POZNAŃ

POZNAŃ
2
KONRAD KAZIMIERZ CZAPLIŃSKI
POZNAŃ
SŁOWO WSTĘPNE • INTRODUCTION • EINFÜHRUNG
LECH TRZECIAKOWSKI
Słowo wstępne
B
ył rok 1005, trzeci rok wojny między królem niemieckim Henrykiem II a księciem polskim Bolesławem Chrobrym. Dziejopis Thietmar z Merseburga
napisał w swej sławnej kronice: „Zatrzymał się
[Henryk II] dopiero na prośby swoich książąt o dwie mile od
poznańskiego grodu [ab urbe Posnani]. I tak po raz pierwszy
w piśmiennictwie pojawiła się nazwa Poznań. Wywodzi się
z czasownika „poznać”. Nasuwa się pytanie – kto kogo poznał? Najpopularniejszą jest wersja, że tu właśnie nastąpiło
poznanie się Lecha, Czecha i Rusa, legendarnych założycieli
trzech państw słowiańskich: Polski, Czech i Rusi.
Gród Poznań – powstały w IX wieku, należał do najpotężniejszych w państwie Piastów. Położony był na wyspie, którą
otaczały ramiona Warty. W planach pierwszego historycznego
władcy Polski Mieszka I miał stanowić militarną osłonę dla
leżącej w kierunku północno-wschodnim stolicy państwa –
Gniezna.
Znaczenie Poznania wzrosło, gdy dwa lata po przyjęciu
przez Polskę chrześcijaństwa, w 968 roku, powstało biskupstwo
misyjne, bezpośrednio podległe papieżowi. Przybyli z Zachodu
duchowni, na czele z biskupem Jordanem, przywieźli ze sobą
księgi, liturgię, znajomość łaciny, zaczątki oświaty. Zaczęli upowszechniać nowe wartości. Poznań stał się intelektualną stolicą
państwa. Podniósł ten fakt Ojciec Święty Jan Paweł II w swej
homilii wygłoszonej w Poznaniu w 1983 roku: „...miejsce, na
którym stoję, odegrało podstawową rolę nie tylko w historii
chrześcijaństwa, ale także w historii państwa i kultury polskiej”.
Tu, na Ostrowie Tumskim, wzniesiono katedrę. Świątynia ta
w ciągu wieków prezentowała style: wczesnoromański, romański, gotycki i barokowy, by po 1945 roku wrócić do gotyku.
W Złotej Kaplicy spoczywają doczesne szczątki pierwszych
władców Polski: Mieszka I i Bolesława Chrobrego.
Wiodąca rola Wielkopolski nie trwała długo. Walki wewnętrzne i łupieżczy najazd księcia czeskiego Brzetysława
w 1038 roku przemieniły Poznań i Gniezno w pogorzeliska.
Stolicę państwa przeniesiono do Krakowa. Poznań jednak
stopniowo dźwigał się z ruin, by w XIII wieku osiągnąć przodującą pozycję w Wielkopolsce. Przekroczył ramiona Warty.
Zaczęły powstawać osady podmiejskie, kościoły, jak św. Marcina
i św. Wojciecha. Ten ostatni, położony na wzgórzu imienia
tego świętego, jest miejscem spoczynku wybitnych Polaków:
twórcy hymnu narodowego – Józefa Wybickiego, inicjatora
pracy organicznej – Karola Marcinkowskiego, podróżnika
i odkrywcy – Pawła Edmunda Strzeleckiego, autora muzyki do
Roty – Feliksa Nowowiejskiego, zasłużonego dla chóralistyki
ks. Wacława Gieburowskiego. Tu też zostało złożone serce
twórcy Legionów Polskich we Włoszech, gen. Jana Henryka
Dąbrowskiego.
Czasem przełomowym dla Poznania była połowa XIII
wieku. Wtedy to książęta Wielkopolski Przemysł I i Bolesław
Pobożny utworzyli nowe miasto na lewym brzegu Warty, nadając mu w 1253 roku przywilej lokacyjny, oparty na prawie
magdeburskim. Pojawiły się zaczątki samorządu. Mieszczanie
cieszyli się licznymi przywilejami. Uzasadnione było powiedzenie: Die Stadt Luft macht frei (Powietrze miejskie czyni
wolnym). Poznań otrzymał układ urbanistyczny charakterystyczny dla miast środkowoeuropejskich. Centralne miejsce
zajmował rynek, na którym wzniesiono ratusz. Z rynku biegły
prostopadle wytyczone ulice, wiodące ku bramom otoczonego
murem miasta. Poznań otrzymał herb, który w niezmienionej
formie pozostaje do czasów nam współczesnych. Dominującym jego elementem jest brama miejska ze skrzyżowanymi
kluczami, zwieńczona wieżą; po bokach widnieją patroni
miasta, święci Piotr i Paweł. Nad wieżą umieszczono tarczę
z orłem książęcym. Poznań stał się miastem atrakcyjnym.
Osiedlali się w nim nie tylko przybysze z okolic, ale także
Niemcy. Z nich w dużej mierze rekrutował się patrycjat
miejski. Już w początkach XII wieku pojawili się w Poznaniu
Żydzi, którym w 1264 roku nadano pierwszy na ziemiach
polskich przywilej.
Poznań był jednym z najważniejszych ośrodków politycznych podzielonej na dzielnice Polski. Stąd wypływały tendencje
zjednoczeniowe. Gdy w 1295 roku koronował się w Gnieźnie
na króla Przemysł II, dzierżący w swych rękach Wielkopolskę
i Pomorze, Poznań stał się miastem stołecznym. Przyjęte przez
Przemysła II godło Polski – orzeł w koronie – jest pierwowzorem współczesnego godła państwowego. Ciosem dla miasta była
śmierć Przemysła II, skrytobójczo zamordowanego w 1296 roku
z poduszczenia margrabiów brandenburskich.
U schyłku XIV wieku unia polsko-litewska otworzyła przed
Poznaniem świetne perspektywy handlu ze Wschodem. Poznań
wkroczył w trwającą ponad dwieście lat złotą epokę. Wojenne
zawieruchy oszczędziły miasto. Dulce est nomen pacis (Słodkie
jest imię pokoju). Przez Poznań wiodły międzynarodowe szlaki handlowe. Miasto przekształciło się w centrum handlowe,
jedno z najważniejszych w tym regionie Europy. Odbywały
się tu liczne jarmarki, kwitło rzemiosło. Dyplomata wenecki
Ambrogio Contarini, bawiący tu w 1474 roku pisał: „…miasto
wspaniałe pięknością ulic i budynków i sławne w świecie jako
emoprium handlowe”.
Poznań ze swymi 20 tysiącami mieszkańców należał do najludniejszych miast w Polsce. Przyciągał licznych przybyszów:
Niemców, Włochów, Szkotów, Węgrów, Czechów, Greków.
Tradycyjnie liczną społeczność stanowili Żydzi. Widomym znakiem rozkwitu miasta były liczne budowle sakralne i świeckie.
W pierwszej połowie XVI wieku pojawiły się pierwsze zwiastu-
5
ny renesansu. Przełomową datą była chwila, kiedy w 1550 roku
rada miejska sprowadziła architekta włoskiego Jana Baptystę
Quadro z Lugano. Zlecono mu przebudowę ratusza. Dzieło
ukończył w 1567 roku. Ratusz był utrzymany w modo Italiano
i wkrótce stał się symbolem miasta.
Rosła ranga kulturalna miasta, a wraz z nią poziom intelektualny jego mieszkańców. Funkcjonowały szkoły parafialne,
z najstarszą przy kościele św. Marii Magdaleny, szkoły klasztorne i należące do gminy żydowskiej. Poczesne miejsce na
mapie intelektualnej kraju zyskał sobie Poznań dzięki dwóm
uczelniom: powstałej w 1519 roku z inicjatywy biskupa poznańskiego Jana Lubrańskiego, szkole wyższej nazwanej Akademią Lubrańskiego (gmach uczelni zachował się do czasów
nam współczesnych). Jej uczniem był sławny poeta renesansu
Klemens Janicki. W 1573 roku założono kolegium jezuickie.
Pierwszym jego rektorem był wybitny tłumacz Biblii ks. Jakub
Wujek. W owych czasach wyróżniało się środowisko lekarskie
za sprawą Józefa Strusia, jednego z prekursorów nowoczesnej
kardiologii. W 1611 roku król Zygmunt III Waza, biorąc pod
uwagę potencjał naukowy uczelni i liczbę studentów, nadał
przywilej podnoszący kolegium do rangi uniwersytetu. Wskutek
złożonych okoliczności, między innymi sprzeciwu Wszechnicy
Jagiellońskiej, nie został on wprowadzony w życie.
W owej szczęśliwej epoce rozkwitał teatr przy kolegium
jezuickim, powstawały chóry i kapele kościelne, magnackie
i miejskie. Rozwojowi nauk i sztuk sprzyjała atmosfera miasta,
rozbrzmiewającego wielojęzycznym tłumem, niosącym nowe
obyczaje i idee, a także bijący urok pereł architektury. Nie bez
racji nazwano miasto Posnania elegans Poloniae Civitas (Poznań
pięknym miastem Polski) – G. Braun, 1618.
Wkrótce nastąpiły wydarzenia, które rzuciły złowróżbny
cień na dalsze losy miasta. W połowie XVII wieku zarysowały
się pierwsze znamiona kryzysu państwa. W 1655 roku do
Poznania wkroczyły wojska szwedzkie. Minęła złota epoka.
Od tej pory w ciągu przeszło stu lat miasto będzie najeżdżane
i łupione przez Szwedów, Brandenburczyków, Rosjan, Sasów,
Prusaków. Liczba mieszkańców spadła do 6 tysięcy.
Mimo zmienności losów owe trudne lata zaowocowały
wspaniałymi budowlami sakralnymi. Hojnym mecenasem był
Kościół, dający wyraz swej pozycji w nasyconej przepychem
architekturze baroku, zakony, z najpotężniejszym spośród nich
zgromadzeniem jezuitów, a także zamożna szlachta i magnateria. Symbolem jest Kościół Farny (proj. Poncino, Wąsowski,
Catenazzi), a także imponujący gmach kolegium jezuickiego
(proj. Catenazzi).
Ostatnie ćwierćwiecze XVIII wieku to lata upragnionego
pokoju. Poznań dźwigał się z upadku. Odrodzenia miast
królewskich podjęła się powstała w 1768 roku Komisja Dobrego Porządku. Objęła swą działalnością Poznań. Okres ten
charakteryzował się też pomyślnym rozwojem gospodarczym.
Miasto zasłynęło jako ośrodek produkcji sukienniczej. Liczba
mieszkańców wzrosła do 15 tysięcy. Poznaniacy uczestniczyli
w zabiegach o reformę państwa i z entuzjazmem witali Konstytucję 3 Maja 1791 roku.
Wszystkie starania o naprawę Rzeczypospolitej zostały przekreślone drugim rozbiorem Polski. W styczniu 1793 roku wojska
pruskie wkroczyły do Poznania. Z tą chwilą zamknął się wielki
rozdział w dziejach miasta, a otworzył się kolejny. Poznań, jak
i cała Wielkopolska, przeszedł pod panowanie pruskie.
