Globalizacja. Szanse i inspiracje dla wychowania i edukacji

Transkrypt

Pedagogika. Badania, dyskusje, otwarcia. Zeszyt 2. Specyfika pomiaru w badaniach społecznych.
ISSN 2299-9299
PEDAGOGIKA
BADANIA, DYSKUSJE, OTWARCIA
Zeszyt 1
Globalizacja.
Szanse i inspiracje
dla edukacji i wychowania.
Kielce 2013
1
Wyższa Szkoła Ekonomii, Turystyki i Nauk Społecznych w Kielcach. Wydział Pedagogiczny
Rada Naukowa
prof. Lothar Bildat, EBC-Hochschul Campus Berlin
doc. PhDr Alica Harajova, Vysoka Skola v Sladkovicovie
dr hab. Galena Iwanowa, Plovdiv University "Paisii Hilendarski"
prof. dr hab. Bronislava Kasacova, Matej Bel University Banská Bystrica
doc. PhD. Alica Petraova, University of Presov in Presov
prof. dr hab. Volodymyr Shakhov, Vinnytsya State Pedagogical University
dr hab. Józef Sowa, Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach
prof. dr hab. Jan Ożdżynski, Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach
dr hab. Grzegorz Szumski, Akademia Pedagogiki Specjalnej w Warszawie
prof. dr hab. Adolf Szołtysek, Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach
prof. dr hab. Zbigniew Tarkowski, Staropolska Szkoła Wyższa w Kielcach
dr hab. Mariola Wojciechowska, Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach
Recenzenci
dr hab. Bożena Matyjas, prof. Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach,
dr hab. Alicja Szerląg, prof. Uniwersytetu Wrocławskiego.
Redaktor naczelny
dr Jolanta Góral-Półrola
Redaktor statystyczny
dr Barbara Walasek-Jarosz
Redaktor naukowy zeszytu 2
dr Anna Hajdukiewicz
Redakcja językowa
dr Janusz Wróblewski
Skład i opracowanie graficzne
mgr inż. Krzysztof Kaputa
www.etins.edu.pl
©Copyright by Wyższa Szkoła Ekonomii,
Turystyki i Nauk Społecznych w Kielcach
Kielce 2013
Wersją pierwotną jest wersja drukowana
Druk i oprawa
Drukarnia Cyfrowa COMPUS, Kielce, ul. Sandomierska 89
2
Zeszyt 1/2013
Globalizacja. Szanse i inspiracje dla edukacji i wychowania.
SPIS TREŚCI
IDEA ZESZYTU .................................................................................................................................................................. 7
CZĘŚĆ I. GLOBALIZACYJNE UWIKŁANIA WYCHOWANIA ......................................................................... 9
Lech Hyb
Funkcjonowanie współczesnych społeczeństw w XXI wieku .................................................................... 11
Alena Pauličková
Globalizacja i jej wpływ na innowacje edukacyjne ......................................................................................... 21
Anna Hajdukiewicz
Funkcjonowanie współczesnej szkoły w dobie globalizacji ....................................................................... 29
Alina Szczurek-Boruta
Wielokulturowość i edukacja szkolna – kilka tendencji, hipotez, uwag o edukacji
międzykulturowej ........................................................................................................................................................ 39
Alica Harajová
Proces globalizacji ¬ za i przeciw ........................................................................................................................... 53
Elżbieta Męcina-Bednarek
Szanse i inspiracje dla wychowania i edukacji w zglobalizowanym świecie ........................................ 65
Maria Kotomska
Wpływ globalizacji na funkcjonowanie współczesnej rodziny .................................................................. 83
CZĘŚĆ II. EDUKACYJNE REPERKUSJE GLOBALIZACJI .............................................................................. 99
Roman Pauliček
Globalizacja i jej wpływ na edukację .................................................................................................................. 101
Katarzyna Węsierska, Justyna Pietnoczka
Jąkanie w internecie ................................................................................................................................................. 111
Urszula Hudaszek
Kim jest nauczyciel edukacji przedszkolnej? ................................................................................................... 121
3
Patrycja Hanyga-Janczak
Miejsce środków masowego przekazu w czasie wolnym młodzieży gimnazjalnej ......................... 139
Małgorzata Wolska-Długosz
Szanse i inspiracje w kształtowaniu się aspiracji życiowych studentów
w dobie globalizacji .................................................................................................................................................. 151
Irena Stańczak
Poziom rozumienia empatycznego studentów kierunków pedagogicznych ................................... 169
4
CONTENTS
IDEA ...................................................................................................................................................................................... 7
CZĘŚĆ I
GLOBALIZACYJNE UWIKŁANIA WYCHOWANIA ............................................................................................ 9
Lech Hyb
Globalization and the functioning of modern societies in xxi century ................................................... 11
Alena Pauličková
Globalisation and its impact on educational innovation ............................................................................. 21
Anna Hajdukiewicz
Contemporary school functioning in the globalization era ........................................................................ 29
Multiculturalism and school education - some trends, hypotheses,
observations of intercultural education ............................................................................................................. 39
Alica Harajová
Globalization process - pros and cons ................................................................................................................. 53
Chances and inspirations for upbringing and education in a globalized world ................................. 65
Maria Kotomska
The impact of globalization on the functioning of the modern family .................................................. 83
CZĘŚĆ II
EDUKACYJNE REPERKUSJE GLOBALIZACJI .................................................................................................. 99
Roman Pauliček
Globalisation and its impacts on education .................................................................................................... 101
Katarzyna Węsierska, Justyna Pietnoczka
Stuttering in internet network .............................................................................................................................. 111
Urszula Hudaszek
Who is a preschool teacher ? ................................................................................................................................. 121
5
Mass media place of leisure time school students ....................................................................................... 139
Opportunities and inspiration in shaping students’ life aspirations I in
globalisation era .......................................................................................................................................................... 151
Irena Stańczak
Level of empathic understanding of students studing pedagogy ........................................................ 169
6
Pedagogika. Badania, dyskusje, otwarcia. Zeszyt 1. Globalizacja. Szanse i inspiracje dla edukacji i wychowania.
IDEA ZESZYTU
Dzisiejszą rzeczywistość cechuje duża różnorodność i złożoność procesów społecznych.
Początek tysiąclecia przynosi przekonanie, że czasy, w których żyjemy, należy uznać za
wyjątkowe, a rzeczą dla wielu oczywistą jest poczucie przełomu o charakterze globalnym.
Pod wpływem przemian społeczno-kulturowych oraz przeobrażeń w dziedzinie wartości
i pluralistycznej socjalizacji wychowanie oraz relacje na płaszczyźnie wychowanek
i nauczyciel nabierają nowego wymiaru, co wymaga nowych idei pedagogicznych. Zmiany
w świecie związane z przechodzeniem od cywilizacji przemysłowej do informatycznej
dokonują się w procesie istnienia różnych wizji przyszłości, nowych koncepcji człowieka
i różnych systemów wartości. W takiej sytuacji szczególna rola przypada pedagogice,
która z jednej strony może zminimalizować negatywne skutki globalizacji, a z drugiej
wspierać procesy prowadzące do rozwoju człowieka i społeczeństwa.
W pierwszym Zeszycie Naukowym Wydziału Pedagogicznego Wyższej Szkoły
Ekonomii, Turystyki i Nauk Społecznych znalazły się artykuły, w których autorzy
podejmują problematykę obejmującą różnorakie aspekty związane z adaptacją procesów
wychowania, socjalizacji oraz kultury do zmieniających się warunków funkcjonowania
społeczeństwa.
Obecnie w literaturze przedmiotu szeroko podejmowana jest tematyka, która
koncentruje się na negatywnych skutkach procesów globalizacyjnych, podczas gdy
pozytywne procesy, zachodzące w życiu społecznym pod wpływem procesów związanych
z kształtowaniem społeczeństwa cyfrowego, wydają się być niedoceniane. Młodzi ludzie
w ogromnym tempie przyswajają i internalizują zmiany, które są spowodowane procesami
globalizacji społeczeństwa, a rodzice, nauczyciele i wychowawcy, którzy mają wspierać
i aktywizować rozwój edukacyjny i zawodowy młodych ludzi muszą, starać się wykonać
to zadanie jak najlepiej, akceptując fakt, iż społeczeństwo informacyjno-cyfrowe
funkcjonuje według swoich własnych zasad, gdzie wśród mnogości informacji,
interakcyjności i globalności młody człowiek potrzebuje wskazania drogi oraz
towarzyszenia mu w trudach rozwoju i aktywizacji własnego potencjału biograficznego.
Znaczenie procesów globalizacji, które pojawiły się w życiu społecznym i dyskusja
nad nimi, stały się myślą przewodnią pierwszego Zeszytu Naukowego. Tematyka
opracowania sytuuje się wokół globalizacyjnego uwikłania wychowania i na edukacyjnych
reperkusjach globalizacji.
Anna Hajdukiewicz
7
8
CZĘŚĆ I
GLOBALIZACYJNE
UWIKŁANIA WYCHOWANIA
9
10
Lech Hyb
FUNKCJONOWANIE WSPÓŁCZESNYCH
SPOŁECZEŃSTW W XXI WIEKU
Pojęcie globalizacji
Jedną z podstawowych prawidłowości współczesnych przeobrażeń stosunków międzynarodowych jest proces globalizacji. Dotyczy to wszystkich dziedzin życia, wpływa na
kondycję gospodarczą państw, regionów, grup społecznych oraz życie każdego człowieka.
Stwarza zarówno szanse, jak i zagrożenia dla jej uczestników. Technologie informacyjne
i jcj błyskawiczny rozwój po zakończeniu zimnej wojny w latach dziewięćdziesiątych,
oplotły ziemię „globalną pajęczyną”. Pozwoliły także na liberalizację rynku światowego
oraz szerokie otwarcie granic.
W literaturze przedmiotu powstają coraz obszerniejsze definicje globalizacji, nie
tylko zróżnicowane w zależności od przyjmowanych teorii, lecz także ze względu na
stopień ogólności bądź szczegółowości. Istnieje zatem określenie bardziej uniwersalne,
nieformułowane w ramach jednej dyscypliny i bardziej wyspecjalizowane,
jednodyscyplinowe (np. socjologiczne, ekonomiczne).
Innym kryterium oceny wartości formułowanych definicji globalizacji podobnie jak
i wiele innych, zasadniczych pojęć w nauce, jest stopień zgodności stosowanych ujęć
z zasadami logiki i semantyki.
Uwzględniając omówione wyżej spostrzeżenia, można przedstawić definicje
globalizacji, stosując kryterium wartości merytorycznych. Globalizację zwykło się
definiować „jako postępujące upodobnienie się form organizacji ekonomicznej
i politycznej, wzorów konsumpcyjnych, zwyczajów i obyczajów, stylów artystycznych,
11
Lech Hyb. Funkcjonowanie współczesnych społeczeństw w XXI wieku.
1
systemów wartości, idei i ideologii w skali ogólnoświatowej” . Odnosi się do procesów
i zjawisk bezpośrednio lub pośrednio oddziaływujących na cały świat. Proces globalizacji
nie jest wyłącznie procesem ujednolicania świata. Ludzie żyjący w odmiennych realiach
ekonomicznych, społecznych, kulturowych prawdopodobnie nie stworzą całkowicie
jednorodnej społeczności. Globalizację traktować należy m.in. „jako skomplikowany
system coraz większej ilości wzajemnie powiązanych, współdziałających ze sobą
2
zróżnicowanych mniej lub bardziej elementów” .
Przeobrażenia nauki i techniki szczególnie w zakresie transportu i technik
komunikacji wpłynęły na nową jakość życia, kształtując postawy i zachowania tak
jednostek, jak i całych społeczności. Zauważa się wiele prawidłowości wyznaczających
nową jakość w takich dziedzinach, jak ekonomia, kultura, polityka.
Globalizacja najszybciej zachodzi w sferze ekonomicznej, czego następstwem jest
stopniowa integracja, standaryzacja, a nawet unifikacja gospodarki światowej. Dominacja
ekonomii spowodowała podporządkowanie jej innych dziedzin życia. Nierówność
zachodzących procesów rodzi napięcia pomiędzy sferą gospodarczą (o globalnym zasięgu
i powiązaniach), sferą polityczną, w której próbuje się zachować status, gdzie głównym
regulatorem jest tu państwo, sferą społeczną, która ma głównie odniesienie lokalne,
a globalizacja przyczynia się bardziej do dezintegracji niż integracji w wymiarze relacji
międzyludzkich oraz sferą kulturową, gdzie globalizacji i unifikacji towarzyszy proces
przeciwny – dywersyfikacja.
Globalizacja w znacznym stopniu jest procesem obiektywnym, trudno sterowalnym,
wynikającym z zachodzących przemian cywilizacyjnych. Globalizować można zarówno
postęp techniczny, prawa człowieka, jak i biedę, bezrobocie, terroryzm. Podstawowym
regulatorem, nie tylko w gospodarce, jest konkurencja, która współcześnie przestała być
konkurencją w ścisłym tego słowa znaczeniu. Bowiem pozycja państw, podmiotów
gospodarczych i grup społecznych zależy coraz bardziej od mniej lub więcej przyjaznych
dla nich zasad globalnego lub państwowego porządku. Konsekwencje globalizacji dla
poszczególnych uczestników zależą od ich siły i pozycji przetargowej na rynku. Ogromna
kumulacja kapitału i bogactwa pozwoliła najsilniejszym na narzucenie reguł gry
pozostałym i tym samym na znaczące ograniczenie prawdziwej konkurencji. Współczesna
globalizacja ma charakter asymetryczny. Uwzględniając nie tylko poszczególne dziedziny
życia, ale i zróżnicowany poziom możliwości, i niezależności oraz nierównomierność
ponoszonych kosztów i uzyskiwanych korzyści przez ich uczestników. Konsekwencją
może tu być zarówno wzrost zamożności, jak i bezwzględnego lub relatywnego ubóstwa.
Globalizacja i jej ideologiczna podbudowa – liberalizm ekonomiczny narzucają kierunki
i reguły współczesnych przemian. Polegają one na ekonomizacji i urynkowieniu wszelkich
dziedzin życia, redukcji roli państwa i sektora publicznego, prywatyzacji problemów
publicznych, w walce o ograniczenie zobowiązań i jak największe przywileje. Władza
1
2
12
P. Sztompka, Socjologia. Analiza społeczeństwa. Kraków 2002, s. 598.
E. Polak, Integracja i dezintegracja jako współzależne procesy współczesnych przemian cywilizacyjnych.
Gdańsk 2001, s. 16.
państwowa ulega dezagregacji pomiędzy szczebel globalny, regionalny i sub-państwowy.
Powstają międzynarodowe systemy dotyczące handlu towarami, usługami, międzynarodowego
systemu walutowego, przepływu kapitału, ochrony środowiska, rozstrzygania sporów
międzynarodowych, praw człowieka. Następuje koncentracja bogactwa i ponadnarodowej
władzy, jej możliwości dyktowania światu swoich warunków cały czas.
Przykładem tu może być Polska, która do 1990 r. była państwem egalitarnym z niezbyt zamożnym i mało zróżnicowanym dochodowo społeczeństwem. Reformy systemowe
i otwarcie się kraju na zewnętrzne wpływy spowodowały gwałtowne zmiany w sferze
społeczno-ekonomicznej. Każdy, kto był człowiekiem dorosłym na przełomie lat
osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych, obserwował, jak spośród grona jego znajomych
„jedni gwałtownie poszybowali w górę”, stając się ludźmi bardzo zamożnymi, inni zostali
w tym samym miejscu, albo obsunęli się w dół po szczeblach drabiny dochodowej. Polska
jest krajem wyróżniającym się, o jednym z największych zróżnicowań dochodowych
w Unii Europejskiej. Bogaci Polacy dorównują zamożnością elitom finansowym na
Zachodzie, a społeczności należące do średniozamożnych lub ubogich (bezrobotni i tzw.
biedni pracujący) mają zdecydowanie gorszą sytuację ekonomiczną, w porównaniu z ich
odpowiednikami w większości krajów UE.
Zwiastuny globalizacji
Globalizacja nie ma historycznego początku w sensie określonego punktu czasowego. Jeśli
cofniemy się o kilka tysięcy lat, natrafimy na różne cywilizacje; np. starożytne Chiny znały
pojęcia, które odnosiły się do wszystkiego co żyje pod niebem, a chrześcijanie posiadali
wyobrażenie ich wspólnej wspólnoty. Wczesne kontakty między cywilizacjami zaowocowały
również pojawieniem się pewnych prototypowych form globalności w ówczesnych
kontekstach historycznych. „Społeczeństwo starożytnych Greków wyłoniło się z połączenia
wpływów indoeuropejskich, egipskich, fenickich i miejscowych egejskich”3.
Przednowoczesne zalążki globalizacji ujawniły się w ówczesnej działalności ludzkiej
– „średniowieczne dolary” obsługiwały świat śródziemnomorski, bizantyjski i muzułmański. „Prekursorów transnarodowych korporacji można doszukiwać się w bankach i domach
handlowych XII-wiecznych włoskich miast – państw, które prowadziły filie rozsiane po
całej Europie”4.
Jeżeli chodzi o handel to wieki nowożytności stają się świadkiem handlu
niewolnikami, którego szlaki łączyły Afrykę z obu Amerykami i Azją. W jego wyniku
nastąpiło przymusowe przemieszczenie się około 10,5 mln migrantów na drugą stronę
Atlantyku. Do XIX wieku nie pojawiła się supraterytorialność. Pieniądz i finanse
ówczesnej fazy kapitalizmu nie mogły się przemieszczać równocześnie i natychmiastowo
do dowolnego miejsca na Ziemi. Nikt też nie rozprowadzał ówczesnych produktów
3
4
A. Scholte, Globalizacja, krytyczne wprowadzenie. Oficyna Wydawnicza „HUMANITAS”, 2006, s. 98.
F. Braudel, Civilization and capitalism. London: Colins 1983, s. 390-395.
13
globalnych w ramach ściśle skoordynowanej transplanetarnej strategii marketingowej,
istniały i funkcjonowały one wyłącznie w przestrzeni terytorialnej.
Pod koniec XIX i na początku XX wieku nastąpił poważny przyrost transplanetarnych powiązań. Historia globalizacji sięga znacznie poza współczesne czasy. Ekspansja
transplanetarnych i supraterytiorialnych powiązań nie będzie w całym XXI wieku
przebiegać równie energicznie, jak w ciągu minionego półwiecza, ale większość oznak
przemawia dziś za tym, że globalizacja będzie nadal czynić postępy. W nadchodzących
latach zostaną powstrzymane niektóre z globalizacyjnych polityk, np. neoliberalizm.
Kluczowe pytanie o przyszłość globalizacji dzisiaj – nie czy, ale kto? – można tu
skomentować jako niedokończoną rewolucję.
Społeczne i kulturowe aspekty globalizacji
Procesy globalizacji są przyczyną migracji w skali globalnej. Powodują one nasilenie
rozpiętości różnic w rozwoju gospodarczym, a co za tym idzie, różnic w poziomie życia
ludności – szczególnie to się rysuje na osi krajów Północy i Południa. Mamy tu do
czynienia z migracją z krajów ubogich do krajów bogatych. Zwrócić tu uwagę należy na
horyzontalny kierunek migracji ze Wschodu na Zachód – dotyczy to szczególnie
wyjazdów z krajów europejskich do Stanów Zjednoczonych. Wszystkie migracje mają
podstawy ekonomiczne: poszukiwanie lepiej płatnych miejsc pracy, dostępu do wyższych
dochodów, osiągnięcie zbliżonego poziomu życia do krajów przyjmujących imigrantów.
Następstwa społeczne migracji zarobkowych przynoszą zwiększone zarobki niż
w kraju macierzystym, zasilają budżety rodzinne w kraju poprzez transfer zarobionych
wynagrodzeń, ułatwiają nawiązywanie kontaktów z ludnością krajów przyjmujących
imigrantów. Oprócz czynników ekonomicznych dobra materialne w skali masowej
„przemycają” określone wzory, style kulturowe, np. słowa „okey”, „weekend”. Niezwykle
istotna jest tu rola zasięgu i szybkości rozprzestrzeniania się kultury przez Internet i inne
środki przekazu elektronicznego w procesach globalizacji i kultury.
Charakterystyczną cechą współczesnego oblicza świata jest ujawnienie się
jednoczesnych zjawisk i procesów unifikujących życie społeczno-polityczne i gospodarcze oraz rodzących jego różne podziały, powodujące umacnianie się lokalizmu, autonomii
społeczeństwa wobec państwa i tradycyjnych sytuacji społeczno-politycznych.
„Umacnianie się lokalizmu postrzega się nierzadko jako refleksję obronną przed zbytnią
centralizacją, koncentracją, standaryzacją, homogenizacją kulturową, jako sprzeciw wobec
nadmiernej biurokracji i wzrastającemu dystansowi między rządzącymi i rządzonymi”5.
„Społeczności lokalne występują w roli podmiotów życia społeczno-politycznego, co
jest gwarantowane przez ład prawny, urzeczywistniane wartości cywilizacyjne”6.
W postawach, zachowaniach, aspiracjach i dążeniach starają się być pielęgnowane tradycje
5
6
14
E. Polak, Przemiany cywilizacji współczesnej w sferze kultury materialnej. U.G. 1996, s. 113-114.
A. Chodubski, Lokalizm pod ciśnieniem unifikacji świata, „Pieniądz i Więź”, 2002, nr 1, s. 18-29.
odrębności, samostanowienia i niezależności, przy czym nie odrzucają, a chętnie oswajają
tzw. wartości globalne.
Istotnym problemem wielu współczesnych państw są aspiracje różnych grup
społecznych (terytorialnych, etnicznych, narodowościowych, religijnych, zawodowych),
które czują się nidowartościowane, nieznajdujące dla siebie środków wyrazu w istniejących warunkach politycznych i społeczno-ekonomicznych. Odżywają lokalizmy i regionalizmy, nasilają się nastroje i ruchy separatystyczne oraz dążenia do uzyskania większej
autonomii, a w przypadku grup narodowościowych – suwerenności.
„W latach 1989-1999 tylko 7 z 110 konfliktów zbrojnych na świecie nie było
7
wojnami domowymi” . W ostatnich latach doszło do rozpadu wielu państw. Przełom XX
i XXI wieku to okres lokalnych konfliktów i wojen domowych. Cechą charakterystyczną
są antagonizmy między narodami, a nie między państwami, narody przechodzą kryzysy
tożsamości. Subnarodowe tożsamości kulturowe i regionalne uzyskują pierwszeństwo
przed szerszą tożsamością narodową. Rośnie rola religii jako odniesienia tożsamościowego
i sposobu postrzegania siebie. Społeczności międzynarodowe, jak i też poszczególne
państwa nie umieją poradzić sobie z eskalacją żądań mniejszości.
Wszystkie procesy zachodzące w sferze gospodarczej, politycznej i naukowo-technicznej – „cywilizacyjnej” w zasadniczy sposób oddziaływają na współczesne przemiany
kulturowe, wpływają na kondycję pojedynczego człowieka, jak i na relacje międzyludzkie,
na ich charakter, zasięg i intensywność.
Globalizacja, a bezpieczeństwo ludzkie
Globalizacja ma istotny wpływ na różne aspekty ludzkiego bezpieczeństwa: militarne,
środowiskowe, fizjologiczne, gospodarcze, psychologiczne i kulturowe. W każdym z tych
wymiarów współczesna globalizacja legitymuje się zarówno pozytywnymi jak
i negatywnymi konsekwencjami. W każdym wypadku globalizacja nie była i nie jest
jedynym źródłem owych zagrożeń dla ludzkiego bezpieczeństwa, a jest jedynie jednym
z wielu splatających się ze sobą czynników. Negatywne wpływy współczesnej globalizacji
na ludzkie bezpieczeństwo mają na ogół związek nie z samym wzrostem transplanetarnego
powiązania jako takiego, lecz z konkretnymi działaniami często realizującymi neoliberalne
wskazania jakie podejmowano i podejmuje się w obliczu tego trendu.
Ludzie często łączą stan zwiększonego ryzyka z nasileniem się globalizacji.
Zagrożenia dla ludzkiego bezpieczeństwa przyczyniają się w zasadniczy sposób do
niepokojów związanych z globalizacją i do protestów przeciw niej. Wiele zagrożeń, które
dziś wysuwają się w mediach, ma powiązania z globalizacją. Niektóre z tych nieszczęść
zdarzają się nagle, jak wypadki lotnicze, awarie nuklearne, finansowe kryzysy, ataki
terrorystyczne, napaści wirusowe w Internecie i globalnie szerzące się choroby
fizjologiczne. I nie formalne zagrożenia dają znać o sobie codziennie, jak w przypadku
7
A. Ortega, Siła mniejszości, „Open Demokracy” z 4.10.2007 r., za Forum 2007, nr 45.
15
transplanetarnej przestępczości, rzekomych „zalewów” imigrantami, niepewności
zatrudnienia w gospodarce globalnej, rywalizacji o obniżenie kosztów osłony społecznej
i ochrony środowiska. Mamy także do czynienia z globalnymi zagrożeniami długofalowymi: przemysłu tytoniowego, HIV/AIDS, telefonów komórkowych, biotechnologii,
zmian klimatu, wyczerpania naturalnych zasobów.
Z drugiej strony, współczesna globalizacja pod wieloma względami umacnia ludzkie
bezpieczeństwo np. transplanetarne powiązania ułatwiają międzynarodowe akcje niesienia
pomocy oraz misje pokojowe. Globalizacja przyczyniła się do wzrostu wrażliwości
ekologicznej. Poczucie zagrożenia lub na odwrót, bezpieczeństwa, występuje w sposób
zróżnicowany w różnych sytuacjach społecznych. Różni ludzie w tym samym
współcześnie globalizującym się świecie w odmienny sposób doświadczają własnego
zagrożenia, np. nędzarze z Sri Lanki nie zawracają sobie głowy zmianą klimatu,
a milionerzy rzadko kiedy martwią się zagrożeniem malarii. Z reguły polityka decyduje
o tym, jakim zagrożeniom poświęca się najwięcej uwagi. Globalizacja przyczynia się do
narastania niepewności i ryzyka, które zresztą towarzyszą istotniejszej zmianie społecznej.
Znalezienie nowych rozwiązań w zakresie ludzkiego bezpieczeństwa stanowi zatem
poważne polityczne wyzwanie w obliczu współczesnej globalizacji. Oczywiście żaden
porządek społeczny nie jest w stanie zapewnić absolutnego bezpieczeństwa, ale należy
zastanowić się czy globalizacja musi koniecznie rodzić nadal tak wiele zagrożeń.
Pozytywne i negatywne następstwa procesów globalizacji
W niektórych aspektach można natrafić na trudności w ścisłym rozgraniczeniu pozytywnych i negatywnych procesów globalizacji.
Do niewątpliwie pozytywnych następstw globalizacji należy zaliczyć niespotykany
w poprzednich epokach postęp technologiczny, szczególnie w dziedzinie łączności
elektronicznej. Dzięki nowym możliwościom przepływu informacji i danych w niezwykle
krótkim czasie możliwa jest szybka wymiana doświadczeń i umiejętności między państwami
rozwiniętymi i zgłaszającymi zapotrzebowanie na nowe technologie. Należy podkreślić, iż jest
znaczące potanienie kosztów zróżnicowanych transakcji. Szybkość, poruszanie się nie tylko
w przestrzeni wirtualnej, lecz również fizycznej zwane „skurczeniem się czasu i przestrzeni”
to pokonywanie przestrzeni przez ludzi w niezwykle krótkim czasie.
Globalizacja przyczyniając się do wytworzenia światowego rynku handlowego,
produkcyjnego i organizacyjnego – będąc produktem tych procesów, przyczyniła się do
powstania procesów rozwojowych i wychodzenia z ubóstwa miliardów populacji takich
państw, jak: Chiny i Indie.
Globalizacja przyczyniła się do współpracy na polu politycznym i militarnym.
Powstało i rozwija swoją działalność wiele organizacji o zasięgu światowym,
międzynarodowym i regionalnym, np. organizacje broniące praw człowieka, organizacje
ekologiczne, aliansy militarne.
16
Do pozytywnych następstw globalizacji należy zaliczyć wzrost otwartości kulturowej
wielu kręgów cywilizacyjnych, a w ślad za tym przepływ wartości kulturowych, wzorów
stylów życia.
Procesom tym towarzyszą zjawiska zmniejszania się izolacjonizmu, etnocentryzmu
i ksenofobii. Globalizacja przyczyniła się do powstania kultury globalnej, dominacji
kultury amerykańskiej i ukształtowanie się „kultury federacyjnej”, tworzącej się na
zasadzie współdziałania wartości narodowych i regionalnych.
Do negatywnych następstw procesów globalizacji należy zaliczyć wiele zjawisk
szczególnie ekonomicznych i społecznych. Jest to przede wszystkim wzrost rozpiętości
w rozwoju gospodarczym i poziomie życia państw wysoko rozwiniętych i słabo
rozwiniętych oraz głęboko zacofanych. Dotyczy to rozpiętości zasadniczych wskaźników
rozwoju gospodarczego pomiędzy Południem, a Północą np. jak podaje Forum z 20 lutego
2006 r., 80% mieszkańców Zimbabwe żyje za mniej niż 1 dolara dziennie.
Następstwem globalizacji jest spekulacyjny proceder przepływu kapitału
niesprzyjającego rozwojowi krajów zacofanych i nieprzynoszącego nowych miejsc pracy.
Proces ułatwionego przepływu ludzi w wyniku zmniejszenia się roli granic państw stwarza
warunki sprzyjające do rozwoju terroryzmu, który z założenia dąży do zastąpienia ładu
światowego chaosem. Następuje globalizacja świata przestępczego.
Procesy globalizacji, poprzez ułatwianie przepływu ludzi w skali globalnej,
umożliwiły niezwykle negatywne zjawisko przestępcze – handel ludźmi.
Państwa narodowe w wyniku globalizacji tracą niektóre swoje funkcje, bo nie są
w stanie przeciwstawić się sile wielkich korporacji międzynarodowych i organizacji
o zasięgu kontynentalnym, takim, jak Unia Europejska.
Zjawiskiem negatywnym towarzyszącym globalizacji jest korupcja, a zwłaszcza
dotyczy to wycofania się państw narodowych z niektórych zobowiązań wobec obywateli
„w wyniku czego poczucie bezpieczeństwa opiera się na przekonaniu, że sprawę można
8
załatwić w postaci zobowiązań do odwzajemnienia przysługi” .
„Konieczna jest refleksja również nad przyszłością i przeszłością, a nie tylko nad
teraźniejszością, którą uprzywilejowują procesy globalizacji”9.
Przyszłość globalnego świata
Amerykańskie super mocarstwo, które stało się bezkonkurencyjną potęgą po II wojnie
światowej, a po upadku komunizmu w Europie dyktowało reguły globalizacji, jest dziś
bezsprzecznie panem globalnego świata. „Stany Zjednoczone są one najpotężniejszym
krajem świata. Mają najbardziej wyrafinowaną potęgę militarną i wydają na cele obronne
8
9
K.W. Friske, Korupcja znana i nieznana (w:) Polska – ale jaka? (red.) M. Jarosz, Oficyna Naukowa,
Warszawa 2005, s. 286.
T. Warczok, Globalizacja i konsumeryzm. O konsumpcji jako strategii zaradczej wobec traumatogennych
zjawisk globalizacji. (w:) Konsumpcja – istotny wymiar globalizacji kulturowej, (red.) A. Jawłowska,
M. Kempny. Warszawa 2007, s. 58.
17
10
połowę tego, co reszta świata” . Stany Zjednoczone to najbogatsze pod względem
ekonomicznym państwo, z największymi możliwościami skupiania i promowania ludzkich
talentów. Jest to najsilniejszy militarnie, a dzięki temu najbardziej wpływowy pod
względem politycznym kraj na świecie. Za kilka dekad wpływy i władza w skali świata
znacznie przesuną się w kierunku Azji i Europy. Dlatego Stany Zjednoczone muszą
mądrze wykorzystać swoją mocną dotychczas kartę i pozycje lidera.
Poważnym zagrożeniem dla Stanów Zjednoczonych są Chiny, tzw. „chiński smok”.
Jest niezwykle skuteczny i dynamiczny, jakby mu urosły skrzydła. Połączenie tej smoczej
siły i skrzydeł dynamiki pozwalają mu się przymierzać do pozycji lidera globalnego
świata.
Należy zauważyć, że u boku Chin i Stanów Zjednoczonych jako konkurent do roli
przywódcy światowej globalizacji są Indie, kraj z największą w skali świata liczbą
obywateli. Tempo wzrostu gospodarczego w tym państwie jest porównywalne z rozwojem
właśnie Chin. Indyjska korporacja Infosys Technologies, jak i wiele innych korporacji,
przeniosła swoje operacje do Chin. Natomiast indyjscy programiści okazali się tańsi od
programistów chińskich i to oni otrzymują dziś zlecenia zza wielkiego muru.
Gospodarka japońska utrzymuje się na niezłym poziomie, jest drugą potęgą
gospodarczą po USA i największym inwestorem w południowo-wschodniej Azji.
Dynamika rozwoju ekonomicznego tego kraju nieco zmalała, a jej kondycja zależy
w dużym stopniu od eksportu do Chin. Te zaś mają niezwykle bogatą produkcję
przeznaczoną na własny rynek. Do zwolnienia tempa wzrostu gospodarczego Japonii
przyczyniła się demografia. Japonia bardzo szybko się starzeje z powodu drastycznego
zmniejszenia przyrostu naturalnego. Najprawdopodobniej Japonia usilnie będzie dążyła do
zjednoczenia się z Indiami i Chinami. Jest to szansa na przetrwanie kraju kwitnącej wiśni
w czołówce azjatyckiej orbity gospodarczej. Swoje miejsce w świecie ma Brazylia.
Największy kraj Ameryki Południowej. Rozwojowi Brazylii sprzyjają właśnie Chiny, to
one są głównym importerem soi, cukru, żelaza, aluminium, uranu, magnezu, cynku.
Brazylia posiada ogromne zasoby wody, które w niedługim czasie staną się wielkim
atutem w przyszłych przetargach gospodarczych. Wody Amazonki wystarczyłyby dla
wszystkich ludzi świata.
W „ekonomiczno-politycznym” brydżu przy globalnym stole świata zasiądą
w piątkę: USA, Japonia, UE, Chiny i Indie. Stany Zjednoczone przejawiają arogancję,
zachowują się jak absolutny pan świata, zapominając o tym, że globalizacja opiera się na
współzależności. Grożenie palcem, krytykowanie, pouczanie a szczególnie ustawianie
siebie na pozycji lidera nie tolerującego żadnego nieposłuszeństwa nie jest mile widziane,
zwłaszcza przez tych, którzy mają świadomość swoich racji i są również silni
ekonomicznie.
10
18
W. Wosińska, Oblicza globalizacji. Wydawnictwo Smak Słowa, Sopot 2008, s. 396.
Bibligrafia
Braudel F., Civilization and capitalism. London: Colins 1983.
Chodubski A., Lokalizm pod ciśnieniem unifikacji świata, „Pieniądz i Więź”, 2002, nr 1.
Friske K.W., Korupcja znana i nieznana [w:] Polska – ale jaka? (red.) M. Jarosz, Oficyna Naukowa,
Warszawa 2005.
Ortega A., Siła mniejszości, „Open Demokracy” z 4.10.2007, za Forum 2007, nr 45.
Polak E., Integracja i dezintegracja jako współzależne procesy współczesnych przemian cywilizacyjnych.
Gdańsk 2001.
Polak E., Przemiany cywilizacji współczesnej w sferze kultury materialnej. Gdański 1996.
Scholte A., Globalizacja, krytyczne wprowadzenie. Oficyna Wydawnicza „HUMANITAS”, 2006.
Sztompka P., Socjologia. Analiza społeczeństwa. Kraków 2002.
Warczok T., Globalizacja i konsumeryzm. O konsumpcji jako strategii zaradczej wobec traumatogennych
zjawisk globalizacji. (w:) Konsumpcja – istotny wymiar globalizacji kulturowej, (red.) A. Jawłowska,
M. Kempny. Warszawa 2007.
Wosińska W., Oblicza globalizacji. Wydawnictwo Smak Słowa, Sopot 2008.
19
dr inż. Lech Hyb
Wyższa Szkoła Handlowa w Kielcach
Funkcjonowanie współczesnych społeczeństw w XXI wieku
Streszczenie
W publikacji na temat „Wpływ globalizacji na funkcjonowanie współczesnych społeczeństw”
dokonano wyjaśnienia pojęcia globalizacji. Przedstawiono krótką charakterystykę jej rozwoju
oraz jej wpływ na współczesne przemiany gospodarcze i cywilizacyjne. Ukazano sposób jej
funkcjonowania we współczesnym świecie. Dokonano analizy jej wpływu na funkcjonowanie
współczesnego człowieka w wymiarze globalnym, regionalnym, lokalnym oraz indywidualnym.
