimierz, Suseł Franciszek, Wanarski Jan, Watrakiewicz Aleksander, Zborowski Jan, ks. Grzegorzewski Zygmunt i Kozerski Tadeusz. Ci dwaj ostatni byli nieobecni
na posiedzeniu Rady: ksiądz - pojechał do chorego, T. Kozerski - z powodu choroby. Oprócz członków Rady udział w posiedzeniu wzięli także: dr Teofil Gniazdowski - dyrektor Szpitala św. Mikołaja
i Kazimierz Odyniecki - kierownik Szkoły Rolniczej w Okszowie.
20
48
Chełmskiej działacza społecznego, sędziego Tadeusza Kozerskiego.24 W związku z
tym listem Rada Powiatowa podjęła odpowiednią uchwałę, w której dała wyraz
szczególnego szacunku i wdzięczności dla postaci tego patrioty, zawsze wiernie służącego Ojczyźnie oraz społeczności lokalnej, wśród której żył i pracował zawodowo
i społecznie.25
Niemniej ciekawym i interesującym dokumentem jest sprawozdanie opisowe
„z działalności Powiatowego Związku Samorządowego w Chełmie za czas od 1
kwietnia 1938 r. do 31 marca 1939 r.” 26 Jest to ostatni, zachowany dokument z okresu istnienia II Rzeczpospolitej dotyczący tego szczebla organów samorządowych w
Chełmie. Już w punkcie 1 zawarta jest informacja o zmianie na stanowisku starosty
powiatowego, a punkt 2 zawiera wiadomość, że „Rada Powiatowa, wskutek śmierci
Tadeusza Kozerskiego, od 4 sierpnia 1938 roku liczyła 26 członków ...” 27. Według
stanu na dzień 31 marca 1939 roku zatrudnionych było w urzędach Powiatowego
Związku Samorządowego w Chełmie 132 osoby, w tym 64 pracowników umysłowych i 68 – fizycznych. W skład powiatu chełmskiego wchodziło w tym czasie – po
ostatnich zmianach granic wewnątrzadministracyjnych w Polsce – 13 gmin wiejskich
(w tym 6 osadzkich), a gromad było 361.28
III-3. Samorząd miejski.
W okresie zaborów organy samorządowe w Chełmie, podobnie jak i w innych miastach Królestwa Polskiego (czyli w zaborze rosyjskim) nie istniały. Starali
się wywalczyć go posłowie polscy do Dumy Państwowej, ale bez skutku. Dopiero w
1915 roku, gdy wojska rosyjskie, pod naporem armii niemieckiej i austriackiej wycofały się z terenów polskich, „rząd carski ogłosił manifest nadający samorząd miastom „Królestwa Polskiego”.
Podczas okupacji austriackiej istniał w Chełmie „ersatz samorząd”. Przy cesarsko – królewskim komisarzu była Rada Przyboczna, mianowana ze znaczniejszych obywateli miasta. Była to już swego rodzaju reprezentacja, która w pewnych
24
Oto treść tego listu: „Szanowni i Kochani Koledzy!
Dziś odbywa się posiedzenie Rady Powiatowej, na którym poraz pierwszy od lat dwudziestu
nie jestem, bo być nie mogę z powodu obłożnej choroby. Sprawia mi to naprawdę prawdziwą przykrość i to nietylko dla tego, że dziś nie jestem na Radzie, ale przede wszystkim dla tego, że prawdopodobnie już więcej z Panami przy jednym stole Rady nie zasiądę, gdyż wątpię, czy będę miał na to siły.
To też pozwolicie, Kochani Koledzy, że Was dziś na wszelki wypadek pożegnam i prześlę Wam najserdeczniejsze życzenia dalszej owocnej pracy dla dobra powiatu.
Sprawy drogowe, melioracyjne, weterynaria to tak, jakby ściśle związane z Sejmikiem naszym, ale nie zapominajmy, że jeszcze jest dużo spraw, którymi mało się zajmowaliśmy. Mam tu na
myśli przede wszystkim szpitalnictwo, o tych sprawach będziecie musieli w przyszłości myśleć i rozwiązać je, niemi się przede wszystkim zająć. Wierzę, że jak dotychczas we wszystkich Waszych poczynaniach przyświecała Wam myśl obywatelska, tak i teraz wszystkie Wasze kroki będą kierowane tą
myślą. Niechże Wam moje najlepsze życzenia towarzyszą we wszystkich Waszych poczynaniach.
/Tadeusz Kozerski/”
List ten zachował się w aktach archiwalnych APLOCh, W. Pow., sygn. 6. Wyciągi…, dz.
cyt. Protokół nr X z dn. 20. VII. 1938 r., s. 2.
25
Polski Słownik Biograficzny. Kraków 1939-1946, t. XIV, s. 604. Sędzia T. Kozerski nie odzyskał
już zdrowia. Zmarł 5 sierpnia 1938 r. w Stawie, pow. Chełm, w wieku 71 lat.
26
APLOCh, W. Pow., sygn. 27. Sprawozdanie opisowe i rachunkowe z działalności Powiatowego
Związku Samorządowego w Chełmie za okres budżetowy od 1 kwietnia 1938 r. do 31 marca 1939 r.
27
Tamże.
28
Tamże. Punkt XXVIII. Nadzór nad gminami, s. 37. Oto wykaz tych gmin: Bukowa, Krzywiczki,
Olchowiec, Pawłów, Rakołupy, Rejowiec, Siedliszcze, Staw, Turka, Wiszniewice (obecnie Cyców),
Wojsławice, Żmudź.
49
chwilach, wprawdzie tylko opiniodawczo, ale nieraz stanowczo wpływała decyzje
rządziciela miastem” – pisał Kazimierz Czernicki.29
Gdy 2 listopada 1918 roku rozbrojono i usunięto z Chełma okupantów austriackich, komisarzem ludowym miasta został Wiktor Ambroziewicz - ówczesny
dyrektor Chełmskiej Szkoły Filologicznej. 30 Władzę przejął od cesarsko – królewskiego komisarza Kalmusa, który od razu „przystąpił do likwidacji c. i k. interesu, na
wstępie prosząc o protokolarne przejęcie majątku, pozostającego w jego dyspozycji”.
31
Dokonano tego w dwóch następnych dniach. Do pomocy Ambroziewicz dobrał sobie Radę Przyboczną, w skład której wchodzili m.in. „Jan Dębski – jako przewodniczący, Wacław Wesołowski, Aleksander Kochański, dr Teofil Gniazdowski, adw.
Fuchs, Bielecki, Ćwiertniewski, Kostrzanowski, Bońkowski, Bronisław Boguszewski, Aleksander Niewiadomski, Niżyński, Krawczyński, J. Filipowicz, Wysocki,
Grzegorz Zajączkowski, Leon Sprzączko, Jędrzejewski, Nafalski, Oleszkiewicz, Anszel Biderman, Gerson”.32 Skład tej rady był płynny ze względu na fakt ciągłych
zmian jej członków desygnowanych przez swoje organizacje (szczególnie przez
Związek Właścicieli Nieruchomości – późniejszy Klub Mieszczański). Oprócz tego
działała Komisja ds. likwidacji cesarsko – królewskiego Zarządu Miasta.33
Oprócz Rady Przybocznej, komisarz miał do pomocy ściślejsze grono (które
stanowiło jakby Zarząd Ławniczy miasta) odpowiedzialne za poszczególne dziedziny życia miejskiego. W jego składzie znaleźli się: Ćwiertniewski – aprowizacja, Bielecki – finanse, dr Teofil Gniazdowski – oświata, higiena i dobroczynność, Aleksander Hilgier – milicja, bezpieczeństwo publiczne i Straż Ogniowa, Anszel Biderman –
„minister bez teki”, reprezentujący „mniejszość”.34
Jednak dość szybko Wiktor Ambroziewicz zrzekł się zaszczytu sprawowania
urzędu. Nie mogąc pogodzić swoich obowiązków komisarza ludowego miasta z obowiązkami dyrektora Chełmskiej Szkoły Filologicznej (a z obowiązków tych nikt go
przecież nie zwolnił), przekazał wkrótce władzę w Chełmie swemu zastępcy Aleksandrowi Hilgierowi.35 Ten także, po paru miesiącach rządzenia miastem (najpierw
przy pomocy „Rady Pobocznej”, a następnie – Tymczasowej Rady Miejskiej miasta
Chełma 36), zrzekł się władzy. Należy przy tym wspomnieć, że w/w Tymczasowa
Rada (w składzie: Aleksander Hilgier – komisarz ludowy, Bielecki, Gerson, Anszel
Biderman, Boguszewski, W. Ambroziewicz, Binsztok, I. Kupfer, Orensztejn, Niewiadomski, Blumenstrauch, Kostrzanowski, Wesołowski, Świerkowski, Monczarz,
M. Iwry, Sprzączko, P. Oleszkiewicz, Niżyński, Ćwiertniewski, Morgenstern, Lewin,
Feldman, Kobusiewicz, Papużyński i Blumensztok) odbyła swoje pierwsze posiedzenie w dniu 1 lutego 1919 roku. 37
29
K. Czernicki, Krótki zarys historji samorządu miejskiego w Chełmie. [w] „Echo Chełmskie” nr 10 z
dn. 8 maja 1934 r.
30
W. Ambroziewicz, Moja…, dz. cyt.
31
Tamże.
32
K. Czernicki, Zarys…, dz. cyt.
33
W składzie tej Komisji znaleźli się: Wiktor Ambroziewicz, ks. Wacław Adamski, Piotr Drzewiński,
Kazimierz Kobusiewicz, Rodatus i Zych. Patrz: K. Czernicki, Zarys…, dz. cyt.
34
Tamże.
35
Tamże.
36
Tamże. Należy stwierdzić, że brak jest jakichkolwiek źródeł dotyczących wyborów Tymczasowej
Rady Miejskiej. Nie wspomina o nich także K. Czernicki. Fakt ten jest również podkreślony w sprawozdaniu z lustracji gospodarki gminnej miasta Chełma, dokonanej przez Wojewódzkiego Inspektora
Samorządu dr Bolesława Grużewskiego w dniu 24 marca 1925 roku, zachowanym w Aktach miasta
Chełma w APLOCh.
37
K. Czernicki, Zarys…, dz. cyt.
50
Można sądzić (na podstawie ogólnej sytuacji w kraju), że dużo uwagi poświęcono zapewne sprawom zaopatrzenia miasta w żywność i inne artykuły niezbędne do
życia, bezpieczeństwu i ochronie życia i mienia obywateli chełmskich, a być może
także problemom rekrutacji do wojska (przecież toczyły się wtedy walki o granice
odradzającego się państwa polskiego).
Prawną sytuację władz miejskich w Chełmie, podobnie jak w innych miastach, wyjaśnił Dekret o samorządzie miejskim, wydany w Warszawie przez Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego w dniu 4 lutego 1919 roku.38 W myśl tych przepisów, każda „gmina miejska stanowiła samorządną jednostkę terytorialną i osobę publiczno – prawną”.39 Jej organami były: Rada Miejska (jako organ uchwałodawczy i
kontrolny) oraz Magistrat. Radnych i ich zastępców wybierano na trzyletnią kadencję. Wybierać mogli tylko ci mieszkańcy miast, którzy ukończyli 21 lat i mieszkali w
danym miejscu co najmniej od 6 miesięcy. Kandydować zaś mogli jedynie ci, którzy
ukończyli 25 lat i umieli pisać i czytać po polsku. Wybory były tajne. Głosowano na
listy poszczególnych partii i ugrupowań wyborczych, a podział mandatów odbywał
się na zasadzie proporcjonalności.
Pierwsze wybory do Rady Miejskiej odbyły się w dniu 9 marca 1919 roku.