6
Okres rozbiorów na krótko przerwała epoka napoleońska,
kiedy to Poznań znalazł się w granicach Księstwa Warszawskiego. W owym czasie w mieście bawił czterokrotnie Napoleon.
Podczas jego trzytygodniowego pobytu w 1806 roku Poznań
cieszył się mianem centrum europejskiego świata.
W planach Berlina Poznań miał się przekształcić w siedzibę władz lokalnych nowo podbitej prowincji, której nadano
miano Prus Południowych, później Prowincji Poznańskiej.
Pod względem zewnętrznym miał się upodobnić do innych
miast pruskich. Podjęto zakrojone na szeroką skalę prace
urbanistyczne. Przyłączono do Poznania prawobrzeżne miasteczka i lewobrzeżne osady. Powstała idea utworzenia nowego
centrum, leżącego na zachód od murów otaczających miasto.
Przystąpiono do burzenia obwarowań. Od tego czasu Poznań
stanie się miejscem swoistej rywalizacji Polaków i Niemców
o architektoniczny obraz miasta. W latach 1802-1804 władze
wzniosły Teatr Miejski (proj. Friedrich Gilly), a w 1829 roku
Edward Raczyński ofiarował miastu gmach Biblioteki utrzymanej w stylu klasycystycznym. W 1841 roku, z inicjatywy
Karola Marcinkowskiego otwarł swe podwoje najbardziej reprezentacyjny hotel Poznania – Bazar (proj. Ernst Steudener).
Stanowił on zarazem centrum polskiego życia kulturalnego
i gospodarczego. W 1875 roku Polacy wznieśli gmach Teatru
Polskiego (proj. Stanisław Hebanowski), na którego frontonie
pojawiła się inskrypcja „Naród Sobie”. Pojedynek na reprezentacyjne gmachy toczył się w XIX wieku w nienaturalnych
warunkach. Poznań bowiem został przekształcony w latach
1822-1872 w twierdzę, która miała bronić dostępu do stolicy
państwa pruskiego, Berlina, a równocześnie miała być manifestacją siły wobec ludności polskiej. Miasto wtłoczone w ciasny
gorset murów nie mogło rozwijać się przestrzennie. Zaczęła
dominować gęsta zabudowa, wąskie ulice i brak terenów zielonych. Następowała degradacja miasta pod względem demograficznym i cywilizacyjnym. Wolno w porównaniu z innymi
miastami rosła liczba mieszkańców. Pod koniec XIX wieku
Poznań liczył ich 73 tysiące.
Istotnym czynnikiem wywierającym znaczący wpływ na
sytuację w mieście były stosunki narodowościowe. Poznań
był skupiskiem ludności polskiej, niemieckiej i żydowskiej.
U schyłku XIX wieku Polacy stanowili około 60% ludności,
Niemcy 34%, Żydzi 6%. Pod względem wyznaniowym katolicy
stanowili około 64%, ewangelicy 32%, Żydzi 6%. Przez dziesiątki lat narodowości te żyły w harmonii. Na pokojowe stosunki
niekorzystny wpływ wywarły polityka germanizacyjna i rozwój
nacjonalizmu. Po raz pierwszy do rywalizacji doszło podczas
Wiosny Ludów w 1848 roku. Od tej pory następował niepomyślny dla miasta proces izolowania się Polaków i Niemców.
Obie narodowości zaczęły konkurować z sobą w zmaganiach
o mandaty poselskie, miejsca w samorządzie i w walce o rynek pod hasłami „Swój do swego”. Nie można jednak mówić
o całkowitym zerwaniu więzi łączących poznaniaków obu
narodowości.
Niepokojącym dla władz zjawiskiem była emigracja głównie
ludności niemieckiej do bardziej rozwiniętych cywilizacyjnie
regionów Niemiec. Magistrat czynił heroiczne wysiłki, aby
przekonać władze o konieczności zniesienia murów i stworzenia warunków dla normalnego rozwoju miasta. Na przełomie
XIX i XX wieku szczególnie zasłużył się tu nadburmistrz
Richard Witting. W 1900 roku przyłączono do miasta przed-
mieścia: Jeżyce, Łazarz, Wildę, a w 1902 roku przystąpiono
do burzenia murów miejskich. Pozwoliło to władzom na
realizację planu, który zakładał przekształcenie Poznania
w stolicę niemieckiego wschodu (Hauptstadt der Ostmark).
Gorącym orędownikiem tej idei był cesarz niemiecki, Wilhelm
II. Wzniesiono reprezentacyjną część miasta, zwaną Dzielnicą
Zamkową. Dominującym akcentem był zamek cesarski w stylu
neoromańskim (proj. Franz Schwechten), nowy Teatr Miejski
(dziś Teatr Wielki) w stylu neoklasycystycznym (proj. Max
Littmann), neorenensanowy gmach Akademii Królewskiej (dziś
Collegium Minus, proj. Furstenau), barokowo-klasycyzującą
siedzibę Komisji Kolonizacyjnej. Poza tą dzielnicą wzniesiono
gmachy biblioteki i muzeum (proj. Karl Hinckeldeyn). Polacy
zdobyli się na wzniesienie nowego gmachu Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk (proj. Roger Sławski). W miejsce
otaczających od zachodu fortyfikacji ceniony urbanista Joseph
Stübben wytyczył urocze planty. W owym czasie w nowych
dzielnicach wzniesiono kilka kościołów katolickich i zborów
protestanckich. Powstała też nowa synagoga (proj. Cremer
i Wolffenstein). Temu okresowi Poznań zawdzięcza wiele domów mieszkalnych. Liczba jego mieszkańców wzrosła (w 1917
roku) do 164 tysięcy.
Podczas gdy dla Niemców Poznań stał się symbolem niemczyzny na Wschodzie, dla Polaków pełnił on rolę stolicy pod
panowaniem pruskim. Stąd wypływały hasła pracy organicznej.
Ich realizacja sprzyjała przekształceniu Polaków w społeczeństwo obywatelskie. Tu działali wybitni przedstawiciele tego
kierunku: Karol Marcinkowski, Hipolit Cegielski, ks. Piotr
Wawrzyniak. Poznaniacy licznie brali udział w powstaniach
narodowych: listopadowym, Wiośnie Ludów i styczniowym.
Wśród ludności żydowskiej wybijającą się postacią był rabin
Akiwa Eger, znawca Talmudu, wybitny społecznik.
Dziewiętnastowieczny Poznań to również miasto, które ze
zmiennym szczęściem zabiegało o bardziej znaczące miejsce
na mapie kulturalnej Polski i Niemiec. Na przełomie XVIII
i XIX wieku bawił w Poznaniu, jako radca rządowy, Ernst Teodor Amadeus Hoffmann, jeden z najwybitniejszych twórców
niemieckiego romantyzmu. W owym czasie wielokrotnie bywał
w Poznaniu Wojciech Bogusławski ze swoją trupą, wystawiający na deskach miejscowego teatru. Lata 1815-1830 to czas,
kiedy rezydował tu namiestnik króla pruskiego, książę Antoni
Radziwiłł, a Wielkopolska nosiła nazwę Wielkiego Księstwa
Poznańskiego. Dzięki zamiłowaniom muzycznym księcia (był
autorem muzyki do Fausta J.W. Goethego) i jego koneksjom
(był spowinowacony przez żonę Ludwikę z rodziną królewską), bawili w Poznaniu wybitni wirtuozi i kompozytorzy, by
wymienić Niccolo Paganiniego, śpiewaczkę Angelikę Catalani,
Fryderyka Chopina czy skrzypka Karola Lipińskiego.
Po raz drugi zabłysnął Poznań na mapie kulturalnej jako
ośrodek burzliwej wymiany myśli na przełomie lat trzydziestych i czterdziestych XIX wieku. W owych latach uchodził za
najaktywniejsze środowisko kulturalne w Polsce. Wychodziło
tu kilka pism społeczno-kulturalnych z „Tygodnikiem Literackim” na czele.
Prym wiedli filozof Karol Libelt i historyk Jędrzej Moraczewski.
Po ponad stu latach panowania pruskiego Poznań powrócił
w granice niepodległego państwa polskiego. W dniu 27 grudnia
1918 roku wybuchło powstanie wielkopolskie. Iskrą zapalną
stała się wizyta w Poznaniu Ignacego Jana Paderewskiego. Na
ulicach miasta doszło do walk między wojskami niemieckimi,
a ochotniczymi oddziałami polskimi. Po kilku dniach Poznań
został oswobodzony.
Dwudziestolecie międzywojenne charakteryzowało się harmonijnym rozwojem miasta. Najważniejszym wydarzeniem było
otwarcie 7 maja 1919 roku Uniwersytetu Poznańskiego, obecnie
noszącego imię Adama Mickiewicza. Już od swego zarania był
uczelnią znaczącą. Pozycję swą zawdzięczał wybitnym uczonym pochodzącym z Poznania, innych ośrodków akademickich
w kraju, a także przybyłym z zagranicy. Pierwszym rektorem był
ginekolog Heliodor Święcicki. Ton nadawali uczeni tej miary, co
archeolog Józef Kostrzewski, historycy Kazimierz Tymieniecki,
Jan Rutkowski, ekonomista Edward Taylor, socjolog Florian
Znaniecki, geograf Stanisław Pawłowski.
Obok Uniwersytetu powstało Konserwatorium, Szkoła
Sztuk Zdobniczych i Akademia Handlowa. Znaczącym osiągnięciem, pozostającym w tajemnicy, było złamanie przez młodych matematyków: Mariana Rajewskiego, Józefa Różyckiego
i Henryka Zagalskiego tajnego szyfru, jakim posługiwała się
armia niemiecka, sławnej Enigmy. Przekazanie aliantom kodów
Enigmy miało znaczący wpływ na losy II wojny światowej.
Pomyślny był także rozwój gospodarczy Poznania. Obok
wielkiego przemysłu (prym wiodły Zakłady H. Cegielskiego
produkujące tabor kolejowy) kwitło rzemiosło i handel. Dążono
do przekształcenia miasta w ważne centrum handlowe. W 1921
roku nastąpiło otwarcie targów krajowych, które w 1925 roku
przekształciły się w Międzynarodowe Targi Poznańskie. Dzięki
inicjatywie prezydenta miasta Cyryla Ratajskiego Poznaniowi
powierzono zorganizowanie w 1929 roku Powszechnej Wystawy Krajowej (PeWuKa). Była ogromnym sukcesem, który
przeszedł do historii. W ciągu 4 i pół miesiąca zwiedziło ją 4,4
miliona osób. Wystawa stała się symbolem zjednoczonej po
latach zaborów Ojczyzny.
Poznań zaczął przeobrażać się również w silny ośrodek
kulturalny. Oblicze literackie i artystyczne tworzyli twórcy
wyrośli w Poznaniu, jak i przybysze z różnych stron Polski.
Wśród literatów prym wiedli: Zenon Kosidowski, Stanisław
Wasylewski, Emil Zegadłowicz, Artur Maria Swinarski, Jan
Sztaudynger, Arkady Fiedler. Milieu artystyczne to malarze
związani z Komitetem Paryski – kapiści: Tadeusz Potworowski,
Józef Krzyżański, Wacław Taranczewski, Leon Wyczółkowski,
Jan Spychalski, rzeźbiarz Marcin Rożek. Jaśniał Poznań życiem
muzycznym dzięki konserwatorium, operze i wspaniałym
chórom.