Przedstawiono pozytywne i negatywne aspekty globalizacji w odniesieniu do państw
i społeczności. Scharakteryzowano globalizacyjny podział świata i ludzi na dwie grupy: bogatych
i wpływowych oraz ubogich i niewiele znaczących. Skoncentrowano się na skutkach
indywidualnych dla człowieka w związku z postępującą globalizacją, w szczególności
bezrobociem, migracją, unifikacją życia oraz kondycją ekonomiczną i społeczną podzielonego
świata i ludzi. Dokonano również ukazania wpływu globalizacji na rzecz umacniania
bezpieczeństwa świata, regionów, państwa i społeczności w czasach współczesnych oraz
przyszłych.
Słowa kluczowe: globalizacja, społeczeństwo, świat, człowiek.
Functioning of modern societies in XXI century
Abstract
In the paper "The Impact of Globalization on the functioning of modern societies" first the
concept of globalization was presented. The paper presents a brief description of its
development and its impact on modern economic and civilizational change. It shows how it
functions in the modern world. An analysis of its impact on the functioning of the modern man
in a global, regional, local and individual scale was presented. The paper presents the positive
and negative aspects of globalization in relation to states and communities. Globalization and
the division of the world was presented into two groups of people: the rich and powerful and the
poor and the little insignificant. The focus is put on the effects on human individual in relation to
globalization, particularly unemployment, migration, unification of life and economic and social
condition of the world and the people. An important aspect covered in the publication is the
impact of globalization on the development of local and regional self-government societies.
It has also been shown the impact of globalization to strengthen the security of the world,
regions, states and communities in modern times and the future.
Keywords: globalization, society, the world, man.
20
Alena Pauličková
GLOBALIZACJA I JEJ WPŁYW
NA INNOWACJE EDUKACYJNE.
Úvod
Budúcnosť jednotlivých štátov, ich prosperita závisí najmä od výchovy a vzdelania ich
občanov. V tomto tvrdení sa zhodujú politici, vedci, ekonómovia i manažéri na všetkých
úrovniach. Globalizácia ekonomiky, globalizácia sveta – prechod od národného
k svetovému hospodárstvu, celosvetová prepojenosť a vzájomná závislosť prináša mnohé
a veľmi rýchle zmeny, ktoré ovplyvňujú nielen ekonomiku, ale aj všetky oblasti života:
kultúru, politiku, vedu, techniku, vzdelávanie atď.
Čo je vlastne globalizácia?
Globalizácia je mnohodimenzionálny proces, v ktorom sa v celoplanetárnom rozsahu
presadzujú tendencie k rastúcej interdependencii ekonomických, politických, sociálnych,
kultúrnych, ekologických, technických a bezpečnostných javov a procesov. Medzi črty
globalizácie patria najmä expanzia a liberalizácia medzinárodného obchodu, previazanosť
kapitálových trhov, deregulácia národných ekonomík, rozširovanie informačných
a komunikačných technológií, univerzalizácia kultúry, znižovanie významu štátnych
hraníc, vyššia mobilita a migrácia osôb, rast významu urbárnych štruktúr1.
1
Korec P., Internacionalizácia a globalizácia.
21
Alena Pauličková. Globalizacja i jej wpływ na innowacje edukacyjne.
Definícia globalizácie
Hagget, P. (2001): Globalizáciu môžeme definovať ako proces, ktorým udalosti, aktivity
a rozhodnutia urobené v jednej časti sveta môžu mať signifikantné dôsledky pre komunity
(štáty, sociálne skupiny) vo vzdialených častiach Zeme.
Medzinárodný menový fond (International Monetary Fund): Pod pojmom
globalizácia treba rozumieť rastúcu ekonomickú vzájomnú závislosť štátov vo svetovom
merítku v dôsledku rastúceho objemu a druhu medzinárodných transakcií tovarov a služieb
a tokov medzinárodného kapitálu, ako aj rýchlejšieho a rozsiahlejšieho šírenia inovačných
technológií.
Sýkora, L. (2000): Globalizácia je proces integrácie spoločnosti na rádovo vyššej
geografickej úrovni (nad úrovňou štátu), ako tomu bolo v predchádzajúcich etapách vývoja
spoločnosti (pred r. 1973, resp. 1944?).
Pichanič, M. (2004): Globalizácia je svetovým procesom, ktorý robí svet, jeho
ekonomické systémy, jeho národné spoločenstvá viac uniformným, viac integrovaným
a viac na sebe závislým.
Giddens, A. (1990): Pod pojmom globalizácia treba rozumieť intenzifikáciu
spoločenských (politických, ekonomických, sociálnych a kultúrnych) vzťahov na
celosvetovej úrovni, ktorá vedie k prepájaniu veľmi vzdialených lokalít takým spôsobom,
že miestne udalosti sú formované udalosťami dejúcimi sa na míle ďaleko a naopak.
Gray, J. (2002): Globalizácia je historický proces, nie konečný stav, ktorý je založený
na nerovnakej ekonomickej úrovni jednotlivých štátov sveta. Rastúca prepojenosť
ekonomík sveta je možná vďaka rozdielom medzi regiónmi, štátmi a ich lokalitami.
Globalizácia, globálne trhy a globálni hráči prosperujú vďaka rozdielom medzi
ekonomikami sveta.
Holton, R. (2006): Hlavný problém definovania pojmu globalizácia spočíva v tom,
že sa stal zastrešujúcim výrazom pre mnoho rôznych spoločenských zmien. Je to pojem
preťažený značným politickým a morálnym balastom.
George Soros (2002): Pod pojmom globalizácia rozumiem voľný pohyb kapitálu
a čoraz väčšie ovládanie národných ekonomík globálnymi finančnými trhmi
a nadnárodnými korporácií. Globalizácia je nevyvážená: rozvoj národných inštitúcií nedrží
krok s rozvojom (aktivitami) medzinárodných finančných inštitúcií a nadnárodných
korporácií a politické opatrenia štátov zaostávajú za globalizáciou ekonomiky.
Globalizácia je to snaha súkromného majetku ovládnuť verejné statky.
Globalizácia mimoriadne nahráva „trhovému fundamentalizmu“. Trhový
fundamentalizmus je prirodzená schopnosť kapitálu správať sa ekonomicky čo
najefektívnejšie (umiestňovať sa v najvýhodnejších lokalitách a odvetviach, vyhýbať sa
zdaňovaniu, minimalizovať regulácie a iné). Globalizácia je dielom trhových
fundamentalistov. Globalizácia priniesla nové základné trendy: zosilnený pohyb
ekonomických zdrojov cez hranice národných štátov (vznikajú nové „vzorce“ politickej,
ekonomickej a sociálnej moci), vytvára sa hlbšia vzájomná závislosť medzi rôznymi
22
časťami sveta (týka sa nielen národných štátov, ale aj ich regiónov a miest, zvyšuje sa
povedomie obyvateľov sveta, že žijeme na jednom mieste (nové globálne vedomie)
O globalizácii sa diskutuje veľa, ale prakticky všetci autori zaoberajúci sa
globalizáciou (Giddens 1990, Robertson 1992, Clark 1997, Gray 2002, Stiglitz 2006,
a iní) akceptujú nasledovné skutočnosti:
1. globalizácia prináša v celoplanetárnej mierke zvýšenie výkonnosti ekonomiky
a pomáha zvyšovať výkonnosť aj vybraných národných ekonomík,
2. globalizácia spôsobuje výraznú regionálnu diferenciáciu ako v celoplanetárnej
mierke, tak aj na úrovni integračných zoskupení a v národnej mierke,
3. globalizácia mimoriadne nahráva „trhovému fundamentalizmu“, trhový
fundamentalizmus je prirodzená schopnosť súkromného kapitálu správať sa
ekonomicky čo najefektívnejšie (umiestňuje sa v najvýhodnejších lokalitách),
4. ekonomická teória netvrdí, že všetci na globalizácii zarobia, ale iba to, že čistý zisk
bude kladný a vyšší a „víťazi“ vďaka tomu budú môcť nahradiť straty „porazeným“
a stále budú v „pluse“,
5. súčasný stav globalizácie je výrazne asymetrický v prospech ekonomiky, výrazne
sa pociťuje predovšetkým nedostatky v sociálnej oblasti, pretože globalizácia
zoslabuje pozície štátu.
Zmeny, ktoré sa odohrajú v 21. storočí pravdepodobne prevýšia zmeny, ktoré sa
udiali v priebehu celého posledného tisícročia, a to v dôsledkoch, rýchlosti, rozsahu
a významnosti. Z množstva zmien a trendov vývoja, ktoré uvádzajú prední svetoví
prognostici. Iba tie, ktoré najviac ovplyvnia charakter vzdelávania. O ktoré trendy vývoja
ide a aké požiadavky na technické vzdelávanie z nich vyplývajú?
Zintenzívňovanie konkurenčného boja na svetových trhoch. Vyhrať v konkurenčnom boji
je možné najmä permanentnou inováciou a vysokou kvalitou výroby a výrobkov s čo
najvyššou pridanou hodnotou, t. j. spredmetňujúcou čo najviac vysokokvalifikovanej ľudskej
práce. Dnes a pre budúcnosť to platí ešte viacej sa zarábajú peniaze hlavou a nie rukami.
Ekonomické prežitie štátov Európske únie bude stále viac závisieť najmä od tvorivosti
občanov, ich originality a schopnosti inovovať. Jeden vysoko a kvalitne vzdelaný, tvorivý
odborník môže priniesť štátu viacej finančných prostriedkov ako tisíce nízkokvalifikovaných
pracovníkov vykonávajúcich jednoduchú, opakujúcu sa, rutinnú prácu. Inovácie a vysokú
kvalitu výroby a výrobkov môže priniesť iba kvalitný výskum a vývoj. Kvalitný výskum
a vývoj nemôže ale existovať bez kvalitného školstva, ktoré bude rozvíjať tvorivé schopnosti
študentov, ich tvorivé myslenie, schopnosť riešiť problémy. Neoddeliteľnou súčasťou tohto
školského systému musí byt aj kvalitný systém celoživotného vzdelávania. Jediným zdrojom
rozvoja, ktorý máme k dispozícii v prakticky neobmedzenom množstve je vzdelanie.
Vzdelanie je naším najväčším bohatstvom, ale žiaľ, do značnej miery skrytým, nevyužitým,
podceňovaným a nevyužitým. Kvalitné vzdelanie je rozhodujúcim zdrojom budúceho rozvoja,
prosperity a konkurencieschopnosti štátov. Kvalitné a podľa možnosti čo najvyššie vzdelanie je
23
aj rozhodujúcou podmienkou sociálneho konsenzu – odstraňovania sociálnych nerovností,
2
neporozumenia medzi ľuďmi i sociálnych konfliktov.
Súčasný svet sa vyznačuje explóziou informácií a rýchlym tempom inovácií, najmä
informačných, pričom tento trend sa neustále zrýchľuje. Celoživotné povolania v podstate
odumierajú. Preto namiesto splnenia kvalifikačných požiadaviek určitého celoživotného
zamestnania sa stále aktuálnejšou stáva celoživotná zamestnateľnosť – schopnosť
zamestnať sa a uspieť v rôznych situáciách a podmienkach trhu práce a v rôznych fázach
života. Vedomosti a zručnosti, ktoré sú zamerané iba na jednu konkrétnu situáciu rýchle
zastarávajú, stávajú sa neužitočnými (Turek, 1998). Preto vo vyspelých štátoch sveta je
snaha nájsť, definovať a v ľuďoch rozvíjať také kompetencie (zručnosti, schopnosti,
vedomosti a postoje), ktoré sú využiteľné vo väčšine (aj v zatiaľ ešte neexistujúcich)
povolaní, ktoré umožnia jedincovi zastávať celý rad pracovných pozícií a funkcií,
vykonávať rôzne povolania a ktoré sú vhodné na riešenie celého radu väčšinou
nepredvídateľných problémov, ktoré umožnia jedincovi úspešne sa vyrovnať s rýchlymi
zmenami v práci, osobnom i spoločenskom živote. Takéto kompetencie sa volajú kľúčové
kompetencie. Kľúčové kompetencie majú slúžiť na riešenie mnohých a rozmanitých
problémov, v rôznych kontextoch, na dosahovanie viacerých cieľov, majú sa uplatňovať
nielen v rôznych povolaniach, ale aj v rôznych oblastiach ľudskej činnosti: v škole, v práci,
v spoločenskom i v osobnom živote. Medzi kľúčové kompetencie sa zaradujú najmä
(Turek, 2004):
− Informačné kompetencie: informačná a počítačová gramotnosť.
− Učebné kompetencie: poznanie a pozitívne ovplyvňovanie učebných štýlov
študentov; metakognícia; osvojovanie si učebných zručností: získavanie relevantných
zdrojov informácií, manažment času, motivácia k učeniu, manažment stresu,
vytváranie optimálnych podmienok na učenie, osvojenie si a výber efektívneho:
robenia si poznámok na výučbe i pri samoštúdiu, spôsobu štúdia z učebných textov,
spôsobu pamätania učiva, riešenia úloh, prípravy na skúšku a skladania skúšok.
− Kognitívne kompetencie: Riešenie problémov - identifikovať problém, jednoznačne
a objektívne ho definovať; identifikovať a navrhovať možné riešenia problému na
základe kritického a tvorivého myslenia; nájsť a realizovať optimálne riešenie
problému; Kritické myslenie - myslieť nezávisle, nezaujate, byt otvorený novým
myšlienkam; určiť, ktoré informácie sú dôležité; formulovať vhodné otázky;
rozlišovať fakty, názory a zdôvodnené úsudky; rozpoznať stereotypy a klišé,
predpojatosť, emočné faktory, propagandu a skresľovanie, rôzne hodnotové systémy
a ideológie; určiť vhodnosť a primeranosť informácií; používať vyššie myšlienkové
procesy (analýza, usudzovanie, indukcia, dedukcia, hodnotenie); používať kritériá –
intelektuálne štandardy na hodnotenie kvality myslenia. Tvorivé myslenie –
senzitivita (citlivosť na problémy); fluencia (kvantita) nápadov); flexibilita (pružnosť
2
24
Turek, I., Globalizácia a jej vplyv na inováciu technického vzdelávania.
nápadov); originalita (jedinečnosť nápadov); schopnosť produkovať transformácie;
elaborácia (domýšľanie nápadov do dôsledkov, detailov).
− Komunikačné kompetencie: vyjadrovať sa ústne a písomne primerane situácii
(v troch jazykoch štátov EÚ); čítať s porozumením; pozorne počúvať; voliť optimálnu
formu a spôsob komunikácie; spracovávať písomný materiál zrozumiteľným
spôsobom; prezentovať informácie – vysvetľovať a znázorňovať jasne, stručne,
presne, zrozumiteľne; komunikovať prostredníctvom informačných a komunikačných
technológií.
− Interpersonálne (sociálne) kompetencie: efektívne žiť a pracovať s inými ľuďmi,
učiť sa s nimi a od nich; plánovať, organizovať, kontrolovať a hodnotiť aktivity tímu
ľudí, preberať spoluzodpovednosť za prácu tímu a v prípade potreby aj roly iných
členov tímu; vedieť sa vžiť (vcítiť) do duševného stavu iných ľudí (empatia);
nenásilne riešiť konflikty; vážiť si, rešpektovať, akceptovať a tolerovať odlišnosti
iných ľudí, pomáhať im v prípade potreby, dobre s nimi vychádzať; správať sa k iným
ľuďom zodpovedne a mravne; udržiavať harmonické medziľudské vzťahy.
− Personálne kompetencie: sebauvedomenie – poznať a hodnotiť sám seba, svoj
citový život, svoje prednosti a nedostatky; realisticky odhadnúť vlastné možnosti
a schopnosti; veriť si, vystupovať so sebaistotou a sebadôverou; sebaovládanie –
ovládať vlastné pocity a nálady; kontrolovať svoje správanie; slobodne sa
rozhodovať; odolávať stresu, zachovať pokoj, prekonávať prekážky, neúspechy; byť
spoľahlivý, dodržiavať základné pravidlá slušnosti, konať cestne, spravodlivo,
svedomite; nenásilne riešiť konflikty; niesť zodpovednosť za svoje správanie a prácu;
vyrovnávať sa so zmenami (adaptabilita, flexibilita); riadiť svoj život v súlade
s etickými princípmi (autoregulácia správania); motivácia – sám sa motivovať
(automotivácia), byť inciatívny, podnikavý (nebyť iba pasívnym divákom), usilovný,
vytrvalý, disciplinovaný, optimistický, pozitívne myslieť; angažovanosť – vedieť sa
presadiť (asertivita); mať občiansku odvahu; prejaviť charakter, byť spoločenský.
Kľúčové kompetencie sú schopnosti, ktoré sa musia rozvíjať priebežne, činnosťami,
a to na ľubovoľnom učive – proste bez obmedzenia, a to v priaznivých podmienkach. Kľúčové
kompetencie sú nadpredmetové, neviažu sa na konkrétny obsah učiva, môžu sa osvojovať v
ktoromkoľvek predmete (aspoň niektoré z nich). Ich osvojovanie je spojené najmä s
procesuálnou stránkou učiva, s metódami, organizačnými formami a koncepciami vyučovania.
Akákoľvek zručnosť, schopnosť a aj kľúčové kompetencie sa dajú osvojiť iba v činnosti.3
Škola prestáva byť hlavným zdrojom informácií, hlavným žriedlom poznania.
Konkurujú jej v tomto smere oveľa atraktívnejšie prostriedky, napr. médiá (televízia,
video) a elektronické zdroje (osobné počítače, multimédiá, internet atď..), ale aj stále viac
sa rozmáhajúca turistika. Pre školu z toho vyplýva potreby zmeny jej zamerania
3
Turek, I., Globalizácia a jej vplyv na inováciu technického vzdelávania.
25
z tradičného odovzdávania poznatkov na osvojenie si metód spracovania a aplikácie
informácií študujúcimi, na rozvoj ich osobností.
Rozhodujúce pre fungovanie informačnej spoločnosti je vzdelanie, ktoré má
zabezpečiť, aby sa ľudia vedeli orientovať v prívale informácií, rozumeli im a vedeli ich
využívať. Z uvedeného vyplývajú tieto ciele vzdelávania: rozvíjať schopnosť tvoriť,
využívať informácie, orientovať sa v nich, vedieť ich aplikovať alebo inak povedané je
potrebné rozvíjať záujem o učenie, schopnosť efektívne (racionálne) sa učiť po celý život
a pružne sa prispôsobovať rýchle sa meniacim podmienkam života. Stále aktuálnejším sa
stáva výrok P. Druckera (2001): „Je potrebné nanovo definovať, čo to znamená byť
vzdelanou osobou. Za vzdelanú osobu sa tradične považoval človek, ktorý si osvojil
predpísané množstvo formálnych poznatkov. Stále viac a viac sa za vzdelanú osobu bude
považovať človek, ktorý sa naučil ako sa učiť a ktorý sa bude učiť po celý svoj život.“
Rozširovanie Európskej únie a vznik zjednotenej Európy si vyžaduje vychovávať
budúcich občanov Európy, ktorý okrem svojej súčasnej vlasti budú za svoju druhú vlasť
považovať aj Európu. Do učiva všetkých typov a stupňov škôl je potrebné zaradiť aj tzv.
európsku dimenziu vzdelávania – učenie o Európe, z Európy a pre Európu, čo si vyžaduje
aj aktívne ovládanie aspoň troch jazykov Európskej únie. Mimoriadne dôležité sú mobilita
žiakov študentov a učiteľov v rámci EÚ, aktívne zapájanie sa do programov EÚ (Socrates,
Leonardo...) a spolupráca škôl.
Škola by sa mala stať humanistickou a tvorivou, má prispievať k politickému dozretiu
obyvateľstva a k rozvoju jeho schopnosti aktívne a zodpovedne sa zúčastňovať na
verejnom živote, posudzovať problémy nielen z osobného a národného, ale aj
z medzinárodného a globálneho hľadiska.
Dôsledkom globalizácie sú aj nadnárodné podniky, zahraničné investície,
medzinárodné pracovné tímy – globálne podnikateľské a pracovné prostredie. Mnohí
absolventi technických škôl budú pracovať v zahraničí a v rôznych medzinárodných
tímoch. Ak budú chcieť uspieť, byť úspešní, mali by osvojiť aj tzv. globálnu kultúrnu
gramotnosť – spôsobilosť chápať a akceptovať potreby, požiadavky, hodnotový systém,
náboženstvo i zvyky iných kultúrnych prostredí, zohľadňovať ich pri tvorbe, výrobe
a predaji výrobkov a služieb, chápať miestne stratégie pri vyjednávaní a pod.
V súvislosti s globalizáciou sveta a zvyšovaním konkurencie na svetovom trhu,
rozhodujúcu úlohu v ekonomike preberajú malé podniky a mikropodniky. Takéto malé
podniky dokážu veľmi pružne meniť výrobu, rýchlo zavádzať inovácie a sú aj veľmi
konkurencieschopné. Ide najmä o podniky využívajúce moderné informačné
a komunikačné technológie. Potreba zvyšovania počtu malých podnikov a mikropodnikov
si vyžaduje ale podnikateľov, osoby, ktoré chcú a dokážu založiť a úspešne viest podnik.
Školské systémy boli (a aj sú) zamerané skôr na prípravu zamestnancov (odborníkov, ktorí
sa zamestnajú vo veľkých priemyselných a obchodných podnikoch alebo v štátnych
službách), nie na prípravu podnikateľov (ako sa stať samozamestnávateľom, ako založiť
a viesť podnik, ako rozvíjať ducha podnikavosti).
26
Európska komisia si je vedomá, že podnikanie, podnikavosť je jedným z kľúčov
umožňujúcich, aby sa EÚ stala najkonkurencieschopnejšou ekonomikou na svete, a preto
rozvíjanie ducha podnikavosti na všetkých typoch a stupňoch škôl vytýčila EÚ za jeden
z hlavných cieľov v oblasti vzdelávania (Achieving the Lisbon goal: the contribution of
VET: Final report of the European Commission 1-11-04, 2004). Výchova k podnikavosti
(education for entrepreneurship) je v pedagogike novým pojmom, ktorého obsah nie je ešte
ustálený. V širšom chápaní sa pod výchovou k podnikavosti rozumie formovanie
pozitívnych postojov k podnikaniu a schopností, ktoré sú dôležité pre podnikavosť:
iniciatívnosť, tvorivosť, ochota riskovať, zodpovednosť, nezávislosť. V užšom chápaní sa
pod pojmom výchova k podnikavosti rozumie výcvik ako založiť a viesť nejaký podnik
(firmu) (Education for Entrepreneurship, 2004).
Záver
K tomu, aby absolventi našich škôl uspeli v rýchle sa meniacom svete a aby sa vedeli
úspešne vysporiadať s rôznymi aspektami globalizácie, je potrebné vyriešiť celý rad
problémov, najmä:
Teoreticky rozpracovať problematiku dôsledkov globalizácie na vzdelávanie, napr.
teoreticky rozpracovať problematiku kľúčových kompetencií, výchovy k podnikavosti atď.
S tým súvisí riešenie celého radu problémov, z ktorých uvedieme iba niektoré: presne
vymedziť pojem kľúčové kompetencie a ich vzťah ku schopnostiam, zručnostiam,
motívom, postojom, vedomostiam; na základe čoho objektívne a vyčerpávajúco určiť
kľúčové kompetencie; vzájomnú súvislosť a podmienenosť kľúčových kompetencií:
Problematiku dôsledkov globalizácie zahrnúť do kurikula škôl, ako aj do učebníc.
Vypracovať metodiky osvojovania si kľúčových kompetencií, realizácie výchovy
k podnikavosti atď. žiakmi v jednotlivých vyučovacích predmetoch technického
zamerania.
Preškoliť učiteľov a všetkých pedagogických zamestnancov na problematiku
globalizácie a jej dôsledkov na vzdelávanie.
Pred masovým zavedením do škôl experimentálne overiť primeranosť a vhodnosť
navrhnutého systému vyučovania predmetov technického zamerania rešpektujúceho
dôsledky globalizácie.
Literatúra
Korec P.: Internacionalizácia a globalizácia. [online] Dostupný z https://docs.google.com.
Turek I.: Globalizácia a jej vplyv na inováciu technického vzdelávania. [online]
z http://www.pulib.sk/elpub2/FHPV/Pavelka1/19.pdf>.
Dostupný
27
Dr.h.c.Doc. JUDr. Alena Pauličkova, PhD
Vysoká škola v Sládkovičove, Slovak Republic
Globalizácia a jej vplyv na inováciu vzdelávania
Abstrakt
Globalizácia zahŕňa intenzifikáciu spoločenských (politických, ekonomických, sociálnych
a kultúrnych) vzťahov na celosvetovej úrovni. Globalizácii sa nevyhne ani vzdelávanie na
všetkých úrovniach, preto je potrebné čo najskôr teoreticky rozpracovať problematiku dôsledkov
globalizácie na vzdelávanie.
Kľúčové slová: globalizácia, intenzifikácia, inovácia, vzdelávanie, politika, ekonomika.
Globalisation and its impact on educational innovation
Abstract
Globalisation includes intensification of social (political, economical and cultural) relationships
on a worldwide level. Globalisation influences also education on all the levels, so it is necessary
to elaborate theoretically a problem of impacts of globalisation on education.
Key words: globalisation, intensification, innovation, education, policy, economy.
Globalizacja i jej wpływ na innowacje edukacyjne
Streszczenie
Globalizacja obejmuje intensyfikację społecznych (politycznych, ekonomicznych i kulturalnych)
relacji na poziomie światowym. Globalizacja wpływa także na edukację na wszystkich jej
poziomach, tak więc konieczne jest teoretycznie opracowanie dotyczące tychże skutków na
edukację.
Słowa kluczowe: globalizacja, intensyfikacja, innowacje, edukacja, polityka, gospodarka.
28
Anna Hajdukiewicz
FUNKCJONOWANIE WSPÓŁCZESNEJ SZKOŁY
W DOBIE GLOBALIZACJI
Wstęp
Globalizacja to bardzo złożone zjawisko obejmujące prawie wszystkie dziedziny życia
człowieka – od gospodarki po kulturę, społeczeństwo i politykę. Jest „to proces
upodabniania się społeczeństw, które różnią się ekonomicznie, prawnie, politycznie
i kulturowo.”1. Stanowi ona zatem wyzwanie dla wszystkich przygotowujących młode
pokolenie do życia w świecie, który staje się „globalną wioską”. Pojęcie „globalizacja” po
raz pierwszy pojawiło się w latach 60. XX wieku, kiedy Herbert Marshall McLuhan
wprowadził określenie „globalna wioska” w stosunku do elektronicznych mediów
i telewizji, jednak już w końcu XIX wieku odnotowano w języku angielskim pojęcie
„globalny”, które oznaczało przymiotnik odnoszący się do świata rozumianego jako
istnienie całej ludzkości zarówno w teraźniejszości jak i w przyszłości. Największa
popularność pojęcia „globalizacja” przypada na lata dziewięćdziesiąte XX wieku, gdy
procesy związane z globalizacją objęły cały świat ingerując w każdą dziedzinę życia
społecznego. Koncepcja globalizacji stara się wyjaśnić zjawiska i procesy związane
z wkraczaniem ludzkości w trzecie tysiąclecie, określa zmiany zachodzące w społeczności
międzynarodowej, czyli obiektywny, złożony i dynamiczny proces społeczny.
Zwolennicy globalizacji widzą w niej szansę dla szeroko rozumianego rozwoju
poprzez:
1
C. Fisher, A. Lovel, Business Ethics and Values, Prentice Hall, 2006, tłum. własne., s. 460.
29
Anna Hajdukiewicz. Funkcjonowanie współczesnej szkoły w dobie globalizacji.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
kształtowanie bardziej trafnych specjalizacji, lepiej dostosowanych do rynku pracy,
dostępność do źródeł najnowszej wiedzy ogólnej i zawodowej,
szerokie możliwości kształcenia na „dystans” przy pomocy sieci WWW,
korzystanie z sieci „banków” informacji naukowej, a także z bibliotek w skali
świata,
uzyskiwanie aktualnej wiedzy o prowadzonych eksperymentach pedagogicznych,
pełniejsze informacje o tendencjach edukacyjnych i prowadzonych reformach
oświatowych,
rozwijanie na szeroką skalę autonomii nauczyciela-konsultanta,
tworzenie partnerstwa uczniów, rodziców, lokalnych społeczności,
umacnianie pedagogiki i profesjonalizmu edukacyjnego na szeroką skalę,
kształtowanie w świadomości społecznej rangi edukacji,
stwarzanie szansy kształcenia się „ponad szkołę średnią”.2
Z. Bauman opisuje globalizację jako: „…nieunikniony los świata, […] nieodwracalny
proces, który dotyczy każdego z nas w takim samym stopniu i w ten sam sposób. Jesteśmy
globalizowani […]”3 Globalizacja sprawia, że świat poszczególnych krajów i narodów
przeobraża się w świat wspólnoty interesów i wzorców, a społeczeństwa –
w społeczeństwo globalne. Przemiany globalizacyjne niosą ze sobą zarówno zalety, jak
i wady, z jednej strony oferując bogactwo i różnorodność dóbr kultury, ofert
edukacyjnych, dostęp do szerokiej wiedzy, którą oferuje sieć internetowa, a z drugiej
obserwujemy tendencje do unifikacji i standaryzacji wielu dziedzin życia człowieka.
Procesy związane z globalizacją powodują radykalne zmiany społeczne i gospodarcze,
a ich przejawy obserwujemy w życiu społecznym, gospodarczym i politycznym. Źródeł
przemian należy szukać w rozwoju technologicznym, gdyż osiągnięcia w tej dziedzinie
stają się impulsem do gwałtownych zmian i przeobrażeń, których nigdy dotąd nie
obserwowaliśmy w życiu społecznym. Jednak wciąż „wśród najczęściej spotykanych
interpretacji globalizacji dają się wyodrębnić dwie zasadnicze różne optyki. W pierwszej
z nich, niewątpliwie dominującej i wyraźnie obciążonej myśleniem deterministycznym,
globalizacja traktowana jest jako model, hasło, a zarazem swoista ideologia o dodatnim lub
ujemnym znaku wartościującym. W drugiej optyce, znacznie rzadziej występującej
i bardziej rygorystycznej, globalizacja postrzegana jest jako historyczny fenomen
o specyficznych cechach współczesnych i nierównomiernych przejawach w różnych
częściach świata, i w różnych dziedzinach życia, jak np. gospodarka, polityka i kultura”4.
Niestety, w powyższych opisach brakuje odniesienia do edukacyjnego czy też
pedagogicznego aspektu globalizacji. Współczesny świat stoi na fundamentach
ekonomicznych i dlatego taka perspektywa jest zwykle dominująca w rozważaniach
2
3
4
30
J. Niemiec. Globalizacja-podmiotawość-podatność-powszechność szkoły. [w]: Kojs W., Szkoła wobec
społecznych i kulturowych wyzwań globalizacji, Wyd. Uniwersytetu Śląskiego, Cieszyn, 2003, s. 18.
Z. Bauman, Globalizacja, PIW, Warszawa, 2000, s. 5.
W. Anioł, Paradoksy globalizacji, IPS, Warszawa 2002, s. 35.
dotyczących procesów globalizacyjnych, a aspekty społeczne znacznie rzadziej pojawiają
się podczas publicznych debat. Niemniej jednak należy podkreślić, że bez
wyedukowanego społeczeństwa, które potrafi efektywnie funkcjonować w realiach świata,
który coraz bardziej staje się globalny, nie można mówić o aspektach rozwoju globalnego
świata. Ponadto, pojawienie się komputera, Internetu i mass mediów cyfrowych w sposób
ciągły zmienia rzeczywistość we wszystkich obszarach funkcjonowania człowieka i całego
społeczeństwa, gdyż są to nieograniczone źródła informacji, które dodatkowo dają
możliwości komunikacji, które po raz pierwszy w historii niwelują bariery czasu
i przestrzeni rewolucjonizując formy i zakres kontaktów międzyludzkich. Zmiany te,
wpływają i modyfikują w sposób nieodwracalny zachowania ludzkie, które asymilują
zarówno pozytywne jak i negatywne jakości zmian wywoływanych przez procesy
globalizacyjne. W konsekwencji tak dynamicznych zmian społeczno- kulturowych
współczesne systemy oświatowe i wychowawcze muszą być dostosowywane do
warunków generowanych przez rzeczywistość XXI wieku.
Edukacyjny aspekt globalizacji
Koncepcja globalizacji w aspekcie edukacyjnym opiera się na teorii kapitału ludzkiego,
gdzie inwestowanie w rozwój człowieka i jego potencjał biograficzny jest jednym
z najważniejszych priorytetów polityki gospodarczej państw. Procesy związane z wychowaniem i kształceniem młodych ludzi również, w sposób ciągły, podlegają wpływom
zmieniających się warunków, gdyż muszą uwzględniać nowe tendencje pojawiające się
w obszarze funkcjonowania młodego człowieka, ich aspiracji i oczekiwań, i równocześnie
posiadać zdolność dopasowywania się do wymogów kreowanych przez rynki pracy.
Potencjał edukacyjny społeczeństwa stanowi w coraz większym stopniu czynnik
decydujący o konkurencyjności kraju. Ponieważ wiedzy i umiejętności nie można
odziedziczyć, trafne wydaje się przewidywanie, że określenie „społeczeństwo
konsumpcyjne" charakteryzujące społeczeństwa krajów rozwiniętych w drugiej połowie
XX wieku, stopniowo jest zastępowane określeniem „społeczeństwo uczące się".
Zmiany związane z szeroko pojętą globalizacją definiują także koncepcję szkoły i jej
jakość oraz określają rolę nauczyciela, który musi wspierać młodego człowieka w jego
rozwoju. „ Dawna szkoła nie ścigała się ze współczesnością, nie podlizywała się uczniom.
Była to szkoła ciekawsza niż ówczesna rzeczywistość dookoła. Tam były książki, globusy,
mapy, nieobecne gdzie indziej atrakcje i kolory. Dziś szkoła jest znacznie nudniejsza niż
rzeczywistość, nudniejsza niż Internet, gra komputerowa, życie towarzyskie. Jest dla
młodych zbyt wolna”5. Współczesna szkoła musi być interesująca dla ucznia i stać się
miejscem, w którym młody człowiek nie tylko ma zdobywać wiedzę, ale także powinien
zdobyć umiejętności, które pozwolą mu na znalezienie własnej drogi rozwoju w przyszłości. Jednocześnie w praktyce mamy do czynienia z sytuacją, w której tradycyjne instytucje
5
A. Nalaskowski, Zła szkoła wzbudzi bunt rodziców, Angora nr 38, s. 9.
31
jak rodzina czy szkoła tracą na znaczeniu, a ich rolę przejmują: grupa rówieśnicza, mass
media i szeroko rozumiana kultura popularna. Dodatkowo, stopniowo powstaje luka
między rzeczywistością nastolatków, a rzeczywistością, która jest kreowana w umysłach
pedagogów. Świat tradycyjnych pedagogik odchodzi w przeszłość, a na jego miejsce
pojawia się świat oparty na nowych zasadach, objęty zjawiskiem globalizacji.
Taka sytuacja szkoły jest w znacznym stopniu określana przez atrybuty współczesnej
kultury, do których należy zaliczyć: zmienność, rozdźwięk międzypokoleniowy,
6
niepewność i pozory. Pierwsza z cech, zmienność, odnosi się do dynamicznej
i chaotycznej zmiany rzeczywistości w każdym wymiarze oraz do trudnego do opanowania
zalewu informacyjnego, co stanowi nowy kontekst pojmowania programów nauczania
i procesów uczenia się. Zmianom towarzyszy coraz większa mobilność społeczna, która
sprzyja wymianie poglądów, opinii, wiedzy, co prowadzi do redefinicji wielu pojęć oraz
do szeroko rozumianego dialogu międzykulturowego. Rozdźwięk międzypokoleniowy
odnosi się do sposobu funkcjonowania w realiach społeczeństwa globalnego. Młodzi
ludzie, współczesną kulturę, opartą na zmienności, płynności informacji, która wymaga od
nich otwartości i gotowości do eksperymentowania, traktują jako „normalną”, w przeciwieństwie do zaniepokojonych rodziców i nauczycieli, którzy niejednokrotnie nie potrafią
odnaleźć się i zaakceptować „nowych” realiów życia w globalnej wiosce. Jednocześnie,
współczesnemu człowiekowi towarzyszy uczucie niepewności związane ze zwiększonym
ryzykiem marginalizacji, ubóstwa, niepewności zatrudnienia oraz wysokiego bezrobocia.