Przystąpiły do nich: ugrupowanie prawicowe w postaci Klubu Mieszczańskiego, Polska Partia Socjalistyczna, Poalej Syjon, oraz członkowie Komunistycznej Partii Robotniczej Polski (wśród których, jak to z dumą podkreślał Kazimierz Czernicki, nie
było ani jednego Polaka wybranego do Rady Miejskiej). 40 Ci ostatni, chociaż nie
wierzyli w istnienie Państwa Polskiego i oczekiwali lada chwila nadejścia bolszewików, którzy zrobią „sowiet” w Chełmie, wzięli jednak udział w tych wyborach. 41 Do
głosowania uprawnionych było 8.200 mieszkańców Chełma, z czego wzięło udział
tylko 2.172 osoby tj. 26,49% ogółu wyborców. W wyniku wyborów 24 mandaty zostały podzielone w sposób następujący:
1. Klub Mieszczański – 10 mandatów;
2. PPS – 7 mandatów;
3. Poalej – Syjon – 2 mandaty;
4. Bezpartyjni – 2 mandaty. 42
A oto jak wyglądał, według, Czernickiego skład wybranej Rady Miejskiej:
Bielecki, Boguszewski, Filipowicz, dr Gniazdowski, Hilgier, Kostrzanowski, Krawczyński, dr Łuczkowski, Malinowski, Podgórski (inspektor szkolny), Umiński, Wojnarowski, dr Fensterblau, Fleiszer, dr Kanfer, Oleszkiewicz, Pudełko, Samet, Sentkowski, Świerkowski, Zygelbaum, Ćwiertniewski, Niewiadomski, Wysocki.43
Pierwsze posiedzenie Rady odbyło się dnia 31 maja 1919 roku i było miejscem ostrej walki politycznej między poszczególnymi ugrupowaniami. Każde z nich
złożyło długie deklaracje programowe, zgodnie ze swoimi poglądami. Nic dziwnego,
że wkrótce doszło do impasu, zwłaszcza, że „Komuniści ... nie fatygowali się nawet
myśleć o jakiejkolwiek współpracy z resztą rady ...”. 44 Mało tego. W dniu 2 czerwca
38
Dziennik Praw Państwa Polskiego (dalej: Dz. P.P.P.), 1919, nr 13, poz. 140, s. 161-171. Chełm jest
tam wymieniony na wykazie miast pod pozycją 10, s. 17.
39
Dz. P.P.P…, dz. cyt. Patrz: art. 2 w/w. Dekretu, s. 161.
40
K. Czernicki, Zarys…, dz. cyt., cz. 2. [w] „Echo Chełmskie” nr 11 z dn. 9 maja 1934 r.
41
Wbrew oficjalnemu stanowisku Komunistycznej Partii Robotniczej Polski, która była im przeciwna
i dążyła, na wzór Rosji Radzieckiej, do ustanowienia w Polsce dyktatury proletariatu. Stąd też popierała ona tworzenie Rad Delegatów Robotniczych jako organów władzy ludowej. Szerzej na ten temat
patrz: St. Krzykała, Rady Delegatów na Lubelszczyźnie 1918-1920. Lublin 1968, rozdz. 4, s. 165-227.
42
APL, Urząd Wojewódzki Lubelski (dalej: UWL), Wydział Społeczno-Polityczny (dalej: WSP),
sygn,1650, s. 119. Jako bezpartyjni weszli do Rady Miejskiej komuniści.
43
K. Czernicki, Zarys…, dz. cyt.
44
Tamże.
51
1919 roku złożyli swe mandaty, „oświadczając, że wybory odbyły się w atmosferze
nadużyć, terroru i gwałtów, na co oni (czciciele terroru w praktyce) nie mogą się
zgodzić. Ze sprawy czysto politycznej, bo tu przecież chodziło o rzeczy programowo
– ustrojowe, zrobiono sprawę żydowsko – pogromową”. 45 Ponieważ także pozostali
radni pochodzenia żydowskiego złożyli swe mandaty, nic dziwnego, że w Radzie
Miejskiej Chełma znaleźli się sami Polacy.46 Oni też wybrali nowy Zarząd Miasta w
osobach: Hilgier – burmistrz, Umiński – zastępca burmistrza, ławnicy: Oleszkiewicz,
Sentkowski i Świerkowski. Jednak, jak pisze dalej K. Czernicki, „... W lipcu 1919 r.
burmistrz Hilgier, widząc pełne niezadowolenie z jego rządów ...” 47 złożył swój
urząd. Na jego miejsce wybrano Bronisława Boguszewskiego, ale zastępcą burmistrza został Hilgier. Rządzili obaj miastem do początku 1920 r., kiedy to (ze względu
na powiązania handlowe z Magistratem 48) burmistrz Boguszewski został przez władze nadzorcze zawieszony w urzędowaniu. Obowiązki burmistrza pełnił wtedy znowu Hilgier. Wprawdzie B. Boguszewski wrócił na urząd w połowie 1920 roku, ale
ostatecznie zrezygnował z niego w końcu tego roku. Ponieważ dymisję złożył również cały Zarząd Miasta, odbyły się wtedy, na jednym z wieców zwołanych przez
Klub Mieszczański, „quasi wybory”. W ich wyniku burmistrzem wybrano Andrzeja
Kusza, wiceburmistrzem Edwarda Ratajewicza, a na ławników: dr Edwarda Łuczkowskiego, Jana Filipowicza i Piotra Słomińskiego. Ze względu na fakt nie zatwierdzenia przez ówczesnego wojewodę lubelskiego Stanisława Moskalewskiego tych
„pseudo wyborów” nie objęli oni swoich funkcji. W tej sytuacji 20 marca 1920 roku
odbyły się nowe wybory (tym razem zgodnie z obowiązującą procedurą prawną).
Burmistrzem został Władysław Zajdler, któremu w rządzeniu miastem pomagali:
Edward Ratajewicz (jako wiceburmistrz) oraz ławnicy: Piotr Słomiński, Franciszek
Wleklik i Antoni Nafalski. Po kilku miesiącach, wobec rezygnacji tego Zarządu (nie
pomogły nawet wybory uzupełniające, przeprowadzone w dniu 17 sierpnia 1921 r.),
odbyły się w Chełmie kolejne wybory władz miasta (14 września 1921 r.). W efekcie
na urząd „głowy” miasta wrócił znowu Aleksander Hilgier. Pozostałe funkcje objęli:
Włodzimierz Terpitz jako zastępca burmistrza oraz Karol Stocki, Jan Kuliński i Władysław Kręcisz (ławnicy). Kolejnym burmistrzem został w 1922 roku Naczelnik
Urzędu Pocztowo - Telegraficznego Bronisław Moszyński, który sprawował tę funkcję przeszło rok. Jednak ze względu na fakt, że Moszyński urzędował w Magistracie
tylko po dwie godziny dziennie (z wyjątkiem niedziel i świąt) oraz nie zrzekł się etatu w UPT w Chełmie, Klub Mieszczański (mający większość w Radzie Miejskiej)
spowodował dymisję Zarządu Miejskiego. I znowu, w wyniku wyborów z 10 grudnia 1923 r., burmistrzem miasta został Aleksander Hilgier.49 Ponieważ władze miejskie nie posiadały odpowiedniej swojej siedziby, nowy (stary?!) rządca Chełma zai45
Tamże.
Na zwolnione miejsca weszła odpowiednia ilość radnych Polaków. Skład Rady był wtedy następujący: Kotecki, Millerówna, Terpitz, Żerdziński, Czerniakiewicz, Gibalska, Jędrzejewski, Załuska, Nafalski, Muszyński, Malowańczyk, Dragoński, Habrowski, Wleklik, Suchoń, Skrzyński, Prochal, Czapka, Jakubczyk, Filipowicz, M. Fałkowski,, A. Chmielewski, E. Łuczkowski.
47
K. Czernicki, Zarys…, dz. cyt.
48
B. Boguszewski był dostawcą oraz właścicielem działającej od 1910 roku w Chełmie elektrowni,
która pokrywała w 50% zapotrzebowania miasta na energię elektryczną. Patrz: APLOCh, AmCh,
sygn. 816.
49
Wszystkie te dane podane są za: K. Czernicki, Zarys…, dz. cyt., ponieważ w zachowanych aktach
archiwalnych brak jest wzmianek na ten temat, a do innych źródeł nie udało się dotrzeć. Należy w tym
miejscu wspomnieć, że Aleksander Hilgier (jak pisał K. Czernicki) „zaufanie u obywateli zawdzięczał
niepospolitym zaletom umysłu, nieskalanej uczciwości i szczeremu oddaniu się interesom miasta […]
Prócz tych zalet miał Hilgier jeszcze inną ważną dla piastujących godności zaufania ogółu zaletę-umiał w porę odejść […]”.
46
52
nicjował budowę ratusza z przeznaczeniem jego części na salę teatralno – kinową, w
której miały się odbywać także różnego rodzaju imprezy polityczne i kulturalne.50
Nie dane mu było jednak dokończyć budowy, ponieważ 17 czerwca 1925 roku nowym burmistrzem został Kazimierz Masztalerz, któremu w zarządzaniu pomagali:
Włodzimierz Terpitz (wiceburmistrz) oraz jako ławnicy: Piotr Drzewiński, Marcin
Fałkowski i J. Skrzyński.51
6 listopada 1927 roku odbyły się znowu wybory do Rady Miejskiej w Chełmie. W odróżnieniu od poprzednich wyborów zostały one zdominowane całkowicie
przez dość ostrą rywalizację partii i ugrupowań polskich i żydowskich działających
w mieście. Odzwierciedleniem tego stanu rzeczy było m.in. zdobycie (spośród 24
mandatów w Radzie) aż 10 mandatów przez stronnictwa żydowskie, a tylko 14 mandatów przez partie polskie. Ogółem do wyborów zgłoszono 12 list wyborczych, z
czego Żydzi – 7, Polacy – 2, Ukraińcy – 1. Główna Komisja Wyborcza w Chełmie
unieważniła listę wystawioną przez komunistów (którzy tym razem na serio chcieli
uczestniczyć w wyborach). Jedna lista okazała się fikcyjną. Według Emila Horocha,
ta ostatnia „mogła być elementem taktyki wyborczej KPP. Polegała ona na tym, że
ustalono listę główną oraz listę rezerwową. Członkowie i sympatycy KPP mieli oddać swoje głosy na tę listę, która będzie miała większe szanse uzyskać największe
poparcie wyborców ...”. 52
Tab.15. Wyniki wyborów do Rady Miejskiej w Chełmie w dn.6.XI.1927 r.
Nazwa listy wyborczej
Liczba oddanych
głosów
Nr 1 – Poalej Syjon – Prawica
Liczba uzyskanych
mandatów
311
1
Nr 2 – Polska Partia Socjalistyczna
2.555
8
Nr 3 – Fikcyjna
-
-
Nr 4 – Bund
307
1
Nr 5 – Poalej Syjon – Lewica
1.055
3
Nr 6 – Komuniści
-
-
Nr 7 – Żydzi – rzemieślnicy
586
1
Nr 8 – Ortodoksi
281
1
Nr 10 – Ortodoksi
81
-
Nr 11 – Syjoniści i Ortodoksi
1.348
3
Nr 12 – Polski Komitet Wyborczy
1.771
6
270
-
Nr 13 – Ukraiński Komitet Wyborczy
Razem
8.565
24
Źródło: APL, UWL, sygn. 341, k. 77 – 78
Patrząc na tę tabelę widać wyraźnie duże rozbicie polityczne wśród wyborców żydowskich. Podzielili się oni w sposób wyraźny na cztery podstawowe grupy:
ortodoksów, syjonistów, Poalej Syjon (z tym, że były tu dwa ugrupowania: lewica i
prawica) oraz Bund. Ponadto grupa bezpartyjna wystąpiła pod nazwą Żydzi – rze50
W. Matyszczak, Chełm…, dz. cyt., s. 108; K. Czernicki, Chełm…, dz. cyt., s. 76.
APL, UWL, WSP, sygn. 1650; K. Czernicki, Zarys…, dz. cyt. [w] „Echo Chełmskie” nr 12 z dn. 10
maja 1934 r.