W ciągu dwudziestu lat dokonano swoistego cudu kulturalnego. Na zdrowej glebie ekonomicznej, w oparciu o świetną
tradycję rozwinął się ośrodek promieniujący na cały kraj.
I nagle nad tradycją i piękną teraźniejszością Poznania zawisło śmiertelne niebezpieczeństwo. Wybucha II wojna światowa.
W dniu 10 września 1939 roku wkroczyły do Poznania oddziały
Wehrmachtu. Poznań i cała Wielkopolska zostały włączone
do Rzeszy. Kraj Warty (Wartheland) uznany został za okręg
wzorcowy, w którym naziści zamierzali dokonać jak najszybszej
germanizacji. Pierwszoplanowym celem była eksterminacja elit
polskich. Aresztowania i egzekucje objęły nauczycieli, duchowieństwo, profesorów uniwersyteckich.
Późną jesienią 1939 roku zaczęto wysiedlać Polaków do Generalnej Guberni. Akcja ta objęła około 40 tysięcy osób. Masowo
7
wywożono młodzież do prac przymusowych w Rzeszy. W wyniku działań wojennych i eksterminacji zginęło około 16 tysięcy
Polaków. Wymordowani zostali miejscowi Żydzi, których liczba
sięgała 1500 osób. Okupant starał się nadać Poznaniowi charakter
niemiecki. Licznie osiedlano tu Niemców z krajów bałtyckich,
następnie z Rzeszy, a także z okupowanych obszarów Związku
Radzieckiego. W rezultacie tej akcji w 1944 roku na 324 tysiące
mieszkańców przypadały 92 tysiące (29%) Niemców.
Ruch oporu to przede wszystkim akcje wywiadowcze, sabotaż i tajne nauczanie.
Nadszedł rok 1945. Armia Czerwona zbliżała się do Poznania. Ludność niemiecka w popłochu opuszczała miasto.
Poznań rozkazem Hitlera został przekształcony w twierdzę.
Krwawe walki uliczne toczyły się od 22 stycznia 1945 roku do
23 lutego 1945 roku. Brali w nich udział zwerbowani Polacy,
którzy zasilili oddziały szturmowe. Straty wśród nich były
szczególnie wysokie.
W okres powojenny Poznań wkraczał okaleczony. Zniszczenia sięgały 45 procent. Życie jednak zaczęło się odradzać
jeszcze w czasie toczących się walk. Następne lata w dziejach
miasta są pełne sprzeczności, kart jasnych i ciemnych, radości
i tragedii. W krótkim czasie miasto zaczęło się dźwigać z ruin.
Powstawały nowe osiedla mieszkaniowe. Szybko rosła liczba
mieszkańców. W 1946 roku Poznań liczył 265 tysięcy mieszkańców, w 2011 roku 551 600.
Znaczny odsetek poznaniaków to przybysze z bliższych
i dalszych okolic, a także z ziem centralnych i wschodnich.
Szybko odrodziło się środowisko naukowe. Jego najwybitniejszymi postaciami byli: ortopeda Wiktor Dega (1896-1995),
historycy Henryk Łowmiański (1898-1981), Jerzy Topolski
(1928-1998), Gerard Labuda (1916-2010), filozof Kazimierz
Ajdukiewicz (1890-1963), prawnik, filozof i socjolog Czesław
Znamierowski (1892-1958). Obok Uniwersytetu im. Adama
Mickiewicza działają w Poznaniu następujące uczelnie państwowe: Politechnika, Uniwersytet Ekonomiczny, Uniwersytet
Przyrodniczy, Uniwersytet Medyczny, Uniwersytet Artystyczny,
Akademia Muzyczna, Akademia Wychowania Fizycznego,
liczne uczelnie prywatne, Instytut Zachodni specjalizujący się
w badaniach niemcoznawczych.
Tradycyjnie Poznań rozbrzmiewa śpiewem chóralnym. Poznańskimi Słowikami po dziś dzień dyryguje Stefan Stuligrosz.
W latach dyrekcji Waleriana Bierdiajewa (1949-1954) Teatr
Wielki był pierwszym teatrem operowym w kraju. Wyróżniał
się też wysokim poziomem za dyrekcji Roberta Satanowskiego. Teatry dramatyczne święciły swe triumfy podczas dyrekcji
Wiliama Horzycy czy Izabeli Cywińskiej. Poznań przejął organizację wielkich wydarzeń muzycznych – Międzynarodowych
Konkursów Skrzypcowych im. Henryka Wieniawskiego. Duże
uznanie zyskało oryginalne przedsięwzięcie edukacyjne, jakim
stał się założony przez Alojzego Łuczaka Młodzieżowy Ruch
Miłośników Muzyki „Pro Sinfonika”. Rozgłos zdobyły Polski
Teatr Tańca, założony przez Conrada Drzewieckiego, dziś
prowadzony przez Ewę Wycichowską, oraz Orkiestra Kameralna Polskiego Radia pod dyrekcją Agnieszki Duczmal. Wielką
popularnością cieszy się Międzynarodowy Festiwal Teatrów
„Malta”. Prężne jest środowisko plastyczne o różnych opcjach
artystycznych. Wśród literatów blaskiem jaśniał talent poetki
Kazimiery Iłłakowiczówny oraz Romana Brandstaettera.
Muzeum Narodowe utrzymuje wysoką pozycję w kraju,
pomnażając zbiory o malarstwo obce i polskie (najwspanialsza
kolekcja Jacka Malczewskiego) i organizując głośne wystawy.
Renomą i dużą popularnością cieszy się Muzeum Archeologiczne.
W latach 50. zaczął narastać kryzys. Zniewolone społeczeństwo było zmęczone wyrzeczeniami epoki budowania
socjalizmu. Niespodziewanie w dniu 28 czerwca 1956 roku
wybuchło powstanie robotników poznańskich. Przyświecały mu
hasła „chleba i wolności”. Zostało krwawo stłumione. Powstanie Poznańskie miało wielki wpływ na przemiany polityczne
w Europie Środkowej.
Wielkimi wydarzeniami były wizyty Ojca Św. Jana Pawła II
w dniu 20 czerwca 1983 roku (witał go milion wiernych) oraz
3 czerwca 1997 roku.
Każda epoka wnosiła swą cząstkę do obrazu architektonicznego miasta. Dominującym akcentem minionych dziesięcioleci
są blokowe osiedla. Tamte lata upamiętniły się popularnym
domem towarowym Okrąglakiem, perłą modernizmu (proj.
Marek Leykam). Dopiero w ostatnich latach obraz ten ożywiają
nowoczesne domy mieszkalne. Na uwagę zasługują liczne
kościoły. Imponujące na skalę europejską jest rozwiązanie
architektoniczne toru wioślarskiego na Malcie (dzieło Klemensa Mikuły). Na uwagę zasługuje Centrum Biznesu i Sztuki
Stary Browar. Stanowi ono połączenie dziewiętnastowiecznej
architektury przemysłowej z nowoczesnymi rozwiązaniami.
Uznane zostało za najlepsze centrum handlowe na świecie
w kategorii obiektów handlowych średniej wielkości. Nawiązując do tradycji Poznania, w dobie Przemysła II jako miasta
stołecznego, podjęto prace nad odbudową zamku królewskiego
(proj. Witold Milewski). Wzniesiono też Stadion Miejski (proj.
Wojciech Ryżyński).
W pejzaż Poznania wtopiły się pomniki: Adama Mickiewicza (proj. Bazyli Wojtowicz i Czesław Woźniak), Powstańców
Wielkopolskich (proj. Alfred Wiśniewski), Armii Poznań
(proj. Anna Radzińska-Iwańska, Julian Boss-Gosławski i Józef Iwański), Poznańskiego Czerwca (proj. Adam Graczyk
i Włodzimierz Wojciechowski), Hipolita Cegielskiego (proj.
Krzysztof Jakubik), Karola Marcinkowskiego (proj. Stanisław
Radwański), Enigmy (proj. Grażyna Bielska-Kozakiewicz
i Mariusz Kozakiewicz).
Współczesny Poznań, po fundamentalnych zmianach
w 1989 roku, w szybkim tempie upodobnił się do miast zachodnioeuropejskich. Sprzyja temu położenie na strategicznym
trakcie europejskim z Zachodu na Wschód. Miasto jest prężnym
ośrodkiem gospodarczym i intelektualnym. O jego metropolitalnym charakterze decydują trzy czynniki: tradycja, silne
środowisko akademickie i Międzynarodowe Targi Poznańskie.
Lech Trzeciakowski
Introduction
In
1005 the war between the German King Henry II
and the Polish Prince Bolesław the Valiant had been
going on for three consecutive years. In his famous
chronicle the historiographer Thietmar of Merseburg
wrote: ‘It was only at the urging of his princes that he [Henryk II]
stopped two miles from the town of Poznań [ab urbe Posnani].’
The name of Poznań appeared in written sources for the first time.
The city name refers to the verb ‘poznać’ (to get to know). The
question is – who got to know who? The most popular belief has
it that Poznań was the meeting place of three legendary founding
fathers of the Slavic nations: Lechia (Poland), Czechia (Bohemia;
modern Czech Republic), and Ruthenia (Rus, modern Russia,
Belarus and Ukraine).
The town of Poznań was founded in 9th century and belonged to the mightiest in the country of Piast (medieval royal
dynasty). The town itself was located on an island surrounded
by the Warta river. For Mieszko I, the first historical Polish ruler,
Poznań was to provide a military perimeter for Gniezno, the
capital of state located in the south-eastern direction.
Poznań gained importance in 968 AD, just two years after
the christening of Poland, when a missionary bishopric was established there. The clergy that came from the West with Bishop
Jordan in charge, brought with them many books, the liturgy,
the knowledge of Latin language and the anlage of education.
They began to spread new values and morals. Soon Poznań
became the intellectual capital of the country. The Polish Pope,
John Paul II mentioned that fact in his homily preached in
Poznań in 1983: ‘...the place where I am now standing played
the basic role not only in the history of Christianity, but also in
the history of Polish nation and culture’. Here, on Ostrów Tumski, a cathedral was erected. The architecture of the cathedral
changed throughout the centuries: it was Early Romanesque,
Romanesque, Baroque, and was finally reverted to Gothic after
1945. Here, in the Golden Chapel, lie the worldly remains of
the first rulers of Poland: Mieszko I and Bolesław the Valiant.
It was not for long, however, that Greater Poland maintained
its leading status. Internal conflicts and the plundering raid
of the Czech prince Brzetysław in 1038 turned Poznań and
Gniezno into burning ruins. The capital of Poland was moved
to Cracow. In 13th century Poznań, however, was restored and
regained its former leading position in Greater Poland. The
growing town rapidly spread beyond the banks of Warta river.