Te cechy współczesności powodują, iż młodzież, w większym stopniu niż ich rodzice,
planując swoją indywidualną ścieżkę rozwoju zawodowego, musi umieć sobie radzić
z poczuciem niepewności. Jedną z instytucji, która powinna młodego człowieka
przygotować do radzenia sobie ze stanem niepewności oraz wyposażyć go w umiejętności
pozwalające na funkcjonowanie w takiej rzeczywistości jest szkoła. Współczesna
rzeczywistość nadaje także nową jakość pozorowi, gdzie specjaliści uczą społeczeństwo ku
czemu ma zmierzać, co jest „trendy” oraz poprzez komercjalizację życia społecznego
poddają ludzi manipulacji, której oni nie zawsze są świadomi. W takim świecie, gdzie
młodzież w sposób permanentny jest poddawana zabiegom manipulacji, nauczyciel musi
zachęcać młodych ludzi do zadawania pytań, kwestionowania opinii i sądów innych, przez
co młody człowiek zostanie wyposażony w cechy takie, jak: dociekliwość, krytycyzm,
dystans intelektualny, przedsiębiorczość i samodzielność, które pozwolą młodemu
pokoleniu nie ulegać mistyfikacji kreowanej przez współczesność.
Naturalną konsekwencją nowej sytuacji kulturowej jest redefinicja wiedzy szkolnej,
tak aby absolwent, który kończy szkołę, posiadał unikalny i dynamiczny potencjał
biograficzny. Szkoła jest pośrednikiem między przeszłością, teraźniejszością i przyszłością
oraz między kulturą wcześniejszą i tworzoną przez współczesność, więc powinna
charakteryzować się takimi cechami, jak ciągłość i jednocześnie zmiana, określona przez
6
32
D. Klus-Stańska, Ciągłość i zmiana czy bierność i niekontrolowane odruchy – w którym kierunku zmierza
szkoła? [w:] J. Surzykiewicz, M. Kulesza (red.), Ciągłość i zmiana w edukacji szkolnej – społeczne
i wychowawcze obszary napięć, wyd. UŁ, Łódź, 2010, s. 38.
potrzeby i dążenia wszystkich uczestniczących w edukacji podmiotów. Warunkiem
niezbędnym do powstania szkoły o nowej jakości jest rozumienie współczesnego świata
przez nauczycieli i kadry szkolne, a w efekcie uruchomienie odmiennych od
dotychczasowych procesów edukacyjno-wychowawczych.
Rozumienie współczesnego świata jest ściśle związane ze zrozumieniem
współczesnego nastolatka, który należy do wielkomiejskiej klasy średniej i cechuje go
niezależnie od kraju i kontynentu- podobna tożsamość i podobny styl życia. Nastolatki
całego globu są bardziej do siebie wzajemnie podobne, niż do pokolenia swoich rodziców.
Kultura popularna niweluje różnice narodowe, państwowe, etniczne i językowe. Globalny
nastolatek jest pragmatyczny, łatwo się komunikuje w języku własnym i bez oporów
używa języka obcego, jest tolerancyjny dla różnicy i odmienności, ale jednocześnie
cechuje go sceptycyzm wobec idei zaangażowania i głębszego uczestnictwa. Wydaje się,
że młodzi ludzie postrzegają świat powierzchownie, że jest dla nich ważne to, co dla
starszego pokolenia nie przedstawia dużej wartości. Jednocześnie ideologia konsumpcji
i przyjemności, życie, w którym istotna jest natychmiastowość, powoduje, że zanika styl
życia oparty na refleksji i na poszukiwaniu sensu życia. Obserwowane u młodych
symptomy powierzchowności, w kulturze instant wydają się być warunkiem kulturowego
sukcesu, ponieważ, jeżeli istnieje konieczność nieustannej adaptacji do zmian, do życia
w kulturze pełnej sprzeczności, kulturze, która nie daje jasnych odpowiedzi, taki brak
zaangażowania stanowi warunek kulturowego przetrwania. Z perspektywy dorosłych
młody człowiek jest skazany na zagubienie i bezradność wychowując się w takich realiach,
jednak praktyka pokazuje, iż młodzież całkiem dobrze radzi sobie w realiach
współczesnego świata. Młodzi nie boją się żyć, mają poczucie mocy, sprawstwa i kontroli
nad rzeczywistością. Biorą sprawy w swoje ręce, eksplorują nowości z optymizmem
i wyznają pragmatyczną koncepcję prawdy, iż prawdą jest głównie to co się sprawdza
w praktyce. Wydaje się, że młodzi ludzie swoją siłę uzyskują poprzez kontakt ze
współczesnymi mediami, gdzie mają możliwość wyboru z dziesiątków telewizyjnych
kanałów, a powszechny dostęp do interakcyjnych gier komputerowych oraz możliwość
poruszania się w sieci internetowej konstruuje tożsamość młodych ludzi, która jest na tyle
elastyczna, iż pozwala na reakcję na zmiany i daje poczucie sprawstwa i kontroli.
Młody człowiek, który funkcjonuje w świecie o tak zmieniającej się strukturze,
potrzebuje nowej jakości nauczania, gdzie zdobywana wiedza nie jest liniowym
przyrostem pozyskiwanych wiadomości, ale dynamicznym, skontekstualizowanym
kulturowo systemem wzajemnie ze sobą powiązanych znaczeń, konstruowanych
i rekonstruowanych przez jednostkę w toku ciągłego negocjowania społecznego, a więc
7
nie tyle znaczeń, ile systemem zachowania tych znaczeń w umyśle. Taka definicja wiedzy
prowadzi do wniosku, iż w szkole nauczyciel nie sprawdza ile uczeń wie, lecz w jaki
sposób i z jaką efektywnością uczeń radzi sobie z trudnością. Takie podejście do filozofii
7
D. Klus-Stańska, Ciągłość i zmiana czy bierność i niekontrolowane odruchy – w którym kierunku zmierza
szkoła? [w:] J. Surzykiewicz, M. Kulesza (red.), Ciągłość i zmiana w edukacji szkolnej – społeczne
i wychowawcze obszary napięć, wyd. UŁ, Łódź, 2010, s. 42.
33
nauczania powoduje, iż młody człowiek zdobędzie umiejętności dokonywania własnych
wyborów, podejmowania ryzyka, samodzielnych decyzji i zachowań w sytuacjach
problemowych.
Model oświaty, programy nauczania, relacje między gospodarką, rynkiem pracy,
kwalifikacjami i wykształceniem człowieka zależą głównie od stanu cywilizacyjnego
zaawansowania społeczeństwa. Kształcenie dzieci i młodzieży w różnych epokach
historycznych realizowane było w inny sposób. Zmiany z punktu widzenia pedagogawychowawcy są ogromne; zmieniają się języki nauczania, dostępność kształcenia dla
obywateli, sposób finansowania, miejsce, czas i podejście do programów nauczania.
Społeczeństwo przedprzemysłowe, przemysłowe i informacyjne to trzy odrębne
koncepcje w aspekcie podejścia do edukacji, które ewaluują pod wpływem czynników nie
tyko społecznych, ale w dużej mierze wpływów kultury i zaawansowania gospodarczotechniczne-go. Każde społeczeństwo tworzy taki system oświaty, który najlepiej asymiluje
zarówno stan rozwoju ekonomiczno- przemysłowego jak i oczekiwania społeczne wobec
systemu edukacyjnego. Opisane tendencje w funkcjonowaniu społeczeństw przedstawiono
w tabeli 1.
Tabela 1. Oświata w różnych społeczeństwach
Społeczeństwo
Lp. Wyszczególnienie
przedprzemysłowe
1.
Język
łacina i greka
Społeczeństwo
przemysłowe
języki narodowe
Społeczeństwo
informacyjne
język angielski
2.
Uczniowie
dzieci elity
młodzi ludzie
każdy
3.
Wiek uczniów
6-20 lat
6-16 lat
w każdym wieku
4.
Kto płaci za naukę
rodzice
podatnik
uczeń
5.
Organizator
kościół
państwo
korporacje
6.
Miejsce nauki
siedziby wiedzy
miasta
wszędzie
7.
Czas nauki
wzajemnie ustalony
ustalony
kiedykolwiek
8.
System ekonomiczny
Źródło programów
nauczania
gospodarka tradycyjna
tayloryzm
neoliberalizm
nauczyciel
państwo
potrzeby ucznia
9.
Źródło: Tiffin i Rajasingham, 1995 (w): Pachociński R. Oświata XXI wieku, IBE, Warszawa, 1999, s. 76.
Najbardziej rewolucyjne zmiany wiążą się z realizacją modelu kształcenia
w społeczeństwie informacyjnym w dobie globalizacji, gdyż młodzi ludzie muszą nauczyć
się krytycznego postrzegania rzeczywistości, odkrywania i analizowania pojęć oraz
znaczeń. XXI wiek przynosi postęp w technologii informatycznej, co ma wpływ na
nauczanie, uczenie się młodzieży, a także na przejmowanie przez uczniów odpowiedzialności za własną drogę kształcenia.
34
Rola nauczyciela we współczesnej szkole
Obecnie źródłem programów nauczania są potrzeby ucznia, a uczniem może być każdy,
bez względu na wiek, pochodzenie czy miejsce zamieszkania. Konieczność reagowania na
zmiany, przyswajania nowych wiadomości i informacji, radzenia sobie z nowinkami
technicznymi wymaga ciągłej edukacji i uczenia się. Takie wymagania dotyczące
kształcenia kwestionują tradycyjne podejście do programów nauczania, dyscypliny
szkolnej i autorytetu nauczyciela. Współczesny nauczyciel to nie tylko człowiek
z poczuciem misji społecznej, który jest drogowskazem i inspiruje uczniów do własnych
poszukiwań. Współczesny nauczyciel musi potrafić zmierzyć się z faktem, iż przestaje być
niekwestionowanym źródłem wiedzy dla młodego pokolenia i to nie dlatego, że jego
wiedza nie jest wystarczająca, ale z powodu mnogości informacji z wielu źródeł,
z których młodzi ludzie korzystają. Taka sytuacja jest dyskomfortem dla wielu nauczycieli,
którzy nie potrafiąc przejąć perspektywy współczesnego nastolatka konsekwentnie
realizują zasadę dyrektywnego, intencjonalnego, encyklopedycznego nauczania, gdzie
nauczyciel stanowi centralną postać edukacji, nauczanie jest sposobem sprawowania
władzy, a rygor i dyscyplina uznawane są za niezbędne warunki realizacji skutecznego
wychowania. Wielu nauczycieli nie jest w stanie zaakceptować tak dużej zmiany
kulturowej i swoją pracę postrzega głównie na limitowanej powierzchni interakcji
z uczniami w klasie szkolnej. Współczesny nauczyciel powinien więc być „nauczycielem
refleksyjnym”, który charakteryzuje się kreatywną postawą, posiada dystans i krytyczny
stosunek do swojej pracy.
Pedagog mogący sprostać wyzwaniom globalizacji to osoba twórcza, odznaczająca
się wrażliwością, elastycznością myślenia, oryginalnością sądów, wyobraźnią oraz
niekonwencjonalnością działania, silną motywacją, ciekawością świata i wiarą we własne
możliwości. Twórczy nauczyciel, wychowujący twórcze jednostki przeciwdziała
zagrożeniu, jakim w globalizacji może być przeciętność, nie nadążająca za zmianami.
Jeśli szkoła wykorzysta w szerokim zakresie technologię informatyczną zmieni
organizację uczenia się, pozwoli uczniom w coraz większym zakresie decydować
o miejscu, czasie i tempie nauki, to stanie się bardziej atrakcyjna dla młodego człowieka.
Szkoła powinna także starać się uporać z nadmiarem słowa drukowanego i mówionego.
Interaktywna telewizja przekraczając granice geograficzne szkół i lokalnych społeczności
może stworzyć warunki wyrównywania szans dzieci, młodzieży i dorosłych zamieszkałych
na terenach wiejskich i małych miast oddalonych od ośrodków akademickich. Jednakże
taka transfonmacja może dokonać się wtedy, jeśli dyrektorzy i nauczyciele będą gotowi na
takie zmiany, a przede wszystkim jeśli będą aktywnie współpracować w wykorzystywaniu
nagromadzonych zasobów informacji, przekazywaniu jej uczniom, a uczniowie
wyposażani w taki zasób wiedzy powinni mieć możliwość wykorzystać tę wiedzę
w praktyce. Bez użycia i zastosowania wiedzy w praktyce nie ma edukacji, gdyż wtedy
nauka i uczenie się jest bierne, i nikomu nie przynosi korzyści.
35
Realizując jednak reformy edukacyjne, które mają coraz bardziej wspomagać ucznia
w realizacji jego aspiracji edukacyjnych i wspierać jego unikalny potencjał biograficzny
należy pamiętać o 4 regułach przedstawionych przez Torsena Husena, tak istotnych
w procesie tworzenia systemów edukacyjnych:
Pierwsza reguła mówi, że reformy edukacyjne muszą być widziane w szerszym
kontekście reform społeczno-ekonomicznych i że reform tych nie są w stanie zastąpić.
Druga reguła przestrzega, że reformy systemu edukacji nie przeprowadza się
„w ciągu nocy”. Reformy tego typu są zawsze długotrwałym procesem, w trakcie którego
„nowe” musi walczyć z inercją istniejących struktur i związaną z nimi tradycją. Wydanie
stosownego zarządzenia przez rząd wcale nie oznacza automatycznego wprowadzenia
reformy w życie.
Według reguły trzeciej, do przeprowadzenia reform konieczne są zarówno zasoby
materialne, jak i ludzkie. W zdecydowanej większości przypadków wprowadzenie reformy
wymaga zwiększenia nakładów finansowych na cele edukacyjne.
Reguła czwarta utrzymuje, że dla sukcesu reformy niezwykle istotne jest aktywne
uczestnictwo w niej tych, których dotyczy i na których sytuację wpływa. Dotyczy to
zarówno etapu przygotowania reformy jak i jej wprowadzania w życie. W sytuacji, gdy
decyzje są podejmowane ponad głowami bezpośrednio zainteresowanych, bez dania im
szansy współudziału w ich przygotowaniu czy chociaż możliwości wypowiedzenia się, nie
można liczyć na aktywny i pełen motywacji udział zainteresowanego środowiska
8
w realizacji reform.
Podsumowanie
Podsumowywując, obserwacje rzeczywistości oraz analiza procesów, które zachodzą
w społeczeństwie globalnym, pozwalają na wysunięcie kilku wniosków, które powinny
znaleźć się w kręgu zainteresowań współczesnego pedagoga. Po pierwsze, realia,
w których funkcjonujemy, zmieniają się nieuchronnie, wiec także funkcjonowanie szkoły
musi być do nich dostosowane oraz rola nauczyciela musi zostać redefiniowana. Po drugie,
oddziaływanie szkoły i nauczyciela jest coraz mniejsze, gdyż szkoła staje się coraz mniej
atrakcyjna dla młodych, więc tylko przywrócenie jej atrakcyjności w oczach ucznia może
spowodować wzrost jej znaczenia. Po trzecie, należy zwrócić szczególną uwagę na takie
działania pedagogiczne, które mogą przyczynić się do zaakceptowania i zrozumienia
współczesnego świata, tak, aby stały się one inspiracją dla tworzenia dialogu i współpracy
między nauczycielem, rodzicem i młodym człowiekiem, gdyż każda społeczność lokalna
nie jest w stanie rozwijać się w sposób właściwy bez młodych, którzy swoją pracą i wiedzą
tworzą przyszłość oraz bez pokolenia ludzi starszych, którzy posiadają doświadczenie
i wiedzę, z której młodzi mogą korzystać.
8
36
T. Husen: Współpraca instytucji lokalnych w kreowaniu modelu kształcenia i doskonalenia zawodowego,
(w): J. Serkowska-Mąka: Edukacja zawodowa kluczem do jednoczącej się Europy, A. Marszałek, Toruń,
2003, s. 196
Bibliografia
Anioł W., Paradoksy globalizacji, IPS, Warszawa 2002.
Bauman Z., Globalizacja, PIW, Warszawa, 2000.
Büchner-Jeziorska A., Sroczyńska M. (red.), Edukacja w cywilizacji XXI wieku, WSU, Kielce, 2005.
Biała J., Zagrożenia w wychowaniu dziecka we współczesnej rodzinie polskiej, Wyd. Akademii
Świętokrzyskiej, Kielce, 2006.
Delors J., Edukacja. Jest w niej ukryty skarb. Raport dla UNESCO Międzynarodowej Komisji do spraw
Edukacji dla XXI wieku, Warszawa 1998.
Fisher C., Lovel A., Business Ethics and Values, Prentice Hall, 2006.
Juraś-Krawczyk B. (red.) Edukacja wobec współczesnego rynku pracy, WSHE, Łódź WSHE, 2002.
Kojs W., Szkoła wobec społecznych i kulturowych wyzwań globalizacji, Wyd. Uniwersytetu Śląskiego,
Cieszyn, 2003.
Korczyński S. (red), Nauczyciel i uczeń w zreformowanej szkole, Wyd. Uniwersytetu Opolskiego, Opole, 2006.
Pachociński R. Oświata XXI wieku, IBE, Warszawa, 1999.
Piekarski J., Pilch T., Theis W., Urbaniak-Zając D. (red), Edukacja społeczna wobec problemów
współczesnego człowieka i społeczeństwa, Wyd. UŁ, Łódź, 2010.
Serkowska-Mąka Jadwiga, Edukacja zawodowa kluczem do jednoczącej się Europy, Adam Marszałek, Toruń,
2003.
Sokołowski M. (red.), Oblicza Internetu. Internet a globalne społeczeństwo informacyjne, Wyd. Państwowej
Wyższej Szkoły Zawodowej, Elbląg, 2005.
Sokołowski M. (red.), Oblicza Internetu. Internet w przestrzeni komunikacyjnej XXI wieku, Wyd. Państwowej
Wyższej Szkoły Zawodowej, Elbląg, 2006.
Surzykiewicz J., Kulesza M. (red), Ciągłość i zmiana w edukacji szkolnej- społeczne i wychowawcze obszary
napięć, wyd. UŁ, Łódź, 2010.
Szymański, M., W poszukiwaniu drogi. Szanse i problemy edukacji w Polsce, Wydawnictwo Naukowe AP,
Kraków, 2004.
Śliwerski B. (red.), Pedagogika wobec edukacji, polityki oświatowej i badań naukowych, Gdańskie Wyd.
Pedagogiczne, Gdańsk tom 1, 2006.
Śliwerski B., Współczesne teorie i nurty wychowania, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2010.
Tchorzewski A., Ostrowska U. (red.), Etos pedagogów i edukacji wobec problemów globalizacji, Wyd.
Akademii Bydgoskiej, Bydgoszcz-Olsztyn, 2002.
Toffler Alvin, Szok przyszłości, Zysk i Spółka, Poznań, 1999.
Tuziak A., Tuziak B., Innowacyjność i rozwój, Wyd. Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów, 2006.
Wawrzak-Chodaczek M., (red.), Wybrane aspekty komunikacji społecznej, Adam Marszałek, Toruń, 2007.
37
dr Anna Hajdukiewicz
Wyższa Szkoła Ekonomii, Turystyki i Nauk Społecznych w Kielcach
Funkcjonowanie współczesnej szkoły w dobie globalizacji
Streszczenie
Wpływ procesów globalizacyjnych na funkcjonowanie społeczeństw jest obserwowany w każdej
dziedzinie życia człowieka. Źródeł przemian należy szukać w rozwoju technologicznym, gdyż
osiągnięcia w tej dziedzinie stają się impulsem do gwałtownych zmian i przeobrażeń, których
nigdy dotąd nie obserwowaliśmy w życiu społecznym. Koncepcja globalizacji w aspekcie
edukacyjnym opiera się na teorii kapitału ludzkiego oraz idei inwestowania w człowieka i jego
potencjał biograficzny. Przemiany zachodzące w życiu społecznym wpływają na koncepcję
nauczyciela i współczesnej szkoły, która musi zmierzyć się z innymi realiami funkcjonowania
ucznia.
Słowa kluczowe: globalizacja, szkoła, edukacja, współczesna młodzież.
Contemporary school functioning in the glibalization era
Abstract
Influence of globalization on the functioning of societies can be observed in every area of human
life. The sources of these changes should be sought in the development of technology, as
advances in this field are the impetus for rapid change and transformation, which had never
been seen in public life. The concept of globalization in terms of education is based on human
capital theory and the idea of investing in a human being and their biographical potential.
Changes taking place in a society influence the modern concept of the school and the teacher,
who must face the different reality of pupils’ functioning at school.
Keywords: globalization, school, education, contemporary youth.
38
Wielokulturowość i edukacja szkolna
– kilka tendencji, hipotez, uwag
o edukacji międzykulturowej
Wprowadzenie
Globalizacja i procesy różnicowania współistnieją dialektycznie we współczesnej
przestrzeni życia społecznego. Tendencje te nie tylko wyznaczają kierunek polityce
ekonomicznej jednoczących się państw, ale przede wszystkim mają wpływ na style życia
jednostek, grup i społeczności. Zrozumienie, interpretacja tych zjawisk i procesów oraz
przygotowanie do radzenia sobie z nimi, wydają się szczególnie ważne w odniesieniu do
edukacji i jej powinności we współczesnym świecie.
Świadomość wyzwań edukacji i związanych z nimi potrzeb m.in. wspierania procesu
kształtowania się tożsamości dzieci i młodzieży w płaszczyźnie regionalnej, narodowej,
europejskiej i globalnej, wprowadzania pluralizmu kulturowego i wyznaniowego,
rozwijania postaw tolerancji i otwartości i in., skłoniła mnie do podjęcia próby szerszego
spojrzenia na tą problematykę.
Wielokulturowość – szanse i zagrożenia
dla jednostki, grup społecznych i społeczności
Polityczne koncepcje wielokulturowości mają swoje źródła w państwach imigranckich:
Kanadzie, Australii i USA, gdzie zaistniały programy społeczne od lat 60. XX wieku.
39
Alina Szczurek-Boruta. Wielokulturowość i edukacja szkolna – kilka tendencji, hipotez, uwag o edukacji....
Projekt wielokulturowy w Europie Środkowo-Wschodniej ma swój historyczny
odpowiednik w wielonarodowym Cesarstwie Austro-Węgierskim, pod pewnymi względami i w imperium Romanowów noszącego znamiona wielokulturowości1.
Zauważyć można, że większość koncepcji wielokulturowości2 operuje twierdzeniami
na poziomie makro. A przecież procesy te toczą się także na poziomach mezo-,
w określonych regionach, środowiskach lokalnych i mikro. Przyjmuję, że spotkania
różnych kultur doświadczają jednostki i to one są twórcami standardów wielokulturowości w praktyce życia codziennego.
W konstrukcji teoretycznej podjętych rozważań odwołuję się do sposobów
rozumienia i analizy wielokulturowości Janusza Muchy, ujętych z perspektywy
antropologii społeczno-kulturowej i socjologii kultury oraz koncepcji wielokulturowości
i edukacji międzykulturowej Tadeusza Lewowickiego i Jerzego Nikitorowicza.
J. Mucha wskazuje na trzy sposoby rozumienia wielokulturowości etnicznej i nieetnicznej: empiryczny stan rzeczy, świadomość społeczną oraz system ideologiczny3.
W pierwszym rozumieniu mówi o wielokulturowości w sytuacji widocznego
w danym społeczeństwie faktu zróżnicowania kulturowego.
Stwierdza, że „z wielokulturowością w drugim rozumieniu mamy do czynienia
wtedy, gdy zarówno na poziomie lokalnym, jak i ogólnospołecznym ludzie uświadamiają
sobie, że niektórzy ich sąsiedzi uznają inne niż oni sami wartości, przestrzegają innych
norm. Realizują inne praktyki kulturowe w życiu codziennym, i gdy ci ludzie uważają ten
stan za normalny. Sytuacja ta jest cechą zmienną społeczeństw, gdyż faktyczna akceptacja
„innych” może być raz większa, a innym razem mniejsza, może odnosić się do jednych
grup bardziej niż do innych i może rozmaicie wyglądać w różnych społecznościach
lokalnych tego samego kraju”4.
W trzecim rozumieniu z wielokulturowością mamy do czynienia wtedy, „gdy środowiska
opiniotwórcze przedstawiają współistnienie wielu grup kulturowych w ramach jednego
systemu politycznego jako wartość pozytywną i gdy uda się im przekonać do tego poglądu
znaczną część społeczeństwa, skonstruować instytucje dbające o współistnienie i wprowadzić,
chociażby częściowo, idee wielokulturowości do praktyki społecznej (polityki)”5.
Polską wielokulturowość, w pierwszym ze wskazanych znaczeń, J. Mucha6 uznaje za
„słabą” z uwagi na to, że mniejszości religijne i mniejszości etniczne stanowią zaledwie
kilka procent ogółu ludności Polski. Stwierdza, że wyraźnie widoczne w społeczeństwie
polskim rozmaite praktyki kulturowe prowadzą do porozumienia międzygrupowego, rodzą
się świadomość feministyczną. Zauważa, że wiele do zrobienia mamy jeszcze w zakresie
1
2
3
4
5
6
40
Por.: J. Chlebowczyk, O prawie do bytu małych i młodych narodów. Kwestia narodowa i procesy
narodotwórcze we wschodniej Europie Środkowej w dobie kapitalizmu. Warszawa-Kraków 1983;
M. Golka, Wielokulturowość w kontekście globalizacji, „Sprawy Narodowościowe” 1999, z. 14-15;
T. Lewowicki, Wielokulturowość i edukacja, „Ruch Pedagogiczny” 2010, 3-4.
Opisuje je m.in.: Z. Melosik, Teoria i praktyka edukacji wielokulturowej, Kraków 2007.
J. Mucha, Oblicza etniczności. Studia teoretyczne i empiryczne, Kraków 2005, s. 51-62.
Tamże, s. 52.
Tamże, s. 52.
Tamże, s. 60-62.
systemu ideologicznego i państwowych działań politycznych (trzeci sposób rozumienia
wielokulturowości). W niektórych regionach Polski, szczególnie pogranicznych,
wielokulturowość jako empiryczny stan jest zjawiskiem powszechnym. Badania nad
wieloetnicznymi regionami, takim jak Dolny Śląsk7, Śląsk Cieszyński8, Podlasie9,
stanowiącymi przykłady wielo-kulturowego współistnienia w ramach wspólnot lokalnych,
wskazują, że mamy do czynienia z wewnętrznym pluralizmem kulturowym (dualizmem).
W rozumieniu Jerzego Smolicza10 jednostki konstruują swe tożsamości z różnych
elementów kulturowych czy też prezentują tożsamości wielowymiarowe11.
Istotnym czynnikiem w kreowaniu społeczeństwa wielokulturowego, układaniu
relacji społecznych w myśl wielokulturowości, jest podmiotowość rozwijana na
płaszczyźnie kulturowej i wartości. Na fakt ten zwrócił uwagę J.J. Smolicz, opisujący
pluralizm na gruncie australijskim, stwierdzając: „Państwo wieloetniczne, aby mogło
przetrwać i rozwijać się jako wielokulturowe, musi stworzyć coś więcej niż wspólny
mechanizm polityczny. Musi zadbać o nadrzędną strukturę wspólnych wartości, które
rozciągają się poza struktury polityczne”12. Pomocna w tym względzie jest edukacja.
Obserwuje się obecnie duże zainteresowanie edukacją międzykulturową, co jest
zrozumiałe. W świecie przechodzącym proces globalizacji, dążącym do integracji, ważna
jest dobra znajomość innych ludzi, umiejętność porozumiewania się z nimi, współdziałania
i rozwiązywania istniejących konfliktów. Jednostki muszą mieć możliwość działania
w różnych dziedzinach, podejmowania różnorodnych aktywności. Tylko wtedy będą
mogły stawić czoła prawdziwym wyzwaniom.
7
8
9
10
11
12
Badania prowadzi prof. zw. dr hab. Z Jasiński. Zob. m.in.: Z. Jasiński, T. Lewowicki, J. Nikitorowicz
(red.), Potencjał społeczno-kulturowy polskich pograniczy, Opole 1998; Z. Jasiński, T. Lewowicki,
J. Nikitorowicz (red.), Plany życiowe młodzieży z terenów pograniczy, Opole 2004.
Zakład Pedagogiki Ogólnej Instytutu Nauk o Edukacji na Wydziale Etnologii i Nauk o Edukacji w Cieszynie prowadzi od 1990 roku, pod kierunkiem naukowym prof. zw. dr hab. Tadeusza Lewowickiego,
interdyscyplinarne badania na pograniczu polsko-czeskim, w tym na Śląsku Cieszyńskim nt. „Społecznych,
pedagogicznych i kulturowych uwarunkowań rozwoju i wychowania dzieci i młodzieży na Pograniczu”.
W badaniach tych uczestniczą również członkowie innych ośrodków akademickich (z Białegostoku,
Gdańska, Opola, Poznania, Warszawy, Zielonej Góry), skupieni w latach 1994-2004 w Społecznym
Zespole Badań Kultury i Oświaty Pogranicza, a obecnie w Zespole Pedagogiki Kultury i Edukacji
Międzykulturowej KNP PAN. W serii prac „Edukacja międzykulturowa” ukazało się już 49 publikacji.
Publikacje pod redakcją Jerzego Nikitorowicza ukazujące się od 1995 r. w Wydawnictwie Uniwersyteckim
„Trans Humana”.
Rozbudowana koncepcja społeczeństw pluralistycznych w ujęciu kulturalistycznym R. Harrisa i J.J. Smolicza, obejmująca 4 typy orientacji ideologicznych: zewnętrzny pluralizm kulturowy (separatyzm),
wewnętrzy pluralizm kulturowy (dualizm), monizm hybrydalny (synteza), monizm nominacyjny
(asymilacja). Zob.: R. Harris, J. J. Smolicz, Australijczycy polskiego pochodzenia. Studium adaptacji
i asymilacji młodego pokolenia, Wrocław 1984, s. 21-24.
Odwołać mogę się w tym miejscu do wyników badań własnych prowadzonych na pograniczu polsko-czeskim
m.in.: A. Szczurek-Boruta, B. Grabowska, Dynamika kształtowania się tożsamości młodzieży – ku tożsamości
wzbogaconej, W: T. Lewowicki, E. Ogrodzka-Mazur, A. Szczurek-Boruta (red.), Poczucie tożsamości i stosunek
młodzieży do wybranych kwestii społeczny -studium z pogranicza polsko-czeskiego, Cieszyn – Warszawa – Toruń
2009, s. 21-64; A. Szczurek-Boruta, Poczucie tożsamości kulturowej młodzieży i edukacja międzykulturowa na
pograniczu polsko-czeskim, w: H. Rusek, A. Pieńczak, J. Szczyrbowski (red.), Dziedzictwo kulturowe jako klucz
do tożsamości pogranicza polsko-czeskiego na Śląsku Cieszyńskim. Cieszyn-Katowice-Brno 2010.
J.J. Smolicz, Interkulturalizm i zróżnicowanie etniczne w perspektywie międzynarodowej, Przekład
J. Serwański „Sprawy Narodowościowe” 1998, z. 12-13, s. 13.
41
Globalizacja – jako „ogólnoświatowy proces współzależności oraz globalnej sieci
powiązań między różnymi krajami na płaszczyźnie gospodarczej, ekonomicznej, społecznej,
politycznej i kulturowej”13 – i wielokulturowość, łączą się zarówno z kreacją specyficznych
możliwości dla działań i wyborów życiowych jednostek, jak i występowaniem sytuacji
kryzysowych, które stają się wyzwaniem dla nieustannego poszukiwania własnej tożsamości.
Wielokulturowość postrzegana jest z jednej strony jako szansa dla współczesnych
społeczeństw, z drugiej zaś niepokoi, bo stwarza wizje rozpadu jedności kulturowej,
uważanej za pożądaną drogę funkcjonowania państwa14. Chociaż, jak stwierdza
T. Lewowicki, „jest zjawiskiem powszechnym – wciąż jednak nie wydaje się dostatecznie
„oswojona”, wciąż pozostaje w dużej mierze marnowaną szansą wspólnego tworzenia dóbr
kultury duchowej i materialnej, wielostronnej kooperacji, kształtowania warunków
szczęśliwego życia ludzi różnych narodowości, ras, wierzeń, kultur”15.
Wielokulturowość we współczesnej Europie Zachodniej przeżywa swoisty kryzys.
Po erze wiary w asymilację, jako jedyną możliwą wizję współżycia wieloetnicznego, coraz
częściej społeczeństwa europejskie zwracają się ku modelowi wielokulturowego
współżycia wieloetnicznego, nie tyle jako idealnej wizji nowego, sprawiedliwego świata,
ile pragmatycznej konieczności. A zatem balansowania między wzrastającymi żądaniami
poszczególnych grup etnicznych i narodowościowych a kształtowaniem i utrzymaniem ich
lojalności wobec państwa, na terenie którego się znajdują.
„Dotychczasowe doświadczenia w zakresie badań nad wielokulturowością – jak pisze
J. Nikitorowicz - coraz bardziej upewniają w tym, że szczególnie istotnym problemem jest
potrzeba wypracowania nowej koncepcji kultury16 wiedzy o sobie i innych, co może
i powinna podjąć edukacja międzykulturowa”17. T. Lewowicki wskazuje na jej powinności
w tym względzie, a zatem: „kształtowania świata wartości, wiedzy, postaw, które
prowadzić będą do pokojowego współistnienia, tolerancji, współpracy, godnych warunków
życia, respektowania praw człowieka, wolności”18.
Warunkiem integracji społecznej i wprowadzania elementów międzykulturowości do
naszego życia jest aktywność, poziom zaangażowania jednostek, grup i społeczności.
Człowiek powinien mieć świadomość tego, że uczy się nieustannie od innych ludzi
13
14
15
16
17
18
42
Cz. Kupisiewicz, M. Kupisiewicz, Słownik pedagogiczny, Warszawa 2009, s. 55.
Por.: F. Fukuyama, Klęska wielokulturowości. Przekład S. Kowalski. „Gazeta Wyborcza” 3-4 lutego 2007,
s. 19-20; H. Mamzer (red.), Czy klęska wielokulturowości? Poznań 2008; A. Szczurek-Boruta, Od wielokulturowości do międzykulturowości – od edukacji wielokulturowej do edukacji międzykulturowej,. [w:]
D. Rozmus, S. Witkowski (red.), Regionalizm w szkolnej edukacji. Wielokulturowość Zagłębia Dąbrowskiego, Sosnowiec-Dąbrowa Górnicza-Będzin 2009; M. Golka, Imiona wielokulturowości. Wa-wa 2010.
T. Lewowicki, Edukacja międzykulturowa – bilans otwarcia 2012, „Edukacja międzykulturowa” 2012, nr 1, s. 15.
M.in. niniejszy problem przedstawia J. Nikitorowicz. Por.: J. Nikitorowicz, Od Federacji Zespołów Pogranicza
do Stowarzyszenia Wspierania Edukacji Międzykulturowej, W: J. Nikitorowicz, A. Sadowski, D. Misiejuk (red.):
Pogranicze. Studia Społeczne. T. XVII, cz. 1, Edukacja międzykulturowa. Białystok 2011, s. 7-18.
J. Nikitorowicz, Fenomen wielokulturowości i prognozy rozwoju ku międzykulturowości, „Edukacja
międzykulturowa” 2012, nr 1, s. 47.
T. Lewowicki, Edukacja międzykulturowa – bilans otwarcia 2012, „Edukacja międzykulturowa” 2012, nr 1, s. 15..
w codziennych sytuacjach, mieć świadomość rozwijania potrzeby nabywania
doświadczenia i wrażliwości na ubogacającą odmienność innych19.
Każde pokolenie na nowo określa charakter, kierunek oraz cele wychowania. Jerome
Bruner uważa, że wychowanie jest produktem społecznym20. W działaniach edukacyjnych
podejmowanych w warunkach wielokulturowości, należy uwzględnić fakt, że poza
zróżnicowaniem wewnętrznym, opartym na kryteriach czysto kulturowych (etniczność,
religia), istnieją i inne społeczne zróżnicowania, mające swe konsekwencje kulturowe.