52
E. Horoch, KPP w województwie lubelskim w latach 1918-1938. Lublin 1993, s. 206.
51
53
mieślnicy. W sumie jednak uzyskali oni aż 3.969 głosów ważnych (46,3 %) przy
4.326 głosów ważnych (50,5 %) oddanych na ugrupowania polskie (patrz: lista nr 2
– PPS i lista nr 12 – Polski Komitet Wyborczy). Najmniej, bo tylko 270 głosów ważnych uzyskała lista nr 13 – Ukraiński Komitet Wyborczy, czyli zaledwie 3,2 % ogółu, co nie dało (przy ówczesnych kryteriach dzielenia mandatów) żadnego miejsca w
Radzie. Należy nadmienić, że głosowało wtedy tylko 62,1 % uprawnionych do
udziału w wyborach mieszkańców Chełma (patrz tabela).53 A oto jak skomentował te
wybory, cytowany przeze mnie wielokrotnie, Kazimierz Czernicki: „...Ta właściwa
pierwsza rada miejska w Chełmie stała na bardzo wysokim poziomie pojmowania
zadań miejskich. Żywo również odczuwała momenty z życia ogólnopaństwowego.
Następna, druga z kolei rada miejska, która odbyła pierwsze swe posiedzenie
w dniu 17 grudnia 1927 r. w porównaniu do tamtej była tworem bardzo pstrokatym,
niejednolitym.
Prawica poniosła porażkę, gdyż zamiast ... 14 mandatów otrzymała 6. PPS
straciła tylko 2 mandaty. Weszła natomiast reprezentacja żydowska w ilości 10 radnych, którzy zostali wybrani z 5 różnych list, ponieważ między ich ugrupowaniami
były biegunowe sprzeczne różnice zdań. 54 W łonie prawicy polskiej nie było również jednolitości, były tarcia i zatargi. Jedynie PSS stanowiła jednolitą i karną grupę
w tem zbiorowisku. To też, mimo, iż wynosiła ona tylko jedną trzecia części radnych, rządy miastem dostały się w jej ręce prawie niepodzielnie ...”. 55 Mógł on tak
pisać, ponieważ stanowiska w Zarządzie obsadzili: z PPS Stanisław Gutt (burmistrz),
Włodzimierz Terpitz (wiceburmistrz) i Bolesław Dziekan (ławnik) oraz z Poale Syjon – Lewica – Mordko Iwry i Fajwel Rozenblat (jako ławnicy).56 Ponieważ wybór
ten nie został zatwierdzony przez Wydział Powiatowy, doszło do kompromisu. Mianowicie, do Zarządu Miejskiego weszli ostatecznie – obok Stanisława Gutta, Włodzimierza Terpitza i Mordki Iwrego, dwaj przedstawiciele polskiej prawicy: Antoni
Dziaduszyński i Leon Bombol.57 W ciągu 5 lat swej kadencji skład Rady Miejskiej
znacznie się zmienił w stosunku do swego pierwotnego stanu.58 Radni w praktyce nie
umieli dobrze gospodarzyć oraz podejmować konkretnych decyzji mających na celu
polepszenie gospodarki miejskiej. Jak wspomina Kazimierz Czernicki „lewica, a
zwłaszcza żydowska wciąż tylko stawiała wnioski, aby Rada Miejska dawała biednym pieniądze, mąkę, węgiel, albo ich zwalniała od podatków. W ogóle uważano gospodarkę miejską jako wielkie przedsiębiorstwo filantropijne, które miało zaradzić
wszelkiej biedzie w mieście ...”.59 Nic dziwnego, że wydatki budżetowe wzrosły w
53
Ogółem liczba wyborców wynosiła wtedy 14.274 osób, co stanowiło 56, 35% ogólnej liczby mieszkańców Chełma w 1927 roku (25.331 osób). Patrz: APLOCh, AmCh, sygn. 218. Wydzielenie miasta
ze Związku Komunalnego na rok 1927.
54
K. Czernicki być może potraktował listy Poalej Syjon-Prawica i Poalej Syjon-Lewica jako jedną listę partyjną, gdy faktycznie były to dwie zupełnie odrębne listy: nr 1 i nr 5.
55
K. Czernicki, Zarys…, dz. cyt. [w] „Echo Chełmskie” nr 13 z dn. 11 maja 1934 r.
56
Tamże.
57
Tamże.
58
Oto pierwotny stan Rady: Wiktor Ambroziewicz, Moszek Cal- Bekier, Leon Bombol, Ignacy Buchner, Srul Ber Bursztyn, Bolesław Dziekan, Antoni Dziaduszyński, Hersz Fruchtgarten, Berek Finkelsztajn, Józef Galej, Stanisław Gutt, Aron Dawid Hipszman, Mordko Iwry, Franciszek Kuźniak, Lazar
Lederman, Mieczysław Napiórkowski, Aleksander Paterkowski, Józef Prochal, Jakub Icek Sztul,
Włodzimierz Terpitz, Zygmunt Umiński, Michał Wawelski, Władysław Zajdler. Z różnych przyczyn
kolejno wchodzili do Rady zastępcy członków: Bolesław Witkowski, Tadeusz Witkowski, Tadeusz
Żaba, Stanisław Czapka, Zofia Jarno, Jan Żurawski, Jan Marcinkiewicz, Szmul Barg, Eiszel Koperman, Szmul Blumenfeld, Kielman Helfenbaum, Józef Malinowski, Aleksander Hilgier, dr Ludwik
Chomicki, Rafał Sołdon, Marcin Fałkowski, Eustachy Wasyńczuk, Karol Rychliczek, Franciszek Zieliński.
59
K. Czernicki, Zarys…, dz. cyt. [w] „Echo Chełmskie” nr 14 z dn. 12 maja 1934 r.
54
1929 roku do ponad 800 tys. zł.60 W roku następnym nastąpił dalszy znaczący
wzrost do 1 mln 300 tys. zł, ponieważ władze miejskie, z własnych funduszy, podjęły się sfinansować budowę, tak niezbędnej dla chełmskiej oświaty, szkoły. 61 Ale, jak
to wykazały kontrole z ramienia Urzędu Wojewódzkiego w Lublinie, rachunki budowlane były bardzo często zawyżone: brak było właściwego nadzoru nad odpowiednim tempem realizacji tej inwestycji. Dodatkowym minusem była sprawa planów i projektów dotyczących linii wodociągowych i kanalizacyjnych miasta, za które wydano przeszło 100 tys. zł (okazały się one do niczego i w efekcie nie uzyskały
zatwierdzenia przez władze zwierzchnie). Miary niepowodzeń dopełniła kwestia
nadużyć popełnianych przez jednego z ławników Willego Kalwarego, który został
nawet postawiony w stan ostrzeżenia. Rzuciło to tak wielki „cień” na całość władz
miejskich w Chełmie, że wojewoda lubelski Bolesław Jerzy Świdziński (jako organ
zwierzchni) złożył z urzędu Magistrat Chełmski oraz rozwiązał w dniu 15 listopada
1932 roku Radę Miejską w Chełmie. Nie pomógł im nawet sukces w postaci wydzielenia z dniem 1 kwietnia 1928 roku Chełma z Powiatowego Związku Samorządowego i nadanie mu statusu miasta wydzielonego z Prezydentem oraz Prezesem Rady
Miejskiej na czele.62 Prowizoryczną władzą miejską został mianowany, jedyny ławnik wobec którego nie wysunięto żadnych zarzutów, Aleksander Prokopiak. 63 Kierował on pracą Urzędu Miejskiego do czasu mianowania przez wojewodę lubelskiego
(w dniu 15 listopada 1932 roku) Kierownikiem Tymczasowego Zarządu miasta
Chełma, Komisarzem Rządowym Olgierda Gordziałkowskiego. 64 Rządził on w tym
charakterze (mając do pomocy Radę Przyboczną oraz mianowanego w dniu 7 kwietnia 1933 roku stałym zastępcą, członka tejże Rady Franciszka Pawlaka 65) do nowych wyborów. Przeprowadzono je na podstawie ustawy z 23 marca 1933 roku o
częściowej zmianie ustroju samorządu terytorialnego 66 oraz rozporządzenia Ministra
Spraw Wewnętrznych z dnia 30 marca 1934 roku. 67 W skład Głównej Komisji Wy60
Dla porównania: za rządów A. Hilgiera wynosiły one 300 tys. zł, a za K. Masztalerza- 500 tys. zł
(co i tak było krytykowane przez radnych pochodzących z wyborów z 1927 r.).
61
Była to słynna Szkoła-Pomnik 10-lecia Niepodległości Polski zbudowana w latach 1928-1934.
Obecnie w tym budynku mieści się Szkoła Podstawowa nr 5 im. Marii Konopnickiej. Patrz: „Zwierciadło”- niezależne pismo demokratyczne nr 36 z dn. 7 grudnia 1930 r.; APLOCh, AmCh, sygn. 717 i
718; K. Czernicki, Chełm…,dz. cyt., s. 32; P. Kiernikowski, Szkoła Podstawowa nr 5 im. Marii Konopnickiej w Chełmie (zarys dziejów). Chełm 1997, s. 7-10.
62
Pierwszym przedwojennym prezydentem miasta Chełma został urzędujący wtedy burmistrz Stanisław Gutt, ostatnim-Tadeusz Tomaszewski, który pełnił te obowiązki (z przerwą w dniach: 17-24
września 1939 r.) od 8 lutego 1936 r. aż do swojej śmierci z rąk hitlerowców w 1940 r. w Kumowej
Dolinie. Z kolei pierwszym Prezesem Rady Miejskiej został Władysław Zajdler, który, wybrany na tę
funkcję w dniu 25 września 1928 r., pełnił ją do czasu swego przeniesienia w 1933 r. na stanowisko
Naczelnika Wydziału Osobowego Kuratorium Okręgu Szkolnego Wołyńskiego w Równem. Drugim
Prezesem został sędzia Zygmunt Umiński, który zrzekł się (jak pisze K. Czernicki, Zarys…, dz. cyt.)
„swej godności tuż przed wyborami do Rady Miejskiej”.
63
APLOCh, AmCh, sygn. 234. Okólniki prezydenta miasta Chełma 1929-1938, Okólnik nr 27.
64
K. Czernicki, Zarys…, dz. cyt. [w] „Echo Chełmskie” nr 17 z dn.
65
APLOCh, AmCh, sygn. 234…, dz. cyt., Okólnik nr 36/VI z dn. 12 kwietnia 1933 roku.
66
Dz. U. R.P., 1933, nr 35, poz. 294; J. Bardach, B. Leśnodorski, M. Pietrzak, Historia ustroju i prawa
polskiego. Warszawa 1994, s. 533; W. Ćwik, J. Reder, Lubelszczyzna…, dz. cyt., s. 143. Ustawa ta
dawała władzom państwowym szerokie możliwości ingerencji w sprawy samorządu m. in. przez zatwierdzanie i rozwiązywanie wybranych już rad miejskich, przeprowadzania ich wyborów, zatwierdzanie lub zawieszanie ich uchwał oraz wydawanie odpowiednich zarządzeń ze strony administracji
ogólnej. Ograniczony został także wiek w korzystaniu z praw wyborczych: czynne- podniesiono z 21
do 24 lat, a bierne-odpowiednio z 25 do 30 lat. Poza tym wyborcy musieli zamieszkiwać przez przeciąg jednego roku w mieście, by mogli być dopuszczeni do wyborów. Z kolei Prezydent Miasta z
urzędu był przewodniczącym (prezesem) Rady Miejskiej.