New settlements were established around the town along with
the churches of St. Martin and St. Albertus. The latter, located
on the St. Albertus hill, is the resting place of prominent Poles:
Józef Wybicki, the author of the national anthem; Karol Marcinkowski, the creator of ‘Organic Work’ concept; Paweł Edmund Strzelecki, traveller and explorer; Feliks Nowowiejski, the
composer of patriotic music; and father Wacław Gieburowski,
famous for choral music. Here also lies the heart of General
Jan Henryk Dąbrowski, the founder of Polish Legions in Italy.
The turning point in history of Poznań was the middle of
13th century. It was then, when the Greater Poland Princes
Przemysł I and Bolesław the Pious founded the new town on the
left bank of the Warta river and in 1253 granted it the foundation privilege based on law of Magdeburg. Soon after the town
government began to form. and the townspeople enjoyed many
privileges. The following saying was well justified: ‘Die Stadt
Luft macht frei’ (‘The city air makes free’.) Poznań acquired a
plan that followed Central European models: the centre was the
town market with a town-hall. Perpendicular streets ran from
the market do the gates inside the fortified city walls. Poznań
was also granted a coat-of-arms, which serves completely unchanged until today. Its dominant element is the city gate with
crossed keys, topped by a tower and flanked by two city patrons,
St. Peter and St. Paul. A shield with the princely eagle is located
right above the tower. Poznań became a very attractive city to
visit. It was settled not only by neighbouring newcomers, but
also by the Germans, who formed mostly the urban patriciate.
Jews arrived to Poznań in the early 12th century and in 1264
they were granted the first ever privilege in Polish lands.
Poznań was one of the most important political centres in
province-divided Poland and the source of unification tendencies. When Przemysł II, who ruled over Greater Poland and
Pomerania, crowned himself king in Gniezno in 1925, Poznań
was granted the capital status. The Polish emblem – a crowned
eagle – chosen by Przemysł II, was the prototype of the modern
Polish emblem. Przemysł II, who was assassinated in 1296 by the
order of Brandeburg margraves, was the real blow for the city.
In the late 14th century the Polish-Lithuanian Commonwealth provided Poznań with great perspectives of trade with
the East. Poznań entered the golden era, that had lasted for
over two hundred years. The storm of war helped to save the
city. ‘Dulce est nomen pacis’ (‘Peace has a sweet sound’.) International trade routes ran through Poznań, that turned into
a flourishing trade centre, one of the most important centres
in this part of Europe. Numerous fairs were organised, craft
thrived. The Venetian diplomat Ambrogio Contarini, who visited Poznań in 1474, wrote: ‘…the city of beautiful streets and
buildings, famous trade emporium in the world.’
With its 20,000 inhabitants Poznań was one of the most
densely populated cities in Poland. It attracted many foreigners:
Germans, Italians, Scots, Hungarians, Czechs, Greeks. Jews
were traditionally an important part of the city population.
Many sacral and secular buildings were the evident symbol of
the city growth and development. The first signs of the incoming
9
Renaissance epoch could be observed in the early 16th century.
The turning point came in 1550, when the city council invited
an Italian architect Giovanni Battista di Quadro of Lugano,
who was commissioned to rebuild the city hall. He finished his
work in 1567. The city hall retained the modo Italiano style and
soon became the symbol of Poznań.
The cultural importance of the city grew along with intellectual level of its inhabitants. Parish schools were in operation, with
the oldest at the St. Mary Magdalene church. There were also
many convent schools and Jewish community schools. Poznań
found its place at the intellectual map of the country thanks
to educational establishments: one of them was the Lubrański
Academy founded in 1519 by the initiative of Jan Lubrański, a
Bishop from Poznań. The Academy building survived until the
present day. One of its students was the famous Renaissance poet,
Klemens Janicki. The second establishment was the Jesuit College founded in 1573. Its first prexy was the most famous Holy
Bible translator, Father Jakub Wujek. Józef Struś, one of the precursors of modern cardiology, increased the level of medicine of
that time. In 1611 King Zygmunt III Waza bestowed a privilege,
that turned the college into an university. His decision was based
on the scientific potential of the establishment and the number of
students. However due to both complex circumstances and the
objection of Wszechnica Jagiellońska (another Polish university)
the privilege was not brought into effect.
In this prosperous period the Jesuit college was expanded
by a theatre, besides many church, lordly and municipal choirs
and music ensembles came into existence. Science and art development was supported by the city atmosphere, multilingual
crowds bearing new mores and ideas, as well as the astonishing
examples of architecture. No wonder the city was referred to as
‘Posnania elegans Poloniae Civitas’ (‘Poznań is a beautiful city
of Poland’) – G. Braun, 1618.
However, future events cast a dark shadow upon further fate
of the city. In the middle of 17th century first signs of a political crisis could be observed. In 1655 Poznań was invaded by
Swedish armies. The golden era was over. From that time on
the city had been raided and looted by the armies of Sweden,
Brandenburg, Russia, Saxony and Prussia for over one hundred
years. The population had dropped to only six thousand.
Despite the volatility of fortune these difficult years witnessed a development of many wonderful sacral buildings. The
Church proved itself a generous patron that expressed its status
in the splendour-loving architecture of the Baroque. Equally
generous were the monasteries with the mightiest Jesuit convent
among them as well as wealthy nobility and aristocracy. The
symbol that time is the Parish church (designed by Poncino,
Wąsowski and Catenazzi) and the impressive building of the
Jesuit college (designed by Catenazzi).
The last quarter of the 18th century were the years of long
desired peace. Finally Poznań rose from its ashes. The mission for revival of royal cities in Poland was taken on by the
Good Order Commission established in 1768. Poznań was
also included in its operation. That period was characterised
by successful economic growth and the city acquired fame as
a cloth manufacturing centre. The population had raised to
fifteen thousand. The citizens took part in the effort to reform
the state and welcomed the Constitution of May 3rd 1791 with
considerable enthusiasm.
10
The whole effort to revive the state were however devastated
by the second partition of Poland. In January 1793 the armies of
Prussia entered Poznań. It was the moment, when one period
of the city history ended and gave way to another. Poznań, as
well as the whole Greater Poland, fell under the domination
of Prussia.
The period of political partitions was shortly interrupted
by coming of the Napoleonic era, when Poznań found itself
within the boundaries of Duchy of Warsaw. Napoleon himself
visited the city four times during that period. When in 1806 he
came to stay in Poznań for three weeks time, the city enjoyed
the name of the centre of European world.
Berlin authorities planned to turn Poznań into a headquarters of the government of that newly conquered province,
that was first called the Southern Prussia, then the Province
of Poznań. Externally the city was to become similar to other
Prussian cities. Extensive urban development works soon began.
Towns located on the right river bank and settlements located
on the left river bank were incorporated into Poznań. A new
idea of the city centre located to the west of city walls emerged.
The city fortifications started being demolished. These events
marked the beginning of a rivalry between the Poles and the
Germans with respect to the architectural image of the city. In
1802-1804 the authorities erected the City Theatre (designed by
Friedrich Gilly) and in 1829 Edward Raczyński offered the city
the Classicist-style Library building. In 1841 the most elegant
hotel of Poznań, the Bazar Hotel (designed by Ernst Steudener)
was opened upon the initiative of Karol Marcinkowski. The
hotel also became the centre of Polish cultural and economic life.
In 1875 the Poles erected the Polish Theatre building (designed
by Stanisław Hebanowski) and posted an inscription ‘The
Nation unto Itself ’ on its front. The competition for elegant
buildings lasted in 19th century in quite unnatural conditions.
In 1822-1872 Poznań was turned into a fortress, that defended
the access to Berlin, the capital city of the Prussian state, and
that became a demonstration of power for the Poles. The city
got pushed into confines of the city walls and further spatial
development came to a halt. The architecture was very dense,
with narrow streets and lack of green areas. The city started to
degrade in respect to demography and civilisation. The population also grew very slowly in comparison to other cities. At the
end of 19th century Poznań counted 73 thousand inhabitants.
One of the important factors of significant influence in the
city were the ethnic relations. Poznań was a concentration of
Polish, German and Jewish population. At the end of 19th
century Poles accounted for approximately 60% of the population, Germans for 34%, Jews for 6%. In respect of the religion,
Catholics accounted for approximately 64%, Protestants for 32%
and Jews for 6%. For dozens of years all those nationalities had
coexisted in harmony. It was the germanisation politics and the
growth of nationalism that exerted an unfavourable influence
on peaceful relations. The first ever rivalry took place during
the Springtide of Nations in 1848. From then on an unfavourable process of isolating Poles from Germans could be observed.
Both nationalities began to compete for electoral mandates,
seats in the self-government and market positions with slogans
‘Everybody to their people’. It did not, however, mean that any
bonds between the inhabitants of Poznań of both nationalities
were broken.
A very unsettling occurrence for the authorities was the
emigration of German population to more civilized regions
in Germany. The magistrate exerted heroic efforts to convince
the authorities of the need to remove the walls and create good
conditions for normal city growth. At the turn of 19th century
the lord mayor Richard Witting made significant contributions
to the city. In 1900 the suburban districts of Jeżyce, Łazarz and
Wilda were incorporated, and in 1902 work began on demolishing the city walls. It enabled the authorities to implement a plan
of turning Poznań into the capital of German East (Hauptstadt
der Ostmark). The idea was strongly favoured by the German
Emperor Wilhelm II. The first step was to establish the most
representative city district, called the Castle District. Its dominating symbols were the Emperor’s castle in Neo-Romanesque style
(designed by Franz Schwechten), the new Municipal Theatre
(now the Great Theatre) in Neo-Classicistic style (designed by
Max Littmann), the building of the Royal Academy in NeoReneissance style (now the Collegium Minus, designed by Furstenau) and the headquarters of the Colonization Commission
in Baroque-Classicistic style. Outside this district the library and
museum buildings were erected (designed by Karl Hinckeldeyn).
The Poles undertook the task of erecting the new building for
the Poznań Friends of the Sciences Society (designed by Roger
Sławski). In place of former western fortifications the renowned
city urban planner Joseph Stübben designed a beautiful park.
At this time some Catholic and Protestant churches were built
in new districts. A new Synagogue was built as well (designed
by Cremer and Wolffenstein). Many present-day townhouses
originate from that period. The population of Poznań raised do
164 thousand in 1917.
While for the Germans Poznań was the symbol of eastern
German culture, for the Poles it was the capital city under Prussian dominance. Therefrom the slogans organic work came.
These slogans helped turn the Polish society into a civil society.
Many eminent representatives of this movement worked in
Poznań, including Karol Marcinkowski, Hipolit Cegielski and
Father Piotr Wawrzyniak. The inhabitants of Poznań fought in
following national insurrections: the November Uprising, the
January Uprising and the Springtide of Nations. Among the
Jews one of the most prominent was Akiwa Eger, an expert on
Talmud and eminent social worker.
19th century Poznań was also a city that exerted with changing luck for a more important place on the cultural map of
Poland and Germany. At the turn of 18th century Ernst Teodor
Amadeus Hoffmann, one of the most distinguished creators of
German Romanticism, visited Poznań as the government advisor. In that time Poznań was also frequently visited by Wojciech
Bogusławski and his troupe, who played in the local theatre.