Chodzi o podział ludności na „tubylców”, „imigrantów”; swoich i obcych; miejscowych
i napływowych, Polaków i obcokrajowców; o podział ludności na kategorie wyróżnione
wstępnie wg kryteriów ekonomicznych (klasowych) i biologiczno-kulturowych (podział na
grupy wiekowe, płeć społeczno-kulturową, orientacje seksualne).
Edukacja szkolna i jej wymiar zadaniowy
Edukacja jest pojęciem bardzo pojemnym, w szerokim ujęciu oznaczać może „całość
różnorodnych wpływów i systematycznego kulturowego formowania ludzi”21 czy też – jak
proponuje Irena Wojnar – przebudzenie w jednostce potrzeby poznawania i odczuwania
świata i wartości oraz inspiracje aktywności twórczej22.
Wyznacznikami działań edukacyjnych są wartości. Katalog wartości uniwersalnych,
służących za podstawę budowy humanistycznej edukacji proponuje T. Lewowicki23.
Wskazania i współczesne odczytania takich wartości znajdujemy w raporcie dla UNESCO
Międzynarodowej Komisji do spraw Edukacji dla XXI wieku pod przewodnictwem
Jacques’a Delorsa. „Edukacja powinna umożliwić każdemu człowiekowi zrozumienie
samego siebie i zrozumienie innych ludzi poprzez lepszą wiedzę o świecie (...) wymóg
solidarności w skali planetarnej zakłada przezwyciężenie tendencji do zamykania się
w sferze własnej tożsamości na rzecz zrozumienia innych, opartego na poszanowaniu
różnic. Odpowiedzialność edukacji w tym zakresie jest podstawowa i delikatna zarazem,
albowiem pojęcie tożsamości można odczytać w dwojaki sposób: afirmacja własnej
różnicy, poszukiwanie podstaw własnej kultury, umacnianie solidarności grupy, mogą
stanowić dla każdej jednostki podstawę pozytywną i wyzwalającą; lecz źle pojęty ten
rodzaj rewindykacji utrudnia, a nawet uniemożliwia spotkanie i dialog z innymi”24.
Za filary współczesnej edukacji uznaje się obecnie: uczenie harmonijnego współistnienia –
rozwijanie zrozumienia dla bliźnich, ich historii, tradycji i duchowych wartości; uczenie
zdobywania wiedzy – przekazanie podstaw wykształcenia ogólnego i rozbudzenie
19
20
21
22
23
24
Szerzej na ten temat wypowiadam się w opracowaniu: A. Szczurek-Boruta, Uczenie się i uwrażliwianie
kulturowe w bezpośrednim kontakcie z innym człowiekiem – warunki kształtowania się tożsamości
i integracji społecznej, W. Danilewicz, M. Sobecki (red.): Zróżnicowanie przestrzeni życia – współczesne
wyzwania pedagogiki społecznej, Białystok 2012 (w druku)
J. Bruner, Poza dostarczone informacje. Studia z psychologii poznawania, Warszawa 1978, s. 779-786.
Z. Łomny, Człowiek i edukacja wobec przemian globalnych, Radom 1996, s. 44.
I. Wojnar, Światowa dekada rozwoju kulturalnego – nowe propozycje dla edukacji, [w:] I. Wojnar,
J. Kubin (red.): Edukacja wobec wyzwań XXI wieku, Warszawa 1996, s. 25.
T. Lewowicki, Przemiany oświaty. Szkice o ideałach i praktyce edukacyjnej, Warszawa 1994, s. 22-23.
J. Delors, Edukacja, jest w niej ukryty skarb, Warszawa 1998, s. 44-45.
43
potrzeby uczenia się przez całe życie; uczenie do działania – rozwijanie kompetencji
radzenia sobie z nietypowymi sytuacjami oraz umiejętności pracy grupowej; uczenie do
życia – żaden z ludzkich talentów nie może zostać zaprzepaszczony25.
Edukację międzykulturową można rozpatrywać w kategoriach praktyki w warunkach
spotkania (dialogu) kultur, lecz także - w określonych okolicznościach środowiska, w którym
jest realizowana - w kategoriach praktyki edukacyjnej w warunkach konfliktu kultur26.
Paradoksalnie, edukacja międzykulturowa może być pojmowana jako przygotowująca do stawienia czoła istniejącym w przestrzeni społecznej konfliktom, antynomiom,
ambiwalencji27. Rozumiejące doświadczanie indywidualizmu i wspólnotowości uruchamia
dialog będący w przyszłości podstawą porozumienia i kompromisu28.
Zdaniem J. Nikitorowicza edukacja międzykulturowa postrzegana jako proces dialogu
kultur spełniać ma dwa podstawowe cele: chronić człowieka przed globalizacją, unifikacją
i homogenizacją życia społecznego; strzec przed lokalnym (środowiskowym) egocentryzmem29.
Tworzy ona warunki do nabywania tożsamości kulturowej, społecznej, osobistej30.
Ogólne zadanie edukacji międzykulturowej polega na budowaniu społeczeństwa
międzykulturowego poprzez kształtowanie postaw, dostarczanie wiedzy oraz kształcenie
umiejętności niezbędnych i pomocnych w rozwiązywaniu problemów wynikających ze
zróżnicowania kulturowego społeczeństwa. Jak zauważa T. Lewowicki, „edukacja
międzykulturowa może stanowić szansę stworzenia demokratycznej oświaty, która
zapewniłaby pomyślny rozwój wszystkim grupom – choć realizacji takich celów nie
sprzyja stratyfikacja społeczna i konflikty interesów”31.
Zdaniem J. Nikitorowicza zadania edukacji międzykulturowej w kontekście
wielokulturowości obejmują: „poznawanie i zrozumienie siebie, własnej kultury, świata
zakorzenienia, ojczyzny prywatnej; przezwyciężanie tendencji do zamykania się w sferze
własnych wartości, własnego kręgu kulturowego na rzecz otwarcia i zrozumienia innych,
poszanowania różnic i traktowania ich jako czynnika rozwojowego; wdrażanie do zauważania
i poznawania „innego”, kształtowanie wrażliwości i umiejętności współdziałania”32.
W moim przekonaniu, podejmując działania praktyczne na gruncie edukacji
międzykulturowej należy przyjąć, że:
25
26
27
28
29
30
31
32
44
J. Delors, Uczenie się – nasz ukryty skarb, Raport UNESCO – edukacja w XXI wieku, „Kultura i Edukacja”
1998, nr 2; J. Delors, Edukacja, jest w niej ukryty skarb, Warszawa 1998.
T. Lewowicki, Szkic do teorii zachowań tożsamościowych, w: T. Lewowicki., E. Ogrodzka-Mazur (red.),
W poszukiwaniu teorii przydatnych w badaniach międzykulturowych, Cieszyn 2001, s. 21-35.
Szerzej na ten temat: A. Szczurek-Boruta, Między asymilacją i transgresją – funkcje i zadania edukacji
szkolnej w społecznościach wielokulturowych, w: J. Surzykiewicz, M. Kulesza (red.), Ciągłość i zmiana
w edukacji szkolnej, Łódź 2010.
Piszę o tym m.in. w: A. Szczurek-Boruta, Community in the culture of individualism – social dilemma of
our times, „The New Educational Review” 2009, Vol. 17, No. 1, s. 71-79 oraz Wspólnotowość i indywidualna tożsamość człowieka – w poszukiwaniu przychylnej przestrzeni do życia, w: J. Nikitorowicz (red.):
Wspólnoty a migracje. Konteksty edukacji międzykulturowej. Białystok 2009.
J. Nikitorowicz, Rodzina wobec wyzwań edukacji międzykulturowej, Białystok 1997, s. 9.
Nikitorowicz J., Projektowanie edukacji międzykulturowej w perspektywie demokratyzacji i integracji
europejskiej, W: Nikitorowicz J. (red.), Edukacja międzykulturowa w wymiarze instytucjonalnym,
Białystok 1999, s. 25–31.
T. Lewowicki, W poszukiwaniu modelu edukacji międzykulturowej, W: T. Lewowicki, E. Ogrodzka-Mazur, A. Szczurek-Boruta (red.), Edukacja międzykulturowa w Polsce i na świecie, Katowice 2000, s. 27-33.
J. Nikitorowicz, Idea i cel edukacji międzykulturowej, „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze” 1995, nr 6.
− kształtowanie się tożsamości stanowi uniwersalne zadanie współczesnej edukacji
(przez edukację, za Z. Kwiecińskim33, rozumiem zarówno praktykę społecznych
działań, jak i myślenie o niej oraz jej badania);
− szkoła winna sprzyjać rozwojowi tożsamości jednostki, nadawać rangę i znaczenie
wartościom rodzinno–familijnym i lokalnym, etnicznym, wyznaniowym i jednocześnie kształtować umiejętności komunikacji oraz dialogu w procesie przechodzenia od
tożsamości jednowymiarowej do wielowymiarowej34, wielopłaszczyznowej35;
− niezbędne jest oparcie pracy szkoły o model komunikacji międzykulturowej,
kształtowanie umiejętności negocjacyjnych i dialogowych z „innymi”36;
− szkoła i nauczyciel winni kształtować postawy otwartości wobec „innego”37;
− dla nauczyciela zasadnicze znaczenie ma ukształtowanie klas, w których wszyscy
uczniowie traktowani są jednakowo ze względu na płeć, pochodzenie rasowe lub
etniczne albo trudności w nauce; formując takie klasy nauczyciele winni przyjąć
perspektywę ekologiczną i postrzegać klasę jako system złożony ze wzajemnie
powiązanych składników: uczniów, nauczyciela, materiałów dydaktycznych,
nauczania i celów; do zadań nauczycieli należy: modyfikowanie czynności
dydaktycznych pod kątem nauczania dzieci o specjalnych potrzebach lub odmiennych
kulturowo; kształtowanie wzajemnego szacunku i uznania między grupami
kulturowymi; uwzględnianie odmienności językowej38;
− niezbędne jest przyjęcie wielowymiarowej strategii edukacji z uwzględnieniem potrzeb
indywidualnych jednostek i społeczności lokalnej, korzystanie z naturalnego układu
kulturowego, naturalnych sytuacji zróżnicowania kulturowego, przy konieczności
33
34
35
36
37
38
Z. Kwieciński, Tożsamość i rozwój młodzieży a edukacja, „Teraźniejszość – Człowiek – Edukacja.
Kwartalnik myśli społeczno-pedagogicznej. Teraźniejszość młodego pokolenia”. Numer specjalny 2000,
Wrocław 2000, s. 13-18.
Przez tożsamość wielowymiarową Tadeusz Lewowicki rozumie „tożsamość harmonijnie łączącą wymiary
lokalne, regionalne, państwowe i narodowe, europejskie, a nawet wymiar globalny. (...) obejmuje ona te
wymienione wymiary czy płaszczyzny życia”. Por.: T. Lewowicki, O podstawowych warunkach pomyślnej
pracy nauczycieli w sytuacji wielokulturowości, W: T. Lewowicki, E. Ogrodzka-Mazur, A. SzczurekBoruta (red.), Praca nauczyciela w warunkach wielokulturowości – studia i doświadczenia z pogranicza
polsko-czeskiego, Cieszyn-Warszawa-Toruń 2010, s. 21-22.
Por.: J. Nikitorowicz, Pogranicze, tożsamość, edukacja międzykulturowa, Białystok 1995, tenże:
Od edukacji regionalnej do międzykulturowej, W: J. Kłoczowski, Sł. Łukasiewicz (red.), Tożsamość,
odmienność, tolerancja a kultura pokoju, Lublin 1998; tenże: Wielopłaszczyznowa i ustawicznie kreująca
się tożsamość w społeczeństwie wielokulturowym a edukacja międzykulturowa, w: J. Nikitorowicz,
M. Sobecki, D. Misiejuk (red.), Kultury tradycyjne a kultura globalna, Białystok 2001.
Por.: L. Witkowski, Edukacja wobec sporów o (po)nowoczesność, Warszawa 1997; A. Kapciak, L. Korporowicz, A. Tyszka, Komunikacja międzykulturowa. Zbliżenia i impresje, Warszawa 1995, A. SzczurekBoruta, Wybrane wyznaczniki komunikacji międzykulturowej, w: J. Nikitorowicz, M. Sobecki, D. Misiejuk
(red.), Kultury tradycyjne a kultura globalna, Białystok 2001.
Por. J. Rutkowiak, Kryzys pedagogiki a kryzys wychowania postrzegany przez pryzmat nauczycielskiej
odpowiedzialności wychowawczej, W: Z. Kwieciński, L. Witkowski (red.): Ku pedagogii pogranicza.
Toruń 1990; A. Szczurek-Boruta, Percepcja „innego” ucznia przez nauczyciela żyjącego i pracującego
w warunkach wielokulturowości, W: Z. Jasiński, T. Lewowicki (red.), Oświata etniczna w Europie Środkowej. Opole 2001, s. 305-314; tejże: Kształcenie nauczycieli do wielokulturowości i międzykulturowości –
w kręgu potrzeb i oczekiwań, w: Z. Jasiński (red.): Szkoła i nauczyciele wobec problemów edukacji
międzykulturowej. Opole 2010, s. 67-87.
T. Lewowicki, E. Ogrodzka-Mazur, A. Szczurek-Boruta (red.), Praca nauczyciela w warunkach wielokulturowości – studia i doświadczenia z pogranicza polsko-czeskiego, Cieszyn-Warszawa-Toruń 2010.
45
orientacji we własnym systemie kultury z jednoczesną umiejętnością posługiwania się
wielorakością odniesień, odmiennymi kodami kulturowymi, doświadczeniami39;
− ze względu na potrzebę zróżnicowanej i wielostronnej działalności zabezpieczającej
przed różnego rodzaju zagrożeniami i nietolerancją, m. in. zagrożenie centralnych
wartości, narastające patologie społeczne, niezbędne jest podjęcie działań o charakterze profilaktycznym, terapeutycznym i interwencyjnym40.
Z punktu widzenia tych działań i zadań proponuję spojrzeć na edukację
międzykulturową jako teorię nauczania – swoistą wielowymiarową strategię
nauczania - uczenia się wychodzenia poza własną kulturę41. Strategia ta - jako ogólna
filozofia nauczania - obejmuje uniwersalne wartości, na których opiera się funkcjonowanie
systemu oświatowego (podmiotowość, godność, szacunek, sprawiedliwość, zaufanie,
lojalność i inne), własną koncepcję założenia pedagogicznej szkoły myślenia; odwołując
się np. do konstruktywizmu społecznego może sprzyjać rozwijaniu aktywności
strategicznej42 zarówno uczniów i ich rodziców, jak i nauczycieli.
Podejście konstruktywistyczne zastosowane w edukacji międzykulturowej
obejmuje m.in.: sytuacyjne uczenie się (uczenie się jest zależne od kontekstu); społeczny
kontekst wiedzy (uczący się tworzą i weryfikują swoje konstrukty w dialogu z innymi
jednostkami i społeczeństwem); współpracę (warunek zaistnienia dyskusji ustalającej
konsensus i weryfikację wiedzy).
Przyjęcie perspektywy społecznego konstrukcjonizmu pozwala spojrzeć na edukację
międzykulturową jako na dynamiczną, transkulturową strategię nauczania-uczenia się.
Ludzie uczą się w interakcji z otoczeniem, konstruują własną wiedzę, wykorzystują wiedzę
już posiadaną. Uczenie się z takiej perspektywy jest samoregulacyjnym procesem
zmagania się z konfliktem między istniejącymi, osobistymi modelami świata, a docierającymi informacjami z zewnątrz. Konstruktywistyczny sposób myślenia o uczeniu się
i nauczaniu uczenia się wychodzenia poza własną kulturę nie jest wolny od problemów.
We współczesnym świecie pełnym konfliktów kulturowych i potencjalnych dróg do
dialogu, globalnego przepływu ludzi i informacji trzeba rozwijać zarówno zdolność
39
40
41
42
46
Por. Z. Melosik, Postmodernistyczne kontrowersje wokół edukacji, Toruń – Poznań 1995; Z. Melosik,
T. Szkudlarek; Kultura, tożsamość i edukacja. Migotanie znaczeń, Kraków 1998, oraz własne opracowania:
A. Szczurek-Boruta, Edukacyjne konteksty kształtowania poczucia tożsamości kulturowej młodzieży –
studia i doświadczenia z pogranicza polsko-czeskiego, W: J. Nikitorowicz, M. Sobecki, J. Muszyńska
(red.), Pogranicze. Studia Społeczne. Edukacja międzykulturowa. Tom XVII, cz. 2. Białystok 2011, s. 141165; tejże: Edukacja międzykulturowa na rzecz integracji – przykład Śląska Cieszyńskiego, [w:]
K. Błeszyńska (red.), Edukacja międzykulturowa a Wychowanie dla Pokoju, Warszawa 2012, (w druku).
A. Szczurek-Boruta, Jakość życia i wychowanie – kilka tendencji, hipotez i uwag, [w:] U. Szuścik (red.),
Studia z teorii i historii wychowania oraz nauk pokrewnych. Tom Jubileuszowy poświęcony Profesor
Wiesławie Korzeniowskiej, Katowice-Cieszyn-Ustroń 2010.
Zob. szerzej na ten temat: A. Szczurek-Boruta, Konstrukcjonizm społeczny i jego znaczenie teoriopoznawcze w badaniach międzykulturowych, [w:] T. Lewowicki, E. Ogrodzka-Mazur (red.), Edukacja
międzykulturowa – teorie, poglądy, doświadczenia społeczne, Cieszyn-Warszawa-Toruń 2010, s. 44-68.
Dotyczy to strategii poznawczych, które polegają na działaniach na materiale będącym przedmiotem
uczenia się i prowadzą do jego przyswojenia oraz strategii metapoznawcze, których rolą jest kontrola,
monitorowanie oraz regulacja strategii poznawczych i afektywnych.
akceptowania sprzeczności, która jest istotną cechą życia, jak i wszechobecną homeostazę,
równie ważną jak liberalne otwarcie na innych43.
Szkoła jest specjalistyczną organizacją nowoczesnego społeczeństwa powołaną do
realizacji skomplikowanego zadania, jakim jest przekazywanie elementów nowoczesnej
kultury. Zajmuje się formowaniem osobowości młodych ludzi, wszczepianiem im
pożądanych społecznie wzorów zachowań, wzbogacaniem oprogramowania ich
zachowania. Czyni to przez przekazywanie im odpowiednich elementów doświadczenia
zbiorowego; ściślej: wyselekcjonowanych, ze względu na potrzeby rozwojowe,
składników nowoczesnej kultury symbolicznej44.
Pamiętać przy tym należy o tym, że zajmuje ona specyficzne miejsce w kontinuum
socjalizacji jednostki i pełni obok innych ośrodków socjalizacji (rodziny, grupy
rówieśniczej, zakładu pracy, środków masowego przekazu) swoistą rolę w tym procesie.
Globalne problemy w treściach edukacji szkolnej nie wyeliminują treści ważnych dla
całego kraju ani treści istotnych dla danego regionu czy lokalnej miejscowości. Co więcej,
służebna rola szkolnictwa wobec lokalnych społeczności i współzależność wzajemna, będą
się stale pogłębiały. Będą to współzależności w zakresie treści kształcenia i wychowania,
w zakresie organizacji i funkcjonowania instytucji edukacyjnych, a także w zakresie
finansowania tej działalności.
Zakończenie
Współczesna rzeczywistość polityczno-społeczno-kulturowa stawia przed edukacją nowe
wymagania. Proces edukacyjny przygotowuje młode pokolenie do życia oraz
uczestniczenia w tworzeniu nowej przyszłości, którą – na dziś - w sytuacji wielkich
przewartościowań trudno precyzyjnie określić. Przedstawione rozważania wokół kwestii
zadań edukacyjnych wskazują na to, iż w pracy wychowawczej potrzeby społeczne,
indywidualne i ich styl decydują o życiu wewnętrznym i zewnętrznym, umysłowym
i uczuciowym dzieci i młodzieży. Toteż podobnie jak zadaniem działacza politycznego,
społecznego czy gospodarczego jest stwarzać warunki, w których obywatel może rozwijać
i pomyślnie zaspakajać swoje, nie tylko materialne, potrzeby, tak jednym z naczelnych
zadań wychowawców jest wyrabianie u dzieci i młodzieży takich potrzeb i sposobów ich
zaspokajania, które harmonizują z zadaniami szkoły, zadaniami środowiska lokalnego,
a w dalszej perspektywie przydają życiu wartości i zadowolenia. Bo, indywidualne
samopoczucie i społeczna wartość człowieka zależy w pierwszym rzędzie od tego, jakie
potrzeby najsilniej odczuwa i jak dąży do ich zaspokojenia.
43
44
Zob.: M. Billig, Ideological Dilemmans, London 1988; K.J. Gergen, D. Keith (red.), The Social Construction of the Person, New York 1985. Konferencja naukowa nt.: Zderzenie kultur: społeczny konstrukcjonizm i ekologia kultur. Poznań 24 i 25 maja 2008 r., Urząd Wojewódzki, Sala Sesyjna, Al. Niepodległości
16. Konferencja poświęcona konfliktom kulturowym, zwalczającym się paradygmatom wiedzy, globalnym
przepływom ludzi i informacji, różnicom ideologicznym i potencjalnym drogom do dialogu.
R. Schulz, Szkoła jako organizacja, Toruń 1993, s. 191; R. Dreeben, The Contribution of Schooling to the
Learning of Norms, Harvard Education Review 1967, t. 37, nr 2, s. 88.
47
Niewątpliwie ważną rolę w procesie kształtowania nowego ładu edukacyjnego, nowych
strategii edukacyjnych odegrać winna szkoła. Możliwości, jakie stwarza program szkolny
i odpowiednio przygotowany pod względem merytorycznym i metodycznym nauczyciel –
najszybciej mogą pomóc młodemu pokoleniu w samookreśleniu i znalezieniu swojego miejsca
w rzeczywistości społecznej. Jednakże życie w środowisku wielokulturowym, realizacja
różnorodnych zadań z nim związanych stwarzają ludziom specyficzne okazje do kształtowania
własnego stylu życia. W takich warunkach występuje „uświadomienie różnorodności”,
występuje nie tyle globalizacja kultury, co globalizacja fragmentacji, czyli w istocie
globalizacja różnorodności, a sprawcą tego są siły rynku, codzienność doświadczeń z innymi,
globalizacja mediów, informacji, które niosą wiedzę o różnych kulturach, zainteresowanie
nimi, pragnienie doświadczania różnorodności, ale i konflikty.
Pedagogowie są zobowiązani do przedstawienia racjonalnych, profesjonalnie
opracowanych propozycji, wskazania na znane modele lub przygotowanie projektu
nowego modelu, modeli edukacji. Edukacja międzykulturowa wydaje się być pozytywną,
konstruktywną odpowiedzią na ważne wyzwania globalizacji i wielokulturowości wobec
społeczeństw współczesnej Europy.
Bibliografia
Billig M., Ideological Dilemmans, Sage, London 1988.
Bruner J., Poza dostarczone informacje. Studia z psychologii poznawania, PWN, Warszawa 1978.
Chlebowczyk J., O prawie do bytu małych i młodych narodów. Kwestia narodowa i procesy narodotwórcze we
wschodniej Europie Środkowej w dobie kapitalizmu, PWN, Warszawa-Kraków 1983.
Delors J., Edukacja, jest w niej ukryty skarb, Stowarzyszenie Oświatowców Polskich, Wydawnictwa
UNESCO, Warszawa 1998.
Dreeben R., The Contribution of Schooling to the Learning of Norms, Harvard Education Review 1967,
t. 37, nr 2, s. 88.
Fukuyama F., Klęska wielokulturowości. Przekład S. Kowalski. „Gazeta Wyborcza” 3-4 lutego 2007.
Gergen K.J., Keith D.(red.), The Social Construction of the Person, Springer, New York 1985.
Golka M., Wielokulturowość w kontekście globalizacji. „Sprawy Narodowościowe” 1999, z. 14-15.
Golka M., Imiona wielokulturowości, Warszawskie Wydawnictwo Literackie MUZA SA, Warszawa 2010.
Harris R., Smolicz J.J., Australijczycy polskiego pochodzenia. Studium adaptacji i asymilacji młodego
pokolenia, Ossolineum, Wrocław 1984.
Jasiński Z., Lewowicki T., Nikitorowicz J. (red.), Potencjał społeczno-kulturowy polskich pograniczy, Wyd.
UO, Opole 1998.
Jasiński Z., Lewowicki T., Nikitorowicz J. (red.), Plany życiowe młodzieży z terenów pograniczy, Wyd. UO,
Opole 2004.
Kapciak A., Korporowicz L., Tyszka A., Komunikacja międzykulturowa. Zbliżenia i impresje, Instytut Kultury,
Warszawa 1995.
Kupisiewicz Cz., Kupisiewicz M., Słownik pedagogiczny, WN PWN, Warszawa 2009.
Kwieciński Z., Tożsamość i rozwój młodzieży a edukacja. „Teraźniejszość – Człowiek – Edukacja. Kwartalnik
myśli społeczno-pedagogicznej. Teraźniejszość młodego pokolenia”. Numer specjalny, TWP DSWE,
Wrocław 2000.
Lewowicki T., Przemiany oświaty. Szkice o ideałach i praktyce edukacyjnej, Wyd. „Żak”, Warszawa 1994.
Lewowicki T., W poszukiwaniu modelu edukacji międzykulturowej, [w:] T. Lewowicki, E. Ogrodzka-Mazur,
A. Szczurek–Boruta (red), Edukacja międzykulturowa w Polsce i na świecie, Wydawnictwo Uniwersytetu
Śląskiego, Katowice 2000.
Lewowicki T., Szkic do teorii zachowań tożsamościowych, [w:] T. Lewowicki., E. Ogrodzka-Mazur (red.), W
poszukiwaniu teorii przydatnych w badaniach międzykulturowych, Uniwersytet Śląski Filia w Cieszynie,
Cieszyn 2001
Lewowicki T., Wielokulturowość i edukacja. „Ruch Pedagogiczny” 2010, 3-4.
48
Lewowicki T., Ogrodzka-Mazur E., Szczurek-Boruta A. (red.), Praca nauczyciela w warunkach wielokulturo-wości –
studia i doświadczenia z pogranicza polsko-czeskiego, Wydział Etnologii i Nauk o Edukacji Uniwersytetu Śląskiego,
Wyższa Szkoła Pedagogiczna ZNP, Wydawnictwo Adam Marszałek, Cieszyn-Warszawa-Toruń 2010.
Lewowicki T., O podstawowych warunkach pomyślnej pracy nauczycieli w sytuacji wielokulturowości, [w:]
T. Lewowicki, E. Ogrodzka-Mazur, A. Szczurek-Boruta (red.), Praca nauczyciela w warunkach wielo-kulturowości
- studia i doświadczenia z pogranicza polsko-czeskiego, Wydział Etnologii i Nauk o Edukacji Uniwersytetu
Śląskiego, Wyższa Szkoła Pedagogiczna ZNP, Wydawnictwo Adam Marszałek, Cieszyn-Warszawa-Toruń 2010.
Lewowicki T., Edukacja międzykulturowa – bilans otwarcia 2012, „Edukacja międzykulturowa” 2012, nr 1.
Łomny Z., Człowiek i edukacja wobec przemian globalnych, Wyd. Instytutu Technologii Eksploatacji, Radom 1996.
Mamzer H. (red.), Czy klęska wielokulturowości? Wydawnictwo Fundacji Humaniora, Poznań 2008.
Melosik Z., Postmodernistyczne kontrowersje wokół edukacji, EDYTOR, Toruń-Poznań 1995.
Melosik Z., Szkudlarek T., Kultura, tożsamość i edukacja. Migotanie znaczeń, Oficyna Wydawnicza.
„Impuls”, Kraków 1998.
Melosik Z., Teoria i praktyka edukacji wielokulturowej, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2007.
Mucha J., Oblicza etniczności. Studia teoretyczne i empiryczna, Zakład Wydawniczy „NOMOS”, Kraków 2005.
Nikitorowicz J., Pogranicze, tożsamość, edukacja międzykulturowa, Wyd. „Trans Humana”, Białystok 1995.
Nikitorowicz J., Idea i cel edukacji międzykulturowej, „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze” 1995, nr 6.
Nikitorowicz J., Rodzina wobec wyzwań edukacji międzykulturowej, Wyd. „Trans Humana”, Białystok 1997.
Nikitorowicz J., Od edukacji regionalnej do międzykulturowej, [w:] J. Kłoczowski, Sł. Łukasiewicz (red.),
Tożsamość, odmienność, tolerancja a kultura pokoju, Instytut Europy Środkowo Wschodniej, Lublin 1998.
Nikitorowicz J., Projektowanie edukacji międzykulturowej w perspektywie demokratyzacji i integracji
europejskiej, [w:] Nikitorowicz J. (red.), Edukacja międzykulturowa w wymiarze instytucjonalnym, Wyd.
„Trans Humana”, Białystok 1999.
Nikitorowicz J., Wielopłaszczyznowa i ustawicznie kreująca się tożsamość w społeczeństwie wielokulturowym
a edukacja międzykulturowa, [w:] J. Nikitorowicz, M. Sobecki, D. Misiejuk (red.), Kultury tradycyjne
a kultura globalna, Wyd. „Trans Humana”, Białystok 2001.
Nikitorowicz J., Od Federacji Zespołów Pogranicza do Stowarzyszenia Wspierania Edukacji Międzykulturowej, [w:] J. Nikitorowicz, A. Sadowski, D. Misiejuk (red.), Pogranicze. Studia Społeczne. T. XVII,
cz. 1, Edukacja międzykulturowa, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2011.
Nikitorowicz J., Fenomen wielokulturowości i prognozy rozwoju ku międzykulturowości. „Edukacja
międzykulturowa” 2012, nr 1, s. 47.
Rutkowiak J., Kryzys pedagogiki a kryzys wychowania postrzegany przez pryzmat nauczycielskiej
odpowiedzialności wychowawczej, [w:] Z. Kwieciński, L. Witkowski (red.), Ku pedagogii pogranicza,
Wyd. UMK, Toruń 1990.
Smolicz J.J., Interkulturalizm i zróżnicowanie etniczne w perspektywie międzynarodowej, Przekład
J. Serwański „Sprawy Narodowościowe” 1998, z. 12-13, s. 13.
Szczurek-Boruta A., Wybrane wyznaczniki komunikacji międzykulturowej, [w:] J. Nikitorowicz, M. Sobecki,
D. Misiejuk (red.), Kultury tradycyjne a kultura globalna, Wyd. „Trans Humana”, Białystok 2001,
Szczurek-Boruta A., Percepcja „innego” ucznia przez nauczyciela żyjącego i pracującego w warunkach
wielokulturowości, [w:] Z. Jasiński, T. Lewowicki (red.), Oświata etniczna w Europie Środkowej,
Wyd. UO, Opole 2001.
Szczurek-Boruta A., Od wielokulturowości do międzykulturowości – od edukacji wielokulturowej do edukacji
międzykulturowej, [w:] D. Rozmus, S. Witkowski (red.): Regionalizm w szkolnej edukacji. Wielokulturowość Zagłębia Dąbrowskiego, Instytut Zagłębiowski Wyższej Szkoły HUMANITAS, Muzeum Miejskie
„Sztygarka”, Forum dla Zagłębia Dąbrowskiego, Sosnowiec-Dąbrowa Górnicza- Będzin 2009.
Szczurek-Boruta A., Community in the culture of individualism – social dilemma of our times, „The New
Educational Review” 2009, Vol. 17, No. 1.
Szczurek-Boruta A., Wspólnotowość i indywidualna tożsamość człowieka – w poszukiwaniu przychylnej
przestrzeni do życia, [w:] J. Nikitorowicz (red.), Wspólnoty a migracje. Konteksty edukacji międzykulturowej, Wydawnictwo Uniwersyteckie „Trans Humana”, Białystok 2009.
Szczurek-Boruta A., Grabowska B., Dynamika kształtowania się tożsamości młodzieży – ku tożsamości
wzbogaconej, W: T. Lewowicki, E. Ogrodzka-Mazur, A. Szczurek-Boruta (red.), Poczucie tożsamości
i stosunek młodzieży do wybranych kwestii społeczny - studium z pogranicza polsko-czeskiego, Wydział
Etnologii i Nauk o Edukacji Uniwersytetu Śląskiego, Wyższa Szkoła Pedagogiczna ZNP w Warszawie,
Wydawnictwo Adam Marszałek, Cieszyn – Warszawa – Toruń 2009.
Szczurek-Boruta A., Konstrukcjonizm społeczny i jego znaczenie teoriopoznawcze w badaniach
międzykulturowych, W: T. Lewowicki, E. Ogrodzka-Mazur (red.), Edukacja międzykulturowa - teorie,
poglądy, doświadczenia społeczne, Wydział Etnologii i Nauk o Edukacji Uniwersytetu Śląskiego, Wyższa
Szkoła Pedagogiczna ZNP, Wyd. Adam Marszałek, Cieszyn-Warszawa-Toruń 2010.
49
Szczurek-Boruta A., Jakość życia i wychowanie – kilka tendencji, hipotez i uwag, W: U. Szuścik (red.), Studia
z teorii i historii wychowania oraz nauk pokrewnych. Tom Jubileuszowy poświęcony Profesor Wiesławie
Korzeniowskiej, Wydawca „Galeria na Gojach”, Katowice-Cieszyn-Ustroń 2010.
Szczurek–Boruta A., Kształcenie nauczycieli do wielokulturowości i międzykulturowości – w kręgu potrzeb
i oczekiwań, W: Z. Jasiński (red.), Szkoła i nauczyciele wobec problemów edukacji międzykulturowej,
Instytut Nauk Pedagogicznych Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2010.
Szczurek-Boruta A., Poczucie tożsamości kulturowej młodzieży i edukacja międzykulturowa na pograniczu
polsko-czeskim, W: H. Rusek, A. Pieńczak, J. Szczyrbowski (red.), Dziedzictwo kulturowe jako klucz do
tożsamości pogranicza polsko-czeskiego na Śląsku Cieszyńskim, Offsetdruk i media sp. z o.o, CieszynKatowice-Brno 2010.
Szczurek-Boruta A., Między asymilacją i transgresją – funkcje i zadania edukacji szkolnej w społeczno-ściach
wielokulturowych, W: Surzykiewicz J., Kulesza M. (red.), Ciągłość i zmiana w edukacji szkolnej,
Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2010.
Szczurek-Boruta A., Edukacyjne konteksty kształtowania poczucia tożsamości kulturowej młodzieży – studia
i doświadczenia z pogranicza polsko-czeskiego, W: J. Nikitorowicz, M. Sobecki, J. Muszyńska (red.),
Pogranicze. Studia Społeczne. Edukacja międzykulturowa, Tom XVII, cz.2. Wydawnictwo Uniwersytetu
w Białymstoku, Białystok 2011.
Szczurek-Boruta A., Edukacja międzykulturowa na rzecz integracji - przykład Śląska Cieszyńskiego, [w:]
K. Błeszyńska (red.), Edukacja międzykulturowa a Wychowanie dla Pokoju, Szkoła Główna Gospodarstwa
Wiejskiego w Warszawie, Wydział Nauk Humanistycznych, Zakład Edukacji Międzykulturowej,
Warszawa 2012, (w druku).
Szczurek-Boruta A., Uczenie się i uwrażliwianie kulturowe w bezpośrednim kontakcie z innym człowiekiem –
warunki kształtowania się tożsamości i integracji społecznej, W. W. Danilewicz, M. Sobecki (red.),
Zróżnicowanie przestrzeni życia - współczesne wyzwania pedagogiki społecznej, Wyd. Uniwersytet
w Białymstoku, Białystok 2012, (w druku).
Schulz R., Szkoła jako organizacja, UMK, Toruń 1993.
Witkowski L., Edukacja wobec sporów o (po)nowoczesność, IBE, Warszawa 1997.
Wojnar I., Światowa dekada rozwoju kulturalnego – nowe propozycje dla edukacji. W: I. Wojnar,
J. Kubin (red.): Edukacja wobec wyzwań XXI wieku. Warszawa 1996, Dom Wydawniczy „Elipsa”, s. 25.
50
Prof. dr hab. Alina Szczurek-Boruta
Wielokulturowość i edukacja szkolna – kilka tendencji, hipotez,
uwag o edukacji międzykulturowej
Streszczenie
W opracowaniu, odwołując się do sposobów rozumienia i analizy wielokulturowości etnicznej
i nieetnicznej Janusza Muchy oraz koncepcji wielokulturowości i edukacji międzykulturowej
Tadeusza Lewowickiego i Jerzego Nikitorowicza, wskazuję na cele oraz zadania współczesnej
edukacji szkolnej, wynikające z potrzeby zrozumienia, interpretacji zjawisk i procesów
związanych z wielokulturowością oraz przygotowania do radzenia sobie z nimi.