67
Dz. U. R.P., 1934, nr 29, poz. 259.
55
borczej weszli: Zygmunt Zajączkowski (kierownik Sądu Grodzkiego w Chełmie)
jako przewodniczący, Józef Brajczewski (sędzia grodzki w Chełmie) – wiceprzewodniczący 68, ks. kanonik Wacław Kosior, Tadeusz Dąbrowski (dyrektor Państwowego Gimnazjum im. Stefana Czarnieckiego w Chełmie) jako członkowie oraz Józef
Gryziński i Walerian Barański – zastępcy członków. Miasto zostało podzielone na 4
okręgi wyborcze i 13 obwodów głosowania. 69 Każdemu obwodowi przypisano określoną ilość mandatów. I tak np. Okręgi I i II składały się z 3 obwodów głosowania i
wybierano w nim 8 radnych; Okręg III składał się też z 3 obwodów, ale wybierano tu
tylko 5 radnych. Największy był Okręg IV, na który składały się 4 obwody głosowania. Wybierano w nim aż 11 członków Rady Miejskiej. W sumie na całą gminę miasta Chełma przypadało 32 mandaty.70
Wybory te (zarządzone w dniu 18 kwietnia 1934 roku) odbyły się 27 maja
1934 roku. Z zachowanych, w Chełmskiej Bibliotece Publicznej, pojedynczych akt,
w zespołach dokumentów wyborczych znajdujących się w Archiwum Państwowym
w Lublinie, Oddział w Chełmie oraz ówczesnej prasy 71 wynika, że zgłoszono wtedy
m. in. następujące listy wyborcze: 1. Gospodarczego Komitetu Wyborczego, 2. Żydowskiego Robotniczego Komitetu Wyborczego Poale – Syjon, 3. Żydowskiego Narodowego Bloku Gospodarczego, 4. Żydowsko – Socjalistycznej Partii Robotniczej
Poale – Syjon, 5. Polskiej Partii Socjalistycznej i Klasowego Związku Zawodowego.
72
Ostatecznie w składzie nowej Rady Miejskiej znalazło się 12 Żydów (reprezentujących największą w Chełmie grupę ludnościową) i aż ... 20 Polaków, co miejscowa
prasa podkreśliła szumnymi tytułami w rodzaju: „Wielkie zwycięstwo „Jedynki”.
Gospodarczy Komitet Wyborczy zdobył 18 mandatów. Ogółem 20 radnych polskich
i 12 żydowskich zasiądzie w Radzie Miejskiej.” 73 Przy ogólnej liczbie 32 mandatów
stanowiło to odpowiednio: Polacy – 62,5% i Żydzi – 37,5%. W porównaniu do wyborów z 1927 roku ugrupowania żydowskie powiększyły swój stan posiadania mandatów, ale zmniejszył się ich udział procentowy (ze względu na zwiększoną liczbę
radnych – z 24 do 32 osób). A oto jak przedstawiał się obraz polityczny nowej Rady
Miejskiej (patrz tabela 16).
Tab. 16. Układ sił politycznych i narodowościowych w Radzie Miejskiej w Chełmie
na podstawie wyników wyborów z 27 maja 1934 r.
Partie polskie
Bezpartyjny Blok Współpracy
z Rządem (BBWR)
Liczba
mandatów
Partie żydowskie
Agudas Isroel
Liczba
mandatów
2
8
Bezpartyjni członkowie ży-
68
Jak wynika z akt w APLOCh, AmCh, sygn. 266. Wybory do Rady Miejskiej w Chełmie 1934 r.,
wojewoda lubelski Józef Rożniecki cofnął sędziemu J. Brajczewskiemu tę nominację (sędzia bowiem,
ze względów służbowych nie mógł pełnić obowiązków w Głównej Komisji Wyborczej w Chełmie).
Na jego miejsce został mianowany jeden z notariuszy chełmskich Ludwik Bukowski (pismo wojewody z dn. 30 kwietnia 1934 r., L.SA. III-1/1).
69
APLOCh, AmCh, sygn. 265. Nominacja oraz zarządzenie o wyborach skierowane do sędziego Z.
Zajączkowskiego w dniu 16 kwietnia 1934 r.., L.SA. III-1/1.
70
Tamże. Załącznik do pisma z dnia 16 kwietnia 1934 r., podział miasta Chełma na okręgi wyborcze i
obwody głosowania.
71
APLOCh, AmCh, sygn. 265, 277. Wybory do Rady Miejskiej w 1934 r.; APL, UWL, WSP, sygn.
106, k. 59; „Echo Chełmskie” nr 20 z dn. 18 maja 1934 r.
72
Tamże.
73
„Echo Chełmskie” nr 39. Dodatek Nadzwyczajny z 28 maja 1934 r.
56
Sympatycy BBWR bez przynależności organizacyjnej
7
Stronnictwo Narodowe (SN)
1
Niezależna Socjalistyczna Partia
Pracy (NSPP)
2
Chrześcijańska Demokracja (ChD)
2
Razem
20
dowskiego koła BBWR
1
Syjoniści ogólni
5
Syjoniści rewizjoniści
1
Poalej Syjon – Lewica
3
Razem
12
Źródło: APL, UWL WSP, 106, k. 59.
Z tabeli wynika, że uległa zmianie mapa polityczna Rady Miejskiej. Żydzi
odnieśli bardzo duży sukces wprowadzając aż 12 radnych. Wśród ich ugrupowań
zdecydowanie na czoło wysunęło się stronnictwo, Syjonistów Ogólnych. Wśród Polaków, chociaż zdecydowanie zwyciężyli osiągając 20 miejsc w Radzie Miejskiej,
dała się zauważyć poważna zmiana w sympatiach politycznych. PPS (zwycięska w
wyborach z 1927 roku) tym razem nie zdołała wprowadzić żadnego przedstawiciela.
Była to duża porażka działaczy tej partii.
11 października 1934 roku prezydentem został wybrany dotychczasowy komisaryczny Kierownik Zarządu Miejskiego Olgierd Gordziałkowski, który tę funkcję
piastował do czasu swej rezygnacji złożonej 14 sierpnia 1935 roku. 74 Obowiązki
prezydenta pełnił przez kilka miesięcy jego zastępca Franciszek Pawlak.75 10 października 1935 roku Rada Miejska podjęła uchwałę o zgłoszeniu konkursu „celem
obsadzenia stanowiska zawodowego Prezydenta miasta Chełma”.76 Jego warunki
opublikowała zarówno miejscowa prasa, jak i Dziennik Urzędowy Wojewody Lubelskiego. Zgłosiło się kilku kandydatów. Ich oferty rozpatrywała najpierw specjalna
Komisja Opiniodawcza Rady Miejskiej (powołana przez ten organ). Po zapoznaniu
się na trzech posiedzeniach z kandydatami, Komisja przedstawiła ich oraz swoje
wnioski Radzie, a ta z kolei dokonała wyboru. 77 Nowym prezydentem Chełma został
chełmski prawnik Tadeusz Tomaszewski. Objął on swoje obowiązki w dniu 8 lutego
1936 roku, po uprzednio złożonej, na ręce wojewody lubelskiego Józefa Rożnieckiego, przysiędze służbowej. Rządził miastem aż do swojej śmierci w 1940 r. 78 Wiceprezydentem był początkowo nadal Franciszek Pawlak, ale zwolnił się z tego stanowiska z dniem 27 kwietnia 1938 roku. Jego miejsce zajął Stefan Umiński, dotychczasowy kierownik Wydziału Administracji i Spraw Ogólnych. 79
74
APLOCh, AmCh, sygn. 234. Okólniki: nr 12 z dn. 14 sierpnia 1935 r. i nr 30 z dn. 15 listopada
1932 r.
75
Tamże.
76
APLOCh, AmCh, sygn. 319; „Kronika Nadbużańska” nr 42 z dn. 13 października 1935 roku, s. 1.
Ogłoszenie o konkursie na obsadzenie stanowiska zawodowego Prezydenta miasta Chełma podpisane
przez p.o. Prezydenta miasta Chełma Wiceprezydenta Franciszka Pawlaka.
77
APLOCh, AmCh, sygn. 303. Oferty na kandydatów do stanowiska prezydenta. Według tych akt
kandydowały wtedy następujące osoby: Tomasz Barchanowski, Stanisław Faczyński, Eugeniusz
Fryszczyłło, Gracjan Wacław Łapczyński, Tadeusz Tomaszewski i Leon Ziegler.
78
„Kronika Nadbużańska” nr 1 z 15 stycznia 1936 r., s. 1. Należy nadmienić, że we wrześniu 1939
roku prezydent T. Tomaszewski, wykonując rozkaz władz zwierzchnich, opuścił miasto, do którego
powrócił z wojennej tułaczki w dniu 24 września 1939 roku i objął z powrotem urzędowanie. Podczas
pobytu Armii Czerwonej w Chełmie był odsunięty z urzędu, ale objął funkcję ponownie w dniu 7 października 1939 roku i pełnił ją aż do swego aresztowania przez Niemców w 1940 roku. Wraz ze swoim zastępcą wiceprezydentem St. Umińskim i grupą Chełmian rozstrzelany został w Kumowej Dolinie k/Chełma. Na miejscu kaźni postawiono po wojnie pomnik, który stoi tam do dnia dzisiejszego.
57
Prezydent miasta jako kierownik całej administracji i gospodarki miejskiej
był zobowiązany do stałej troski i kontroli nad prawidłową organizacją i przebiegiem
pracy podległych mu urzędników. W ramach obowiązującego prawa zarządzał, które
ze spraw wymagały jego aprobaty oraz określał zasady postępowania i zakres obowiązków dla kierowników poszczególnych Wydziałów i referatów (w tym także i dla
wiceprezydenta). 80 Na podstawie ustawy z 23 marca 1933 roku Prezydent z urzędu
przewodniczył obradom Rady Miejskiej.81 Poza tym w latach 1936 – 1939 prezydent
Tadeusz Tomaszewski reprezentował miasto w Lubelskiej Radzie Wojewódzkiej w
Lublinie. 82
Ostatnie w dwudziestoleciu międzywojennym wybory do Rady Miejskiej
Chełma odbyły się w dniu 21 maja 1939 roku. Zarządził je (na podstawie art. 18
ustawy z 16 sierpnia 1938 r. o wyborze radnych miejskich 83) wojewoda lubelski Jerzy de Tramecourt rozporządzeniem swoim z dn. 6 kwietnia 1939 r. Nr. S.Tjn. 7/5.
Jednocześnie powołana została przez niego Główna Komisja Wyborcza w Chełmie.
Mianował także Przewodniczących 5 Okręgowych Komisji Wyborczych.84 Miasto
podzielono na 5 Okręgów Wyborczych, a te z kolei – na 13 obwodów głosowania.
Według zachowanych źródeł archiwalnych liczba uprawnionych do oddania swych
głosów na kandydatów na radnych wynosiła ogółem 15.077 osób, co stanowiło
44,83% liczby mieszkańców Chełma. Jak wyglądało to w poszczególnych Okręgach
oraz podział mandatów przedstawia tabela 17.
Tab.17 Liczba uprawnionych do głosowania i podział mandatów w poszczególnych
Okręgach podczas wyborów do Rady Miejskiej w dn. 21.V.1939 r.
Nr Okręgu
I
II
III
IV
V
Razem
Liczba uprawnionych
do głosowania
3.309
1.726
3.861
2.909
3.272
15.077
% ogółu
mieszkańców
9,84
5,13
11,48
8,65
9,73
Ilość mandatów przypadających na Okręg
8
5
5
6
8
44,83
32
Źródło: APLOCh, AmCh, sygn. 278, teczka: Wybory do Rady Miejskiej 1939 r.