Years 1815-1830 are the time of residence of the Prussian King’s
governor, Prince Antoni Radziwiłł, and the Greater Poland
bore the name of the Grand Duchy of Poznań. Thanks to the
Prince’s musical fascinations (he was the author of the music
to Faust by J.W. Goethe) and his connections (he was related to
the Royal Family through his wife Ludwika), many prominent
virtuoso performers and composers visited Poznań: Niccolo
Paganini, the singer Angelica Catalani, Frederic Chopin, the
violinist Karol Lipiński, to name a few.
The second time Poznań got famous on the cultural map as
a centre of lively debate at the turn of 1830s. In this time it was
the one of the most active centres of culture in Poland. A number
of social and cultural periodicals were printed in Poznań. The
most popular was the ‘Tygodnik Literacki’.
The philosopher Karol Libelt i and the historian Jędrzej
Moraczewski excelled.
After over one hundred years of Prussian dominance,
Poznań returned within the boundaries of the independent
Polish state. On December 27th, 1918 an Uprising started. The
main reason was the visit of Ignacy Jan Paderewski in Poznań.
Fighting started in the streets between German soldiers and the
volunteer Polish troops. A few days later Poznań was liberated.
The period of twenty years between wars was the period
of harmonious city development. The most important event
was opening the Poznań University on May 7th, 1919, which
now bears the name of Adam Mickiewicz. The University was
an important establishment from the very beginning. It owed
its position to prominent scientists from Poznań, other Polish
universities and from other countries. Its first rector was the gynaecologist Heliodor Święcicki. The University attained renown
thanks to many glamorous scientists, such as the archaeologist
Józef Kostrzewski, historians Kazimierz Tymieniecki and
Jan Rutkowski, the economist Edward Taylor, the sociologist
Florian Znaniecki and the geographer Stanisław Pawłowski,
to name a few.
Next to the University the Musical Conservatory, the School
of Decorative Arts and the School of Economics were founded.
A very significant achievement, that was kept in secret, was
breaking the enigma code, secret cipher used by the German
army, by young Polish mathematicians: Marian Rajewski, Józef
Różycki and Henryk Zagalski. Delivering the enigma code to
the Allies had an enormous effect on the fate of World War II.
The economic development of Poznań was successful as
well. The heavy industry (with H. Cegielski Works producing
railway cars) was accompanied by craft and trade. An effort was
made to turn the city into an important trade centre. In 1921
the National Exhibition was open and in 1925 it was turned
into the International Trade Fair. Thanks to the initiative of
the city president Cyryl Ratajski in 1929 Poznań was expected
to organize the National Exhibition (Powszechna Wystawa
Krajowa, popularly PeWuKa). The Exhibition was a very
successful event that went down to history. It was visited by
4.5 million people in four and a half months. The Exhibition
became the symbol of the united country after many years of
occupation.
Poznań also started to turn into a strong cultural centre.
The literary and artistic image was generated by creators from
Poznań and from other parts of Poland. Among the writers
the most prominent were: Zenon Kosidowski, Stanisław
Wasylewski, Emil Zegadłowicz, Artur Maria Swinarski, Jan
Sztaudynger and Arkady Fiedler. The artistic milieu consisted of the painters making up the Paris Committee, or the
‘Colorists’: Tadeusz Potworowski, Józef Krzyżański, Wacław
Taranczewski, Leon Wyczółkowski, Jan Spychalski and the
sculptor Marcin Rożek. The music life in Poznań was very
rich thanks to the Musical Conservatory, the Opera House
and excellent choirs.
Within twenty years there was a real cultural miracle. A
strong national centre was built on good economic foundations
and great traditions.
11
And suddenly a lethal danger appeared above the tradition
and beautiful present of Poznań with the outbreak of World War
II. On September 10th, 1939 Wehrmacht troops entered Poznań.
Poznań and the whole Greater Poland were incorporated into
the Reich. The Land of Warta (‘Wartheland’) was considered a
model district, which the Nazis planned to germanize as soon
as possible. Extermination of the Polish elite was the primary
goal. Teachers, priests and university professors were arrested
and executed.
In the late autumn of 1939 Poles started being departed to
the General Governance. Approximately 40 thousand people
were moved. Young people were also taken to the Reich as a
forced labour. By the military operations and extermination
near 16 thousand Poles were killed. 1500 local Jews were murdered as well. The occupant tried to give Poznań a real German
character. Many Germans from Baltic countries, then from the
Reich and from occupied areas of the Soviet Union settled in the
city. As s result in 1944 the general population of 324 thousand
included 92 thousand Germans (29%).
The Resistance was mainly based on intelligence actions,
sabotage and secret teaching.
The year 1945 came. The Soviet Red Army was approaching
Poznań, which caused the German population to abandon the
city in panic. By the order of Hitler Poznań was turned into a
fortress. Bloody street fighting ensued from January 22th, 1945
till February 23rd, 1945. Regular storm troops were strengthened
by recruited Poles. The loses among them were significant.
Poznań entered the post war period severely destroyed: war
damage reached 45%. The life, however, started to return during
the fighting. The following years in the history of Poznań were
full of contradictions, bright and dark pages, joy and tragedy.
In a short time the city began to raise from the ruins. New residential districts were built and the population was growing fast.
In 1946 Poznań had a population of 265 thousand inhabitants
and in 2011 the population reached 551 600.
A significant percentage of inhabitants are the newcomers
from close and far regions, also from the central and eastern
lands. The scientific community was revived just as fast. Its
most prominent representatives were: the orthopaedist Wiktor
Dega (1896-1995), historians Henryk Łowmiański (1898-1981),
Jerzy Topolski (1928-1998), Gerard Labuda (1916-2010), the
philosopher Kazimierz Ajdukiewicz (1890-1963) and the lawyer, philosopher and sociologist Czesław Znamierowski (18921958). Apart from Adam Mickiewicz University the following
public schools operate in Poznań: University of Technology,
University of Economics, University of Agriculture, University
of Medical Sciences, University of Fine Arts, Music Academy,
University of Physical Education, numerous private schools and
the Institute of Western Affairs with a special focus on Germany
and Polish-German relations.
Traditionally Poznań sounds with choral singing. The
Poznań Nightingales Choir (Poznańskie Słowiki) is still directed by Stefan Stuligrosz. During the years of management
by Walerian Bierdiajew (1949-1954) the Great Theatre was
the first opera-theatre in the country. It also excelled under
the management by Robert Satanowski. The drama theatres
were also triumphed under the management by Wiliam
Horzyca and Izabela Cywińska. Poznań has undertaken the
organisation of great musical events – International Henryk
Wieniawski Violin Competition. The unique enterprise that
gained great fame was the Young Movement of Music Lovers
‘Pro Sinfonika’ organized by Alojzy Łuczak. The fame was
also gained by the Polish Dance Theatre founded by Conrad
Drzewiecki and currently managed by Ewa Wycichowska as
well as by Chamber Orchestra of Polish Radio managed by
Agnieszka Duczmal. The Malta International Theatre Festival
also gained great recognition. The plastic arts community with
various artistic options is very energetic. Among the writers
the poet Kazimiera Iłłakowiczówna and Roman Brandstaetter
excelled as well.
The National Museum in Poznań maintains its important
position in the country, enriching its exhibition by both Polish
and foreign paintings (the most impressive collection of paintings by Jacek Malczewski) and organizing illustrious exhibitions. The Museum of Archaeology is very popular.
The 1950s witnessed a perspective of political crisis. The
beslaved society was already tired of abjurations related with
creation of socialist era. On June 28th, 1956 rose the sudden uprising among the workers of Poznań, who demanded ‘bread and
freedom’. The uprising turned into a bloodshed. The Poznań
Uprising had a strong influence on political transformations
in Central Europe.
One of the important events was the visit of Pope John Paul
II on June 20th, 1983 (he was welcomed by a million of the
faithful) and on June 3rd, 1997.
Each epoch contributed to the architectural image of the city.
The dominating symbol of past decades are the large housing
estates. Okrąglak trade centre (designed by Marek Leykam) was
also a popular symbol of that time. Only in recent years that
image was changed by modern residential housing. Numerous
churches also deserve attention. An impressive architectural
design in European scale is the Malta rowing course (created
by Klemens Mikuła). Worth noticing is the Old Brewery –
Centre of Business and Arts. It exemplifies the connection of
19th century industrial architecture with modern solutions.
The centre won the first prize for the best trade centre in the
world in category of medium-sized trade objects. With Poznań
tradition and Przemysł II in mind works began to restore the
royal castle (designed by Witold Milewski). The City Stadium
was erected as well (designed by Wojciech Ryżyński).
The Poznań landscape is famous for monuments: of Adam
Mickiewicz (designed by Bazyli Wojtowicz and Czesław
Woźniak), of Greater Poland Insurgents (designed by Alfred
Wiśniewski), of Poznań Army (designed by Anna RadzińskaIwańska, Julian Boss-Gosławski and Józef Iwański), the Poznań
June Uprising (designed by Adam Graczyk and Włodzimierz
Wojciechowski), of Hipolit Cegielski (designed by Krzysztof Jakubik), of Karol Marcinkowski (designed by Stanisław
Radwański), of Enigma (designed by Grażyna Bielska-Kozakiewicz and Mariusz Kozakiewicz).
Modern Poznań, after fundamental changes of 1889, now
looks like an western European city thanks to the favourable
location on the West-East European route. The city is a mighty
economic and intellectual centre and its metropolitan character
is related to three factors: tradition, strong academic community
and the International Trade Fair.
Lech Trzeciakowski
Einführung
Es
war das Jahr 1005, das dritte Jahr des Krieges
zwischen dem deutschen König Heinrich II.
und dem polnischen Herzogs Boleslaus dem
Tapferen. Der Geschichtsschreiber Thietmar von
Meresburg schrieb in seiner berühmten Chronik: “Er (Heinrich
II.) machte erst auf Bitten seiner Herzöge zwei Meilen vor der
Feste Posen (ab urbe Posnani) halt.” Und so tauchte der Name
Posen (poln. Poznań) erstmals im Schrifttum auf. Abgeleitet ist
er von dem Verb “poznać” (kennenlernen oder wiedererkennen).
Und dabei erhebt sich die Frage, wer wen dort kennengelernt
hat. Am bekanntesten ist die Version, dass sich hier Lech, Czech
und Rus, die legendären Begründer der drei slawischen Staaten
Polen, Böhmen (Tschechien) und der Rus kennengelernt haben.
Seit der Erwähnung Thietmars vergingen schon über 1000
Jahre. Und man kann sich Gedanken darüber machen, welche
Faktoren dazu beigetragen haben, dass Posen nicht nur den
wechselhaften Lauf der Geschichte überlebt hat, sondern heute
auch zu den dynamischsten städtischen Zentren in diesem Teil
Europas gehört.
Die im 9. Jh. entstandene Wehrburg Posen gehörte zu den
mächtigsten Festen im Staat der Piasten, der ersten Dynastie
auf dem polnischen Thron. Die Burg lag auf einer von den
Flussarmen der Warthe eingefassten Insel. Nach den Planen
von Mieszko I., dem ersten geschichtlich belegten Herrscher
Polens, sollte sie einen militärischen Schutz für die weiter
nordöstlich gelegene Staatshauptstadt Gnesen (Gniezno) bilden.