Słowa kluczowe: globalizacja, wielokulturowość, edukacja szkolna, edukacja międzykulturowa.
Multiculturalism and school education – Some trends,
hypotheses, observations of intercultural education
Abstract
In this paper, referring to the ways of understanding and analysis of ethnic and non-ethnic
multiculturalism of Janusz Mucha and the concept of multiculturalism and intercultural
education of Jerzy Tadeusz Lewowickiego Nikitorowicz, the author points to the objectives and
tasks of the modern school education, resulting from the need to understand, interpret
phenomena and processes associated with multiculturalism and prepare to deal with them.
Keywords: globalization, multiculturalism, school education, intercultural education.
51
Alica Harajová. Proces globalizacji ¬ za i przeciw.
52
Alica Harajová
Proces globalizacji
za i przeciw
1. Einführungung
Die Globalisierung ist einerseits mit Prozessen kultureller Vereinheitlichung verbunden,
andererseits lassen die Kontakte mit weiter entfernten Weltzonen kulturelle Unterschiede
deutlicher hervortreten. Die Globalisierung vernetzt gleiche und unterschiedliche
Strukturen, vergrößert bestehende Unterschiede und schafft damit Konfliktpotentiale.
Wirtschaft, Wissenschaft, Medien oder Tourismus entwickeln heute globale Netzwerke mit
einheitlichen Arbeitsweisen, beruflichen Standards und Organisationsformen. Die globalen
Partner sind gleichzeitig Teil der lokalen, nationalen oder regionalen Strukturen und der
dortigen soziokulturellen Identität. Andere lokale Strukturen, vor allem die außerhalb der
modernen Sektoren und der wachsenden Städte, sind weniger global vernetzt, ja sind oft
nicht einmal in die eigene Gesellschaft eingebunden. Dies gilt immer noch für große
Bevölkerungsteile der Entwicklungsländer z.B. im Subsistenzsektor oder in Armutszonen,
in der Summe für bis zu 2 Milliarden Menschen auf der Erde. Gleichzeitig bestehen auf
lokaler, regionaler oder nationaler Ebene die dortigen Strukturen weiter, die in der Grafik
rot dargestellt sind und relativ stabile sozio-kulturelle Identitäten bilden. Die
Globalisierung kann jedoch, weil sie manchen gesellschaftlichen Gruppen mehr nützt als
anderen, lokale Spannungen und Konflikte verschärfen – sowohl zwischen Ländern als
auch innerhalb der Länder.
2. Dimensionen der Globalisierung
Der Prozess der Globalisierung umfasst wirtschaftliche, soziale, politische, kulturelle und
ökologische Aspekte und Dimensionen. Im Zeitalter der Globalisierung werden nach wie
53
vor neue supraterritoriale Räume geschaffen, die bestehende Grenzen nicht auflösen,
sondern allenfalls ergänzen und überlagern. Neben Staaten und internationalen
Organisationen sind überdies transnationale Konzerne und eine transnational vernetzte
Zivilgesellschaft als neue Akteure auf der Bühne der Weltpolitik tätig. Zentrale Merkmale
des mehrdeutigen Begriffs der Globalisierung sind eine zunehmende politische
Interdependenz,
weltwirtschaftliche
Arbeitsteilung,
Regionalisierungstendenzen,
Fragmentierungsphänomene sowie Individualisierungs- aber auch Homogenisierungserscheinungen.
3. Globalisierung und Kommunikation
Die Ausprägungen und Auswirkungen der Informationsrevolution sind derzeit noch nicht
vollständig abzuschätzen, sie tragen aber bisher dazu bei, räumliche und zeitliche Grenzen
aufzuheben. Es gab schon immer einen grenzüberschreitenden Austausch von Kultur und
Kommunikation, doch gegenwärtig laufen die kulturellen Veränderungen aufgrund der
modernen Informations- und Kommunikationstechnologien schneller und wahrscheinlich
homogener ab als in früheren Jahrhunderten. Im Bereich der Kultur und Kommunikation
kann man folglich davon ausgehen, dass eine neue Globalkultur im Entstehen ist. Diese
Entwicklung bedeutet die Erfüllung des Menschheitstraumes von der Überwindung
sprachlicher und kultureller Hürden zwischen den Menschen. Auch in der
Erwachsenenbildung sind, durch die Einführung neuer Technologien, veränderte
Rahmenbedingungen durch netzwerkartige digitale Lernumgebungen zu registrieren die zu
einer Neuorientierung bei Lern- und Bildungsinhalten führen. Die Möglichkeit der
globalen Vernetzung kommt derzeit jedoch vorwiegend Menschen in den westlichen sowie
in den Schwellenländern zugute.
Um die Kluft zwischen Ländern mit unterschiedlichen Kommunikationsniveaus zu
verringern, kommt den Industrienationen die Verantwortung zu, verstärkt für die
Verbreitung moderner Informations- und Kommunikationstechnologien Sorge zu tragen.
Die Einbindung und Anwendung neuer Technologien in der Grundstufe aber auch in
Erwachsenen- und Weiterbildungsprogrammen erlaubt es Ländern mit einem niedrigen
Kommunikationsstatus, international Anschluss zu finden sowie die überlebensnotwendige
interne Kommunikation zu verbessern. Wird die Informationsrevolution positiv betrachtet,
kann die gegenwärtige Entwicklung zu verstärkter Selbstbestimmung auf globaler Ebene
führen, wobei neue Strukturen verantwortungsbewussten Verhaltens und bildungspolitischen Handelns entstehen, die sich unabhängig von bestehenden Grenzen
organisieren.
54
4. Kommunikation, neue Medien und Internet
Von neuen Medien ist die Rede, wenn es um die Veränderungen im Bereich der
Individualkommunikation und der Massenkommunikation geht, die mit den
informationstechnischen Neuerungen des ausgehenden 20. und frühen 21. Jahrhunderts in
Verbindung stehen. Die Prägekraft und Veränderungsdynamik, die derartige Innovationen
für die Gesellschaft mit sich bringen, kann gar nicht hoch genug veranschlagt werden.
Der Begriff der Informationstechnik findet heute als Synonym für Begriffe wie
Telematik, Multimedia oder eben auch neue Medien Verwendung. Bis in die ausgehenden
70er Jahre des vergangenen Jahrhunderts wurde er in einem engeren Sinne gebraucht,
indem man ihn mit dem der Computertechnik gleichgesetzte. Informationstechnik stand
damit für digitaltechnische Systeme, die der Verarbeitung und Speicherung von
Informationen, insbesondere von Datenmassen dienten.
Im Internet wird Kommunikation globalisiert. Die elektronischen Informationsflüße
überschreiten nationale Grenzen, die raumzeitlichen Distanzen schrumpfen und die
sozialen Beziehungen intensivieren sich. Ohne eine tatsächliche Kommunikationssituation
funktioniert das Internet nur als ein Archiv, auf das der Kommunikationsprozeß zugreift.
Die lateinische Wurzel des Wortes lautet communicare : Das heißt, teilhaben lassen, etwas
gemeinschaftlich machen. Gemeint ist etwas, das man mit anderen teilt und zum
Gegenstand einer Gemeinschaft macht. Am einfachstn läßt sich Kommunikation als ein
Übertragunsmodell zwischen Sender, Botschaft und Empfänger auffassen, der die codierte
Nachricht erst entschlüsseln muß, um sie verstehen zu können. Dieses Modell, das aus der
militärischen Nachrichtentechnik des 2. Weltkrieges stammt, beherrscht auch heute noch
die landläufige Vorstellung von Kommunikation. Dieser Begriff reicht aber nicht mehr
aus, um die Komplexität der kommunikativen Leistungen der postmodernen Gesellschaft
zu beschreiben, erst recht nicht, um die Kommunikationsstrukturen der elektronischen
Datennetze angemessen zu verstehen.
Die digitale Informationsgesellschaft ist letztlich nur als eine sich internationalisierende und globalisierende Gesellschaft denkbar, was schon darin zum Ausdruck
kommt, dass Informationen, die in einem einzigen Land auf der Basis von interaktiver
Netzwerkkommunikation angeboten werden, prinzipiell weltweit jeder Person mit
Internetzugang zur Verfügung stehen. Diesen Umstand unterstreichen auch Autoren, die
von der Globalisierung und dem Übergang der modernen Gesellschaft in das
Informationszeitalter als von zwei ineinander verwobenen „Megatrends“ oder von der
Herausbildung einer „Weltinformationsgesellschaft“ sprechen.
5. Globalisierung der Kommunikation
Information und Mitteilung, also spezifische Form/Medien-Kombinationen aus Schrift,
Bild und Ton, können ohne weiteres global bereit gestellt werden. Aber es ist heute
schwierig bis unmöglich, von einer Globalisierung des Verstehens zu sprechen. Denn das
55
Verstehen hängt von einzelnen Individuen, ihren kognitiven Zuständen, ihrer Nationalität,
ihren Traditionen und ihrer spezifischen Kultur ab. Einer Globalisierung von Information
und Medium steht also der kulturelle "Fundamentalismus" des verstehenden Individuums
gegenüber. Während Form und Medium im Internet global reproduziert, distribuiert und
reproduziert werden können, hängt das Verstehen des Inhalts von individuellen,
milieuspezifischen, regionalen, nationalen und kulturellen Umständen ab. Hier tritt also die
Kultur auf Seiten des urteilenden Subjekts ins Spiel. In dem Maße, in dem der Zug zur
Globalisierung wächst und es zu einer lateralen Ausdehnung sozialer Beziehungen durch
das Internet kommt, verstärkt sich auch der Druck auf die Formen lokaler Autonomie und
regionaler Identität. In kulturtheoretischen Diskussionen der letzten Jahre wurde Kultur als
ein Modell für Verhalten beschrieben, das durch kognitive und kommunikative Prozesse
als eine Form kollektiven Wissens erzeugt wird. Kultur wird dort als ein System
kollektiver Sinnstrukturen aufgefasst, mit dem Menschen ihre Wirklichkeit definieren.
Kultur sorgt dafür, daß das Wirklichkeitssystem einer Gesellschaft sowie seine soziale
Semantik auf Dauer gestellt und institutionalisiert werden kann. Sie federt wechselseitige
Kommunikationsrisiken ab, indem es Strategien zur Regulierung und Kanalisierung von
kognitiven Überkapazitäten durch Sinnsysteme bereitstellt. Dabei werden zwei Aufgaben
gelöst. Auf der einen Seite wird die Reproduktion gesellschaftlich relevanter
Problemlösungen und Verfahrensweisen auf Dauer gestellt, also eine Tradition
ausgebildet. Auf der anderen Seite wird die Kontrolle des Individuums durch Sozialisation,
Macht, Sprache und verschiedene soziale Semantiken wie Kleiderordnungen und
Standards angemessenen Verhaltens gewährleistet.
6. Die Globalisierung der Kultur
Eine ganz andere Frage stellt sich dagegen, wenn sich Kultur selbst, also das lokalregionale Programm der Bewrtung und Beurteilung von Kommunikation, globalisiert,
vereinheitlicht, raumzeitlich ausdehnt oder homogenisiert. Kommt es dann zwangsläufig
zum Zusammenprall der kulturellen Fundamentalismen oder gar zu einem Krieg der
Zivilisationen, wie Samuel Huntington prophezeit? im Internet wiederholen sich das
westliche Hegemonialismusstreben und der Kolonialismus der angelsächsischen
Nationalstaaten des 19. Jahrhunderts in der "westernization" der kulturellen Standards.
Jedenfalls kommt es zunächst zu einem direkten Zusammentreffen und Vergleich
verschiedener kultureller Programme, wie z. B. in Japan oder Taiwan, wo sich die Jugend
mehr und mehr westlich orientiert. Es treten Auseinandersetzungen zwischen
verschiedenen kulturellen Praktiken der Bewertung und der Reproduktion von
Wirklichkeitsauffassungen auf. Die Frage ist dann, welche kulturelle Ideologie die
Überhand gewinnt. Im Moment beobachten wir einen kulturellen Hegemonialismus der
anglosächsischen Kultur. Es geht also um die Alternative zwischen pluralen Welten, die
von gegenseitiger Toleranz gekennzeichnet sind oder einem, dem Ideologem der Wahrheit
unterliegenden, kulturellen Fundamentalismus. Viele Anzeichen deuten heute darauf hin,
daß die Pluralität von Kulturen mehr und mehr durch einen, immer gewalttätiger
werdenden, kulturellen Fundamentalismus ersetzt wird (Bosnien, Algerien).
56
7. Der Humanismus in der Epoche der Globalisierung
Eine der wichtigsten geistigen Aufgaben der Gegenwart ist die Förderung des Dialogs
zwischen den Kulturen. Im Zeitalter der Globalisierung ist es von besonderer Wichtigkeit,
ein Verständnis vom Menschen zu entwickeln, das alle Kulturen übergreift und sie
zugleich in ihrer Eigenart und Vielfalt zur Geltung kommen läßt. Der alte europäische
Humanismus hatte ethnozentrische Züge und musste sich angesichts der traumatischen
Erfahrungen des 20. Jahrhunderts eine grundsätzliche Kritik im Zeichen der Postmoderne
und des Postkolonialismus gefallen lassen. An seine Stelle ist im Westen zumeist ein
Kulturrelativismus getreten, der die drängenden Probleme der interkulturellen
Kommunikation nicht lösen kann. Überdies ist die gegenwärtige Debatte um die
interkulturelle Kommunikation im Zeitalter der Globalisierung durch eine Vorstellung von
Kulturen als in sich geschlossene Größen geprägt, die höchst verhängnisvoll an jeweils
unterschiedliche kulturelle Traditionen anknüpft und die verschiedenen Weltkulturen in ein
nur äußeres Verhältnis zueinander setzt.
Dies macht die Entwicklung eines neuen, interkulturellen Humanismus und einer
Kultur der Anerkennung kultureller Differenz erforderlich. Ein Blick auf die
fundamentalistische Wendung der Weltreligionen kann dieses Erfordernis nur
nachdrücklich unterstreichen. Wir müssen den Dialog westlicher und nicht-westlicher
Kulturen über ihr Verhältnis zueinander und ihr Verständnis von grundlegenden Werten
und von kultureller Identität und Differenz mit neuem Engagement gestalten.
Alle Weltkulturen haben Vorstellungen vom Menschen entwickelt, die
universalistisch sind, jedoch kulturspezifische Züge aufweisen. Das Verhältnis der
verschiedenen Weltkulturen stellt sich auf der geistig-kulturellen Ebene als eine
Konkurrenz unterschiedlicher universalistischer Menschheitskonzeptionen dar. Diese
Konzeptionen werden heute häufig gegeneinander ausgespielt. Insbesondere gewinnen die
nicht-westlichen Kulturen (China, Indien, Japan, Afrika, Lateinamerika) ein neues
Selbstbewusstsein, mit dem sie in einer deutlichen Gegenbewegung gegen die historisch
dominierende westliche Kultur in die globalisierten Debatten eintreten. Sie definieren sich
kulturell gegen den Westen. Dies wird durch die herrschenden Strömungen des westlichen
Intellektuellendiskurses unterstützt, formuliert der Westen doch eine scharfe Selbstkritik,
in der er seinen eigenen Universalismus und Humanismus aufgibt. Er pflegt einen
kulturellen Relativismus, der die übergreifenden Maßstäbe von Menschlichkeit verliert.
8. Pro & Contra der Globalisierung
Die Globalisierung führt zu mehr länderübergreifenden Transaktionen durch eine
Veränderung der Weltwirtschaft sowie in den Bereichen Kultur und Gesellschaft. Zum
Beispiel werden viele Produkte, wie Textilien und Spielzeuge, in China und anderen
Billiglohnländern hergestellt und anschließend in die ganze Welt exportiert. Die
Globalisierung ist ein laufender Prozess der nicht aufgehalten, sondern lediglich gestaltet
57
werden kann. Die Globalisierung bietet Chancen. Auf Grund des stetigen Wachstums der
Weltwirtschaft können viele Länder die Vorteile der Globalisierung nutzen und davon
profitieren. Der internationale Handel kann die Wirtschaftsleistung durch Arbeitsteilung
verbessern und somit den Wohlstand der Länder vermehren. Länder und Regionen haben
durch die Globalisierung mehr Möglichkeiten ihre Produkte zu exportieren. Dies fördert
die Entwicklung der Wirtschaft, auch in armen Ländern. So profitiert auch die Gesellschaft
in Form von erhöhtem Wohlstand. Nicht nur aus wirtschaftlicher Sicht bietet die
Globalisierung positive Aspekte. Dieser Prozess ermöglicht Kommunikationsmöglichkeiten mit der ganzen Welt. Verschiedene Länder bauen Beziehungen auf und
knüpfen Kontakte. Als positive Auswirkung des internationalen Handels ist auch der
Bezug von exotischen Früchten, Kaffee oder Tee aus der ganzen Welt zu sehen.
Die Globalisierung kann jedoch nicht nur positiv gedeutet werden. Kritiker
bemängeln die Verringerung der Löhne in Industrieländern. Durch zunehmende
Auftragsvergabe in Billiglohnländer müssen die Löhne innerhalb der Industrieländer an
den Umsatz angepasst werden. Ganze Produktionsbereiche werden in Billiglohnländer
abgegeben.
Dies ist ein weiterer Grund dafür, dass es unter anderem auch in Deutschland zu
hohen Arbeitslosenzahlen kam. Viele Länder wollen von der Globalisierung profitieren.
Der Wettkampf ist so ausgeprägt, dass kleine Firmen armer Länder kaum eine
Überlebenschance haben. In einem intakten Markt herrscht ein fairer Wettbewerb. Die
Globalisierung lässt einen Ausgleich von Konflikten in Hinsicht auf Arbeit und Kapital
zum Nutzen nicht zu. Nicht außer Acht zu lassen ist auch die negative Auswirkung auf die
Umwelt. Durch die Globalisierung müssen Massen an Waren rund um den Globus
geschoben werden. Zudem werden zunehmend Firmen wegen zu hoher Umweltauflagen
aus Europa in Drittländer verlagert.
Pro - Globalisierung bedeutet verschiedene wirtschaftliche, politische und
wissenschaftliche Vorteile und Chancen. Die Stärken und die herausragendsten
Eigenschaften und Fähigkeiten beteiligter Länder nutzend, kann Globalisierung profitabel
für alle sein. Besonders trifft das auf Unternehmen zu, aber auch der einzelne Mensch kann
persönlichen Nutzen daraus ziehen.
Güter des täglichen Bedarfs können dort produziert werden, wo die Herstellung am
günstigsten ist. Für den Verbraucher bringt das sinkende Preise und damit finanzielle
Einsparungen mit sich. Lebensmittel, die im eigenen Land nicht oder nur mit großem
Aufwand angebaut werden können, welcher sich auf den Preis auswirken würde, sind
durch Globalisierung günstig auf dem internationalen Markt erhältlich. Das trifft auch auf
die Viehzucht zu. Der Lebensunterhalt für den Verbraucher wird also billiger.
Auch im persönlichen Bereich impliziert der Globalisierungsbegriff viele Vorteile.
Reisen werden durch den Wegfall von Grenzkontrollen und der Erhebung von Zöllen
unkomplizierter. Private und berufliche Aufenthalte im Ausland sowie die Ein- und
Ausfuhr von Waren werden erleichtert.
Contra - Die Globalisierung scheint zwar ein unaufhaltbarer Prozess zu sein, doch
bleibt dieser nicht ohne Gegner. Die Globalisierungskritiker weisen immer wieder auf die
58
negativen Folgen hin, die vor allem die wirtschaftliche Globalisierung mit sich bringt:
Besonders Entwicklungsländer hätten unter dem erhöhten wirtschaftlichen
Konkurrenzdruck zu leiden. Auch die Umweltzerstörung, beispielsweise durch das erhöhte
Verkehrsaufkommen, wird stark kritisiert. Für nationalistische Gruppierungen stellt der
Macht- und Bedeutungsverlust der Nationalstaaten ein grundsätzliches Problem der
Globalisierung dar.
9. Die neue Mobilität
Durch die Globalisierung ist es vielen Menschen möglich geworden, zu reisen, wohin sie
wollen. Das bezieht sich zunächst auf Urlaubsreisen: wenn heute beispielsweise ein
Grönländer das australische Outback entdecken und nicht nur Sydney oder Melbourne
sehen will, ist das kein Problem. Die einzige Voraussetzung ist die nötige Kaufkraft, denn
billig sind weite Reisen noch längst nicht geworden. Lediglich bei kurzen oder mittelmäßig
langen Flügen gibt es auch sehr günstige Angebote, die sich an den Durchschnittsbürger
der Industrieländer richten. Mobil ist die Menschheit aber nicht nur hinsichtlich ihrer
Urlaubsreisen geworden; viele Personen sehen nun auch die Möglichkeit, auszuwandern
und in eine Region zu ziehen, in der es Arbeit, Unterhaltung und einen ganz anderen
Lebensstil als am bisherigen Wohnort gibt, der in den meisten Fällen eher ländlich geprägt
war. Man spricht in diesem Zusammenhang auch vom Brain Drain in Regionen, die
Fachkräfte verlieren, da sie nur wenig attraktiv sind, sowie vom Brain Gain in Teilen der
Erde, die Fachkräfte anziehen – beispielsweise, weil sie Weiterbildungsangebote und gut
bezahlte Arbeitsplätze sowie andere lohnenswerte Anreize setzen. Unternehmen können
Mitarbeiter problemlos auch an andere Sitze in der ganzen Welt senden, wenn sie ihren
Fachkräften neue Aufgaben oder den Aufbau einer Zweigstelle in einem völlig anderen
Teil der Erde anvertrauen wollen. Dadurch hat auch die Diskussion um den vermeintlichen
Fachkräftemangel begonnen. Vermutlich gäbe es ausreichend Fachkräfte auf der Welt; sie
sammeln sich nur an einigen Orten und fehlen an anderen wiederum, die ihnen nur wenig
beziehungsweise zu wenig bieten können. Ortsgebunden, wie man es früher noch war, ist
man heute schlichtweg nicht mehr. Vergessen darf man in diesem Zusammenhang auch
nicht, dass man heute mithilfe fossiler Brennstoffe reist und diese eine erhebliche
Belastung für die Umwelt darstellen, da sie einfach verbrannt werden.
10. Existiert die Globalisierung überhaupt?
Es gibt vier Theorien, die die Entwicklung der Globalisierung beschreiben. Die erste geht
davon aus, dass es schon immer Globalisierungsprozesse gegeben hat, bereits seit
Anbeginn der Menschheit. Menschen sind nie am gleichen Ort geblieben, sie haben sich
immer ausgedehnt und versucht, neue Bereiche der Welt zu erschließen. Die frühen
59
Versuche hatten zwar wenig mit der heutigen Globalisierung gemein und doch gelten sie
als erste Anfänge und belegen, dass die räumliche Ausdehnung menschlich ist.
Die zweite Theorie geht davon aus, dass die Globalisierung im späten Mittelalter oder im
15. Jahrhundert begonnen hat, als die ersten Kaufleute es schafften, überregionale Bekanntheit
zu erlangen und ganze Imperien aufzubauen, ohne dass sie der Kopf eines Staates waren – vor
dieser Zeit waren Staatsoberhäupter wie Könige und Kaiser die einzigen Organe, die eine
solche Bedeutung entwickeln konnten. Zu dieser Zeit wurde immerhin auch Amerika entdeckt
und die Expansion von Europa aus über die ganze Welt begann.
Die dritte These geht davon aus, dass unter der Globalisierung nur die modernen
Prozesse zu verstehen sind, die auf Basis der Technologie und der Kommunikation
entstehen konnten, die das ausgehende 20. Jahrhundert und das 21. Jahrhundert
kennzeichnen. Ab dem Zweiten Weltkrieg vernetzten sich Staaten zunehmend miteinander
und ebneten so den Weg für die heutige Situation.
Die vierte und letzte These schließlich geht davon aus, dass es einen Prozess wie die
Globalisierung gar nicht gibt und dass keine der vorhergehenden Theorien stimmig sein
kann. Ein großer Teil der Weltproduktion findet immerhin nach wie vor in sehr wenigen
Ländern statt, was auf einen Zustand hindeutet, wie er bereits seit Jahrhunderten besteht.
Handelsströme bestehen zwischen ebenso wenigen Ländern, jedenfalls diejenigen Ströme
in bedeutender Größenordnung. Auch das Welt-Bruttonationaleinkommen ist auf sehr
wenige Länder verteilt – ein Zustand, der ebenfalls nicht mit der Entwicklung der
Globalisierung übereinstimmt.
Die Wissenschaft ist sich allerdings trotz dieser unterschiedlichen Thesen einig, dass
die Globalisierung als Phänomen existiert - auch wenn sich vortrefflich darüber diskutieren
lässt, wann die Globalisierung als Prozess begann.
11. Globalisierung vs. Individuum
Die Globalisierung wirkt sich auf jeden Menschen ganz unterschiedlich aus. Wie man sie
nun sehen, nutzen oder meiden will, muss jeder für sich selbst entscheiden. Eine
Möglichkeit wäre, selbst auf den Umweltschutz zu achten, denn nur aus der gesammelten
Handlung aller Einzelpersonen kann eine Gesamtleistung entstehen und die Umwelt kann
sich von den Belastungen erholen, denen sie in den letzten Jahrhunderten ausgesetzt war.
Woher der eigene Strom kommt, kann man heute frei entscheiden und trägt damit
beispielsweise dazu bei, die erneuerbaren Energien wirtschaftlich zu machen und
Stromerzeuger dazu anzuregen, mehr davon ins Netz einzuspeisen. Hinsichtlich der
vernetzten Kommunikation, der stärkeren Reisemöglichkeiten und anderer Aspekte der
Globalisierung hat man nach wie vor viele Möglichkeiten, sich entweder dafür oder
dagegen zu entscheiden. Anstatt ins ferne Ausland zu verreisen, bleiben viele Menschen in
der Nähe ihrer Heimat und nutzen die dortigen Erholungsmöglichkeiten - oder sie wählen
einen ökologischen Reiseweg, der nicht so viel Schaden anrichtet.
60
Viele Aspekte der Globalisierung kann man jedoch auch für sich nutzen. Im Internet
gibt es zahllose Möglichkeiten, Menschen aus fremden Kulturen kennen zu lernen, ihre
Sprachen zu erlernen, die eigenen Fähigkeiten zu verbessern und ein aufgeschlossenes
Verständnis für ethnische Gruppen, Kulturen und Religionen zu entwickeln. Auf diese
Weise wehrt man sich gegen blinde Missgunst und kann den einen oder anderen
Mitmenschen vielleicht über fremde Kulturen aufklären. Missgunst entsteht bekanntlich
dadurch, dass wir das Fremde nicht kennen oder einen Sündenbock für unsere eigenen
Probleme suchen - wird das Verhalten vernünftig hinterfragt, gehen einem schnell die
Argumente aus. Es gibt jedoch viele Wege, sich für die Globalisierung einzusetzen und sie
zu nutzen oder sich dagegen zu wehren und zu versuchen, die negativen Aspekte im Alltag
zu minimieren. Dies kann man auf eigene Faust realisieren, oder man engagiert sich in
Vereinen, Organisationen und Interessenverbänden, die vielleicht sogar deutlich mehr
Einfluss nehmen können. Da die meisten Organisationen aber auch national und
international vernetzt sind, ist es falsch zu glauben, dass man der Globalisierung dadurch
aus dem Weg gehen kann. Da dies per se unmöglich ist, sollte jeder seinen individuellen
Weg finden, um mit der Globalisierung für eine bessere Welt zu arbeiten.
12. Die Fremdsprachen in der Zeiten der Globalisation
Die Fortbildung Fremdsprachen ist heute zu einem noch wichtigeren Thema geworden, als
sie das noch vor Jahren war. Mit einer guten Fortbildung Fremdsprachen, die gezielt in eine
bestimmte Richtung verläuft der berufliche Weg einfacher und besser, zumal
Fremdsprachenkenntnisse heute von praktisch jedem Arbeitnehmer erwartet werden. Wer
sich hier gezielt der Fortbildung Fremdsprachen widmet und eine Sprache auswählt, mit der
auch im Unternehmen viel zu erreichen ist, hat eine gute Entscheidung getroffen. Die
Fortbildung im Bereich der Fremdsprachen ist unter bestimmten Umständen auch steuerlich
absetzbar. Immer dann, wenn die Fortbildung im Bereich der Fremdsprachen auf einem
ausgeübten Beruf aufsetzt und nachgewiesen werden kann, dass die berufliche Position sich
durch die Fortbildung festigt oder aber verbessert, kann diese Fortbildungsmaßnahme von
abhängig beschäftigten Arbeitnehmern im Rahmen der alljährlichen Steuererklärung als
Werbungskosten Posten von der Steuerlast abgesetzt werden.
Wenn die Fremdsprachenweiterbildung für den Arbeitgeber profitabel ist, kann es
durchaus sein, dass dieser sich an der Finanzierung der Fortbildung im Bereich der
Fremdsprachen beteiligt. So können sich die Kosten für die Fortbildung reduzieren lassen
und gleichzeitig erfährt der Arbeitgeber vom Engagement des Mitarbeiters. Letzteres kann
sich für den weiteren Lebenslauf als sehr positiv erweisen. Für Unternehmen ist es heute
immer wichtiger, engagierte und hochqualifizierte Mitarbeiter zu beschäftigen und sich
damit vom Wettbewerb abzuheben. Gleiches gilt für Mitarbeiter. Wer hier über spezielle
Fremdsprachenkenntnisse verfügt, kann sich vom Mitbewerber und Kollegen durch
gezieltes Wissen und entsprechende Fähigkeiten abheben und so den eigenen Status im
Unternehmen sichern.
61
Die fremdsprachliche Weiterbildung kann auf verschiedene Weisen beschritten
werden und auch die Art der Vermittlung ist für den beruflichen Werdegang nicht
unerheblich. Wer sich beruflich in einem Unternehmen mit starkem Auslandkontakt
etablieren möchte, kann mit einem gezielten Kurs für Wirtschaftsenglisch unter
Umständen größere Erfolge erzielen, als wenn eine weitere Fremdsprache erlernt wird.
13. Die Wichtigkeit von Sprachen in den Zeiten der
Globalisierung
In Zeiten der Globalisierung gewinnen Fremdsprachen immer mehr an Bedeutung.
Während früher Fremdsprachenkenntnisse hauptsächlich bei direkt fremdsprachenbezogenen Berufen erforderlich waren, werden sie heute fast überall benötigt.
Englischkenntnisse werden bei jeder Bewerbung als gegeben vorausgesetzt. Wer diese
nicht hat, hat generell schlechte Karten. Daneben werden zunehmend auch
Spanischkenntnisse und Kenntnisse osteuropäischer Sprachen gewünscht. Seit sich die
Europäische Union weit in den Osten ausdehnt, werden Kenntnisse der dortigen Sprachen
immer wichtiger. Da Englisch dort nicht so verbreitet ist wie in den westeuropäischen
Staaten, sind Kenntnisse der dortigen Sprachen für gute Zusammenarbeit von Vorteil.
Grundsätzlich macht die zunehmende Verschmelzung der Märkte Fremdsprachenkenntnisse unabdingbar. Große Firmen können es sich kaum noch erlauben, ihre
Webseiten nicht mindestens auch auf Englisch bereitzustellen. Je mehr Sprachen, desto
besser. Hinzu kommt, dass kaum noch Produkte hergestellt werden, bei denen nicht in
irgendeiner Form ausländische Produzenten involviert sind. So kommt es, dass auch
Mitarbeiter, die früher keine Fremdsprachenkenntnisse benötigten, heute gezwungen sind,
international kommunizieren zu können. Als wichtigste Sprache hat sich dabei Englisch
herauskristallisiert. Diese Sprache wird in fast allen Ländern dieser Welt als erste
Fremdsprache an den Schulen unterrichtet. Wichtige Sprachen sind des Weiteren Spanisch,
das in den meisten Ländern Südamerikas gesprochen wird, sowie Chinesisch, da diese
aufstrebende Nation den größten Anteil an der Weltbevölkerung hat. Da in Zukunft die
Märkte noch weiter verschmelzen werden ist davon auszugehen, dass umfangreiche
Fremdsprachenkenntnisse weiter an Bedeutung gewinnen werden. Englisch wird wohl auf
längere Sicht unangefochten die wichtigste Sprache bleiben. Die aufstrebenden Nationen
im asiatischen Raum drängen mit ihren Sprachen aber immer weiter nach oben.
14. Zusammenfassung
Durch die zunehmende Globalisierung von Information und Mitteilung im Internet werden
Raum und Zeit komprimiert und soziale Beziehungen über grosse Distanzen gedehnt.
Dieser Globalisierung steht ein regional begrenzter, kultureller Fundamentalismus
gegenüber, der die Komplexität solcher Information auf die noch verstehbaren Ausmaße
und Relevanzen der eigenen Kultur reduziert. Wenn sich jedoch die kulturellen
Kontrollprogramme in Form von Netiquettes selbst globalisieren, entsteht eine neue
62
Situation, die mit den Stichworten Hegemonialismus und westernization beschrieben
werden kann. Die Kunst im Internet reagiert auf dieses Unbehagen mit einer kreativen und
anarchischen Einbindung der Benutzer. Vermeintlich objektive, kulturelle Standards
können unter dem Etikett "Kunst" durch die Interaktion mit verschiedenen Indidivuen,
Milieus, Schichten, Kulturen und Zivilisationen auf globale und weitgehend demokratische
Weise kommentiert und verändert werden.
Unserer Meinung nach existieren mehrere Vorteile, die die Globalisierung mitbringt. Vor
allem:
- die Globalisierung macht das Einkaufen billiger,
- die Globalisierung mehrt den Wohlstand in den Industrienationen,
- die Globalisierung ermöglicht einigen Schwellenländern den Aufstieg zur
Industrienation,
- die Globalisierung ist die große Chance für alle Entwicklungsländer,
- eine Spezialisierung in der Produktion sorgt für Kostenvorteile,
- Reisefreiheit,
- internationale Maßnahmen gegen den Klimaschutz,
- die Globalisierung beschleunigt den weltweiten Demokratisierungsprozess,
- die Globalisierung erschließt neue Märkte und ermöglicht in der Produktion
höhere Stückzahlen,
- die Globalisierung beschleunigt den technischen Fortschritt,
- viele Menschen werden steinreich,
- die Kulturen wachsen zusammen - alle Menschen werden Brüder.
Bibliografia
Altvater E./Mahnkopf, B., Grenzen der Globalisierung, Münster, 1996.
Beck U., Was ist Globalisierung? Frankfurt/M, 1998.
Gates B., 1995: Der Weg nach vorn. Die Zukunft der Informationsgesellschaft, Hamburg, 1995.
Luhmann N., Soziale Systeme. Grundriß einer allgemeinen Theorie. Frankfurt/M. 1984, ss. 193-200.
Schmidt S.J.,: Kognitive Autonomie und soziale Orientierung. Konstruktivistische Bemerkungen zum
Zusammenhang von Kognition, Kommunikation, Medien und Kultur. Frankfurt/M., 1994, ss.202-260.
Schulz W., Kommunikationsprozess, in: Noelle-Neumann u.a. (Hrsg.): Fischer-Lexikon Publizistik und
Massenkommunikation, Frankfurt/ M., 1999, ss. 140-171.
Schweigler G., Globalisierung – eine Folge der Weltinformationsgesellschaft, in: Informationen zur politischen
Bildung 263, 1999, ss. 21-26.
63
doc. PaedDr. Alica Harajová, PhD.
Vysoká škola v Sládkovičove, Slovenská Republika
Globalisierungsprozess – pro und contra
Abstrakt
Wie sind Kommunikation, neue Medien, Fremdsprachen und Globalisierung miteinander
verbunden? Welchen Einfluss haben sie auf die Entwicklung der modernen Demokratie? Um
diese Fragen beantworten zu können, gliedern wir unseren Beitrag in mehrere Teile, die
weitgehend aufeinander aufbauen: Die ersten Teile dienen der Aufarbeitung und
wechselseitigen Kontextualisierung zentraler Begriffe und Sachverhalte, in den nachfolgenden
Teilen werden vor dem Hintergrund der bis dahin gewonnenen Erkenntnisse einige
grundlegende Überlegungen darüber angestellt, ob sich mit den informationstechnischen
Innovationen des ausgehenden 20. und des beginnenden 21. Jahrhunderts die Herausbildung
einer neuen Qualität von Weltöffentlichkeit und Weltpolitik abzeichnet.
Schlüsselwörter: Kommunikation, neue Medien, Fremdsprachen, Globalisierung,
Weltöffentlichkeit, Weltpolitik.