Analiza tabeli 17 wskazuje, że w wyniku zreformowania ustawy o samorządzie w 1933 roku liczba uprawnionych do głosowania znacznie się powiększyła w
porównaniu do lat poprzednich. Wynikało to także z faktu, że i ogólna liczba mieszkańców miasta wzrosła.85 Wyraźnie widać jednak nierówność Okręgów odnośnie
możliwości uzyskania mandatów. Okręgi I i V miały największą ich ilość (po 8 mandatów), natomiast Okręgi II i III – najmniej (tylko po 5 mandatów). Świadczyć to
79
APLOCh, AmCh, sygn. 569. Rada Szkolna Miejska-okólniki i zarządzenia 1938/1939. Okólnik nr 7
z dn. 10 października 1938 roku podpisany przez Prezydenta miasta Chełma T. Tomaszewskiego;
tamże, sygn. 724. Sprawa budowy szkoły na Szpitalnej 1937 r.
80
APLOCh, AmCh, sygn. 217.
81
Dz. U. R. P., 1933, nr 35, poz. 294. Patrz także protokoły z obrad Rady Miejskiej z okresu
1933-1939 znajdujące się w APLOCh.
82
APLOCh, AmCh, sygn. 301. Protokół z III posiedzenia Lubelskiej Rady Wojewódzkiej z dnia 30
grudnia 1936 roku. Reprezentantem powiatu chełmskiego był poseł Janusz Mostowski.
83
Dz. U. R. P., 1939, nr 63, poz. 480.
84
APLOCh, AmCh, sygn. 278, 279, 280, 281, 282, 283, 284, 285. Wybory do Rady Miejskiej w 1939
roku.
85
Napisano o tym w rozdziale II dotyczącym społeczeństwa.
58
może o świadomej polityce ówczesnych władz państwowych. Tam, gdzie spodziewały się zdobyć poparcie dla siebie, przydzieliły większą ilość mandatów. Z kolei
tam, gdzie nie mogły na to liczyć, ilość mandatów została zmniejszona. Jak rozłożyły
się głosy i mandaty na poszczególne listy wyborcze pokazuje tabela 18.
Tab. 18. Podział mandatów w Radzie Miejskiej na poszczególne listy wyborcze w
dniu 21 maja 1939 roku.
Nazwa listy wyborczej
Ilość mandatów
Nr 1 – PPS i Klasowe Związki Zawodowe
6
Nr 2 – Poalej Syjon, Klasowe Związki Zawodowe i Biedni
Rzemieślnicy
8
Nr 3 – Zjednoczony Polski Komitet Wyborczy
15
Nr 4 – Żydowski Narodowy Blok Gospodarczy
3
Nr 5 – Bund
-
Razem
32
Źródło: APLOCh, AmCh, sygn. 280, 281, 282, 283.
Analizując tę tabelę można od razu dostrzec, że przewagę (i to znaczącą, bo
wynoszącą aż 46,87%) zdobył Zjednoczony Polski Komitet Wyborczy skupiający
bogatych mieszczan, inteligencję oraz ugrupowania prorządowe. Na drugim miejscu
uplasowały się stronnictwa żydowskie, które zdobyły w sumie 11 mandatów, co stanowiło 34,37% ogółu. Widać natomiast spadek popularności PPS (tylko 6 mandatów
czyli 18,75% ogółu głosów) oraz żydowskiego Bundu, (uzyskał on tylko ok. 1% głosów, co w praktyce wykluczyło jego przedstawicieli w gronie Rady). Wiązało się to
wszystko z możliwością dokonania, na niekorzyść partii lewicowych, fałszerstw wyborczych, jak to było np. w Lublinie w czasie wyborów w roku 1934.86 Czy tak było
w rzeczywistości, trudno jednoznacznie obecnie orzekać ze względu na brak źródeł
archiwalnych, które by to potwierdziły.
Jak już wspomniano Rada Miejska była organem uchwałodawczym i kontrolującym. Do jej głównych zadań należało m.in.:
1. „ustanawianie zasad zarządu i sposobu użytkowania majątku gminy oraz wszelkich zakładów lub instytucji, należących do niej lub będących w jej zawiadywaniu;
2. nabywanie oraz pozbywanie nieruchomości, obciążanie majątku gminy, przyjmowanie na jej rzecz darowizn i zapisów, zaciąganie pożyczek i lokowanie kapitałów;
3. uchwalanie budżetu rocznego i wydatków budżetem nieprzewidzianych oraz dokonywanie wszelkich zmian w budżecie ... ;
4. uchwalanie na rzecz gminy opłat, podatków i monopoli ... ;
...6. ustanawianie zasad umarzania należności gminnych ... ;
...11. nadawanie obywatelstwa honorowego;
12. opinjowanie w sprawie zmiany granic gminy;
13.zatwierdzanie planu zabudowania gminy i jej planu regulacyjnego oraz uchwalenie zmian w tych planach;
86
J. Marczuk, Radni Lublina w latach 1919-1939. Lublin 1997, s. 29.
59
14.uchwalanie regulaminów dla własnych czynności oraz dla czynności swych komisji;
15.kontrola nad czynnościami całego zarządu miejskiego i sprawdzanie jego rachunków;
16. wybór prezydium rady i członków magistratu i. t. d.
W zakresie spraw powyżej wymienionych Rada Miejska ma prawo inicjatywy oraz wydawania postanowień obowiązujących, które nie mogą przeczyć istniejącym ustawom.
Art. 22. Rada Miejska może powierzać uprzednie rozpatrywanie i ostateczne
decydowanie spraw, podlegających jej kompetencji, specjalnym komisjom wybranym z jej łona.
... Art. 38. Uchwały Rady Miejskiej dotyczące spraw wymienionych w pp. 2, 3, 4, 5 i
13 art. 21, wymagają zgody władzy nadzorczej.” 87
Na mocy uchwały z 23 marca 1933 roku kadencja Rady Miejskiej ulegała
przedłużeniu do lat pięciu. Zachowano jednak zasadę proporcjonalności przy podziale mandatów radnych, których liczba wzrosła do 32. Rada rządziła w składzie plenarnym, bądź też powoływała ze swoich członków stałe i doraźne komisje. Do stałych –
należały: Komisja Finansowo – Budżetowa, Regulaminowo – Prawna, Rewizyjna
oraz Opieki Społecznej. Wobec zaistniałych w okresie dwudziestolecia międzywojennego potrzeb, powoływane były Komisje doraźne, takie jak: Elektryfikacyjna, Pomiarowa i Szacunkowa. Poza tym utworzono takie instytucje jak: Komitet Rozbudowy Miasta 88 oraz Miejską Radę Szkolną. 89
Organem wykonawczo – zarządzającym Rady Miejskiej był Magistrat zwany
od 1933 roku Zarządem Miejskim. W jego skład wchodził początkowo burmistrz (od
1928 r., gdy Chełm stał się miastem wydzielonym – prezydent), jego zastępca oraz
ławnicy.90 Funkcje te mogli wypełniać tylko obywatele polscy posiadający bierne
prawo wyborcze do rad miejskich, a w przypadku burmistrza czy prezydenta91 – także wykształcenie w zakresie co najmniej polskiej szkoły ludowej. Był on przecież
kierownikiem oraz przedstawicielem Magistratu, a po reformie z 1933 roku kierował
też obradami Rady Miejskiej.
Struktura organizacyjna Magistratu (Zarządu Miejskiego) przechodziła w
okresie międzywojennym różnego rodzaju transformacje. Początkowo (w latach
1918 – 1920) organizacja urzędu oparta była zasadniczo na systemie z okresu okupacji austriackiej czyli nie dokonywano żadnych zmian. Dopiero lata późniejsze wymusiły niejako udoskonalenie struktury władz. I tak np. w 1926 roku „przeprowadzono
reorganizację działów biura Magistratu, w szczególności działu II – Finansowo – Podatkowego.” 92 W efekcie dalszych zmian w roku 1929 Magistrat składał się z np.
Wydziałów: Ogólnego, Finansowego, Gospodarczego, Budownictwa, Administracji,
Zdrowia i Opieki Społecznej, Oświaty i Kultury oraz Kancelarii Prezydialnej. Dalsze
zmiany nastąpiły w wyniku wdrażania ustawy z 23 marca 1933 roku o częściowej
87
Dz. P. P. P., 1919, nr 13, poz. 140.
APLOCh, AmCh, sygn. 76; Dz. U. R. P., 1927, nr 42, poz. 372.
89
APLOCh, AmCh, sygn. 229. Długoletnią jej przewodniczącą (aż do swojej śmierci) była dr Jadwiga
Młodowska. Drugim „szefem” MRS był bardzo krótko Tadeusz Dąbrowski. Trzecim przewodniczącym (aż do września 1939 roku) został dr Franciszek Wojnar
90
Dekret o samorządzie miejskim ustalał ich liczbę na 10% liczby wszystkich radnych. „Ułamki, wypadające przy tym obliczeniu, przyjmuje się za jedynkę”. W Chełmie było początkowo 3 ławników, a
od 1933 roku – 4.
91
Tak stanowił cytowany Dekret Naczelnika Państwa.
92
APLOCh, AmCh, sygn. 217; H. Gabryńska, Akta miasta Chełma 1918-1939. Chełm 1972. Maszynopis. Wstęp do zespołu akt AmCh.
88
60
zmianie ustroju samorządu terytorialnego. W oparciu o nią w składzie Zarządu Miejskiego w Chełmie znalazły się np. jednostki organizacyjne, jak m.in. Wydział Ogólny, Finansowy, Gospodarczy, Budownictwa, Spraw Społecznych, Administracji oraz
Wydział Kontroli. Były to podstawowe jednostki, bez których żadne miasto, a w tym
samym nawet Chełm, nie mogło się obejść. Ostatecznie, w ramach oszczędności,
biura Zarządu Miejskiego podzielono na 4 podstawowe Wydziały: Wydział Ogólno
– Administracyjny, Wydział Finansowy, Wydział Społeczny i Wydział Techniczno –
Gospodarczy.93 Każdy z tych Wydziałów dzielił się na mniejsze działy w postaci odpowiednich referatów. Należy nadmienić, że Zarząd miejski, w ciągu dwudziestolecia międzywojennego, zatrudniał sporą liczbę osób, powierzając im różne funkcje. A
oto jak przedstawiało się, w ostatnich latach II Rzeczpospolitej, zatrudnienie w Zarządzie Miejskim w Chełmie (patrz tabela 19).
Tab.19. Liczba pracowników Zarządu Miejskiego w latach 1937 – 1939.
L.p.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
Nazwa Wydziału lub instytucji
podlegającej Zarządowi Miejskiemu
Wydział Ogólno – Administracyjny
Wydział Finansowy
Wydział Społeczny
Wydział Techniczno – Gospodarczy
Biblioteka Miejska
Straż Pożarna
Instytucje Zastępcze Funduszu Pracy
Woźni, gońcy i dozorcy aresztu a)
Woźni szkół powszechnych
Rakarz miejski
Rzeźnia miejska
Targowica zwierzęca
Elektrownia
Zakład Wodno – Kanalizacyjny
R a z e m.
1939
1937
1938
12
9
5
12
1
19
1
6
10
1
4
2
-
13
8
6
23
1
17
1
7
8
1
4
2
8
-
82
99
umysło- fizyczni
wi
13
5
9
1
7
1
8
16
1
1
15
1
8
1
3
4
2
12
26
8
46
63
125
a)
Dla roku 1939 ujęci w liczbie pracowników fizycznych następujących Wydziałów: Ogólno – Administracyjnego, Finansowego oraz Społecznego.
Źródło: APLOCh, AmCh., sygn. 238, Okólnik nr 4 z dn. 23.IV.1937 r.; sygn. 239, okólnik nr 4 z dn.