Die Bedeutung von Posen nahm zu, als dort im Jahhr 968, zwei
Jahre nachdem Polen das Christentum übernommen hatte,
ein Missionsbistum gegründet wurde. Die aus dem Westen
kommenden Geistlichen mit Bischof Jordan an der Spitze
brachten Bücher, Liturgie, Lateinkenntnis und die Anfänge eines
Bildungswesen mit. Sie fingen an, neue Werte zu verbreiten.
Posen wurde zur intellektuellen Hauptstadt des Staates. Hier
erbaute man auf der Dominsel (Ostrów Tumski) eine Kathedrale.
Das Gotteshaus trug im Laufe der Jahrhunderte frühromanisches,
romanisches, gotisches und barockes Gepräge, um nach 1945 zur
Gotik zurückzukehren. Hier ruhen bis heute in der Goldenen
Kapelle die irdischen Überreste der ersten Herrscher Polens – von
Mieszko I. und Boleslaus dem Tapferen.
Die Führungsrolle Gro polens hielt nicht lange an. Innere
Auseinandersetzungen und ein räuberischer Überfall des
böhmischen Herzogs Betislaw im Jahre 1038 verwandelten Posen
und Gnesen in Trümmerstatten. Die Staatshauptstadt wurde
nach Krakau verlegt. Posen erholte sich nach und nach von der
Katastrophe und erlangte im 13. Jh. die führende Position in
Großpolen. Es wuchs über die Flussarme der Warthe hinaus. Es
entstanden Vorstadtsiedlungen und Kirchen wie St. Martin und
St. Adalbert. Die letztere erhebt sich auf einem nach dem Heiligen
benannten Hügel und ist die letzte Ruhestätte berühmter Polen,
so des Schöpfers der polnischen Nationalhymne Józef Wybicki,
des Begründers der organischen Arbeit Karol Marcinkowski,
des Komponisten des polnischen Schwurlieds “Rota” Feliks
Nowowiejski, des Priesters Wacław Gieburowski, der sich um die
Chormusik verdient gemacht hat, und des Forschungsreisenden
und Entdeckers Paweł Edmund Strzelecki. Dort ist auch das Herz
des Gründers der polnischen Legionen in Italien, des Generals
Jan Henryk Dąbrowski, beigesetzt worden.
Die Mitte des 13. Jh. bedeutete für Posen einen Wendepunkt.
Damals gründete der großpolnische Herzog Przemysł I. am linken
Wartheufer eine Neustadt, der er 1253 das Gründungsprivileg nach
Magdeburger Recht verlieh. Posen erhielt sein für mitteleuropäische
Städte charakteristisches Straßennetz. Den Mittelpunkt bildete
der Markt, auf dem sich das Rathaus erhob. Vom Markt gingen
senkrecht Straßen aus, die zu den Toren der Stadtmauer führten.
Dort wurde auch die herzogliche Burg errichtet. Posen bekam ein
Wappen, das in unveränderter Form bis heute erhalten ist. Sein
Hauptbestandteil ist ein von einem Turm bekröntes Stadttor mit
gekreuzten Schlüsseln, an dessen Seiten die Schutzpatrone der
Stadt, die Heiligen Peter und Paul, zu sehen sind. Über dem Turm
prangt ein Wappenschild mit dem herzoglichen Adler. Posen, das
sich zahlreicher Privilegien erfreute, wurde zu einer attraktiven
Stadt. Dort ließen sich nicht nur Ankömmlinge aus der Umgebung,
sondern auch Deutsche nieder. Gerade aus Deutschen rekrutierte
sich in hohem Maße das Patriziat. Schon Anfang des 12. Jh. waren
in Posen Juden aufgetaucht, denen 1264 das erste Privileg auf
polnischem Boden verliehen wurde.
Posen war eines der wichtigsten politischen Zentren des
in territoriale Fürstentümer geteilten Polens. Von hier gingen
Tendenzen zur Vereinigung aus. Als sich König Przemysł II.,
der über Großpolen und Pommern herrschte, 1295 in Gnesen
krönen ließ, wurde Posen zur Hauptstadt. Das von Przemysł II.
eingeführte Wappen Polens, ein gekörnter weißer Adler, ist das
Urbild des heutigen polnischen Wappens. Der Tod von Przemysł
II., den man, aufgehetzt von brandenburgischen Markgrafen,
hinterrücks ermordet hatte, bedeutete für die Stadt einen schweren
Schlag. Bei den Kämpfen um den Thron unterstützten die
Posener die Gegner des siegreichen Fürsten und baldigen Königs
Ladislaus Ellenlang und dessen Sohn Kasimir des Großen. Die
Stadt fiel in Ungnade.
Am Ausgang des 14. Jh. bot die polnisch-litauische Union
Posen ganz hervorragende Aussichten auf den Osthandel. Für
die Stadt begann ein mehr als zweihundertjähriges Goldenes
Zeitalter. Durch Posen führten internationale Handelswege. Die
Stadt verwandelte sich in eines der wichtigsten Handelszentren
in diesem Teil Europas. Hier fanden viele Jahrmärkte statt. Das
Handwerk blühte.
13
Mit seinen 20 000 Einwohnern gehörte Posen zu den
bevölkerungsreichsten Städten Polens. Es lockte zahlreiche
Zuwanderer an – Deutsche, Italiener, Schotten, Ungarn,
Böhmen und Griechen. Ein starkes Gemeinwesen bildeten
traditionsgemäß die Juden. Ein deutlich sichtbares Zeichen der
Blüte der Stadt waren zahlreiche sakrale und weltliche Bauten.
In der ersten Hälfte des 16. Jh. tauchten die ersten Vorboten der
Renaissance auf. Ein Wendepunkt war jener Tag, an dem der
Stadtrat 1550 den italienischen Architekten Giovanni Battista
Quadro aus Lugano herbeirief. Er wurde beauftragt, das Rathaus
umzubauen. Dieses Werk beendete er 1567. Das Rathaus war in
“modo italiano” gehalten und wurde bald zum Symbol der Stadt.
Die kulturelle Bedeutung Posens nahm zu, und im
Zusammenhang damit stieg auch das geistige Niveau der
Bewohner. Es gab Pfarrschulen, darunter die älteste an der
Kirche Maria Magdalena, Klosterschulen und Schulen der
jüdischen Gemeinde. Einen ehrenvollen Platz nahm Posen
auf der intellektuellen Landkarte Polens dank seiner beiden
Hochschulen ein, die auf Initiative des Humanisten Jan
Lubrański, Bischof von Posen, gegründet worden waren – 1519
die als Lubrański-Akademie bezeichnete Hochschule, deren
Gebäude bis heute erhalten ist, und 1573 das Jesuitenkollegium.
Dessen erster Rektor war der hervorragende Bibelübersetzer
Priester Jakub Wujek. Ein Absolvent der Lubrański-Akademie
war der berühmte Renaissancedichter Klemens Janicki.
Wohlbekannt war damals der Kreis der Posener Ärzte, und zwar
hauptsächlich durch Józef Struś, einen der Bahnbrecher der
neuzeitlichen Kardiologie. Im Jahr 1611 hat König Sigismund
III. Wasa dem Jesuitenkollegium einen Privileg verleiht, der
diese Schule zu dem Rang einer Universität erhob. Auf Grund
komplizierter Umstände wurde dieser Privileg nie ins Leben
gesetzt.
In jener glücklichen Epoche blühte das Theater am
Jesuitenkollegium auf; es entstanden Chöre und Kapellen,
begründet von Kirchen, Magnaten und der Stadt. Begünstigt
wurde die Entwicklung von Wissenschaft und Kunst durch die
Atmosphäre der Stadt, die im vielsprachigen Gewirr der Menge
zum Ausdruck kam, die neue Bräuche und Ideen hervorbrachte,
sowie durch den Reiz, der von den Perlen der Architektur
ausging. Zu Recht bezeichnete man die Stadt als “Posnania
elegans Poloniae Civitas” (Posen eine schöne Stadt Polens) – G.
Braun, 1618.
Bald aber kam es zu Ereignissen, die ihren unheilvollen
Schatten auf das weitere Schicksal der Stadt warfen. Mitte des
17. Jh. zeichneten sich die ersten Symptome einer Krise des
Staates ab. 1655 marschierten schwedische Truppen in Posen
ein. Das Goldene Zeitalter war vorbei. Von nun an wurde die
Stadt mehr als 100 Jahre lang von Schweden, Brandenburgern,
Russen, Sachsen und Preußen überfallen und ausgeraubt. Die
Einwohnerzahl ging auf 6000 zurück.
Fast paradox mag die Feststellung klingen, dass eben in
diesen schweren Jahren herrliche Sakralbauten entstanden.
Freigebige Mäzene waren die Kirche, die ihre Position in der
prunkvollen Monumentalarchitektur des Barocks zum Ausdruck
brachte, die Orden, darunter der mächtige Jesuitenorden,
sowie der wohlhabende Adel und die Magnaten. Zum Symbol
diesen Entwicklungen wurde die Pfarrkirche (Entwurf Poncio,
Wąsowski, Catenazzi).
Das letzte Vierteljahrhundert des 18. Jh. brachte die
14
langersehnten Jahre des Friedens. Posen erholte sich von
seinem Niedergang. Mit der Wiedergeburt der königlichen
Städte befasste sich die 1768 gegründete Kommission für
Gute Ordnung. In ihre Tätigkeit wurde Posen einbezogen.
Dieser Zeitraum zeichnete sich auch durch eine günstige
wirtschaftliche Entwicklung aus. Posen wurde berühmt als
Tuchmacherzentrum. Die Einwohnerzahl stieg Ende des 18.
Jh. auf 15 000. Die Posener beteiligten sich an den Maßnahmen
zur Reform des Staates. Voller Begeisterung begrüßten sie den
Verfassungsakt vom 3. Mai 1791.
Alle Bemühungen um eine Gesundung der Adelsrepublik
wurden durch die 2. Teilung Polens zunichte gemacht. Im Januar
1793 marschierten preußische Truppen in Posen ein. In diesem
Augenblick endete ein bedeutendes Kapitel der Stadtgeschichte.
Posen geriet ebenso wie ganz Großpolen unter preußische
Herrschaft.
Für kurze Zeit wurde die Fremdherrschaft durch die Ära
Napoleons unterbrochen, in der Posen zum Herzogtum Warschau
gehörte. In jener Zeit verblieb viermalig Kaiser Napoleon in
Posen. Während seinen dreiwöchigen Aufenthalt im Jahr 1806
war Posen in der Tat das Zentrum der europäischen Welt.
Den Planen Berlins nach sollte sich Posen in den Amtssitz
der örtlichen Behörden der jüngst eroberten Provinz verwandeln.
Äußerlich sollte Posen den anderen preußischen Städten ähnlich
werden. Man nahm umfangreiche stadtarchitektonische Arbeiten
in Angriff. Am rechten Warthe-Ufer gelegene Kleinstädte und
die Siedlungen am linken Ufer wurden Posen eingemeindet.