Globalization process – pros and cons
Abstract
How is communication, new media, foreign languages nad globalization mutually interelated?
What influence do they have on the development of modern democracy? In order to answer
these questions, we have to divide our contribution to different parts which to certain extent are
interelated. FIrst parts serve to the processing and mutual contextualization of the central
notions nad facts. In other parts we introduce different reflections on the basis of experience of
this era or informative and technological innovation to the end of the 20th century and at the
beginning of the 21st century which put basis for the foundation of the new quality in the world
public policy and developing international politics.
Keywords: communication, new media, foreign languages, globalization, world public
policy, developing international politics.
Proces globalizacji – za i przeciw
Streszczenie
W jaki sposób komunikacja, nowe media, języki obce i globalizacja są wzajemnie powiązane?
Jaki wpływ mają one na rozwój nowoczesnej demokracji? Aby odpowiedzieć na te pytania,
musimy podzielić nasz wkład na części, które do pewnego stopnia są powiązane. Pierwsze części
składowe służą do przetwarzania i wzajemnej kontekstualizacji centralnych pojęć i faktów.
Kolejne części przedstawiają różne refleksje na podstawie doświadczenia epoki, innowacji
i technologii informacyjnej do końca 20 wieku i na początku 21 wieku, co stanowi podstawę do
powstania nowej jakości w świecie polityki publicznej i rozwoju międzynarodowej polityki.
Słowa kluczowe: komunikacja, nowe media, języki obce, globalizacja, świat polityki
publicznej, rozwój polityki międzynarodowej.
64
SZANSE I INSPIRACJE DLA WYCHOWANIA
I EDUKACJI W ZGLOBALIZOWANYM ŚWIECIE
Wychowanie a edukacja
W czasach, kiedy istnieje wielość teorii i definicji, wielopłaszczyznowość oddziaływań na
młodego człowieka, interdyscyplinarny charakter niemalże każdej dziedziny naukowej –
toczy się dyskurs na temat wychowania, które wszak różnie pojmowane, ma spełniać
swoje zadanie. Wg C. Kupisiewicza jest nim oczywiście świadome, celowe oddziaływanie
ukierunkowane na wszechstronny rozwój jednostki oraz przygotowanie jej do uczestnictwa
w życiu społecznym, kulturalnym i zawodowym1. Odpowiednie wyposażenie młodego
człowieka w wiedzę, umiejętności i kompetencje pozwoli mu zatem na prawidłowe
funkcjonowanie w nieustannie zmieniających się warunkach XXI wieku. Powszechna
wielość definicji wychowania pozwala na szersze spojrzenie na proces, który musi nadążać
za postępem.Wychowanie możemy potraktować w jego wąskim znaczeniu, jako celowe
oddziaływanie na jednostkę w celu dokonania zmian oraz w szerszym – jako
oddziaływanie środowiska zarówno społecznego, jak i przyrodniczego na jednostkę.
Wychowanie według Stefana Kunowskiego „jest zawsze społecznie uznanym
systemem działania pokoleń starszych na dorastające celem pokierowania ich
wszechstronnym rozwojem dla przygotowania według określonego ideału nowego
1
C. Kupisiewicz, M. Kupisiewicz, Słownik pedagogiczny, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009, s. 193.
65
Elżbieta Męcina-Bednarek. Szanse i inspiracje dla wychowania i edukacji w zglobalizowanym świecie.
człowieka do przyszłego życia”2. Autor wyróżnia cztery dynamizmy, siły działające
w całościowym wychowaniu człowieka. Są to:
1. Bios – naturalny pęd życiowy jednostki do psychofizycznego rozwoju organizmu
(naturalny rozwój jednostki).
2. Etos – społeczne działanie wychowawcze, nastawione na pokierowanie biosem
jednostki tak, by ją podporządkować obowiązującej konwencji – pewnym normom,
zwyczajom moralnym, estetycznym, wynikającym z tradycji, kultury, narodowości
itp. Siła etosu działa na wychowanka poprzez stwarzanie sytuacji wychowawczych
w takich środowiskach jak rodzina, szkoła, grupa rówieśnicza itp., przez
wywieranie przymusu, presji, opinii publicznej, sankcji karnych. Wynikiem
działania etosu jest przystosowanie wychowanka do odgrywania ról członka
społeczności, w której żyje.
3. Agos – siła wychowawcza jednostek o dużym autorytecie moralnym, umysłowym,
która koryguje błędy etosu i zwraca uwagę nie na przeciętne wzory postępowania,
ale na ten ideał.
4. Los – siła w wychowaniu, której istota polega na nieprzewidywalności. Los tworzą
wszystkie te warunki i sytuacje, na które jednostka nie ma wpływu, a więc rodzice,
wyposażenie dziedziczne, warunki bytowe, przynależność do narodu, warstwy
społecznej, miejsce w historii i wiele innych zdarzeń losowych dotykających
każdego człowieka. Człowiek potrzebuje norm, celów, wzorów, aby stać się istotą
społeczno-kulturalną.
Wychowanie w najszerszym rozumieniu, to proces kształtowania pożądanych postaw,
co precyzyje W. Okoń twierdząc, iż wychowanie jest świadomie organizowaną działalność
społeczna, która opiera się głównie na stosunku wychowawczym między wychowankiem,
a wychowawcą, oraz której celem jest wywołanie zamierzonych wieloaspektowych zmian
w osobowości wychowanka. Dotyczą one zarówno sfery poznawczo-instrumentalnej,
związanej z poznaniem rzeczywistości i umiejętnością oddziaływania na nią, jak i sfery
emocjonalno-motywacyjnej, która polega na kształtowaniu stosunku człowieka do świata
i ludzi, jego przekonań i postaw, układu wartości i celu życia, kształtowaniu własnej
tożsamości3.
Ogromne znaczenie obok „wychowania” ma termin: edukacja, który przez wiele lat
kojarzony był z kształceniem, wychowaniem czy też wykształceniem. Edukacja w wyżej
wspomnianym słowniku definiowana jest jako całokształt procesów i oddziaływań,
których głównym celem jest zmienianie ludzi, przede wszystkim oddziaływanie na dzieci
i młodzieży – adekwatnie do panujących w danym społeczeństwie określonych ideałów
i celów wychowawczych zgodnych z realizowanym programem i polityką oświatową.
Współcześnie upowszechnia się szerokie rozumienie tego terminu jako płaszczyznę
procesów oświatowo-wychowawczych, które obejmują kształcenie i wychowanie oraz
2
3
66
S. Kunowski Podstawy współczesnej pedagogiki, Wydawnictwo Salezjańskie, Warszawa 1997, s. 189.
W. Okoń, Nowy słownik pedagogiczny, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2007, s. 466.
szeroko rozumianą oświatę4. W wielu opracowaniach pojęcie „edukacja” występuje
zamiennie z pojęciami „wychowanie” i „kształcenie”. Terminy te w szerokim znaczeniu są
bliskoznaczne. Edukacja w ujęciu humanistycznym oddziałuje na postawy, sposób życia,
pozwala odnaleźć i uświadomić sobie wartości ważne dla jednostki. W rzeczywistości XXI
wieku edukacja powinna przekazywać masowo i skutecznie coraz więcej wiedzy
i umiejętności, które podlegają ciągłym zmianom, są zgodne z rozwojem cywilizacji,
bowiem stanowią płaszczyznę kompetencji wykorzystywanych w przyszłości. Zalecenia
dotyczące kierunków rozwoju edukacji zostały sformułowane w postaci tez zawartych
w opracowaniach naukowych i raportach międzynarodowych. Zawsze ważnym problemem
wielu dyscyplin naukowych jest proces wychowania; jego etiologia, historia, czas obecny
i perspektywa rozwoju.
Ewolucja pedagogiki jako nauki
Problematyką wychowania zajmuje się w głównej mierze pedagogika jako nauka
o wychowaniu, która w toku rozwoju dziejów stawała się:
− filozofią (nauką o człowieku, paideją, antropagogią) – jako refleksja filozoficzna bada
wychowanie i kształcenie człowieka w aspekcie procesu historycznego,
psychicznego, społecznego i kulturowego, ukazuje filozoficzne przesłanki teorii
i praktyki pedagogicznej, określa miejsce pedagogiki wśród innych nauk, kultywuje
dialog interdyscyplinarny;
− samodzielną częścią nauk humanistycznych – jako dyscyplina wiedzy o kształceniu
i wychowaniu poszukuje uzasadnień dla swoich prawidłowości i sądów teoretycznych, także w innych naukach, które integruje w kompleks nauk o wychowaniu
(psychologia, socjologia, biologia, ekonomia, literaturoznawstwo, teologia, politologia itp.), bazuje na przesłankach intersubiektywnie komunikowalnych i sprawdzalnych oraz na logice, prowadzi do formułowania sądów opisowych, wyjaśniających
prakseologicznych, prognostycznych. Jest nauką o praktyce i dla praktyki
pedagogicznej;
− przedmiotem kształcenia akademickiego i zawodowego - priorytetowym zadaniem
jest dostarczenie studentom wiedzy i kompetencji w zakresie stymulowania procesów
socjalizacyjnych, kształcenia i wychowania, zasad, metod, form, technik i środków
oddziaływań wychowawczych, procedur badawczych, dociekań i pytań,
projektowania własnego rozwoju zawodowego;
− subiektywną teorią wychowania – główną płaszczyznę stanowią gromadzone przez
lata doświadczenia z własnej praktyki, umiejętności, wzorce postrzegania,
oczekiwania a także osobiste strategie działań pedagogicznych;
− wspólnotową formacją intelektualną – stanowi kompleksowy zbiór wiedzy
o wychowaniu, skupia nauczycieli, wykładowców akademickich, badaczy,
4
Ibidem, s. 93.
67
opiekunów, wychowawców, instruktorów i profesjonalistów mających udział
5
w kształtowaniu międzypokoleniowego dialogu o wychowaniu .
Wszystkie wymienione aspekty mają swoje specyficzne uwarunkowania, pewną
charakterystykę i dynamikę rozwoju. Jako poszczególne części stanowią ważny czynnik,
obszar rozwoju całości pedagogiki w jej wieloaspektowym rozumowaniu.
„Wiedza o wychowaniu i kształceniu, jako całość historycznie, społecznie
i politycznie zmiennych podejść badawczych, która od lat jest wieloparadygmatyczna,
powstaje zarówno w sposób kumulatywny, jak i dialogowy, zarówno ewolucyjny, jak
i rewolucyjny. Rekonstruując po jakimś czasie określone podejście czy nurt pedagogiczny,
tworzymy je w pewnym sensie na nowo, wpisujemy w nie bowiem współczesny punkt
widzenia, który może uwzględniać przecież jakąś część minionej perspektywy
poznawczej, ale zarazem przewartościowuje ją przez nową interpretację. W obliczu
różnych metodologii badań, komplementarnych, sprzecznych czy dialogujących ze sobą,
historyczna ciągłość poznania wiąże się zarazem z historyczną nieciągłością. Poszczególne
szkoły, doktryny, kierunki czy nurty wychowania są opisywane i interpretowane przez
badaczy w sposób tak zróżnicowany, że na ich wartość rzutuje nie tylko czytelna zasada
prezentacji, ale i nieuchronnie z tym związana arbitralność wyboru i porządkowania treści,
selekcja teorii, ich opis i ocena. Nie powiodły się zapoczątkowane w XIX w. próby
6
unifikacji nauk o wychowaniu” .
Dokonując analizy dorobku pedagogiki należy zwrócić szczególną uwagę na jej
ewolucję w ciągu ostatnich pięćdziesięciu lat minionego stulecia i na czas obecny,
początek XXI wieku.
Etapy przechodzenia pedagogiki od autonomicznej nauki o wychowaniu do szeroko
rozumianych nauk o wychowaniu możemy podzielić na trzy zasadnicze okresy :
1. Ortodoksja ideologiczna – przypada na lata 40.-70. XX wieku, charakteryzuje się
monocentrycznym ładem społecznym, dążeniem do patriarchalizmu, stabilności
i zdogmatyzowaniem systemu polityczno-gospodarczego, następnie powstaniem
pedagogiki upaństwowionej i upartyjnionej, odrzucaniem pluralizmu oraz w końcu
wielorakim rozumieniem pedagogiki: jako autonomicznej nauki o wychowaniu,
jako pedologii i jako powstaniu modelu integracji wewnętrznej;
2. Heterodoksja – przypada na lata 80. XX wieku, okres ten cechuje załamanie się
dotychczas dominującego paradygmatu zinstrumentalizowanej pedagogiki,
pojawiają się pierwsze warianty opozycyjne i otwarcie na prądy i nurty
wychowania Zachodu, ścierania się teorii, odmiennych światopoglądów,
relatywizacji poglądów, konkurencja ideologii, otwartość na badania;
3. Interakcja globalna (postmodernizm) – przypada na lata 90. XX wieku,
charakteryzuje się wejściem w system liberalny, pluralistyczny, w którym
5
6
68
B. Śliwerski, Wprowadzenie do pedagogiki, [w] B. Śliwerski (red.) Pedagogika. Podstawy nauk
o wychowaniu, t. 1, Gdańskie Wydawnictwo Pedagogiczne, Gdańsk 2006, s. 79-95.
B. Śliwerski, Współczesna myśl pedagogiczna. Znaczenia, klasyfikacja, badania, Oficyna Wydawnicza
„Impuls”, Kraków 2011, s. 25-26.
tolerowana jest różnorodność ideologicznych czy normatywnych orientacji i działań, badań porównawczych, wprowadzanie odmiennych modeli kształcenia
i wychowania. Podejście to pomaga dostrzec teoretyczne spory w naukach
7
o wychowaniu, ich różnorodność i wielość koncepcji.
Wspomniane ewolucje pedagogiki doprowadziły do zupełnie innego postrzegania tej
nauki, której przedmiotem badań jest nie tylko wychowanie, ale edukacja. Wynika to
z zaniechania podejścia normatywnego na rzecz podejścia eksplanacyjnego, czyli
poszukiwania i wyjaśniania oraz konieczności praktycznego działania w rzeczywistości,
gdzie następuje analiza procesów edukacyjnych zachodzących w kraju i na świecie.
„Pedagogika weszła w etap wspólnoty badań porównawczych i syntetycznych, co wyraża
się w rozumieniu i podejściu do jej istoty oraz w zastosowaniu podobnej klasyfikacji
prądów i kierunków tej nauki. Analiza różnych kierunków teoretycznych w pedagogice
w Polsce i krajach zachodniej demokracji dotyczy podstawowych wzorów myślenia
naukowego i badań naukowych, sprzyjając zarazem rozpoznawaniu przesłanek i pozycji
teorii naukowych. Studiujący dzieje myśli pedagogicznej uzyskują dzięki temu
reprezentatywny wgląd w jej rozwój i różnorodność”8.
Analiza literatury dotyczącej zmian w koncepcji pedagogiki postmodernistycznej
pozwala zrozumieć rzeczywistość społeczno-kulturową społeczeństw ponowoczesnych.
”Postmodernistyczna debata dostarczyła przesłanek do zrozumienia niektórych realnych,
wielowymiarowych relacji między edukacją i wiedzą/władzą, między podmiotem działania
pedagogicznego a strukturą społeczną, w którą jest on uwikłany, a nawet sprowokowała do
angażowania się na rzecz tworzenia „lepszego świata”. (…)
Pedagogiki postmodernistycznej nie da się w związku z tym zdefiniować ani
w kategoriach stylu wychowania, ani jako jednoznacznie określonego celu wychowania,
ani jako planu kształcenia, ani jako pożądanej wartościowo formy interakcji. Wychodzi się
tu z założenia, że społeczeństwo nie jest już jednolite, zwarte. Wszystko jest możliwe.
Tracą swoje znaczenie takie pojęcia jak: „progresywne” czy „konserwatywne”, gdyż nie
jest już możliwe przyporządkowanie im w sposób wolny od wątpliwości określonych form
zachowań i sposobów postępowania. Każdy krok może tu być inaczej interpretowany.(…)
W postmodernizmie zrywa się z poszukiwaniem optymalnego wychowania, przy
czym poddaje się w wątpliwość każdy rodzaj międzyludzkich interakcji w ich całości”9.
Przemiany spowodowane przełomem postmodernistycznym dotyczą różnych
dziedzin życia społecznego, ściśle wiążą się z rozwojem nowych technologii, które
z jednej strony zwiększyły dostęp do wiedzy, ułatwiły przekraczanie granic terytorialnych
i czasowych, z drugiej zaś spowodowały lawinę informacji, wprowadziły relatywizm
kulturowy, obyczajowy, poznawczy czy też moralny.
7
8
9
B. Śliwerski, Wprowadzenie do pedagogiki, [w:] B. Śliwerski (red.) Pedagogika. Podstawy nauk o wychowaniu, t. 1, Gdańskie Wydawnictwo Pedagogiczne, Gdańsk 2006, s. 95-104.
Ibidem… s. 105.
B. Śliwerski, Współczesne teorie i nurty wychowania, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2010,
s. 361-362.
69
Wybrane aspekty procesu globalizacji
W obecnym czasie następuje wiele zmian niemalże w każdej dziedzinie życia społecznego.
Kultura ponowoczesności, która coraz bardziej nas ogarnia, przynosi wiele przemian, które
mają niebagatelny wpływ na proces edukacji i rozwoju młodych pokoleń.
„Cały wiek XX, aż po dzień dzisiejszy to okres niezwykle szybkich i sprawczych
procesów urbanizacyjnych, a następnie – już w końcowej fazie ubiegłego stulecia – czas
narastającej globalizacji. Ogromna skala i zasięg omawianych zjawisk sprawia, że należą
one do najważniejszych zagadnień poruszanych we współczesnej literaturze nauk
społecznych. Są one, jak już uprzednio sygnalizowano, bardzo różnie definiowane, a próba
systematyzacji często napotyka poważne trudności”10.
Globalizacja, zgodnie ze Słownikiem pedagogicznym, nazywana jest ogólnoświatowym procesem rosnącej współzależności a także globalnej sieci powiązań między
różnymi krajami na każdej płaszczyźnie: gospodarczej, ekonomicznej, społecznej,
politycznej i kulturowej. Siłą sprawczą globalizacji można nazwać rosnący
międzynarodowy handel i inwestycje, także rozwój wielonarodowych korporacji,
internacjonalizacja dóbr, finansów i przepływu kapitału, dynamiczny postęp w zakresie
nowych technologii, zwłaszcza komputerowych, a także systemów informacyjnych11.
Globalizacja wg Z. Baumana to proces „niekontrolowany i żywiołowy,
sprowadzający się do (…) globalnych następstw, z reguły niezamierzonych
i nieprzewidywalnych, a nie do globalnych w swym założeniu przedsięwzięć. Nasze
poczynania mogą mieć i często mają skutki o zasięgu globalnym, ale zaprzeczą temu, że
posiadamy środki, aby planować i realizować poczynania w globalnej, ogólnoświatowej
skali”12. Rozmiar i zakres procesu globalizacji, aczkolwiek różnorodnie ujmowany
dotyczy wszystkich dziedzin życia społecznego, gospodarczego i politycznego.
Przyjmuje się następujące wymiary globalizacji:
− Ekonomiczny, który charakteryzuje się wszechobecnością kapitalistycznej gospodarki
rynkowej oraz powstaniem ponadnarodowych megakorporacji (pojawiające się na
rynku możliwości mega korporacji są często porównywane z ekonomicznymi
warunkami reprezentowanymi przez poszczególne państwa świata). Typową cechą
staje się ekspansywność. Uwidacznia się brak (zanik) ponoszenia przez mega
korporacje, w przeciwieństwie do państw narodowych, obciążeń socjalnych
i obronnych. Wyraźnie dostrzegana jest zmiana dotychczasowych układów
stosunków globalnych między dwoma supermocarstwami na rzecz integracji tzw.
świata zachodniego. Zwracają uwagę wzajemne interakcje milionów ludzi i zanik,
10
11
12
70
A. Radziewicz-Winnicki, Pedagogika społeczna w społeczeństwie postmonocentrycznym – problemy
i perspektywy rozwoju, [w:] E. Marynowicz-Hetka, (red.) Pedagogika społeczna, t. 2, Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa 2007, s. 59-60.
C. Kupisiewicz, M. Kupisiewicz, Słownik pedagogiczny, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009,
s. 55.
Z. Bauman, Globalizacja, czyli komu globalizacja, a komu lokalizacja, „Studia Socjologiczne”nr 3, 1997, s. 55.
bądź też brak kontroli społecznej. Sytuacja taka rodzi niepokój, kryzys wartości oraz
obniżenie zaufania społecznego;
− Polityczny, który rozumiany jest jako pomyślnie instytucjonalizujące się próby
rozciągania, rozprzestrzeniania się sieci stosunków społecznych, politycznych
i wpływów kulturowych na obszar całego globu ziemskiego. Zmniejszanie roli
organizacji państwa narodowego, a powiększanie roli i znaczenia więzi etnicznych,
lokalnych, regionalnych i religijnych. Jego cechy charakterystyczne to: autonomia
lokalna i rosnąca chaotyczność w działaniu szczebla centralnego. Powoduje to
relatywizm polityczny oraz rozwój wielokulturowości;
− Strukturalny, bądź socjologiczny, który charakteryzuje się zachwianiem sztywnych
granic społeczeństw narodowych i erupcją wielości form organizacji społecznych na
poziomie ponadnarodowym, społecznym, lokalnym i regionalnym, sprzyja on
mobilności ludności, powoduje szerszy przepłew informacji i wymianę doswiadczeń;
− Kulturowy, który stanowi czynnik wyjątkowo sprzyjający instytucjonalizacji całego
procesu. Jest to koncentracja współzależności, dyfuzji wzorów kulturowych, a nade
wszystko szeroko rozumianej konsumpcji. W rezultacie mamy do czynienia
z unifikacją, upodobnieniem się innych wzorów, jak i ich wymieszaniem,
przemieszaniem i przemieszczeniem, co w efekcie wzbogaca każdą jednostkę
i powoduje wzrost jakości życia społecznego poprzez korzystanie z doświadczeń
13
cywilizacyjnych, z osiągnięć nauki i techniki .
Tak więc, globalizacja jest nieodwracalnym procesem, który nie zawsze bywa
pozytywnie pojmowany. Ocena globalizacji jako właściwości współczesnego świata,
oraz konsekwencji, jakie niesie ona dla człowieka, nie jest jednoznaczna. Przybiera
niejednokrotnie skrajne postacie: od optymistycznego optymizmu do skrajnego
pesymizmu. Pierwsza wersja zakłada stapianie się wielu kultur w jedną, wspaniałą
w swej różnorodności kulturę świata, bogacenie śwoiata, szczęśliwość ludzi i całej
planety. Wersja pesymistyczna – bezpardonowe współzawodnictwo ekonomiczne,
polityczne, ideologicznei i kulturowe zachodzące pomiędzy jednostkami, formalnymi
i nieformalnymi grupami społecznymi. Ta rywalizacja może prowadzić do
wykluczenia, a w konsekwencji narastania nierówności i konfliktów między
państwami i społecznościami w dążeniu do zapewnienia sobie dobrobytu. Niemniej
jednak należy globalizację uznać za zjawisko niezwykle ważne społecznie, chociażby
z uwagi na usytuowanie w niej zadań edukacji.
Edukacja w sferze zmian procesów globalizacyjnych
W rozważaniach nad edukacją pojawiają coraz częściej takie terminy jak: globalizm,
globalizacja, procesy globalizacyjne. Znaczenie ich przekłada się na opis dynamicznie
13
M. Kempny, Globalizacja, [w:] Encyklopedia Socjologii, t. 1, Oficyna Naukowa, Warszawa 1998, s. 242-244.
71
zachodzących zmian, procesów, które charakteryzują różnego rodzaju zjawiska, zarówno
pozytywne, jak i negatywne. Wśród nich wymienić należy:
− powszechny, ogólnoświatowy obieg dóbr materialnych; wymiana towarów, kapitału
i usług oraz zasobów symbolicznych, zmiana kryteriów oraz sposobów mierzenia
efektywności oraz ekonomiczności. Z tym wiąże się zanikanie rynków lokalnych
i zrównanie cen, co nie zawsze idzie w parze ze wzrostem i ujednoliceniem
zarobków;
− rozwój technologii informacyjnej: ogólnoświatowy obieg informacji, łatwy i szybki
dostęp do wiedzy, usprawnienie komunikacji, wymiany poglądów, stanowisk. Z tym
wiąże się zjawisko pewnej dezinformacji oraz braku kontroli;
− zacieranie granic, mobilność, przemieszczanie się ludności w celach ekonomicznych,
gospodarczych, kulturowych, turystycznych. Z tym wiąże się zmiana miejsca
zamieszkania, prowadzenia działalności gospodarczej, zwiedzania różnych zakątków
świata. Może to prowadzić do wyalienowania, utraty poczucia zakorzenienia oraz
w pogoni za sukcesem – do zobojętnienia na sprawy innych ludzi;
− zmniejszanie się znaczenia państw narodowych na rzecz dążenia do łączenia
w ponadnarodowe i ponadpaństwowe organizacje. Z tym wiąże się powstawanie tzw.
społeczeństwa uczestniczącego, gdzie kształtuje się poczucie bycia obywatelem
świata. Prowadzić to może do ograniczania suwerenności gospodarki, idei i innych
zasobów symbolicznych;
− rozwój nowoczesnych technologii i ich zastosowań, nie koniecznie zawsze
kontrolowany i podporządkowany prawom ekologii. Z tym wiąże się degradacja
środowiska naturalnego, co powoduje zakłócenia równowagi w przyrodzie
14
i pogorszenie jakości życia .
W kontekście edukacji globalnej, edukacji skierowanej na świat, pojawiają się różne
opinie, roważania, wątpliwości i różnorodne stanowiska specjalistów na temat
wielowymiarowych oddziaływań pedagogicznych w zmieniającej się rzeczywistości.
„We współczesnej cywilizacji edukacja przechodzi etap szybkiego rozwoju. Mówi się
o społeczeństwie uczącym się (learning society),w którym nie tylko obowiązkowa edukacja
szkolna, ale także jej pozostałe, formalne i nieformalne rodzaje nabierają coraz to
większego znaczenia w życiu obywateli. Wszystkie wysoko i mniej rozwinięte kraje,
zgodnie ze swoimi możliwościami gospodarczymi oraz charakterem kulturowym, starają
się stworzyć jak najdoskonalsze systemy oświatowe, traktując je jako niezbędny element
dalszego rozwoju”15. Autor nakreśla istnienie w perspektywie międzynarodowej dwóch
przeciwstawnych tendencji: globalizacji w sferze edukacji i indywidualizację systemów
edukacji w poszczególnych państwach. Mimo postępującego procesu globalizacji
(internalizacji) edukacji podobnego do procesu ekonomicznego, gospodarczego następuje
14
15
72
J. Kędzierska, Idee edukacji globalnej w programach nauczania elementarnego, [w:] J. Danilewska (red.),
Wspólnota pedagogicznego niepokoju, Wydawnictwo UJ, Kraków 2008, s. 77-79.
J. Prucha, Pedagogika porównawcza, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszaw 2006, s. 18.
przenikanie pewnych wspólnych rozwiązań, pojawia się tendencja do stworzenia
szkolnictwa jako części sektora usług publicznych, ukształtowanego na potrzeby rynku
i ponoszącego odpowiedzialność za jakość oferowanych usług. Z drugiej strony systemy
oświatowe poszczególnych krajów nadal zachowują wiele cech specyficznych, im tylko
właściwych, ze swoją oryginalnością, odrębnością i różnorodnością. Proces ujednolicenia
systemów przebiega z zachowaniem odrębności chociażby ze względu na znaczne różnice
historyczne, kulturowe i obyczajowe. Badanie, analiza porównawcza tych systemów
pozwala na poszerzanie wiedzy i doskonalenie form, metod i treści kształcenia
i wychowania młodych pokoleń.
„Utrzymywało się do tej pory przekonanie, że nie wszystkie kraje można
porównywać z równym powodzeniem, nie nadawały się do tego jakoby kraje silnie
różniące się. Mówiąc inaczej, możliwość porównań wiązano ze znacznym podobieństwem
badanych zjawisk (a w szczególności kontekstów). Posługując się teorią w badaniach
porównawczych można nadać temu problemowi inny kształt. Przede wszystkim nieistotne
stają się różnice, które nie wchodzą w zakres schematu badań, nie mając na gruncie
przyjętej teorii związku z badanym problemem. Po drugie, znaczne zróżnicowanie zjawisk
badanych (zwłaszcza badanych kontekstów), może być czynnikiem pozytywnym dla
16
badań porównawczych” .
Badania pedagogiczne, socjologiczne, prowadzone na szeroką skalę pozwalają
dokonywać oceny stanu obecnego, wskazują na różnice i podobieństwa edukacji
w poszczególnych państwach oraz nakreślają kierunki działań perspektywicznych. System
edukacyjny nie może nie nadążać za rozwojem ekonomicznym, gospodarczym danego
kraju, bowiem wychowanie dokonuje się w konkretnych warunkach, określonej
rzeczywistości i danym czasie – stąd musi stanowić równorzędny element dokonujących
się zmian globalnych. „Globalizacja jest bowiem procesem związanym z – z jednej strony
– z szybkim rozwojem technik i technologii informacyjnych oraz z wprowadzaniem ich do
wszystkich niemal dziedzin naszego życia, z drugiej zaś z kulturowym różnicowaniem się,
a zarazem uniwersalizacją wzorów kulturowych, z procesem unifikacji wyrobów
i zachowań ludzi jako konsumentów.(…)
Współczesna edukacja sprostać musi – z jednej strony – dokonującym się przemianom społecznym, zwłaszcza w budowaniu, rozwijaniu i urzeczywistnianiu w Polsce idei
społeczeństwa obywatelskiego, z drugiej zaś musi tworzyć nowy model szkoły
zawodowej, reprezentującej wartości i ideały społeczeństwa informacyjnego, a więc szkoły
kształtującej człowieka rozumiejącego świat, potrafiącego działać w nim, a równocześnie
zachować własną tożsamość wśród innych obywateli Europy i świata”17.
Globalizacja więc jest nieuchronnym procesem historycznym, który charakteryzuje
się ogromną dyfuzją kapitału zagranicznego i wzorów kulturowych. Przyczynia się do tego
w znacznym stopniu rozwój najnowszych technologii, dostęp do korzyści postępu nauki
16
17
R. Pachociński, Pedagogika porównawcza, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2007, s. 304.
A. Bogaj, S.M. Kwiatkowski, Szkoła a rynek pracy, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006, s. 8.
73
i techniki, zmniejszanie różnic społecznych, zwiększenie poziomu bezpieczeństwa. Jednak
proces ten powoduje również szereg zjawisk negatywnych.
Dość krytyczny obraz edukacji w świecie globalnym kreuje J. Danilewska, która
podporządkowuje ją pod potrzeby ryku gospodarczego, biznesu i rywalizacji.
„Edukacja wprzęgnięta w światowy wyścig gospodarczy pełni wobec niego funkcję
służebną. Nie po to dążymy do osiągnięcia sukcesu gospodarczego, by móc zapewnić
naszym dzieciom najlepsze warunki rozwoju, lecz dzieci edukujemy dla zwycięstwa
w wyścigu gospodarczym wielkiego biznesu. Edukacja jest instrumentem przygotowującym przedsiębiorcze, samoodnawialne, kompatybilne tryby gospodarki globalnej.
Jednostki samo zatrudniające się, mobilne, dyspozycyjne, nastawione rywalizacyjnie,
przystosowane do zmieniających się potrzeb rynku pracy. Wytwarza lojalnych
producentów oraz nienasyconych konsumentów o słabych więziach osobowych poza
środowiskiem pracy; dbających o swoją kondycję fizyczną i wygląd zewnętrzny zgodnie
z obowiązującymi trendami, edukujących się w wolnym czasie do nowych wyzwań
rynkowych, przekonanych o tym, że zwyciężanie w rywalizacji jest miarą osobistego
18
sukcesu i jednocześnie drogą osiągnięcia zysku finansowego” .
Wśród różnego rodzaju negatywnych zjawisk globalizacji podkreśla się także wpływ
telewizji, Internetu, gier komputerowych, hazardu itp.
„Dziś szczególnie młodzi ludzie żyją w otoczeniu nasyconym drastycznymi scenami,
występującymi nie tylko w telewizji, kinie, ale również w grach komputerowych
i Internecie. (…) Różnorodność i siła przekazu różnych programów, bogata oferta gier
komputerowych kusi młodego odbiorcę, który nie dostrzega ukrytego w nich mechanizmu
manipulacji. I chociaż w trybie online umysł pracuje interaktywnie, to i tak wchodzimy,
jak to określają psychologowie, w „stan przypływu” – stajemy się bardziej podatni na
sugestie. Ogromna dawka tego, co słyszy, czyta i widzi dziecko, bombarduje jego umysł
i wywołuje chaos i zagubienie. (…) Nie może więc dziwić fakt, że dziecko ma trudności
z recepcją treści, ich selekcją, rozumieniem, łączeniem z wiedzą już opanowaną. Procesom
tym zwykle towarzyszą zmęczenie, zniechęcenie, bezradność (syndrom informacyjny)”19.
Problematyka negatywnych wpływów na rozwój i kształtowanie osobowości
młodego człowieka stanowi ważny aspekt rozważań wielu pedagogów, którzy we
współpracy z rodzicami starają się racjonalizować czas dziecka spędzany przed
komputerem czy telewizorem. Propaguje się ogólnopolskie lub regionalne akcje (np. Cała
Polska czyta dzieciom) celem stworzenia wielu zajęć alternatywnych i odwrócenia uwagi
od wszechobecnego magnetyzmu i kolorystyki emitowanych reklam, gier, filmów.
Wyzwania globalizacyjne w myśl zagadnień postmodernistycznych kreują wizję
edukacji otwartej na świat, czynią ją edukacją globalną.
18
19
74
J. Danilewska, Edukacyjny doping ery globalizacji – czy potrafimy go zrównoważyć?, [w:] J. Danilewska
(red.), Wspólnota pedagogicznego niepokoju, Wydawnictwo UJ, Kraków 2008, s. 26.
B. Piątkowska, Wychowanie – aktualne problemy i zagrożenia, Wydawnictwo Państwowej Szkoły
Zawodowej im. Angelusa Silesiusa, Wałbrzych 2006, s. 20-21.
„Właściwości rynku i towarzyszące im zjawiska społeczne dla edukacji oznaczają
konieczność przygotowania uczniów do szybko zachodzących zmian na rynku kapitału
i pracy, a w rezultacie do konkurencji o miejsca pracy, warunki jej wykonywania,
wymierne korzyści wynikające z zajmowanych stanowisk. W konsekwencji zatem do
przeżywania w różnych sferach życia zarówno sukcesów, jak i porażek. To w toku
edukacji młodzi ludzie powinni mieć okazję do nabycia właściwości powalających im na
radzenie sobie w sytuacjach nadmiaru z jednej strony, a drugiej braku dóbr
konsumpcyjnych, a także uczestnictwa w procesach konsumpcji dóbr materialnych oraz
20
kulturowych” . Autorka zwraca również uwagę na takie wyzwania stojące przed edukacją
jak: przygotowanie młodzieży do przekraczania granic, podróżowania po świecie,
dylematy poczucia tożsamości narodowej, działania i zachowania proekologiczne.
W świecie powszechnej globalizacji poszanowanie siebie i swojego środowiska,
rozumienie i kultywowanie dziedzictwa poprzednich pokoleń, stwarzanie warunków do
wewnętrznego rozwoju – jest niezwykle ważne do racjonalnego funkcjonowania.
Perspektywa teorii edukacji
Interesujący pogląd na perspektywę edukacyjną prezentuje H.A. Giroux, którego tezy
wyprowadzone z modernizmu, postmodernizmu i postmodernistycznego feminizmu
opracował T. Szkudlarek ujmując je w ramy pedagogiki krytycznej. Tezy, które zostaną
przytoczone poniżej stanowią perspektywiczny opis teorii edukacji. „Oto one:
1. Proces edukacji musi być pojmowany nie tylko w kategoriach tworzenia
(przekazywania) wiedzy, ale i jako proces tworzenia podmiotów politycznych.
Wiąże się to z rozumieniem szkoły jako miejsca edukacji krytycznej, jako
„publicznej sfery” służącej nabywaniu umiejętności „władania własnym życiem”
poprzez kontrolowanie procesów tworzenia przyswajania wiedzy.
2. W centrum krytycznej pedagogii muszą znajdować się kwestie etyczne. (Jest to
szczególnie ważne wobec relatywizmu, który może wynikać z przyjęcia stanowiska
postmodernistycznego.)