2.V.1938 r.; sygn. 290, Sprawozdanie z lustracji Zarządu Miejskiego za okres od 1.VII.1944 r. do
31.III.1945 r.
Analizując dane tej tabeli, można dostrzec, że ogólna liczba pracowników
(stałych i kontraktowych), zatrudnionych w Zarządzie miejskim oraz w instytucjach
jemu podległych bezpośrednio systematycznie z roku na rok omawianego okresu
czasu rosła. Było to związane na pewno z całokształtem polityki władz politycznych,
dążących do tego, by organy wykonawcze dominowały pod każdym względem nad
organami uchwałodawczymi. Z drugiej strony patrząc, należy stwierdzić, że rosnące
potrzeby rozrastającego się miasta z całą pewnością wpływały na rozrost administracyjny Zarządu Miejskiego. W jego gestii znalazło się bowiem wiele instytucji zarówno gospodarczych (np. elektrownia), jak też użyteczności publicznej (np. Straż Pożarna, która oprócz gaszenia pożarów spełniała także inne doraźnie przydzielane jej
czynności, m.in. rozbiórka budynków miejskich zagrożonych katastrofą
93
Tamże.
61
budowlaną).94 Ponadto Zarząd Miejski posiadał (ze względu na prowadzone wówczas procesy sądowe) swego doradcę prawnego. Jak podają zachowane akta archiwalne, funkcję tę sprawował od dnia 8 stycznia 1929 roku adwokat chełmski Kazimierz Zieliński. Otrzymywał on stałe wynagrodzenie w wysokości 500 zł miesięcznie, za co był zobowiązany do prowadzenia wszystkich spraw spornych Zarządu
Miejskiego, we wszystkich sądach oraz instancjach (łącznie z Sądem Najwyższym i
Najwyższym Trybunałem Administracyjnym). Ponadto udzielał porad prawnych
członkom władz miejskich i wystawiał opinie we wszystkich problemach prawnych
dotyczących Magistratu, a także badał hipoteki w jego interesie. W razie nagłej potrzeby uczestniczył w posiedzeniach Zarządu z głosem doradczym.95
III-4. Organy ścigania i wymiaru sprawiedliwości
Jak powszechnie wiadomo, w każdym cywilizowanym społeczeństwie organami ścigania są policja i prokuratura. Również w odradzającym się, po latach zaborów, państwie polskim stanęła konieczność powołania do życia niezbędnych do tego
organów zabezpieczających obywatelom ich życie i mienie oraz bezpieczeństwo i
ład społeczny. Okres I wojny światowej wytworzył na ziemiach polskich dwojaką
praktykę. Z jednej strony służbę tę pełniły instytucje podległe samorządom (np. Milicja Miejska), z drugiej zaś – poszczególne partie polityczne powoływały własne partyjne jednostki polityczne (np. Milicja Ludowa PPS). Powodowało to bardzo często
powstawanie na pewnych terenach i w pewnych okolicznościach bałaganu organizacyjnego i kompetencyjnego. Nic więc dziwnego, że już pod koniec 1918 roku podjęto w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych starania, by powołać tylko jedną służbę
bezpieczeństwa publicznego. Doprowadziło to do wydania 9 stycznia 1919 roku Dekretu o organizacji Policji Komunalnej 96, jako organu wykonawczego władz państwowych i samorządowych. Głównym zadaniem tej policji było sprawowanie nadzoru nad przestrzeganiem przepisów obowiązującego prawa. Zgodnie z Dekretem organizowały ją zarządy powiatowe, gminne i miejskie. Utrzymanie Policji Komunalnej obciążało w równym stopniu Skarb Państwa oraz podstawowe jednostki samorządu miejskiego lub powiatowego. Należy w tym miejscu stwierdzić, że według zachowanych akt archiwalnych, nie wszystkie władze samorządowe były w stanie zabezpieczyć środki budżetowe dla nowych jednostek bezpieczeństwa publicznego, np.
Sejmik Powiatowy Chełmski. W tej sytuacji Naczelnik Policji Komunalnej (idąc za
radą przedstawicieli tegoż organu samorządowego) musiał czynić odpowiednie starania w Wydziale Policji MSW, by chociaż w minimalnym stopniu zabezpieczyć finansowe potrzeby swoich podwładnych.97
Jak pisze Robert Litwiński, „członkiem policji mógł zostać każdy obywatel
Państwa polskiego, odpowiadający następującym warunkom: wiek od 21 lat, należyte uzdolnienia, nieskazitelność obywatelska, zdrowie fizyczne i poprawna znajomość
języka polskiego w mowie i piśmie ... Osoby nie posiadające obywatelstwa polskiego mogły sprawować pewne czynności urzędowe na mocy zawartej umowy terminowej. Jednakże nie określono w dekrecie, jakie czynności wchodziły w rachubę. Mianowanie na etatowego funkcjonariusza PK mogło nastąpić dopiero po upływie służby próbnej trwającej nie dłużej jak sześć miesięcy. Funkcjonariusze Policji Komu94
APLOCh, AmCh, sygn. 234. Okólniki Prezydenta miasta Chełma 1929-1938. Okólnik nr 28 z dn.
27 września 1932 roku. Straży Pożarnej używano także do rozbiórek domów i budynków w mieście
zagrożonych katastrofą budowlana.
95
APLOCh, AmCh, sygn. 315. Odpis umowy zawartej w dniu 8 stycznia 1929 roku między Magistratem a adwokatem K. Zielińskim.
96
Dz. P. P. P., 1919, nr 5, poz. 98.
97
APL, Komenda Powiatowa Policji Państwowej w Chełmie (dalej: KPPPCh)sygn. 45, s. 14.
62
nalnej dzielili się na wyższych (młodszy podkomisarz, podkomisarz, komisarz, starszy komisarz, podinspektor, inspektor i naczelny inspektor) oraz niższych (policjant,
starszy policjant, kapral policji i sierżant policji). Wspomniany dekret jednoznacznie
wymieniał również tych, którzy nie mogli się ubiegać o przyjęcie do nowej formacji
bezpieczeństwa publicznego ...”. 98 Jak można przeczytać w dekrecie, chodziło tu o
osoby wobec których wszczęto dochodzenie sądowe lub śledztwo (chyba, że zostały
one wyrokiem sądowym uniewinnione), osoby skazane za bankructwo lub wydalone
ze służby państwowej oraz ci, którzy pozostawali pod kuratelą sądową.99
W powiecie chełmskim Policja Komunalna dzieliła się na powiatową i miejską (w Chełmie) – pisze dalej R.Litwiński.100 Na czele PK na terenie powiatu chełmskiego stał Naczelnik. Stanowisko to pełnił od 13 stycznia 1919 roku Włodzimierz
Łopaciński. Jego zastępcą był podkomisarz Józef Jarząbkiewicz, który zarazem pełnił funkcję Naczelnika policji w Chełmie.101 Ten ostatni, jako szef chełmskiej policji,
miał osobną kancelarię.102 Posterunek powiatowy w Chełmie był obsadzony załogą
liczącą 1 kaprala policji i 7 szeregowców 103, nie licząc Naczelnika i jego obstawy.
Ponieważ do służby w PK mieli się stawić m.in. dotychczasowi funkcjonariusze Milicji Miejskiej i Milicji Powiatowej, dokonano w dniach 27 – 28 stycznia 1919 roku
odpowiedniej ich weryfikacji. W efekcie tej czynności zakwalifikowano do służby
tylko 111 (na stan poprzedni wynoszący 147) dotychczasowych funkcjonariuszy. Z
tej liczby większość służyła w armiach zaborczych lub w Wojsku Polskim. Byli jednak wśród nich i tacy (stosunkowo niewielka grupa), którzy do tej pory nie mieli z
wojskiem żadnej styczności. W samym mieście stan ten odzwierciedla tabela 20.
Tab.20. Stan osobowy Policji Komunalnej w Chełmie na przestrzeni 5 miesięcy 1919
roku.
Miesiąc
Luty
Marzec
Kwiecień
Maj
Czerwiec
Razem
Jednostka
Nacz.
1.Biuro
2.Posterunek w Chełmie
1.Biuro
2.Posterunek w Chełmie
1. Biuro
2. Posterunek
1. Biuro
2. Posterunek
1. Biuro
2. Posterunek
1. Biuro
2. Posterunek
1
1
1
1
1
1
-
Liczba funkcjonariuszy, w tym:
Zast.
Urzęd- Woźny Sierż. Kpr.
Nacz. nik
1
4
1
1
1
4
1
1
4
1
1
1
4
1
1
1
4
1
1
1
4
1
1
Szer.
6
6
6
6
6
6/8
Źródło: APL, KPPPCh, sygn. 36.
Z tabeli wynika, że przez 4 miesiące 1919 roku obsadę posterunku w Chełmie
stanowiło 6 szeregowców policji dowodzonych bezpośrednio przez 1 kaprala policji.
Oprócz nich w mieście urzędowała w tym samym okresie obsada biura w składzie: 1
naczelnik, 1 zastępca naczelnika, 4 urzędników policji i 1 woźny. Była to obsada
98
R. Litwiński, Policja Komunalna w powiecie chełmskim (styczeń-czerwiec 1919). [w] „Rocznik
Chełmski”, Chełm 1998, t. 4, s. 93.
99
Dz. P. P. P., 1919, nr 5, poz. 98.
100
R. Litwiński, Policja…, dz. cyt., s. 95.
101
APL, KPPPCh, sygn. 47, s. 8; tamże, sygn. 50, s. 84.
102
APL, KPPPCh, sygn. 47, s. 24. W całym powiecie chełmskim było w sumie 22 kancelarii, przeznaczonych dla 2 naczelników, 4 sierżantów i 16 kaprali.
103
Tamże.
63
bardzo szczupła i niewystarczająca na potrzeby Chełma. Trzeba jednak stwierdzić,
że w tym okresie chętnych do służby w Policji Komunalnej nie było zbyt wielu, ze
względu na niskie zarobki oraz dużą odpowiedzialność za stan bezpieczeństwa w
mieście.104 Nieodpowiednie też było zaopatrzenie policji w mundury oraz broń.
Mimo to przeprowadzono wiele akcji porządkowych. Jednym z nielicznych wtedy
sukcesów była np. przymusowa rekwizycja broni w chełmskich mieszkaniach, w wyniku czego odzyskano w dniu 14 kwietnia 1919 roku dużą ilość materiałów wojskowych, w tym także broni długiej i krótkiej.105
W związku z niebezpieczeństwem agitacji bolszewickiej, jednym z zadań PK
była walka z ruchem komunistycznym, polegającym m.in. na: „przeprowadzeniu wywiadów o przybyciu osób podejrzanych o agitację bolszewicką, zakładaniu ewidencji tych osób, stałej poufnej inwigilacji ich życia, nadzoru nad ruchem stowarzyszeń
o poglądach bolszewickich i ścisłym kontrolowaniu czasopism oraz wszelkich drukowaniu informacji”.106
Jedynym z podstawowych zadań była walka z pospolitymi przestępcami, których nie brakowało wtedy na terenie zarówno powiatu chełmskiego, jak i samego
miasta. Wpłynęło na to kilka faktów, wśród których niepospolitą rolę odgrywał powrót ewakuowanej ludności z Rosji, posiadanie przez ogół społeczeństwa bardzo dużej ilości broni, a także postawa samego społeczeństwa.107 Poza tym, na terenie Chełma Policja Komunalna wystawiała nocne i dzienne patrole (na ulicach miasta) oraz –
posterunki (stałe) w określonych punktach, jak np. przy areszcie miejskim i powiatowym, na rogatkach (szczególnie na Hrubieszowskiej znajdującej się przy wschodnim
wjeździe do miasta), przy kasie i bramie Magistratu oraz na ulicach: Kolejowej,
Pocztowej, Brzeskiej (obecnie Sienkiewicza – P.K.) i Lubelskiej.108
104
APL, KPPPCh, sygn. 3, s. 44. Np. podkomisarz zarabiał 472 marek, szeregowiec – 376 marek. W
praktyce było jednak mniej, bo, jak ustalił R. Litwiński, relacja zarobków wyglądała następująco:
podkomisarz otrzymywał 450 marek, kapral -315marek, a szeregowiec – tylko 250 marek.