Man kam auf die Idee, ein neues, westlich der Stadtmauer
gelegenes Zentrum zu schaffen. Man begann mit dem Abriss
der Befestigungsanlagen. Seitdem war Posen die Stätte eines
eigentümlichen Rivalisierens von Polen und Deutschen um das
architektonische Bild der Stadt. 1802-1804 ließen die Behörden
das Städtische Theater (Entwurf Friedrich Gilly) erbauen, und
1829 stiftete Edward Raczyński die im klassizistischen Stil
gehaltene Bibliothek für die Stadt. 1841 öffnete auf Initiative von
Karol Marcinkowski das repräsentativste Hotel Posens, “Bazar”
(Entwurf Ernst Steudener), seine Tore. Es war zugleich ein
Zentrum des polnischen Kultur- und Wirtschaftslebens. 1875
ließen die Polen das Polnische Theater (Entwurf Stanisław
Hebanowski) errichten, an dessen Giebel die Inschrift “Naród
Sobie” (Das Volk für sich selbst) auftauchte. Das Duell um die
repräsentativen Gebäude wurde im 19. Jh. unter unnatürlichen
Bedingungen ausgetragen. Posen wurde nämlich in eine Festung
verwandelt, die den Zugang zur Hauptstadt Berlin schützen
und zugleich der polnischen Bevölkerung die Stärke des Staates
unter die Augen bringen sollte. Die in das enge Korsett der
Mauern gezwängte Stadt konnte sich räumlich nicht ausdehnen.
Vorherrschend waren dichte Bebauung, enge Gassen und fehlende
Grünanlagen. In zivilisatorischer und bevölkerungsmäßiger
Hinsicht kam es zu einer allmählichen Degradation der Stadt. Die
Einwohnerzahl stieg im Vergleich zu anderen Städten langsamer
an. Ende des 19. Jh. hatte Posen 73 000 Einwohner.
Der Magistrat unternahm heroische Anstrengungen,
um die Zentralverwaltung davon zu überzeugen, dass es
notwendig sei, die Befestigungsmauern abzutragen und so die
Voraussetzungen für die Entwicklung der Stadt zu schaffen.
Besondere Verdienste erwarb sich dabei der Deutsche Richard
Witting, Ende des 19. Jh. und im 20. Jh. Oberbürgermeister von
Posen. Im Jahre 1900 wurden die Vorstädte Jeżyce, Łazarz und
Wilda der Stadt eingemeindet, und 1902 begann man mit dem
Abriss der Stadtmauern. Es entstanden die Voraussetzungen für
eine normale urbane Entwicklung der Stadt. Sie ermöglichten
der Stadtverwaltung, einen Plan auszuführen, der von der
Umgestaltung Posens in die Hauptstadt des deutschen Ostens
ausging. Man schuf den repräsentativen Teil der Stadt. Dessen
dominierenden Akzent bildete das im neoromanischen Stil
gehaltene Residenzschloss (Entwurf Franz Schwechten),
ferner das neue Städtische Theater, das heutige Große Haus,
im neoklassizistischen Stil (Entwurf Max Littmann) und das
Gebäude der Königlichen Akademie (heute Collegium Minus
– Entwurf Fürstenau). Außerhalb des Repräsentationsviertels
errichtete man die Gebäude der Bibliothek und des Museums
(Entwürfe Karl Hinckeldeyn). Die Polen schwangen sich dazu
auf, ein neues Gebäde der Posener Gesellschaft der Freunde der
Wissenschaften (Entwurf Roger Sławski) zu errichten. Anstelle
der die Stadt im Westen umgebenden Befestigungsanlagen legte
Joseph Stubben die reizvollen Planten-Boulevards an. Damals
erbaute man in den neuen Stadtteilen mehrere katholische
Kirchen und evangelische Gotteshäuser. Es entstand auch eine
neue Synagoge (Entwürfe Cremer und Wolffenstein). Jener Zeit
hat Posen zahlreiche Wohnbauten zu verdanken. Die Zahl seiner
Bewohner war 1917 auf 164 000 gestiegen.
Für das Leben der Stadt war kennzeichnend, dass sie eine
Gemeinschaft polnischer, deutscher und jüdischer Bewohner war.
Jahrzehntelang lebten sie in harmonischer Übereinstimmung.
Doch das friedliche Zusammenleben erwies sich als unbeständig.
Ungünstigen Einfluss übten darauf die Germanisierungspolitik
und die Entwicklung des Nationalismus aus. Zum ersten
Rivalisieren zwischen den Bevölkerungsgruppen war es während
des Völkerfrühlings 1848 gekommen. Seitdem erfolgte ein für
die Stadt nachteiliger Prozess der Abgrenzung von Polen und
Deutschen. Die beiden Gemeinwesen begannen, beim Ringen um
Stadtvertretermandate miteinander zu konkurrieren und unter
der Losung, “Jeder zu den Seinen” um den Markt zu kämpfen.
Von einem völligen Bruch der die Posener beider Nationalität
verknüpfenden Verbindungen konnte aber noch keine Rede sein.
Während Posen für die Deutschen zum Symbol des
Deutschtums im Osten wurde, spielte es für die Polen die Rolle
ihrer inoffiziellen Hauptstadt unter preußischer Herrschaft.
Daraus ergaben sich die Losungen der organischen Arbeit,
die darauf abzielte, die Polen in eine moderne Gesellschaft
zu verwandeln. In Posen wirkten bedeutende Vertreter dieser
Strömung – Karol Marcinkowski, Hipolit Cegielski und Priester
Piotr Wawrzyniak. Die Posener beteiligten sich an den polnischen
Volksaufständen – am Novemberaufstand, am Völkerfrühling
und am Januaraufstand.
Im 19. Jh. war Posen auch eine Stadt, die sich mit wechselndem
Glück bemühte, einen bedeutungsvolleren Platz auf der
kulturellen Landkarte Polens und Deutschlands einzunehmen.
Die Zeiträume, da Posen Aufsehen erregte, waren nur kurz. 18151830 residierte hier Fürst Antoni Radziwiłł als Statthalter des
preußischen Königs, und der Raum Posen trug die Bezeichnung
Großherzogtum Posen. Dank der Musikliebe des Fürsten und
seiner Beziehungen (er war durch seine Frau Luise mit der
königlichen Familie verwandt) hielten sich berühmte Virtuosen
und Komponisten in Posen auf; genannt seien zumindest
Niccolo Paganini, die Sängerin Angelica Catalani, der
Violinist Karol Lipiński und Frederic Chopin.
Zum zweiten Mal wurde Posen Ende der dreißiger, Anfang
der vierziger Jahre des 19. Jh. auf der kulturellen Landkarte als
Zentrum eines stürmischen Gedankenaustausches berühmt. In
jenen Jahren galt die Stadt als aktivstes Kulturzentrum Polens. In
Posen erschienen mehrere gesellschaftlich-kulturelle Zeitschriften
mit der “Tygodnik Literacki” (Literarische Wochenschrift) an der
Spitze. Die erste Geige spielten der Philosoph Karol Libelt und
der Historiker Jędrzej Moraczewski.
Zu einer grundlegenden Veränderung sollte es kommen,
als Posen in die Grenzen des unabhängigen polnischen Staates
zurückkehrte. Am 27. Dezember 1918 brach ein Aufstand gegen
die preußischen Eroberer aus. Den Auslöser bildete der Besuch
Ignacy Paderewskis in Posen. Auf den Straßen der Stadt kam
es zu Kämpfen zwischen deutschen Truppen und polnischen
Freiwilligenabteilungen. Nach einigen Tagen war Posen befreit.
Die wiedererlangte staatliche Unabhängigkeit Polens bot
Posen eine riesige Chance. Die Stadt wurde zur echten Hauptstadt
der polnischen Westgebiete und zu einer der größten Städte des
ganzen Landes. Das Erlangen dieser hohen Position hing von
der wirtschaftlichen und demographischen Entwicklung, von
der Aufgeschlossenheit gegenüber der Welt, aber auch vom
geistigen Leben ab. Dessen waren sich die Stadtpräsidenten
Jarogniew Drwęski und Cyryl Ratajski sehr wohl bewusst. Das
nationalitätenmäßige Bild Posens veränderte sich grundlegend.
Die meisten Deutschen, die 42% der Einwohnerschaft ausgemacht
hatten, verließen die Stadt. Ihren Platz übernahmen Zuwanderer
aus Großpolen und anderen Landesteilen sowie zurückkehrende
Emigranten. Im Jahre 1939 zahlte Posen 275000 Einwohner.
In wirtschaftlicher Hinsicht entwickelte sich Posen
harmonisch. Neben der Schwerindustrie (führend waren
die Eisenbahnfahrzeuge herstellenden H. Cegielski-Werke)
blühten Handwerk und Handel. Die Zeit zwischen den beiden
Weltkriegen zeichnete sich durch zwei Ereignisse aus, die
für die weitere Entwicklung der Stadt entscheidend waren.
Man war bestrebt, Posen in ein wichtiges Handelszentrum zu
verwandeln. 1921 wurde eine Landesmesse eröffnet, die nach 1925
zur Internationalen Posener Messe wurde. Deren Existenz war
ausschlaggebend dafür, dass man Posen 1929 die Veranstaltung
der allgemeinen Landesausstellung (in Kurzform Pewuka
genannt) übertrug. Sie endete mit einem ungeheuren Erfolg, der
zur Legende geworden ist. Im Laufe von viereinhalb Monaten
wurde sie von 4,5 Mill. Gästen besucht. Sie wurde zum Symbol
des nach den Jahren der Fremdherrschaft wiedervereinigten
Vaterlandes. Der Stadt trug sie hohes Ansehen und manche
Investitionsvorhaben ein, die ihr europäischen Charakter
verliehen.
Eine große Errungenschaft jener Zeit war die Erfüllung der
Wunschträume von einer Universität. Deren Eröffnung erfolgte
am 7. Mai 1919. Die Posener Universität, die heutige AdamMickiewicz-Universität, war vom ersten Augenblick an eine
bedeutungsvolle Hochschule. Ihre Position hatte sie aus Posen
bzw. aus anderen akademischen Zentren Polens stammenden
und auch aus dem Ausland eintreffenden bedeutenden Gelehrten
zu verdanken. Ihr erster Rektor war der Gynäkologe Heliodor
Święcicki. Tonangebend waren Wissenschaftler solchen Ranges
wie der Archäologe Józef Kostrzewski, die Historiker Kazimierz
Tymieniecki und Jan Rutkowski, der Wirtschaftswissenschaftler
Edward Taylor, der Soziologe Florian Znaniecki und der
Geograph Stanisław Pawłowski. Neben der Universität nahmen
15
das Konservatorium, die Schule für Angewandte Kunst und die
Handelsakademie ihre Tätigkeit auf.
Ähnlich wie im Falle des akademischen Milieus wurde das
literarische und künstlerische Antlitz der Stadt sowohl von den in
Posen herangewachsenen Künstlern als auch von Zuwanderern
aus den verschiedensten Gegenden Polens geprägt. Unter
den Schriftstellern und Dichtern waren Zenon Kosidowski,
Stanisław Wasylewski, Emil Zegadłowicz, Artur Maria Swinarski,
Jan Sztaudynger und Arkady Fiedler tonangebend. Zum
künstlerischen Milieu gehörten mit dem “Pariser Komitee“
in Verbindung stehende Maler, die “Kapisten“ (polnische
Koloristen) Tadeusz Potworowski, Józef Krzyżański und Wacław
Taranczewski, Leon Wyczółkowski und Jan Spychalski sowie der
Bildhauer Marcin Rożek. Im Glanz des Musiklebens erstrahlte
Posen durch das Konservatorium, die Oper und seine herrlichen
Chöre.