3. Krytyczna pedagogia powinna się koncentrować na kwestii różnic, czyniąc to
w sposób uwzględniający kwestie etyczne, a zarazem „politycznie transformacyjny”. Idzie tu zarówno o rozumienie procesu tworzenia się tożsamości
indywidualnych na podstawie zróżnicowanych i sprzecznych identyfikacji, jak
i o różnice ujawniające się w relacjach międzygrupowych. Idzie też o proces
budowania takich stosunków społecznych, w których różnice będą miały rolę
pierwszoplanową, nie będą tłumione w relacjach panowania.
4. Krytyczna pedagogia musi wypracować szczególny język, w którym kwestie
władzy, sprawiedliwości, oporu itp. nie będą definiowane w z góry narzucony
20
J. Kędzierska, Idee edukacji globalnej w programach nauczania elementarnego, [w:] J. Danilewska (red.),
Wspólnota pedagogicznego niepokoju, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2008, s. 80.
75
5.
6.
7.
8.
9.
10.
21
76
sposób, podporządkowywane jednemu schematowi, jednemu „panującemu
dyskursowi” uniemożliwiającemu wyrażanie tego, co przypadkowe, historycznie
zmienne, „codzienne” i prywatne. Język ten musi dopuszczać otwartą wymianę
idei, „rozczłonkowany” dialog, ekspresję indywidualnej i społecznej wolności.
Konieczne jest tworzenie nowych form wiedzy, przekraczających tradycyjne ramy
odrębnych dyscyplin: tworzenie nowych przestrzeni, gdzie może powstawać wiedza.
Proces kształcenia powinien zaczynać się na poziomie doświadczenia codziennego,
szczególnego, indywidualnego. To, co zmienne, i to, co mieści się w obszarze kultury
popularnej, stanowią podstawę wysiłków w celu uprawomocnienia „wyciszonych
głosów” ludzi zepchniętych na margines kultury przez procesy totalizujące. Kultura
traktowana jest tu jako obszar ścierania się tendencji totalizujących i różnicujących,
dominacji i oporu. Właśnie różnica i opór stanowią bazę dla znaczącej,
emancypującej wiedzy zdobywanej w toku kształcenia.
Oświeceniowa kategoria rozumu wymaga przeformułowania. Pojęcie
obiektywności należy zastąpić pojęciem „częściowych epistemologii”,
uwzględniających historycznie i społecznie zmienną naturę kryteriów
epistemologicznych i metodologicznych. Epistemologie te uwzględniają
poznawanie przez uczestnictwo w konkretnych relacjach społecznych, przez
posługiwanie się własnym ciałem, przez nawyki, intuicje, popędy, uczucia.
Język pedagogiki powinien umożliwiać myślenie alternatywne – a to wymaga
przywrócenia dyskursowi pedagogicznemu wymiaru nadziei, połączenia tego
wymiaru z dominującym w myśli postmodernistycznej wymiarem krytyki.
Konieczna jest zmiana sposobu pojmowania roli nauczyciela. Nauczyciel w tej
perspektywie to „transformatywny intelektualista”, w konkretny sposób
zaangażowany w kwestie społeczne i polityczne, człowiek aktywny, krytyczny
i wykazujący cywilną odwagę.
Jednym z centralnych pojęć krytycznej pedagogii jest „polityka głosu” (politics of
voice), łącząca postmodernistyczne pojęcie różnicy z feministycznym naciskiem na
„polityczność codziennego”. Idzie tu o koncentrację na tym, co łączy obszary
indywidualnej (niespójnej) tożsamości z procesami społecznymi, politycznymi,
z ideologicznym warunkowaniem poszczególnych „stanowisk podmiotowych”.
W podsumowaniu H.A. Giroux zauważa, że takie pojmowanie pedagogii wykracza
poza teren szkoły i praktyk wychowania. Jest zorientowane na wszystkie działania
polityczne podejmujące kwestie uczenia się, tworzenia wiedzy, konstruowania
określonych „stanowisk podmiotowych” (nastawień, postaw, cząstkowych tożsamości).
Pedagogia taka jest teorią tworzenia – i uzasadniania - form kontroli, które z kolei tworzą i oferują jednostkom szczególne sposoby rozumienia siebie i świata”21 .
T. Szkudlarek, Wyzwanie pedagogiki krytycznej, [w:] T. Szkudlarek, B. Śliwerski, Wyzwania pedagogiki
krytycznej i antypedagogiki, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2010, s. 46-47.
Przytoczony obszerny tekst stanowi pewną płaszczyznę podsumowującą konieczność
ciągłych zmian edukacyjnych w świecie globalizacji. Wytyczne, co do realizacji pewnych
kierunków pojawiają się w różnego rodzaju raportach, sprawozdaniach, programach,
rozporządzeniach itp. Trwa nieustanna dyskusja w trosce o kształt i wymiar edukacji XXI w.
Koncepcje edukacyjne w raportach międzynarodowych
Koncepcje dotyczące edukacji w ostatnim półwieczu pojawiły się również w postaci
obszernych opracowań, raportów mających międzynarodowy wymiar i główne przesłanie.
Na początku lat siedemdziesiątych międzynarodowa Komisja do spraw Rozwoju Edukacji
pod przewodnictwem Edgara Faure’a opublikowała raport Uczyć się, aby być. W raporcie
jest mowa o kształtowaniu osobowości człowieka ku demokracji, która wymaga
odpowiedzialności w podejmowaniu decyzji. Ważną rolę przy tym odgrywa motywacja
kierująca jednostkę w stronę zdobywania wiedzy. Według autorów raportu celem
wychowania jest przygotowanie człowieka do nowych warunków, sprzyjających
aktywności zawodowej i związanej z tym mobilności. Człowiek wnosi swój wkład
w rozwój społeczeństwa poprzez aktywny udział w życiu. Wychowanie w tym sensie to
kształtowanie człowieka ku przyszłości z umiejętnością adaptacji w zmiennych warunkach
społecznych, w kierunku lepszego życia; wychowanie społeczne rozumiane jako
poszukiwanie miejsca w społeczeństwie i jako udział w życiu zbiorowości celem jej
ulepszenia. Autorzy raportu zwracają uwagę, iż wszechstronne wychowanie zarówno
w szkole, jak i poza nią oraz kształcenie ustawiczne stają się coraz bardziej świadome,
a ich konieczność dyktują różnorodne potrzeby, zarówno jednostek, jak i całych społeczeństw.
W jednym z rozdziałów autorzy ujmują wychowanie jako produkt społeczeństwa i czynnik
jego rozwoju, bowiem wychowanie jest podporządkowane społeczeństwu i współdziała z nim
w osiąganiu celów. Jest zależne od warunków środowiska i równocześnie wpływa na to
środowisko, przekazuje i utrwala wartości. Jest to wychowanie ku kształtowaniu ludzi
świadomych i zaangażowanych w działania na rzecz przemian społecznych. Celem
wychowania powinna być pomoc w rozwoju jednostek ku samodzielności w myśleniu,
22
konstruktywnej krytyce, odpowiedzialności, zrozumieniu świata .
Pod koniec lat siedemdziesiątych powstał raport Klubu Rzymskiego Uczyć się – bez
granic. Jak zewrzeć „lukę ludzką”? Raport został ukierunkowany na wnętrze człowieka
i jego potencjał rozwojowy. Celem było zwrócenie uwagi na dwa problemy: pierwszy
dotyczy postępu, który „wprowadza zamieszanie wśród społeczeństw świata”,
a społeczeństwa te nie potrafią za nim nadążyć i nie rozumieją następstw swoich czynów,
drugi zaś dotyczy zapanowania nad biegiem wydarzeń. W tym kontekście pojawia się
pojęcie „luki ludzkiej”, rozumianej jako „dysonans między rosnącą złożonością świata
a naszą zdolnością do sprostania jej”. Z uwagi na to, iż w każdym człowieku drzemią
22
E. Faure, F. Herrera, A.R. Kaddoura, H. Lopes, A.W. Pietrowski, M. Rahnema, F.Ch. Ward, Uczyć się, aby
być, Warszawa 1975, s. 39-135.
77
pokłady zdolności, należy rozbudzać je i nauczyć z nich korzystać, by nadążyć za
postępem. Środowisko powinno tak oddziaływać na jednostkę, aby rozwijała ona swoje
talenty i zdolności w celu rozumienia dziejących się wydarzeń, aby umieć nad nimi
zapanować i równocześnie przewidywać ewentualne przyszłe problemy, co wiąże się
z umiejętnością zapobiegania im. Jest to wychowanie ku odpowiedzialności za dziś i za
jutro. Autorzy mówią również o postawie wobec wiedzy i życia, akcentując inicjatywę
w postępowaniu człowieka, wychowanie ku radzeniu sobie, zarówno jednostek, jak
i całych społeczeństw, zwłaszcza w kwestiach globalnych „w świecie pełnym zmian”.
Postulują zmianę w sposobie uczenia się z zachowawczego na innowacyjny, co wiąże się
z antycypacją (rozumianą jako umiejętność radzenia sobie z nowymi sytuacjami)
i uczestniczeniem (rozumianym jako partnerstwo). Łączy się z tym wychowanie ku
odpowiedzialności, współdziałaniu, dialogowi i poszanowaniu godności ludzkiej.
Wyznawany system wartości wpływa na stosunki pomiędzy jednostkami w społeczeństwie
23
i między społeczeństwami .
W 1998 r. Międzynarodowa Komisja do spraw Edukacji dla XXI wieku pod
przewodnictwem Jacques’a Delorsa przygotowała raport dla UNESCO Edukacja – jest
w niej ukryty skarb. W Raporcie tym edukacja jawi się jako szansa służąca rozwojowi
ludzkości w celu likwidacji ubóstwa, wykluczenia, w celu równości szans i poszanowania
drugiego człowieka. Misja, jaką powinna spełniać edukacja, dotyczy stworzenia dla
wszystkich takich warunków, aby jednostka mogła odkryć w sobie talenty – skarby oraz
możliwości twórcze. Wychowując młodego człowieka należy zacząć od tego, aby nauczył
się rozumieć siebie samego oraz rozumieć i szanować drugiego człowieka. Wszystkie
podejmowane działania wychowawcze powinny przygotować jednostkę do edukacji przez
całe życie, której celem jest rozwój gospodarczy i społeczny. Ważną zasadą jest zasada
równości szans w dostępie do nowych technologii pozwalających lepiej poznać świat,
wzbogacić wiedzę, nauczyć się komunikować, wymieniać informacje, umieć je
selekcjonować, wartościować i spojrzeć na nie w sposób krytyczny. Najszerzej z Raportu
omawiane są cztery filary edukacji.
− Filar pierwszy – uczyć się, aby wiedzieć, czyli wychowywać ku zrozumieniu
i poznawaniu świata, rozwijaniu swoich zdolności, czerpaniu przyjemności
z przyswajania wiedzy.
− Filar drugi – uczyć się, aby działać, czyli wychowanie do społeczeństwa
kognitywnego i informacyjnego, gdzie na pierwszy plan wysuwają się kompetencje.
− Filar trzeci – uczyć się, aby żyć wspólnie, czyli wychowywać ku tolerancji i empatii
dla drugiego człowieka, ku społeczeństwu bez uprzedzeń i konfliktów.
− Filar czwarty – uczyć się, aby być, czyli wychowywać ku odpowiedzialności
i rzeczywistemu uczestnictwu w życiu społeczeństwa. Wychowywać, by każda
23
78
J.W. Botkin, M. Elmandjra, M. Malitza, Uczyć się – bez granic. Jak zewrzeć „lukę ludzką”?, Raport Klubu
Rzymskiego, Warszawa 1982.
jednostka mogła ujawnić i wykorzystać drzemiące w niej talenty i zdolności, będące
24
skarbem każdej istoty ludzkiej .
Kolejnym dokumentem zawierającym wytyczne dla wychowania i edukacji jest
wydana w 2002 roku Biała Księga Komisji Europejskiej, która dotyczy polityki
młodzieżowej w ramach państw Wspólnoty. Zawiera ona pięć podstawowych zasad, jakie
powinny obowiązywać w dziedzinie problematyki związanej z młodzieżą: 1. Otwartość,
2. Uczestnictwo, 3. Przejrzystość, 4. Skuteczność, 5. Spójność.
Zadaniem pedagogów, wychowawców i nauczycieli jest przygotowanie młodych
ludzi do uczestnictwa w życiu społecznym w zjednoczonej Europie. Otwartość –
rozumiana jest jako wychowanie ku społeczeństwu komunikatywnemu rozumiejącemu
zasady funkcjonowania wspólnej Europy. Uczestnictwo – to wychowanie ku
samodzielności, umiejętności podejmowania decyzji i odpowiedzialności. Młodzież
powinna czynnie uczestniczyć w jej decyzjach. Przejrzystość – to wychowanie ku
tolerancji, umiejętności współpracy w ramach Wspólnoty. Skuteczność – to wychowanie
ku aktywnym postawom europejskim, umożliwiająca młodym ludziom wykorzystanie
wszystkich swoich talentów i możliwości, aby uczestniczyć w tworzeniu przyszłości
Europy. Spójność – to ostatnia zasada, która dotyczy możliwości działania młodych ludzi,
podejmowania decyzji i odpowiedzialności za przyszłość.
W Białej Księdze edukacja została potraktowana w sposób kluczowy. Konsultacje
z młodzieżą na temat edukacji pozwoliły Komisji Europejskiej odnieść się do ważnych
problemów, a mianowicie jakości i skuteczności systemów edukacyjnych, dostępu do
edukacji, koncepcji uczenia się i nauczania, rodzajów wiedzy i umiejętności, uznawania
kwalifikacji i umiejętności, kształcenia formalnego i nieformalnego oraz ich wzajemnych
relacji. Wynikające z tego propozycje ujęto w dwóch poziomach – na szczeblu krajowym,
regionalnym i lokalnym oraz na szczeblu europejskim. Na szczeblu krajowym,
regionalnym i lokalnym promować należy postawy demokratyczne i proeuropejskie,
wspierać podejście do nauczania skoncentrowane na uczniu, uelastyczniać rolę
nauczyciela w procesie kształcenia, zagwarantować wszystkim dostęp do edukacji
z uwzględnieniem wielości stylów życia, wykorzystywać Internet jako skuteczne narzędzie
kształcenia, uczyć języków obcych w celu wykorzystania możliwości uczestniczenia
w programach wymiany edukacyjnej młodzieży, przyznawać wsparcie finansowe, aby
można było inwestować w kapitał ludzki, zreformować warunki pracy nauczycieli,
zawrzeć w programach nauczania elementy wiedzy, pozwalające na prowadzenie drobnej
przedsiębiorczości. Na szczeblu europejskim należy zwiększyć dostępność do programów
edukacyjnych, ułatwić przechodzenie między systemami edukacyjnymi, wspierać
umiejętności z zakresu technologii informacyjnych, ale również nie można zapomnieć
24
J. Delors, Edukacja. Jest w niej ukryty skarb. Raport dla UNESCO Międzynarodowej Komisji do spraw
79
o zagadnieniach związanych z integracją czy rozwojem osobistym. Najważniejsza
25
w edukacji jest wysoka jakość kształcenia na wszystkich szczeblach .
Zatem w dobie globalizacji: jakie szanse, jakie inspiracje dla wychowania i edukacji?
Czy uda się wychować współczesną młodzież zgodnie z założeniami? Czy możliwe jest
zrealizowanie tak wielu różnych postulatów? Wiele pytań pozostaje otwartych, toczy się
dyskusja, ale jedno jest pewne: zawsze jest czas na wychowanie…
Bibliografia
Bauman Z., Globalizacja, czyli komu globalizacja, a komu lokalizacja, „Studia Socjologiczne”nr 3, 1997.
Biała Księga Komisji Europejskiej – Nowe impulsy dla młodzieży, Biuro Oficjalnych Publikacji Wspólnot
Europejskich, Luksemburg 2002.
Bogaj A., Kwiatkowski S.M., Szkoła a rynek pracy, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006.
Botkin J. W., Elmandjra M., Malitza M., Uczyć się – bez granic. Jak zewrzeć „lukę ludzką”?, Raport Klubu
Rzymskiego, Warszawa 1982.
Danilewska J., Edukacyjny doping ery globalizacji – czy potrafimy go zrównoważyć?, [w:] J. Danilewska (red.),
Wspólnota pedagogicznego niepokoju. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2008.
Delors J., Edukacja. Jest w niej ukryty skarb. Raport dla UNESCO Międzynarodowej Komisji do spraw
Faure E., Herrera F., Kaddoura A.R., Lopes H., Pietrowski A.W., Rahnema M., Ward W.Ch., Uczyć się, aby
być, Warszawa 1975.
Kempny M., Globalizacja, [w:] Encyklopedia Socjologii, t. 1, Oficyna Naukowa, Warszawa 1998.
Kędzierska J., Idee edukacji globalnej w programach nauczania elementarnego, [w:] J. Danilewska (red.), Wspólnota
pedagogicznego niepokoju, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2008.
Kunowski S., Podstawy współczesnej pedagogiki, Wydawnictwo Salezjańskie, Warszawa 1997.
Kupisiewicz C., Kupisiewicz M., Słownik pedagogiczny, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009.
Okoń W., Nowy słownik pedagogiczny, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2007.
Szkudlarek T., Wyzwanie pedagogiki krytycznej, [w:] T. Szkudlarek, B. Śliwerski, Wyzwania pedagogiki
krytycznej i antypedagogiki, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2010.
Pachociński R., Pedagogika porównawcza, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2007.
Piątkowska B., Wychowanie – aktualne problemy i zagrożenia, Wydawnictwo Państwowej Szkoły Zawodowej
im. Angelusa Silesiusa, Wałbrzych 2006.
Prucha J., Pedagogika porównawcza, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszaw 2006.
Radziewicz-Winnicki A., Pedagogika społeczna w społeczeństwie postmonocentrycznym – problemy
i perspektywy rozwoju, [w:] E. Marynowicz-Hetka, (red.) Pedagogika społeczna, t. 2, Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa 2007.
Szkudlarek T., Wyzwanie pedagogiki krytycznej, [w:] T. Szkudlarek, B. Śliwerski, Wyzwania pedagogiki
krytycznej i antypedagogiki, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2010.
Śliwerski B., Wprowadzenie do pedagogiki, [w] B. Śliwerski (red.) Pedagogika. Podstawy nauk
o wychowaniu, t. 1, Gdańskie Wydawnictwo Pedagogiczne, Gdańsk 2006.
Śliwerski B., Współczesna myśl pedagogiczna. Znaczenia, klasyfikacja, badania, Oficyna Wydawnicza
„Impuls”, Kraków 2011.
Śliwerski B., Współczesne teorie i nurty wychowania, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2010
25
80
Biała księga Komisji Europejskiej – Nowe impulsy dla młodzieży, Biuro Oficjalnych Publikacji Wspólnot
Europejskich, Luksemburg 2002.
Dr Elżbieta Męcina-Bednarek
Szanse i inspiracje dla wychowania i edukacji
w zglobalizowanym świecie
Streszczenie
W dobie szybkiego tempa rozwoju cywilizacji ciągle aktualny pozostaje problem edukacji
i wychowania. Istnieje wiele teorii sformułowanych na przestrzeni wieków dotyczących rozwoju
pedagogiki jako nauki zajmującej się wychowaniem i edukacją. Zmieniały się systemy społecznopolityczne a wraz nimi zmieniał się teoretyczny model wychowania i system edukacyjny.
Pedagogika jest nauką współdziałającą z innymi dziedzinami życia społecznego i nie sposób
oddzielić jej od zmian zachodzących w świecie. W dobie globalizacji wychowanie kształtuje
nowy obraz ucznia, obywatela. Globalizacja stawia nowe wyzwania stojące przed edukacją, takie
jak: przygotowanie młodzieży do przekraczania granic, podróżowania po świecie, dylematy
poczucia tożsamości narodowej, działania i zachowania proekologiczne. W świecie powszechnej
globalizacji poszanowanie siebie i swojego środowiska, rozumienie i kultywowanie dziedzictwa
poprzednich pokoleń, stwarzanie warunków do wewnętrznego rozwoju - jest niezwykle ważne
do racjonalnego funkcjonowania. Kierunki działań w tej nowej rzeczywistości wyznacza rozwój
pedagogiki oraz pojawiające się opracowania, sprawozdania, raporty, rozporządzenia. Toczy się
nieustanna dyskusja na temat wychowania.
Słowa kluczowe: wychowanie, edukacja, globalizacja, młodzież, zmiany.
Chances and inspirations for upbringing and education
in a globalized world
Abstract
In the era of fast-paced development of civilization the problem of the education and
upbringing still remains very current. There have been many theories formulated over the
centuries concerning the development of education as a science dealing with upbringing
education. Socio-political systems have changed and with them varied theoretical models of
education and educational system. Pedagogy is the science interacting with other areas of social
life and there is no way to separate it from the changes that take place in the world. In the era of
globalization, education shapes the new image of a student, a citizen. Globalization creates new
challenges for education, such as preparing young people to cross borders, to travel around the
world, dilemmas concerning a sense of national identity, actions and por-ecological behaviors. In
the world of globalization, a feeling of respect for each other and the environment,
understanding and nurturing heritage of previous generations, creating conditions for internal
development – is extremely important for rational functioning. A course of action in this new
reality determines the development of education and created reports and regulations. There is
an ongoing discussion about education.
Keywords: education, education, globalization, youth, change.
81
82
Maria Kotomska
WPŁYW GLOBALIZACJI NA FUNKCJONOWANIE
WSPÓŁCZESNEJ RODZINY
Boję się świata bez wartości, bez wrażliwości, bez
myślenia, świata, w którym wszystko jest możliwe,
ponieważ wówczas najbardziej możliwe jest zło.
Ryszard Kapuściński
Wstęp
Globalizacja swoją ewaluację rozpoczęła w drugiej połowie dwudziestego wieku.
Zjawisko to probowano opisać i wyjaśnić pod wieloma różnymi względami naukowymi
m.in. politycznymi, gospodarczymi, psychologicznymi i społecznymi. Jest to niezwykle
trudne zjawisko do zinterpretowania, nabiera coraz to innej, nowej mocy zarówno pod
względem jej intensywności jak i treści nakładania się jednocześnie kilku różnych
procesów na siebie. Ma aspekty pozytywne i negatywne, ma szerokie rzesze zwolenników,
ale także i krytyków. Globalizacja wiąże się z szybkim rozwojem technologicznym,
w szeroko pojętym komunikowaniu się. Jest trendem wyłącznie ekonomicznym, co
w praktyce oznacza wzrost róznego rodzaju połączeń, wzajemnych powiązań, oddziaływań
we wszystkich dziedzinach życia społeczeństw, od kultury masowej, poprzez finanse,
migrację i bezpieczeństwo. Najważniejsze i najdotkliwsze przejawy oraz konsekwencje
83
Maria Kotomska. Wpływ globalizacji na funkcjonowanie współczesnej rodziny.
procesów globalizacji dotyczą finansów, handlu, kwestii społecznych w tym bezrobocia
i migracji zarobkowej.
Zwolennicy globalizacji uważają, że daje ona możliwości znacznego wzrostu
produkcji, a przez to dobrobytu społecznego. Natomiast jej krytycy podkreślają, że niesie
ona poważne zagrożenia dla społeczeństw ludzkości poprzez niestabilność produkcji
i zatrudnienia, rozwój bezrobocia oraz różnicowania rozpiętości dochodowych
społeczeństw, przyjmowanie wzorców kulturowych z krajów wysoko rozwiniętych,
kreowanie konsumpcyjnego stylu życia. Krytycy globalizacji uważają,że globalizacja
stanowi zagrożenie homogenizacja systemów wartości narodowych, duchowych,
moralnych, kulturowych i rodzinnych.
Podstawowym środowiskiem życia i wychowania, w każdym społeczeństwie jest
rodzina. Stanowi najmniejszą, najważniejszą i podstawową grupę społeczną. Rodzina
podlega różnorodnym wpływom społecznym. Poprzez te wpływy ulega różnorodnym
przemianom i przeobrażeniom. Rodzina peni wiele różnych funkcji oraz zadań
społecznych i rodzinnych, w tym także rodzicielskich wobec własnego potomstwa.
Od stanu i kondycji państwa w zakresie gospodarczym, ekonomicznym, politycznym,
kulturowym, moralnym i duchowym uzależniony jest stan oraz kondycja rodziny
w pełnieniu swoich funkcji, zadań i ról zarówno rodzinnych jak i społecznych.
Inspiracją do podjęcia powyższego tematu jest próba przedstawienia pozytywnych
i negatywnych wpływów globalizacyjnych na współczesną Polską rodzinę,
jej funkcjonowanie oraz pełnienie przez nią funkcji i zadań rodzinych, a przede wszystkim
rodzicielskich.
„Rodzina jest naturalnym środowiskiem życia dzieci i młodzieży, i jako tako
oddziałuje na nie socjalizująco (uspołeczniająco), stwarzając warunki sprzyjające
rozwojowi lub hamujące go. Niezależnie od tego, jak funkcjonuje czy jest środowiskiem
zdrowym i wartościowym moralnie, czy też przejawia wyraźne cechy patologii – w każdym przypadku kształtuje ich osobowość, postawę społeczną, wyznacza koleje losu”1.
Od początku istnienia świata, na całej kuli ziemskiej rodzina pełni fundamentalne
zadania w rozwoju człowieka i społeczeństwa. „Do jej uniwersalnych wszędzie
spotykanych zadań należy: zaspakajanie popędu seksualnego, zaspokojenie elementarnych
potrzeb życiowych oraz rodzenie i wychowanie dzieci”2. O ważności rodziny
w odniesieniu do społeczeństwa świadczyć może fakt, że na podstawie art. 18 Konstytucji
Rzeczypospolitej Polskiej, pod szczególną ochroną i opieką Rzeczypospolitej Polskiej,
znajduje się rodzina, macierzyństwo i rodzicielstwo. Państwo na podstawie art. 71
Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej zobowiązane jest dbać o dobro rodziny w swojej
polityce społeczno-gospodarczej. O niezwykle doniosłej roli rodziny świadczy również
fakt, że „Organizacja Narodów Zjednoczonych (także Kościół Katolicki) proklamowała
rok 1994 Międzynarodowym Rokiem Rodziny. Wynika to niewątpliwie z dostrzeżenia
1
2
84
W. Pomykało, Encyklopedia pedagogiczna, Wydawnictwo Fundacji Innowacja, Warszawa 1997, s. 695.
Ibidem, s. 695.
niebezpieczeństw, na jakie narażona jest współczesna rodzina i z chęci zwrócenia uwagi na
3
te niebezpieczeństwa w celu zmobilizowania działań przeciw nim skierowanych” .
W okresie transformacji ustrojowej, ekonomicznej i gospodarczej zapoczątkowanej
w Polsce na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych rodzina traci swoją
priorytetową ważność w znaczeniu duchowym, moralnym, społecznym i politycznym.
W wyniku dokonujących się przemian niemal w każdej dziedzinie życia i funkcjonowania
człowieka rodzina polska przeżywa zagrożenia, które są bardzo poważne w skutkach.
1. Wieloaspektowość globalizacji
w Rzeczypospolitej Polskiej
Rozwój współczesnej cywilizacji zapoczątkowanej w świecie w ostatniej dekadzie
dwudziestego wieku jest szybko postępujący i nieodwracalny. Zmiany te odbywają się
bardzo często poza świadomością ludzi, a czasami nawet wbrew ich woli. Globalizacja dzieli
ludzi na bogatych i biednych. Społeczeństwo bogate staje się w szybkim tempie jeszcze
bardziej bogatsze, a społeczeństwo mniej zamożne w zastraszającym tempie staje się biedne.
Biedę generuje najczęściej bezrobocie, które w nierzadkiej konsekwencji prowadzi ludzi w
sferę ubóstwa. Ubóstwo prawie zawsze jest przyczyną wykluczenia społecznego.
Można uznać, że w Polsce procesem początkującym globalizację były zmiany
zainicjowane obradami „Okrągłego stołu”. Spowodowały transformację ustrojową,
gospodarczą, ekonomiczną oraz społeczną. W czasie tych obrad zwrócono uwagę na
mogące wystąpić wraz z transformacją zagrożenia. Z tego powodu zwrócono się do
ówczesnego rządu o szybkie opracowanie przepisów prawa (w formie ustaw) w zakresie
świadczenia przez państwo zabezpieczenia społecznego oraz pomocy społecznej.
Wówczas, już w listopadzie 1990 roku została opracowana i przyjęta przez Sejm
Rzeczypospolitej Polskiej ustawa o pomocy społecznej. Do świadczenia wsparcia
i pomocy dla osób, które znalazły się w trudnej sytuacji życiowej i nie są w stanie
samodzielnie z niej wyjść, wykorzystując własne zasoby, możliwości i umiejętności
powołane zostały ośrodki pomocy społecznej.
„Zmiany globalizacyjne dotyczą niemal wszystkich dziedzin życia:
1. naukowo-technicznej – międzynarodowy charakter badań naukowych,
rozpowszechnianie się osiągnięć naukowo-technicznych, ujednolicenie norm
i standardów technicznych;
2. ekonomicznej – gospodarka ma z natury charakter ekspansywny, dąży do
rozszerzenia rynków zbytu i stworzenia warunków do przyjęcia zagranicznego
kapitału. Mówimy o światowych rynkach, pieniądzu, bezrobociu, kryzysach,
globalnym kapitale, produktach, zagrożeniach i problemach;
3. społeczno-politycznej – coraz ściślej współpracują ze sobą państwa i społeczeństwa, co wyraża się we wzrastającej liczbie rządowych i pozarządowych organizacji
3
Z. Tyszka, Rodzina w świecie współczesnym – jej znaczenie dla jednostki i społeczeństwa, (red.) T. Pilch,
I. Lepalczyk, (w) Pedagogika społeczna, Wyd. Akademickie „Żak”, Warszawa 1995, s. 137.
85
międzynarodowych, przepisów prawa międzynarodowego, uniwersali-zacji praw
człowieka oraz upowszechniania się zasad demokracji;
4. kulturowo-cywilizacyjnej – następuje intensyfikacja wymiany kulturowej na
świecie powszechną aprobatą i zrozumieniem cieszy się zachodnia kultura
popularna, następują procesy uniwersalizacji w zakresie obyczajowości, norm,
stylów życia. Coraz szersze kręgi zatacza tzw. cywilizacja konsumpcyjna
i komercjalizacja życia”4.
Współczesny świat podlega szeroko rozumianym procesom globalizacyjnym.
Stanowi szansę rozwoju dla państw, regionów, grup, społeczności i jednostek, szczególnie
tych bogatych. Oni bogacą się jeszcze szybciej. Stanowią, niestety, zagrożenie dla państw,
regionów, grup, społeczności i jednostek biednych. Wszystko podzielone jest na dwie
grupy: bogaci i biedni. Zróżnicowanie ekonomiczne zwiększa podziały społeczne
i kulturowe. „Problem rosnącego rozwarstwienia ekonomicznego nie jest autonomicznym
zjawiskiem, wynikających tylko z różnych postaw, strategii życiowych, zdolności,
umiejętności i determinacji poszczególnych jednostek, ale w coraz większym stopniu jest
efektem dystrybucyjnym globalizacji. Pozornie odległe od codziennych spraw zwykłych
ludzi siły i procesy globalne wpływają na ich sytuację ekonomiczną i status społeczny”5.
Ideologiczną podbudową globalizacji jest liberalizm ekonomiczny. Wyznacza on
kierunki przemian i zmian. Rola państwa i sektora publicznego jest znacznie ograniczana.
Zwiększają się wpływy polityki samorządowej. Powstają międzynarodowe korporacje
i systemy, które oddziałują na politykę, gospodarkę i ekonomię. Stanowią one nadrzędną
uznawalność ponadnarodowej władzy, którą uznają poszczególne państwa.
„Globalizacja polega nie tylko na rozprzestrzenianiu się pewnych zjawisk i procesów
poza granice regionalne czy kontynentalne, ale i na zagęszczeniu związków i zależności
w skali światowej, na skutek czego następuje wzajemne oddziaływanie na siebie zarówno
wydarzeń o znaczeniu lokalnym, państwowym, jak i światowym. Globalizacja ma
asymetryczny charakter i napędzają ją mechanizmy ekonomiczne. Może pociągnąć za sobą
unifikację, jak i dywersyfikację kulturowo-cywilizacyjną, może sprzyjać integracji jak
i dezintegracji odrębności”6. Przemiany globalizacji, które w ostatnich 20 latach dokonują się
w Polsce, niewątpliwie wpływają na rodzinę, jako podstawową komórkę wychowawczą.
Zmianie uległa również sama rodzina. Zmieniła się jej struktura, wpływy, znaczenie, role,
wartości, normy, obyczaje i tradycje. Wraz z tymi zmianami przeobrażeniu uległ jej wizerunek,
działanie. Ocena tych zmian dokonywana jest różnie przez różne osoby. Dla jednych uznawana
jest jako działanie pozytywne. Inni, ci bardziej tradycyjni uznają, że przemiany współczesne
degradują rodzinę, wpływają na nią negatywnie. Osąd ten zależy od tego, kto go dokonuje.
4
5
6
86
E. Polak, Globalizacja w postawach społecznych oraz aspekt psychologiczny, (red.) B. Garbacik, Społeczne
i polityczne aspekty globalizacji, Politechnika Gdańska Wydział Zarządzania i Ekonomii Katedra Nauk
Społecznych. Gdańsk 2006, s. 98-99.
E. Polak, Globalizacja a zróżnicowanie społeczno-ekonomiczne, Wyd. Difin, Warszawa 2009, s. 7.
E. Polak, Globalizacja w postawach społecznych oraz aspekt psychologiczny, (red.) B. Garbacik, Społeczne
Społecznych. Gdańsk 2006, s. 98.
2. Rodzina Polska w okresie XX i XXI wieku
„Rodzina stanowi integralną część każdego społeczeństwa; stanowi jego najmniejszą,
a zarazem podstawową komórkę. Jest najważniejszą grupą społeczną”7. Od najdawniej-szych
do współczesnych czasów, rodzina czy dobra, czy zła jest miejscem bardzo ważnym.
W rodzinie powstaje nowe życie, rodzi się mały człowiek, który jest przecież gwarantem
trwałości życia gatunku ludzkiego i społecznego, przedłużeniem rodu, przyszłością narodu.
Rodzina, w której rodzi się człowiek „stanowi podstawowe środowisko życia
8
i wychowania młodego pokolenia” . W doktrynie religijnej rodzina to ojciec, matka powiązani
węzłem małżeńskim w obliczu ludzi i Boga oraz narodzone z tego związku dzieci. Związek
małżeński to fundament rodziny dokonany poprzez spełnienie sakramentu małżeństwa.
Natomiast w pojęciu naukowym, prawnym i świeckim „małżeństwo jest legalnym, względnie
trwałym związkiem kobiety i mężczyzny powołanym w celu wspólnego pożycia, współpracy
dla dobra rodziny, a więc głównie wychowania dzieci, prowadzenia wspólnego gospodarstwa
domowego oraz wszelkiej innej współpracy dla dobra rodziny”9.
Po roku 1989 zmianie uległy wartości i normy społeczne związane z rodziną.
„Obowiązujące dotychczas wzory odnoszące się do zakładania rodzin, takie jak
stosunkowo wczesne wchodzenie w związki małżeńskie, i to w związki niepoprzedzone
inną formą współżycia, stosunkowo wczesne rodzicielstwo, niski wskaźnik
pozamałżeńskich urodzeń, przewaga modelu z dwójką dzieci, przestały być tak
powszechnie obowiązujące”10. Aktualnie wiek ludzi zawierających związki małżeńskie
zdecydowanie wydłużył się. Pary narzeczonych często mieszkają wspólnie ze sobą bez
zawierania związku małżeńskiego. Również urodzenie dziecka odłożone zostało w czasie,
zarówno przez małżeństwa jak i pary narzeczeńskie. Zwiększył się wiek kobiet
i mężczyzn, którzy zostają rodzicami. Co najgorsze, coraz więcej jest par (kobiet
i mężczyzn), którzy nie chcą posiadać potomstwa. Uważają, że tak jest lepiej, mniej
kłopotów, nie ma zobowiązań, żyją dla siebie i przyjemności, dla kariery i posiadania dóbr,
dla zdobywania i korzystania z życia.
W świcie, w tym również w Polsce okresu transformacji i dokonujących się przemian
można zaobserwować „ wyraźne zmiany dotyczące wieku zawierania pierwszych
małżeństw (idąc w kierunku ich opóźnienia), wzrasta udział jednoosobowych gospodarstw
domowych (w ogólnej puli gospodarstw) zmniejsza się liczebność gospodarstw.