105
APL, KPPPCH, sygn. 45, s. 43.
106
APL, KPPPCh, sygn. 35, s. 30.
107
Jak podają wszelkie źródła pisane (np. archiwalia) i mówione (np. wspomnienia starszych Chełmian), w okresie dwudziestolecia międzywojennego w Chełmie mieszkali przedstawiciele różnych
narodowości. Patrz rozdział II.
108
APL, KPPPCh, sygn. 34, s. 26.
64
Oprócz Policji Komunalnej w Chełmie i w powiecie chełmskim działały inne
organy mające czuwać nad bezpieczeństwem i ładem publicznym jak np. Żandarmeria Polowa,109 Straż Skarbowa i Straż Kolejowa 110 oraz Milicja Ludowa z Bolesławem Remiszewskim na czele.111 Wszystkie te formacje zostały zweryfikowane na
mocy Okólnika Ministra Spraw Wewnętrznych, dotyczącego organizacji Straży Bezpieczeństwa jako jednolitej jednostki służącej publicznemu porządkowi. W Chełmie
weryfikacja została przeprowadzona w dn. 8, 9 i 11 lipca 1919 roku. W składzie Komisji Weryfikacyjnej znaleźli się m.in.: „ ... Komendant PK – Włodzimierz Łopaciński, przedstawiciel Komisarza Rządowego, przedstawiciel samorządu Zygmunt
Umiński, sędzia śledczy Stanisław Tomaszewski, przedstawiciel Komendy Milicji
Ludowej oraz lekarz. Przeglądowi poddano łącznie 190 osób (byłych członków PK,
ML i żandarmerii),112 z czego przyjęto 106 osób – w tym na terenie samego Chełma
– tylko 43 (byłych policjantów i żandarmów).
W wykonaniu tego nowego przepisu cały kraj został podzielony na okręgi.
Chełm i powiat chełmski znalazły się w okręgu lubelskim.113
Ponieważ Straż Bezpieczeństwa nie spełniła oczekiwań społecznych, władze
państwowe powołały latem 1919 roku nową formację policyjną, jaką była Policja
Państwowa.114 W myśl zamysłów prawodawcy policja w terenie podlegała starostom
powiatowym, od których otrzymywała polecenia i dyrektywy służbowe. W zakresie
dochodzenia i ścigania przestępstw policjanci byli podporządkowani organom wymiaru sprawiedliwości – sędziom śledczym i prokuratorom.
W Chełmie Komenda Powiatowa i Komisariat Policji Państwowej mieściły
się przy ul. gen. Gustawa Orlicz – Dreszera 7. Poza tym na dworcu kolejowym znajdował się dodatkowo posterunek policyjny. Trudno jest jednak określić ilu funkcjonariuszy służyło w mieście. Zachowały się jedynie dane dotyczące powiatu. Według
nich liczba policjantów na przestrzeni lat zmieniała się stale. Uzależnione to było od
szeregu czynników wśród których niebagatelną rolę odgrywał m.in. stan bezpieczeństwa wewnętrznego, wyposażenie policji w środki łączności i transportu, a przede
wszystkim ilość środków finansowych na pokrycie potrzeb. Ale wracając do liczb: w
lipcu 1919 roku liczba funkcjonariuszy na terenie powiatu wynosiła łącznie 196
osób, z tego było 4 oficerów, 4 wywiadowców oraz 188 szeregowców.115 Na przełomie lat 1919 /1920 było już ich (tzn. policjantów) 231, a poczynając od początków
lat trzydziestych – konkretnie od 1931/32 stan osobowy zmalał do 158 osób.116
109
APL, KPPPCh, sygn. 38, s. 111. Liczyła ona w maju 121 żandarmów.
Tak podaje R. Litwiński, Policja…, dz. cyt., s. 107. Według jego ustaleń Straż Skarbowa liczyła 21
funkcjonariuszy, a Straż Kolejowa zazwyczaj ok. 11 funkcjonariuszy
111
Tamże. W maju 1919 roku stan tej formacji wynosił: 2 oficerów, 5 podoficerów oraz 41 szeregowców.
112
Tamże, s. 110.
113
APL, KPPPCh, sygn. 40, s. 61. Cały kraj podzielono na okręgi: warszawski, lubelski, kaliski, płocki, łomżyński, siedlecki, łódzki, kielecki, m.st. Warszawa.
114
Dz. P.P.P., 1919, nr 61, poz. 363; J. Ławnik, Represje policyjne wobec ruchu robotniczego
1919-1939. Warszawa 1979, s. 16-17; W. Zośko, Struktura władz policyjnych województwa lubelskiego w latach 1919-1939 i ich pozostałość aktowa w Wojewódzkim Archiwum Państwowym w
Lublinie. [w] „Archeion” 1967, t. 46, s. 139.
115
APL, Komenda Wojewódzka Policji Państwowej w Lublinie (dalej: KWPPL), sygn. 643. Niestety.
Dla miasta Chełma brak jest danych z tego okresu.
116
Tamże; W. Klonowiecki, Podział administracyjny województwa lubelskiego. [w] Monografia statystyczno-gospodarcza województwa lubelskiego. Pod red. Ignacego Czumy. Lublin 1932, t. I. Zagadnienia podstawowe (z mapami, wykresami wykresami ilustracjami), s. 151; A. Miskur, Ziemia
Chełmska u progu niepodległości. [w] „Pro Patria” nr 10/11 z X/XI 1995 r., s. 4.
110
65
Komendantami policji w Chełmie byli m.in. Stanisław Grzmot – Skotnicki
, Bronisław Kwiatkowski 118 i Marcin Rodziński.119 Zachowały się także w aktach
Chełmskiego Archiwum nazwiska kilku funkcjonariuszy służących w policji w Chełmie.120 Chełmska policja – mam tu na myśli zarówno powiatową, jak również miejską – świetnie „zdała” egzamin z patriotyzmu w czasie wojny 1919 – 1921. Otóż, jak
można przeczytać w raporcie sprawozdawczym z działalności Policji Państwowej
powiatu chełmskiego, funkcjonariusze w ciągu trzech dni (tj. 6,7,8 sierpnia 1920 r.)
dostarczyli różnym instytucjom około 1.800 podwód niezbędnych do ewakuacji oraz,
w niektórych przypadkach eskorty.121 Ponadto zorganizowali się w tzw. policyjny batalion piechoty, składający się z dwóch kompanii. Pierwszą z nich dowodził podkomisarz Grabowski, drugą zaś – podkomisarz Miński. Całość była podporządkowana
komisarzowi Kotlarewiczowi.122 Policjanci obsadzili odcinek południowy obrony,
„walcząc dzielnie na pierwszej linii frontu i walnie przyczynili się do odparcia wroga.”123 Gdy, w wyniku udanej kontrofensywy wojsk polskich, odrzucono oddziały
Armii Czerwonej na wschód, chełmscy policjanci powrócili do swoich codziennych
obowiązków.
Kolejnymi organami ścigania , które miały swoje odniesienie także w Chełmie, były urzędy prokuratorskie. Utworzono je przy sieci sądów. Oficjalna działalność prokuratorzy rozpoczęli z dniem 1 września 1917 roku, po zatwierdzeniu odnośnej decyzji Rady Stanu Królestwa Polskiego przez generał – gubernatorów: warszawskiego (rządzącego niemiecką częścią okupacji Królestwa) i lubelskiego, który
zarządzał austriacką częścią okupowanych terenów polskich.124 Podstawowym zadaniem prokuratorów było przestrzeganie zgodnego z prawem wymiaru sprawiedliwości, za pomocą środków wskazanych w ustawach dotyczących postępowania sądowego.125 Mieli oni również prawo kontrolowania działalności podległych im urzędów
podprokuratorskich, składania sprawozdań z wykonywanych czynności władzom
wyższym, współpracowania z policją, sprawowania nadzoru nad śledztwami, więzieniami i aresztami oraz wykonywanie wyroków sądowych. Podobne zadania wykonywali podprokuratorzy.
Prokuratorzy - w oparciu o zasady terytorialne, rozmieszczenie sądów grodzkich oraz posterunków i komisariatów policyjnych - dokonywali podziału swoich
okręgów na okręgi podprokuratorskie. Jak świadczą zachowane źródła archiwalne,
prokurator lubelski Antoni Żychliński 126 podzielił swój okręg prokuratorski na następujące okręgi podprokuratorskie: I – miasto Lublin; II – powiat zamojski; III – po117
117
Wspomnienia Gustawa Orlicz-Dreszera…, dz. cyt., s. 83; tenże. [w] „Polska Zbrojna”…, dz. cyt.
APLOCh, Spółdzielnia Budowlano-Mieszkaniowa Funkcjonariuszy Państwowych w Chełmie (dalej: SBMFPCh), sygn. 6. Spisy spraw-dziennik korespondencyjny 1930-1934.
119
APLOCh, AmCh, sygn. 787. Uporządkowanie miasta 1935 r.
120
APLOCh, SBMFPCh, dz. cyt. Oto ich nazwiska: G. Czyżyk-starszy posterunkowy PP, B. Kopka-przodownik PP, W. Ormowski-posterunkowy PP, W. Wilkołak-starszy przodownik PP, A. Kędzioraposterunkowy PP.
121
APL, KWPPL, sygn. 567, s. 27.
122
Tamże.
123
Tamże.
124
Rozporządzenie Tymczasowej Rady Stanu Królestwa Polskiego z dnia 18 lipca 1917 roku, które
zostało opublikowane w Dzienniku Ustaw Departamentu Sprawiedliwości (dalej: Dz. U. D Spr.) TRS
KP z 1917 r., Nr 1, poz. 1; potwierdzenie tej decyzji znalazło odbicie w Dzienniku Rozporządzeń Generalnego Gubernatora Warszawskiego (dalej: Dz. R. G.G.W.), 1917, nr 84, poz. 351 oraz w Dzienniku Rozporządzeń C i K. Zarządu Wojskowego w Polsce (dalej: Dz. R. C i K Z. W. P), cz. XIV, poz.
71.
125
Dz. U. D. Spr., 1918, Nr 9, poz. 21.
126
Tamże, Nr 4, poz. 14.
118
66
wiat puławski; IV – powiat chełmski.127 Każdy okręg oznaczony był kolejną rzymską
cyfrą, która występowała na obwolutach akt podprokuratorskich podprokuratora kierującego pracą określonego okręgu. Kolejne zmiany w podziale okręgu prokuratorskiego w Lublinie (któremu Chełm podlegał) zostały wprowadzone po 1 kwietnia
1918 roku. Wiązało się to m.in. z utworzeniem w Zamościu Sądu Okręgowego. Wtedy to struktura tegoż lubelskiego organu prokuratorskiego przedstawiała się następująco (patrz: tabela 21).
Tab.21. Podział okręgu prokuratorskiego w Lublinie w roku 1920.
Nr okręgu podprokuratorskiego
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
Teren działania
Miasto Lublin – centrum
Miasto Lublin – peryferie
Powiat puławski
Powiat chełmski
Powiat krasnostawski
Powiat lubelski
Powiat janowski
Powiat lubartowski
Źródło: APL, PSO w Lublinie, sygn. 10.
Patrząc na tę tabelę widzimy, że w porównaniu do początku swego istnienia
nastąpiło rozszerzenie zasięgu terytorialnego podległego prokuratorowi lubelskiemu.