Zurückblickend ist festzustellen, dass sich im Laufe der
zwanziger Jahre ein eigentümliches kulturelles Wunder vollzog.
Auf gesundem wirtschaftlichem Boden und gestützt auf
hervorragende Traditionen entwickelte sich ein Zentrum, das
auf ganz Polen ausstrahlte.
Und plötzlich drohte den Traditionen und der schönen
Gegenwart Polens eine tödliche Gefahr. Der zweite Weltkrieg
brach aus. Am 10. September 1939 drängten Einheiten der
Wehrmacht in Posen ein. Es begann die lange Nacht der
deutschen Okkupation. Posen und ganz Großpolen wurden dem
Reich eingegliedert. Das Wartheland wurde zum Musterland
erklärt, in dem ein auf schnellstmöglicher Germanisierung
basierendes Experiment durchgeführt werden sollte. Erreicht
werden sollte dieses Ziel durch Terror gegenüber der polnischen
Bevölkerung und durch eine deutsche Besiedelungsaktion.
Vorrangiges Ziel war es, die polnischen Eliten auszurotten.
Verhaftungen und Hinrichtungen erfassten Lehrer, Geistliche
und Universitätsprofessoren. Die Widerstandsbewegung war vor
allem eine Erkundungshandlung und geheimes Unterrichten.
Im Spätherbst 1939 begann man, die Polen in das
Generalgouvernement auszusiedeln. Von der Aktion waren
ca. 40 000 Einwohner betroffen. Junge Leute wurden
massenhaft zur Zwangsarbeit ins Reich abtransportiert. Die
Kirchen wurden geschlossen. Durch Kampfhandlungen und
Ausrottungsmaßnahmen kamen etwa 16000 Polen um. Die in
Posen wohnhaften Juden, es waren rund 1500, wurden ermordet.
Die Besatzer bemühten sich, der Stadt deutschen Charakter
zu verleihen. Man siedelte hier zahlreiche Deutsche aus dem
Baltikum, aus dem Reich und auch aus Russland an. Im Ergebnis
dieser Aktion waren 1944 von den insgesamt 324 00 Einwohnern
92000 Deutsche (29%).
Es kam das Jahr 1945. Die Sowjetarmee näherte sich Posen. Die
deutsche Bevölkerung verließ in Panik die Stadt. Posen wurde auf
Befehl Hitlers zur Festung erklärt. Die blutigen Kämpfe dauerten
vom 22. Januar bis zum 23. Februar 1945. Daran beteiligten sich
angeworbene Polen, die Reihen der Sturmabteilungen verstärkten.
Unter ihnen waren die Verluste besonders hoch. Sie ruhen heute
neben den Veteranen des Januaraufstands, den 1914-1920 für das
Vaterland gefallenen Soldaten, den Opfern des Naziterrors und
den Teilnehmern an den Kämpfen im Juni 1956 sowie neben
Sowjetsoldaten und Soldaten Großbritanniens auf dem großen
Garnisonsfriedhof an den Hängen der Zitadelle. Die deutschen
Soldaten ruhen auf dem Friedhof in Miłostowo.
16
Posen tritt in die Nachkriegszeit mit schweren Wunden ein.
Die Zerstörungen beliefen sich auf 45%. Das Leben aber war
schon während der noch andauernden Kämpfe wiedergeboren
worden. Die nächsten Jahre in der Geschichte der Stadt waren von
Widersprüchen, von schönen und finsteren Kapiteln, von Freuden
und Tragödien erfüllt. Zu den schönen Kapiteln zählt der Eifer der
Einwohnerschaft, die der Stadt ihren früheren Glanz zurückgeben
wollte. Posen erstand in kurzer Zeit von den Ruinen wieder auf.
Es entstanden neue Wohnsiedlungen. Die Einwohnerzahl nahm
schnell zu. 1946 hatte Posen 268 000 Einwohner, 2006 waren es 566
000. Heute besteht ein gewaltiger Teil der Posener aus Zuwanderern
aus der näheren und ferneren Umgebung sowie aus Mittel- und
Ostpolen. Die wissenschaftlichen Kreise lebten nach dem Krieg
rasch wieder auf. Ihre bedeutendsten Vertreter waren der Orthopäde
Wiktor Dega (1896-1995), die Historiker Henryk Łowmiański
(1898-1981) und Jerzy Topolski (1928-1998), der Philosoph
Kazimierz Ajdukiewicz (1890-1963), sowie der Soziologe, Philosoph
und Jurist Czesław Znamierowski. Weit über die Landesgrenzen
hinausreichenden Ruhm erlangten die Anglistik und die stark
ausgebauten, auf die Universität und das Westinstitut konzentrierten
germanistischen Studien. Neben der Universität wirken in Posen
heute folgende staatliche Hochschulen: Technische Universität,
Wirtschaftsuniversität, Naturwissenschaftliche Universität,
Medizinische Universität, Musikakademie, Sporthochschule, wie
auch zahlreiche private Hochschulen.
Traditionell erklang in Posen Chorgesang. Die Posener
Sängerknaben werden bis auf den heutigen Tag von Stefan
Stuligrosz dirigiert. Die Oper, das heutige Große Haus, erlebte
ein wechselvolles Schicksal. Unter der Direktion von Walerian
Bierdiajew (1949-1954) war sie das führende Opernhaus Polens,
und auch unter Robert Satanowski zeichnete sie sich durch ein
hohes Niveau aus. Posen übernahm die Veranstaltung eines
großen Musikereignisses, des internationalen Violinwettbewerbs
“Henryk Wieniawski”. Der erste Posener Wettbewerb fand 1952
statt, und sein Gewinner war Igor Oistrach. Große Anerkennung
fand ein eigenwilliges Bildungsvorhaben, die von Alojzy Łuczak
gegründete Bewegung der jungen Musikfreunde “Pro Sinfonika”.
Das Schauspieltheater erlebte fette und magere Jahre.
Aufsehen erregte das von Conrad Drzewiecki gegründete
Polnische Tanztheater. Großer Beliebtheit erfreut sich das
internationale Theaterfestival “Malta”. Sehr aktiv ist der Kreis
der unterschiedlich orientierten bildenden Künstler. Unter den
Schriftstellern und Dichtern erstrahlte das Talent von Kazimiera
Iłłakowiczówna und Roman Brandstaetter.
Das Nationalmuseum wahrt seine hohe landesweite Position,
indem es seine Sammlungen ausländischer und polnischer
Malerei (am herrlichsten ist die Kollektion Jacek Malczewskis)
erweitert und vielbeachtete Ausstellungen veranstaltet. Eines
guten Rufes und großer Beliebtheit erfreut sich das Archäologische
Museum.
Ein Ausdruck der Liebe zu Posen waren die privaten
Stiftungen: die Sammlungen von Ignacy Moś haben den
Grundstock des Henryk-Siekiewicz-Museums gebildet, die
Kollektion von Marian Walczak ist im Józef-Ignacy-KraszewskiMuseum exponiert. Beide Museen sind Abteilungen der
Raczyński-Bibliothek.
Eine große Rolle hat bei der Entwicklung der Wissenschaftlerund Künstlerkreise Posens die gesellschaftlich-kulturelle
Monatsschrift “Nurt” (Strömung; 1965-1990) gespielt.
In den fünfziger Jahren kam es zu einer Krise des sozialistischen
Systems. Die Bevölkerung war der Entsagungen müde.
Unerwartet brach am 28. Juni 1956 ein Arbeiteraufstand in Posen
aus. Er stand unter der Losung “Brot und Freiheit” und wurde
blutig niedergeschlagen. Der Posener Aufstand hatte einen großen
Einfluss auf die politische Wandlung in Mitteleuropa.
Große Ereignisse waren die Besuche von Papst Johannes Paul
II. am 20. Juni 1983 (der Heilige Vater wurde von einer Million
Glaubigen begrüßt) und am 3. Juni 1997.
Jede Epoche hat ihren Teil zum architektonischen Bild
der Stadt beigetragen. Den vorherrschenden Akzent der
Nachkriegsjahrzehnte bilden die Wohnblocks in Großsiedlungen.
Erst in den letzten Jahren hat man begonnen, dieses Bild
durch moderne, geschmackvoll in die eklektizistische oder
sezessionistische Bebauung hineinkomponierte Wohnhäuser
zu beleben. Beeindruckend ist die architektonische Lösung
der Regattastrecke am Malta-See ((Entwurf Klemens Mikuła).
Beachtenswert ist das Handels-, Kunst- und Businesszentrum
Alte Brauerei (Entwurf Piotr Barełkowski und Przemysław
Borkowicz). Es bildet eine Verbindung der 19Jh. Architektur
(ehemalige Brauerei) mit den modernen architektonischen
Ideen. Die Alte Brauerei gewann den ICSC-Preis als bestes
Einkaufszentrum der Welt in der Kategorie Handelsgebäude
mittlerer Größe.
Mit der Posener Landschaft sind zahlreiche Denkmäler
verschmolzen; u.a. für Adam Mickiewicz (ein Werk von
Bazyli Wojtowicz und Czesław Woźniak), die großpolnischen
Aufständischen (Alfred Wiśniewski), die Posener Armee (Anna
Rodzińska-Iwiańska), Julian Boss-Gosławski und Józef Iwiański)
und den Posener Juni 1956 (Adam Graczyk und Władysław
Wojciechowski).
Das heutige Posen wird nach den gr undlegenden
Veränderungen von 1989 den westeuropäischen Städten immer
ähnlicher geworden. Diese Entwicklung ist durch die strategische
Lage der Stadt an der Europaroute von West nach Ost begünstigt.
Posen ist ein dynamisches wirtschaftliches und geistiges Zentrum.
Das Schöne der Stadt bilden nicht nur die reizvolle Altstadt
mit dem Rathaus und mehreren Kirchen, die immer schöneren
Wohnungsviertel, sondern auch umfangreiche Grünflächen
und Parks sowie in der Grenzen der Stadt liegende vier Seen
mit Segel- und Ruderzentren und einer Regattastrecke. Posen
lädt ein.
Lech Trzeciakowski
18
Współczesna panorama miasta
Contemporary town panorama
Stadtansicht von heute
19
Ostrów Tumski nad Wartą przy ujściu Cybinki
Ostrów Tumski on the Warta at the mouth of the Cybinka
Dominsel an der Warthe bei der Einmündung des Flusses Cybinka
20
Ostrów Tumski – forty nad Cybinką
Ostrów Tumski – fortifications at Cybinka
Dom Insel – Befestigungen am Fluss Cybinka
21
Zespół architektoniczny
Ostrowa Tumskiego
The Ostrów Tumski
architectural complex
Architektonischer Komplex
der Dominseli
22
23
Katedra od strony zachodniej
Katedra z prezbiterium i wieżami od strony wschodniej
The Cathedral from the west
The Cathedral with presbytery and towers seen from the east
Westansicht der Kathedrale
24
Ostansicht der Kathedrale mit Presbyterium und Türmen