Zarazem jednak możemy wysunąć przypuszczenie, że wzrosła prawdopodobnie ilość
spraw do załatwienia (trwała przecież wojna z bolszewikami) i dlatego zaszła konieczność reorganizacji tego urzędu polegającej na podziale terenu np. miasta Lublin
na mniejsze rejony działania.
Aby jeszcze bardziej usprawnić pracę urzędu prokuratorskiego w Lublinie, z
dniem 12.III.1930 roku utworzono w Chełmie Oddział Zamiejscowy Prokuratury w
Lublinie 128, a od dn. 1 grudnia 1938 roku przeniesiono tu jeszcze IX rejon podprokuratorski 129, który był prowadzony wspólnie z rejonem IV przez chełmskiego podprokuratora Juliana Zacharskiego.130 Należy jeszcze nadmienić, że dotychczasowa rzymska numeracja okręgów podprokuratorskich (rejonów) została zachowana do końca
II Rzeczpospolitej czyli do roku 1939.
W organizacji wymiaru sprawiedliwości Polski przedwojennej najważniejszą
rolę odgrywały jednak sądy. Ich pozycję w strukturze organów państwowych określały przepisy konstytucyjne, z których Konstytucja Marcowa z 17.III.1921 roku
wprowadzała m.in. zasadę niezawisłości sędziów, ich nominacji (z wyjątkiem sędziów pokoju wybieranych przez ludność), zasadę wyłącznej kompetencji sądów w
sprawach wymiaru sprawiedliwości czy udziału czynnika społecznego w wymiarze
sprawiedliwości.131 Ostatecznie jednak ich organizację wprowadziło rozporządzenie
Prezydenta Rzeczpospolitej z 6.II.1928 roku – prawo o ustroju sądów powszechnych.132 Obowiązywało ono prawie bez zmian aż do II wojny światowej.
127
Tamże; APL, Prokuratura Sądu Okręgowego w Lublinie (dalej: PSOL), sygn. 10.
APL, PSOL, sygn. 15.
129
Tamże, sygn. 15, 18; Dz. U. R.P., 1932, Nr 103, poz. 787. IX rejon podprokuratorski (dotyczący
powiatu włodawskiego) utworzono w dn. 1 stycznia 1932 roku.
130
APL, PSOL, sygn. 15. Urząd podprokuratora w Chełmie piastował wcześniej Antoni Rymaszewski. Patrz: APLOCh, AmCh, sygn. 321.
131
J. Bardach i in., Historia…, dz. cyt., s. 546-547.
132
Dz. U. R. P., 1928, Nr 12, poz. 93.
128
67
Według tych przepisów struktura sądów obejmowała: sądy grodzkie, sądy
okręgowe, sądy apelacyjne oraz Sąd Najwyższy.133 Sąd Grodzki (wcześniej Sąd Pokoju) w Chełmie należał – zgodnie z podziałem terytorialnym kraju – do rejonu Sądu
Okręgowego w Lublinie. Jako pierwsza instancja Sąd Grodzki orzekał jednoosobowo w drobnych sprawach cywilnych i karnych. Udzielał także pomocy sądowej innym sądom.134 Sędziów mianował Minister Sprawiedliwości.135 Do długoletnich sędziów pokoju i grodzkich należeli m.in.: Tadeusz Kozerski, Zygmunt Podgórski 136,
Zygmunt Zajączkowski 137, Jerzy Bielecki, Józef Brajczewski, Stanisław Gęca, Zygmunt Umiński czy Tadeusz Tomaszewski (późniejszy ostatni przedwojenny prezydent miasta Chełma).138
Siedzibą Sądu Pokoju, a później Sądu Grodzkiego, podprokuratora oraz sędziego śledczego były budynki przy placu Kościuszki 2.139
Ponieważ sędzia T. Kozerski oraz Z. Podgórski „byli zaangażowani w pracę
miejscowego (czytaj: chełmskiego – P.K.) Powiatowego Komitetu Obrony Narodowej ... Sąd Pokoju stał się miejscem równorzędnym z Komenda Powiatową PP oraz
Magistratem Miasta, gdzie zbierano i gromadzono broń palną, sieczną, siodła, lornety i inne elementy uzbrojenia i oporządzenia wojskowego ...”. 140 Janusz Ziemiński
pisze, że „w lipcu 1920 r. niektóre posiedzenia Powiatowego Komitetu Obrony Narodowej w Chełmie, w szczególności Wydziałów Propagandy i Aprowizacji, którym
przewodniczyli Tadeusz Kozerski i Zygmunt Podgórski, ze względów stricte praktycznych odbywały się w siedzibie Sądu pokoju, jako budynku stelefonizowanym z
własną obsługą biurową, położonym w niewielkiej odległości od starostwa. W tym
czasie z pomieszczeń Sądu korzystała również powołana rozkazem gen. Edwarda
Rydza – Śmigłego – jako organizacja miejscowa – Straż Bezpieczeństwa.”141
Po zakończeniu działań wojennych, praca Sądu wróciła do normalnego trybu
urzędowania. Instytucja ta, podobnie jak inne organy administracyjne i samo- rządowe, funkcjonowała jako jedna z ważniejszych w mieście.
W Chełmie istniało także więzienie karno – śledcze III klasy.142 Od 1934 roku
mieściło się ono przy ulicy Kolejowej 106 (obecnie też tam znajduje –P.K. ).
Głównym zadaniem tej instytucji było „przetrzymywanie osób aresztowanych w celu przeprowadzenia śledztwa (więźniowie śledczy), wykonywanie sądowych kar pozbawienia wolności (więźniowie karni) oraz realizowanie przymusowych zatrzymań i aresztów (w ramach prewencji) przewidzianych w obowiązujących
aktach prawnych”. 143 Stan zaludnienia wynosił średnio 80 osób (przy ustalonej nor133
Tamże; J. Bardach i in., Historia…, dz. cyt., s. 548-549; W. Ćwik, J. Reder, Lubelszczyzna…, dz.
cyt., s. 145-146.
134
Tamże.
135
Dz. U. R. P., 1932, Nr 102, poz. 803; J. Bardach i in., Historia…, dz. cyt., s. 548.
136
Polski Słownik Biograficzny (dalej: PSB), t. XIV, s.604; PSB, s. 93,; J. Ziemiński, Funkcjonowanie Sądu Pokoju w Chełmie w warunkach wojny 1919-1920 roku. [w] „Rocznik Chełmski”, t. IV,
1998, s. 83-85.
137
APLOCh, AmCh, sygn. 290.
138
APLOCh, AmCh, sygn. 278.
139
K. Czernicki, Chełm…, dz. cyt., s. 83, 117.
140
J. Ziemiński, Funkcjonowanie…, dz. cyt., s. 87.
141
Tamże, s. 88.
142
Dz. U. R. P., Nr 64, poz. 591. Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 czerwca 1928 r.
o wykonaniu rozporządzenia Prezydenta RP z dn. 7 marca 1928 r. w sprawie organizacji więziennictwa; J. Pomiankiewicz, Więzienie w Chełmie w latach 1864-1956. Studium z dziejów funkcjonowania systemów penitencjarnych na ziemiach polskich w dobie nowożytnej i najnowszej. Lublin 2002, s.
82. Praca doktorska niepublikowana w zbiorach Archiwum Biblioteki Głównej UMCS w Lublinie.
Do tej klasy zaliczano placówki więzienne posiadające mniej niż 150 miejsc.
143
Dz. P.P.P.,1919, Nr 15, poz. 202.
68
mie 65 ludzi). W latach trzydziestych ilość ta wzrastała momentami nawet do 320
więźniów i więźniarek, podczas gdy przyjęta norma mówiła o maksymalnej liczbie
210 ludzi.144 Oprócz przestępców kryminalnych z wyrokami raczej krótkoterminowymi (w latach dwudziestych oni byli głównymi „lokatorami” więzienia) trafiali tu
jako więźniowie polityczni członkowie ugrupowań lewicowych z regionu chełmskiego, w przeważającej części komuniści narodowości ukraińskiej i żydowskiej, chociaż
nie brakowało wśród nich Polaków. 145 Swoim zasięgiem więzienie obejmowało miasto Chełm, powiat chełmski oraz, od roku 1931, także powiaty: włodawski i hrubieszowski czyli znaczną część terytorium będącego w gestii Sądu Okręgowego w Lublinie. W okresie międzywojennym funkcje naczelników więzienia chełmskiego pełnili: Stanisław Więciorek (1918 – 1924), podkomisarz więzienny Paweł Bida (1924
– 1934) oraz aspirant Straży Więziennej (od lutego 1937 roku jako podkomisarz SW)
Marian Dłużniewski. Zastępcą naczelnika był podkomisarz SW Stefan Chabudziński. Prowadzenie kancelarii więziennej oraz przyjmowanie i zwalnianie więźniów
należało do obowiązków Ignacego Frąckowiaka. Lekarzem więziennym był felczer
Próchniak. Oprócz nich stałą załogę stanowiło około 12 – 15 funkcjonariuszy.146
W 1937 roku „naczelnik Dłużniewski podjął starania o wprowadzenie w
Chełmie zorganizowanego duszpasterstwa dla więźniów. Po uzyskaniu zgody Ministerstwa Sprawiedliwości i środków finansowych na ten cel w wysokości 75 zł – (na
wynagrodzenie dla kapelana) – w dniu 6 sierpnia 1938 roku podpisana została umowa między zarządem więzienia a proboszczem parafii Mariackiej „na Górce” w
Chełmie księdzem kanonikiem Julianem Jakubiakiem, który jako pracownik kontraktowy miał pełnić obowiązki kapelana. Za zezwoleniem biskupa lubelskiego ks. kan.
J. Jakubiak dokonał poświęcenia i otwarcia tzw. półpublicznej kaplicy mieszczącej
się w świetlicy więziennej. Msze św. odprawiane były tylko w niedziele i święta (zazwyczaj przez księży wikariuszy z „Górki”). Po nabożeństwie ołtarz był zasłaniany,
a pomieszczenie pełniło na co dzień (w dalszym ciągu) swoją pierwotną funkcję czyli świetlicy więziennej. Sporadycznie zdarzało się i to, iż w kaplicy liturgię sprawował ksiądz prawosławny”.147
W okresie 20 – lecia międzywojennego pracowali w Chełmie także notariusze. Akta archiwalne wymieniają tu takie postacie jak: Stanisław Bielski, Antoni
Massalski, Józef Grabiński, Michał Krokowski, Kazimierz Izdebski, Tomasz Błeszyński, Ludwik Bukowski, Józef Dworakowski, Mieczysław Godlewski i Włodzimierz Rewski.148
Reasumując cały ten rozdział należy stwierdzić, że władze państwowe i samorządowe odgrywały doniosłą rolę w życiu Chełma, szczególnie po podniesieniu
jego rangi jako miasta wydzielonego. Samo miasto, skupiając na swoim terenie szereg instytucji stało się w okresie 20 – lecia międzywojennego ośrodkiem dominującym w tej części II Rzeczpospolitej.
144
J. Pomiankiewicz, Więzienie w Chełmie w latach 1918-1956. [w] „Rocznik Chełmski”, 2002, t. 8,
s. 99.
145
M. Mazurek, Ku przyszłości szliśmy. Warszawa 1979, s. 159-227; J. Pomiankiewicz, Więzienie…,
RCh, dz. cyt., s. 97, 104-106.
146
J. Pomiankiewicz, Więzienie…, pr. dr, dz. cyt., s. 80, 88, 96, 104, 106, 108-111.
147
Tamże, s. 111-112. Patrz także: Kronika Parafii Mariackiej w Chełmie, s. 531, 547, 550.
148
APLOCh, AmCh, sygn. 258; APLOCh, Akta notariuszy chełmskich, grupa zespołów 1918-1939.
69