Polepszają się warunki samotnego rodzicielstwa”11. Z tego powodu następuje „ moda” na
singli i to zarówno mężczyzn, jak i kobiet. Tu następuje zmiana. Coraz częściej zdarza się,
że współczesny mężczyzna nie szuka żony, tyko „kobiety”. Natomiast niezależna, bobrze
wykształcona, pracująca na wysokim stanowisku i dobrze sytuowana kobieta poszukuje
nie męża, tylko „przyjaciela” lub „chłopaka”. Część z tych kobiet w wieku bardzo
7
8
9
10
11
W. Pomykało (red.) Encyklopedia pedagogiczna, Wyd. Fundacji Innowacja, Warszawa 1997, s. 695.
Ibidem, s. 698.
Ibidem, s. 695.
A. Kwak, Rzeczywistość życia rodzinnego w dobie globalizacji. (red.) B. Krauz-Mozer, P. Borowiec, (w:)
Globalizacja – nieznośne podobieństwo? Świat i jego instytucje w procesie uniformizacji. Wyd. UJ,
Kraków 2008, s. 412.
Ibidem, s. 412.
87
dojrzałym, pragnąc spełnić swoje „przeznaczenie” macierzyńskie szuka, niestety, nie
męża, tylko twz. „materiał genetyczny”, czyli mężczyznę dobrego i „zarazem godnego” do
poczęcia nowego życia, czyli dziecka, które zaspokoi instynkt i „rozsądek” macierzyński
kobiety. Rola mężczyzny po spełnieniu obowiązku zapłodnienia kończy się. Wielu z tych
mężczyzn nigdy nie dowie się o istnieniu tego dziecka. Pozostanie ono dzieckiem samotnej
matki, która po urodzeniu szybko wróci do pracy, dziecko pozostawi swojej mamie lub
niani, którą zatrudni. Dziecko wówczas nadaje matce sens życia. Wszystko co ona
zdobywa i robi, wynika z miłości do niego, z chęci zabezpieczenia mu wszystkiego
najlepszego, stworzenia mu dobrego startu życiowego.
„Kolejną odnotowywaną zmianą jest spadek dzietności połączony z podnoszeniem się
wieku kobiet rodzących pierwsze dziecko”12. Dokonując ich statystycznej analizy można
uznać, że w ostatnim dwudziestoleciu wskaźnik urodzeń pozamałżeńskich ulega
wyraźnemu zwiększeniu. Można uznać, że jest to w jakimś stopniu preferowanie życia
pozamałżeńskiego przez młodych ludzi oraz uznawania jako atrakcyjny i korzystny fakt
bycia „singlem”. Taka recepta i wizja własnego życia jest bardzo opozycyjna w stosunku
do małżeństwa, rodzicielstwa i rodziny. „Jednak przeciętny „singiel” nie wyklucza
małżeństwa, często szuka partnera – żyje w pojedynkę dlatego, że musi, bo nie znalazł
jeszcze partnera lub dlatego, że tak chce żyć, przynajmniej w pewnym okresie”13.
Rozważając temat rodziny, małżeństwa i rodzicielstwa nie można pominąć
całkowicie kwestii trwałości małżeńskiej. „Małżeństwo w Polsce staje się bardziej
nietrwałe. Wprawdzie Polska nadal znajduje się w grupie państw o niskim wskaźniku
rozwodów, jednak systematycznie wzrasta liczba rozwodzących się małżeństw, które
wnoszą o separację”14. „Wskaźnik rozwodów (obliczony na 1000 osób) wzrósł z 1,2
w roku 2000 do 1,9 w roku 2006”15. A przecież jest wiele par małżeńskich, które od dawna
nie tworzą już rodziny, mieszkają oddzielnie, nie prowadzą wspólnego gospodarstwa
domowego, lecz nie przeprowadzili w prawny sposób rozwodu lub separacji. Prawnie
stanowią rodzinę i małżeństwo, formalnie, niestety, już nie.
We współczesnym świecie coraz częściej obserwuje się, że zarówno wielcy i sławni
ludzie, jak i ci mniej ważni, sami udzielają wywiadów, w celu poinformowania „szerokiej
publiczności” w kolorowych pismach i środkach masowego przekazu, jak wspaniale jest
być singlem, cieszyć się niezależnością i samemu decydować o sobie, z nikim się nie
liczyć i robić, na co ma się ochotę. Ludzie ci eksponują jako wartość zasadę niezależności
w każdym zakresie i sferze swojego życia.
W ten sposób polska rodzina zaczęła tracić możliwość i zdolność (czasami nawet
z własnej woli) realizacji najważniejszej funkcji rodziny, tj. funkcji prokreacji, czyli
przedłużania życia gatunku ludzkiego.
12
13
14
15
88
A. Kwak, Rzeczywistość życia rodzinnego w dobie
Globalizacja – nieznośne podobieństwo? Świat i
Kraków 2008, s. 414.
Ibidem, s. 418.
Rocznik demograficzny, Warszawa 2007, s. 31.
A. Kwak, Rzeczywistość życia rodzinnego w dobie
Globalizacja – nieznośne podobieństwo? Świat i
Kraków 2008, s. 416.
globalizacji. (red.) B. Krauz-Mozer, P. Borowiec, (w)
jego instytucje w procesie uniformizacji. Wyd. UJ,
globalizacji. (red.) B. Krauz-Mozer, P. Borowiec, (w)
jego instytucje w procesie uniformizacji. Wyd. UJ,
Polska rodzina przeszła bardzo duże zmiany. Do lat sześćdziesiątych zwyczajowa
rodzina polska była najczęściej wielopokoleniowa. W jednym gospodarstwie mieszkali
dziadkowie, rodzice, wnuki i często prawnuki. W rodzinnym gospodarstwie domowym,
rolnym czy gospodarczym pracowali wszyscy członkowie wspólnoty rodzinnej na korzyść
całej rodziny.
W latach siedemdziesiątych nastąpił znaczny rozwój gospodarczy, industrializacji
oraz urbanizacji Polski. Rozwój ten nastąpił poprzez społeczne i zawodowe uczestnictwo
w nim polskich rodzin. Nastąpił rozwój przemysłu, powstało dużo nowych i dużych
zakładów pracy: hut, cementowni, kopalń, fabryk itp. Zaczęła się duża migracja ludności
wiejskiej, żyjącej dotychczas w rodzinach dużych, najczęściej wiejskich, do miast,
w celach zarobkowych. Zakłady pracy dawały możliwość pracy, samodzielności i awansu,
zarówno ekonomicznego jak i społecznego. Rozbudowie uległa cała infrastruktura miast.
Zakłady budowały dla swoich pracowników mieszkania (bloki), szkoły, przedszkola,
żłobki, biblioteki, kluby zakładowe lub osiedlowe. W tych szkołach kształcono kadry
pracowników od najniższej kategorii,i tzw. Fizycznych, do inżynierów, czyli kadry
kierowniczej. Dobrze, że rodzina mogła zdobywać coraz wyższe osiągnięcia, zyski,
wykształcenie i stanowiska. Niestety, w rzeczywistości zawsze jest tak, że coś otrzymuje
się w zamian za coś, nic nie jest za darmo. Uzyskanie czegoś odbywa się kosztem czegoś
innego. Człowiek ciągle zmuszony jest do dokonywania takich wyborów. Zawsze jeżeli
jest coś dobre, to coś innego jest, niestety, już niedobre. Tak było również w przypadku
uwikłania polskich rodzin w działania dotyczące rozwoju gospodarczego, industrializacji,
urbanizacji oraz transformacji.
Rodzina mogła osiągnąć awans społeczny, edukacyjny, zawodowy i ekonomiczny.
Mogła samodzielnie działać i rozwijać się. Wszystko to odbyło się za cenę zmiany miejsca
zamieszkania; odłączenia się od swojej rodzinnej wspólnoty. W wyniku świadczenia pracy
przez członków rodziny nastąpiło rozluźnienie więzów rodzinnych. Rodzice wychodzili
rano do pracy, a wracali z niej w godzinach popołudniowych. W tym czasie dzieci były
pod fachową opieką żłobka, przedszkola lub szkoły. Czasami były pozostawione same
w domu. Nastąpiła niezależność ekonomiczna rodziny oraz niezależność osobista jej
członków. To znowu jest dobrze i źle. Dobrze, ponieważ każdy jest inny, ma inne
wartości, zasady, normy, aspiracje, potrzeby itp. Niestety źle, ponieważ właśnie w ten
sposób ograniczeniu uległy wpływy wzorców osobistych członków rodziny wzajemnie na
siebie oddziałujących. Z powodu samodzielności i rozdzielności członków rodziny,
ograniczeniu, a nawet zanikowi uległa funkcja kontrolna rodziny, która przecież jest jedną
z jej funkcji podstawowych.
W rodzinach wielopokoleniowych funkcja kontrolna była niemożliwa do uniknięcia
przez młodego człowieka. Ludzie od wielu pokoleń zamieszkiwali w swoich osadach czy
to wiejskich, czy też miejskich (które przecież nie były takie duże jak są obecnie).
Społeczeństwo od pokoleń znało członków poszczególnych rodzin. Każdy członek
utożsamiany był ze swoim rodem. Niemożliwa była anonimowość młodego człowieka.
Po dokonaniu migracji zawodowej ludności,w latach największego rozwoju
gospodarczego Polski, tj. w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych, wspólnoty
osiedlowe zamieszkali ludzie dla siebie obcy, przybyli z różnych środowisk i z różnych
89
stron województwa, a niekiedy i kraju. Nastąpiła duża autonomizacja życia.
Społeczeństwo nie znało się. Było anonimowe. Nie wiadomo, kto jest kim, z której rodziny
pochodzi oraz gdzie mieszka. W ten sposób społeczeństwo wyeliminowało ze swojego
funkcjonowania ważną funkcję społecznej kontroli, która od wieków miała znaczący
wpływ na rozwój i wychowanie młodego pokolenia.
3. Bezrobocie i jego wpływ na funkcjonowanie rodziny
Od początku lat dziewięćdziesiątych, w wyniku transformacji rodzina polska zaczęła
stopniowo tracić zdolność pełnego realizowania innych funkcji rodzinnych. Jedną
i najbardziej dotkliwą jest zaspokojenie elementarnych potrzeb życiowych.
W wyniku transformacji ustrojowej, ekonomicznej i gospodarczej nastąpił gwałtowny
rozwój patologicznego zjawiska bezrobocia. Zaczęła się restrukturyzacja i prywatyzacja
sektora gospodarki państwowej. Duże zakłady pracy zaczęto prywatyzować i przekształcać
w różnorodne spółki. Priorytetem gospodarczym stała się własność prywatna nad
państwową. Coraz prężniej w gospodarce zaczęły obowiązywać zasady wolnego rynku.
Szybki postęp naukowo – techniczny prowadził do minimalizacji kosztów pracy. Zmiany
strukturalne, realizowane w polskiej gospodarce na przełomie ostatnich dwudziestu lat,
spowodowały utrzymujące się na dużym poziomie bezrobocie. Bezrobocie stało się
nieuniknioną rzeczywistością, pozbawiającą możliwości nie tylko uzyskania źródła
dochodów i zabezpieczenia potrzeb ekonomicznych polskich rodzin. Spowodowało ono
także utratę wizji lepszej przyszłości, pozycji społecznej, możliwości samorealizacji.
Bezrobocie jest zjawiskiem patologizującym życie społeczne, rodzinne oraz jednostkowe.
Wywołuje bardzo dużo negatywnych skutków dotyczących zagrożenia egzystencji
społecznej, rodzinnej i indywidualnej.
Skutki wynikające z bezrobocia:
1. Bezrobocie pogarsza z dnia na dzień sytuację finansową ludzi, którzy wcześniej
pracowali i osiągali nawet nie najgorsze zarobki, i dzięki temu zgromadzili pewne
oszczędności, powodując obniżenie dotychczasowego ich standardu życia.
2. Istniejące w różnych kategoriach zabezpieczenie socjalne przewiduje wprawdzie
zasiłki dla bezrobotnych, ale ich wysokość utrzymuje się na poziomie skromnego
minimum egzystencji, co też powoduje zawsze obniżenie dotychczasowych
warunków życia bezrobotnego i jego rodziny oraz pewną degradację społeczną np.
przeprowadzka do tańszego i oczywiście gorszego mieszkania, z rezygnacją z życia
towarzyskiego na wcześniejszym poziomie, ambicji życiowych itp.
3. Zasiłek dla bezrobotnych jest przyznawany okresowo, a każde jego przedłużenie
wiąże się z dopełnieniem mniej lub bardziej uciążliwych, a niekiedy nawet
poniżających formalności”16.
Badacze zjawiska bezrobocia, jego przyczyn i skutków przedstawiają takie same lub
bardzo zbliżone wnioski z przeprowadzonych badań naukowych, niezależnie od dziedziny
16
90
J. Sztumski, Psychologiczne i społeczno-polityczne skutki bezrobocia, „Humanizacja Pracy”, 1992, Nr 1-2,
s. 134-135.
naukowej, czyli ekonomii, politologii, psychologii, socjologii czy pedagogiki. Stwierdzają,
że „utrata pracy zmienia rolę społeczną. Pojawia się nowa rola społeczna – bezrobotnego,
która posiada większość cech negatywnych, a to z kolei pociąga za sobą zmiany
jakościowe i ilościowe w pełnieniu innych ról społecznych. Dotyczy to przede wszystkim
ról rodzinnych, a zwłaszcza małżeńskich. Bezrobocie jest stresorem chronicznym, ma dla
pełnienia owych ról istotne znaczenie: jego skutki dla funkcjonowania małżeństwa będą
trwać nie tylko tak długo, jak będzie działał sam stresor, ale także tak długo, dopóki istnieć
będzie jakakolwiek obawa, że stresor jeszcze działa lub że może jeszcze powrócić”17.
Na początku lat dziewięćdziesiątych społeczeństwo polskie nie było w pełni
świadome bolesnych skutków bezrobocia. Zasiłki dla bezrobotnych wypłacane były dla
wszystkich. Warunkiem ich otrzymywania był tylko fakt zarejestrowania się w biurze
pracy. Wówczas pojawiła się różnica zdań i odczuć wśród społeczeństwa. Zadowoleni
z tego faktu byli ci, którzy nigdy nie pracowali. Bez wysiłku z ich strony otrzymywali
zasiłki dla bezrobotnych, świadczenia ubezpieczenia zdrowotnego i społecznego. Osoby te
z faktu zarejestrowania w biurze pracy mogły również ubiegać się o świadczenia z pomocy
społecznej. Zdecydowanie odmienne odczucia dominowały u osób, które przepracowały
wiele lat i utraciły pracę. Początkowo ludzie nieświadomi konsekwencji bezrobocia mieli
nadzieję, że wkrótce znajdą inną pracę. Po pewnym czasie jej poszukiwania uświadamiali
sobie, że jest to niezwykle trudne, a w większości przypadków wręcz niemożliwe. Brak
pracy powodował ich degradację społeczną. Wypadali z roli społecznej pracownika
i zaczęli funkcjonować w roli bezrobotnego. Ich oszczędności szybko rozeszły się na
najpilniejsze potrzeby związane z codzienną egzystencją. Zaczęły narastać konflikty
rodzinne, izolowanie się od przyjaciół, i do tego to ciągłe poczucie nieprzydatności,
bezsilności oraz zagrożenie biedą i ubóstwem. Te osoby zaczęły odczuwać społeczną
niesprawiedliwość oraz wykazywały trudności w adaptacji do nowej rzeczywistości.
Bezrobocie zaburza nie tylko społeczne funkcjonowanie, ale również funkcjonowanie
rodzinne. „Najbardziej bolesnym aspektem bezrobocia jest zagrożenie bezpieczeństwa
egzystencjalnego własnej rodziny. Rodzi ono neurotyczny lęk, poczucie beznadziejności,
niepewności, ból istnienia oraz wprowadza negatywny koloryt uczuciowy dla całej rodziny”18.
W rodzinie bezrobotnej niedostatki i negatywne emocje jej członków powodują
sytuację konfliktogenną. Małżonkowie oskarżają siebie wzajemnie o ich trudną sytuację
ekonomiczną. Często dokonują porównań bezrobotnych członków swojej rodziny ze
znajomymi, sąsiadami i innymi osobami, które też były bezrobotne, a potrafiły sobie
znaleźć pracę. Wówczas osoba bezrobotna coraz bardziej staje się przekonana o własnej
bezsilności, niemożności i nieprzydatności. Przeżywa stres i frustrację, która przeobraża
się w ucieczkę w różnego rodzaju patologie, np. alkoholizm, przemoc, narkotyki. Czasami
osoba taka opuszcza rodzinę lub popada w depresję, a czasami nawet popelnia
samobójstwo. „Ponad jedna trzecia bezrobotnych, pozostających w związku, twierdzi, iż
utrata pracy spowodowała nasilenie się konfliktów i braku wzajemnego zrozumienia
17
18
G. Koptas, Społeczno-psychologiczne następstwa bezrobocia, „Polityka Społeczna” 1992, nr 1, s. 88.
R. Ossowski, Psychologiczne i socjologiczne aspekty pracy zawodowej i bezrobocie w okresie przemian,
„Szkoła Zawodowa”, 1993, nr 7, s. 4.
91
pomiędzy współmałżonkami”19. Badania naukowe potwierdzają również, że „bezrobocie
20
wpływa na stosunki między rodzicami a dziećmi” .
Rodzina jest pierwszym, podstawowym i naturalnym środowiskiem wychowawczym
młodego pokolenia. W niej zaspokajane są wszystkie potrzeby jej członków zarówno
ekonomiczne, psychiczne, emocjonalne jak i społeczne. Najważniejsze z nich to potrzeby
bezpieczeństwa, przynależności uczuciowej, miłości, uznania i akceptacji. W rodzinie
następuje proces socjalizacji dziecka, wprowadzania w świat kultury, wartości, dobra i zła.
Ma ona bardzo duży wpływ na pojawienie się i kształtowanie aspiracji, dążeń i planów
życiowych. „Brak elementarnej troski o dziecko, nędza i nadmiar trosk materialnych
utrudnia rozwój psychiczny dziecka”21. „W hierarchii czynników, które ujemnie
oddziałują na dziecko, na pierwszy plan wysuwa się niski poziom moralny i kulturalny
22
rodziny oraz brak równowagi w zachowaniu rodziców” . „Dzieci, które nie mają
zaspokojonych potrzeb biologicznych, rozwijają się gorzej, przeżywają niepowodzenia
w nauce i mogą wykazywać różne formy zachowania dewiacyjnego”23.
4. Eurosieroctwo jako efekt przemian gospodarczych,
ekonomicznych i społecznych
Z problemu bezrobocia w Polsce wynikło nowe zagrożenie dla rodziny. Rodzice
bezrobotni, nie mogąc znaleźć zatrudnienia w swoim lub okolicznym środowisku
zamieszkania, często dla zapewnienia właściwych warunków materialnych rodziny,
migrują zarobkowo. Migracja ta czasami odbywa się w obszarze terytorium Polski, np.
mieszkańcy Kielc i województwa świętokrzyskiego migrują do większych miast, gdzie
istnieje możliwość zatrudnienia. Najwięcej mieszkańców naszego województwa wyjeżdża
do pracy do Warszawy, Katowic i Krakowa. Odległość do tych miast nie jest taka duża,
szczególnie w dobrze rozwiniętej współcześnie komunikacji transportu osobowego.
Rodzice pracujący w innym mieście, co tydzień przyjeżdżają do swoich rodzin w piątek
wieczorem i odjeżdżają od nich w niedzielę wieczorem lub w poniedziałek rano. Chociaż
nie codziennie, ale mają kontakt z rodziną. W trochę okrojonym zakresie, ale jednak
uczestniczą w jej radościach, troskach, a przede wszystkim w procesie wychowania dzieci.
Nie jest to komfortowa sytuacja wychowawcza dla dzieci, lecz taka jest możliwość.
Tu znowu zastosowanie ma zasada „coś za coś” tj. byt materialny rodziny w zamian za
rozłąkę. Jednak więzi emocjonalne w takiej rodzinie istnieją, i to jest bardzo ważne dla
rodziny, rodziców i przede wszystkim dzieci.
Zdecydowanie inna, trudniejsza i bardziej dramatyczna jest sytuacja rodzinna, w której
rodzice migrują w celach zarobkowych poza granice kraju. Takie możliwości stworzyła
polskim rodzinom integracja Polski z Unią Europejską, która odbyła się 1 maja 2004 r.
„Wyjazd, choćby jednego z rodziców powoduje zmianę w funkcjonowaniu całej rodziny,
19
20
21
22
23
92
G. Koptas, Społeczno-psychologiczne następstwa bezrobocia, „Polityka Społeczna” 1992, nr 1, s. 92
J. Wódz, Bezrobocie w opiniach bezrobotnych, „Polityka Społeczna” 1992, nr 5-6, s. 25.
Ibidem, s. 48.
Ibidem, s. 49.
K. Berner, Poradnik kuratora sądowego, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1977, s. 53.
ponieważ starsi rodzice tracą oparcie w dorosłych już dzieciach, żony w swoich mężach,
natomiast mężowie w swoich żonach, ale najbardziej tę zmianę odczuwają dzieci, które tracą
24
swojego rodzica, a często nawet oboje rodziców” . Dzieci pozostawione w Polsce, po
wyjeździe jednego, a czasami obojga rodziców, nazywane są eurosierotami.
Zjawisko eurosieroctwa (nieznane w Polsce do okresu transformacji ustrojowej)
zapoczątkowane w Polsce w latach 70, a najbardziej rozpowszechnione po roku 2004,
dostrzeżone zostało w ostatnich latach. Środowiska pedagogiczne uważają,
że eurosieroctwo jest źródłem dysfunkcjonalności rodziny jako środowiska
wychowawczego. Ponadto bardzo niekorzystnie wpływa na procesy rozwoju
i wychowania dzieci i młodzieży. Aktualnie nie ma dokładnej informacji, ile dzieci
i młodzieży w Polsce stanowią eurosieroty. „Z danych szacunkowych wynika, że w Polsce
jest dziś 110 tys. dzieci w wieku szkolnym, które nazywa się „eurosierotami” . Dane te nie
obejmują dzieci młodszych”25 „Ministerstwo Edukacji Narodowej zdefiniowało pojęcie
eurosieroctwa jako pewną okoliczność związaną z migracją zarobkową obojga rodziców,
co wpływa na niekorzystne zmiany w funkcjonowaniu rodziny, głównie w wypełnianiu
przez nią podstawowych funkcji wobec małoletnich, którzy, opuszczeni przez najbliższe
26
im osoby, czują się jak sieroty” .
Dziecku do prawidłowego rozwoju potrzebni są oboje rodzice zarówno matka, jak
i ojciec. Kocha ich jednakowo i pragnie od nich, aby oboje go również kochali.
Brak jednego z rodziców w procesie wychowania dziecka stanowi, że proces ten jest
niepełny, a nawet zaburzony. „Rozłąka miedzy rodzicami a dzieckiem w pierwszych latach
jego życia staje się źródłem obcości. U starszych dzieci rozłące towarzyszy ogromna
27
tęsknota, złość, gniew z powodu nieobecności najbliższych osób” . „W obrazie
emocjonalnym dominują u tych dzieci uczucia smutku, porzucenia, lęku, samotności,
złości. U dzieci tych czasami dochodzi również do podejmowania prób samobójczych.
Rodzina, w której nie ma rodziców, ponieważ jedno lub co gorsze oboje, przebywają
poza granicami kraju, zdecydowanie częściej narażona jest na zaburzone funkcjonowanie
całej rodziny. W każdej rodzinie, od wielu pokoleń, ojciec ma do pełnienia swoją rolę,
a matka swoją. Role rodzicielskie matki i ojca wzajemnie się uzupełniają i warunkują.
Rodzina, w której jest inaczej, często staje się niewydolna. Jej funkcja rodzicielska zostaje
osłabiona, podobnie jak więzi rodzicielskie i rodzinne. W procesie wychowawczym
młodego pokolenia powoduje to sprzyjające warunki do powstania niedostosowania
społecznego u dzieci. „Oznakami tego zjawiska są głównie:
− osłabienie zainteresowania nauką szkolną i motywacji do nauki,
− wzrost konfliktów z rodzicami oraz z rówieśnikami,
− wrogie, roszczeniowe i oskarżycielskie postawy wobec dorosłych,
− zaburzenie poczucia bezpieczeństwa,
− poczucie odtrącenia przez najbliższe dziecku osoby,
− poczucie osamotnienia i mniejszej wartości,
24
25
26
27
Kolankiewicz, Dziecko w sytuacji rozłąki z rodzicami. „Pedagogika Społeczna” 2008, nr 3, s. 82.
A. Sadowska, Migracja rodziców źródłem dysfunkcjonalności środowiska wychowawczego dziecka. (red.)
S. Bębas, (w) Zagrożenia i problemy współczesnej rodziny. WSH Radom 2011, s. 38.
Ibidem, s. 39.
Ibidem, s. 40.
93
−
−
−
−
−
−
lęk, niepewność,
brak stabilizacji,
wyobcowanie,
trudności w nawiązywaniu kontaktów interpersonalnych,
brak prawidłowych wzorów postępowania i pełnienia ról społecznych,
28
pogorszenie relacji z rówieśnikami” .
Rodzice, aby zapewnić byt egzystencjalny swojej rodzinie, wyjeżdżają do pracy poza
granicę kraju. Dokonują trudnego wyboru rozłąki z rodziną. W ten sposób zabezpieczają
oni dobra materialne swojej rodzinie, jednak płacą za to bardzo dużą cenę. Rozłąka ta ma
negatywne konsekwencje zarówno dla rodziców jak i dzieci. W tym czasie dzieci
pozbawione są opieki i troski rodzica lub co gorsze, rodziców. Przecież od dawna
wiadomo, że naturalna rodzina jest najbardziej wartościowym środowiskiem
wychowawczym młodego pokolenia.
Podsumowanie
Po dokładnym przeanalizowaniu wpływu zjawiska globalizacji na funkcjonowanie rodziny
jako środowiska wychowawczego można stwierdzić, że globalizacja, mimo jej
pozytywnych różnorodnych aspektów, stanowi bardzo poważne zagrożenie dla rodziny
i jej funkcjonowania jako środowiska wychowawczego.
Na przełomie wieków XX i XXI, rodzina w Rzeczypospolitej Polskiej w znaczący
sposób przyjęła z krajów wysoko rozwiniętych transfer wartości i norm społecznych,
w tym także dotyczących funkcjonowania rodziny. Współcześnie młodzi ludzie preferują
przedmałżeńskie formy życia seksualnego, wczesne wchodzenie w wolne związki
(partnerskie, konkubinacie), wydłużenie wieku zawierania małżeństw, odłożone w czasie
rodzicielstwo. Wzrasta liczba małżeństw rezygnujących w sposób świadomy z wartości
rodzicielstwa i posiadania potomstwa. Wartości materialne i konsumpcyjne przeważają
nad wartością małżeństwa, rodziny i rodzicielstwa. Spada liczba dzietności, zwiększa się
samotnego rodzicielstwa i współcześnie liczba gospodarstw jednoosobowych (z egoizmu,
wygodnictwa czasmi z niezależności).
Współczesna rodzina przeżywa bardzo poważne zagrożenia wynikające z bolesnego
(społecznie, rodzinnie i indywidualnie) zjawiska bezrobocia. Niesie ono bardzo poważne
konsekwencje ekonomiczne, społeczne i psychiczne dla społeczeństwa i rodziny. Burzy
klimat życia rodzinnego. Wzmaga konflikty, lęki i niepokoje. Pozbawia możliwości
zapewnienia bytu rodziny. Nie może w pełni zabezpieczyć potrzeb swoich członków,
a przede wszystkim dzieci. Doświadczenie bezrobocia prze rodzinę, zarówno rodziców jak
i dzieci niesie poważne konsekwencje tak aktualnie, jak i w przyszłości. Z bezrobociem
wiąże się wykluczenie społeczne, wypadanie z różnych ról społecznych i rodzinnych,
nasilenie patologii społecznych, bierności i apatii społeczno – zawodowej. Migracja
zarobkowa również w znacznym stopniu spowodowana jest bezrobociem. Przyczynia się
28
94
G. Miłkowska, A. Kulesa, Wpływ emigracji zarobkowej rodziców na funkcjonowanie dzieci w rodzinie
i w szkole, „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze” 2009, nr 9, s. 13-14.
ona do rozpadu rodziny, zaniku więzów rodzinnych, sieroctwa, cierpienia i bólu
wszystkich członków rodziny, a najbardziej dotyka dzieci. Niewątpliwie migracja
zarobkowa ma znaczny wpływa na funkcjonowanie współczesnej rodziny, na właściwe
wypełnianie ról rodzicielskich, w tym opiekuńczo-wychowawczych, a także edukacyjnych.
Rodziny dotknięte róznymi współczesnymi problemi powinny być szczególnym
obiektem troski i pomocy zarówno psychologiczno-pedagogicznej, jak i finansowej oraz
terapeutycznej przez służby społeczne i socjalne środowiska samorządowego (pracowników spcjalnych, asystentów rodziny, ośrodków pomocy społecznej, gminnych komisji
przeciwdziałania przemocy oraz gminnych komisji rozwiązywania problemów
alkoholowych, a także policji i służby zdrowia. Działania te powinny być jednak
inicjowanego i nadzorowane przez służby administracji rządowej. Szczególnie aktywna
rola i działania powinny być w tym zakresie gminnych zespołów interdyscyplinarnych,
które mają prawne możliwości szeroko rozumianych działań prewencjnych,
profilaktycznych oraz wspierających i pomocowych dla społeczności lokalnej, w przede
wszystkim rodzin i dzieci.
Nie mniej ważnym i znaczącym środowiskiem w społeczności lokalnej ma szkoła na
wszystkich jej szczeblach, począwszy do przedszkola, poprzez szkołę podstawową,
gimnazjum oraz szkolnictwo pozagimnazjalne i wyższe. Szkoła jest poza rodziną drugim
ważnym środowiskiem wychowawczym. W niej dziecko przebywa codziennie (w dni
robocze) po kilka godzin. Tu najlepiej ze wszystkich środowisk lokalnych można
zaobserwować jego funkcjonowanie i zachowanie, które jest oddaniem funkcjonowania
rzeczywistości rodzinnej dziecka. Dlatego bardzo ważne jest systematyczne podnoszenie
kompetencji wychowawczych, opiekuńczych i pedagogiczno-psychologicznych nauczycieli oraz wychowawców. Również ważnym i bezcennym jest dobra współpraca
i współdziałanie szkoły ze środowiskiem rodzinnym dziecka – ucznia oraz szeroko
rozumiana pedagogizacja rodziców w zakresie ważności funkcjonowania i wpływów
wychowawczych rodziny na wychowanie i socjalizację młodego pokolenia. Każdy uczeń
i rodzina powinna być objęta szczególną troską i profesjonalną pomocą psychologiczno –
pedagogiczną ze strony szkoły, nauczycieli i wychowaców.
Priorytetowym działaniem polityki społecznej, gospodarczej, ekonomicznej
i oświatowej powinno być działanie na rzecz dobra społeczeństwa, rodziny, a przede
wsztskim dziecka. W działaniach tych aktualnie najważniejsze jest rozwiązanie
wieloletniego problemu bezrobocia. Ważnym aspektem służb polityki społecznej
i oświatowej jest uruchomienie mechanizmów wsparcia, ochrony i szeroko rozumianej
pedagogizacji rodziców. Rodzina musi stać się miejscem praktycznej działalności służb
społecznych i pedagogicznych. Jest to zadanie niezmiernie trudne do wdrożenia
i realizacji. Niestety nie ma aktualnie innej drogi działania dla ratowania polskiej rodziny,
dzieci i społeczeństwa.
Bibligrafia
Berner K., Poradnik kuratora sądowego, Wydawnictwo prawnicze, Warszawa 1977.
Kolankiewicz M., Dziecko w sytuacji rozłąki z rodzicami. „Pedagogika Społeczna” 2008, nr 3.
Koptas G., Społeczno-psychologiczne następstwa bezrobocia, „Polityka Społeczna”1992, nr 1.
95
Kwak A, Rzeczywistość życia rodzinnego w dobie globalizacji. (red.) B. Krauz-Mozer, P. Borowiec,
[w:] Globalizacja – nieznośne podobieństwo? Świat i jego instytucje w procesie uniformizacji. Wyd. UJ,
Kraków 2008.
Miłkowska G, Kulesa A., Wpływ emigracji zarobkowej rodziców na funkcjonowanie dzieci w rodzinie
i w szkole, „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze” 2009, nr 9.
Ossowski R., Psychologiczne i socjologiczne aspekty pracy zawodowej i bezrobocie w okresie przemian,
„Szkoła Zawodowa”, 1993, nr 7.
Polak E., Globalizacja w postawach społecznych oraz aspekt psychologiczny, (red) B. Garbacik, Społeczne
Społecznych. Gdańsk 2006.
Polak E., Globalizacja a zróżnicowanie społeczno-ekonomiczne, Wyd. Difin, Warszawa 2009.
Pomykało W., Encyklopedia pedagogiczna, Wydawnictwo Fundacji Innowacja, Warszawa 1997.
Rocznik demograficzny, Warszawa 2007.
Sadowska A., Migracja rodziców źródłem dysfunkcjonalności środowiska wychowawczego dziecka. (red.)
S. Bębas, [w] Zagrożenia i problemy współczesnej rodziny. WSH Radom 2011.
Sztumski J., Psychologiczne i społeczno-polityczne skutki bezrobocia, „Humanizacja Pracy”, 1992,
Nr 1-2.
Tyszka Z., Rodzina w świecie współczesnym – jej znaczenie dla jednostki i społeczeństwa, (red.) T. Pilch,
I. Lepalczyk, [w] Pedagogika społeczna, Wyd. Akademickie „Żak”, Warszawa 1995.
Wódz J., Bezrobocie w opiniach bezrobotnych, „Polityka Społeczna” 1992, nr 5-6.
96
dr Maria Kotomska
Wpływ globalizacji na funkcjonowanie współczesnej rodziny
Streszczenie
Publikacja „Wpływ globalizacji na funkcjonowanie współczesnej rodziny” definiuje rodzinę,
przedstawia jej podstawowe zadania, funkcje i elementarne potrzeby. Ukazuje doniosłość
rodziny jako środowiska wychowawczego, społecznego oraz konstytucyjnego. W dalszej
kolejności wyjaśnia pojęcie globalizacji oraz przedstawia zmiany nią spowodowane
w odniesieniu do różnych dziedzin współczesnego świat,a tj.: naukowo-techniczne,
ekonomiczno-gospodarcze, społeczno – polityczne i kulturalno-cywilizacyjne. Obszernie opisuje
wpływ globalizacji na współczesne znaczenie i funkcjonowanie małżeństwa, jego trwałości oraz
strukturę rodziny, jej modelu i rodzicielstwa. Dokonuje również analizy wpływu globalizacji na
kondycję rodziny jako środowiska wychowawczego, które współcześnie, w coraz większym
zakresie, traci zdolność pełnej realizacji jej podstawowych funkcji i możliwości zaspokajania
elementarnych potrzeb jej członków. Omawia negatywne i patologiczne skutki bezrobocia
w odniesieniu do rodziny, w tym także migracje zarobkowe, eurosieroctwo i zagrożoną trwałość
małżeńską oraz rodzinną. W zakończeniu publikacja przedstawia ważne dla rodziny,
społeczeństwa i państwa sugestie działania teoretycznego oraz praktycznego służb rządowych,
samorządowych, pozarządowych, a także instytucji oświatowo – wychowawczych w zakresie
podjęcia działań profilaktycznych, wspierających, pomocowych i terapeutycznych w celu
minimalizowania skutków negatywnych wpływów globalizacji w odniesieniu do rodziny,
a przede wszystkim dzieci.
Słowa kluczowe: globalizacja, wpływ, rodzina, bezrobocie, migracja
The impact of globalization on the functioning of the modern family
Abstract
The publication "The impact of globalization on the functioning of the modern family" defines
family, presents its basic tasks, functions, and basic needs. It shows the importance of the family
as the educational environment, social and constitutional. In the article the author also explains
the concept of globalization and presents the changes caused in relation to various areas of the
modern world such as: scientific - technical, economic, economic, socio - political and cultural civilizational. The author extensively describes the impact of globalization on the contemporary
meaning and function of a marriage, its life and family structure, its model and parenthood. The
author also analyzes the impact of globalization on the health of the family as an educational
environment that nowadays, increasingly loses the ability to fully implement its basic features
and capabilities to meet the basic needs of its members. The author refers to the negative and
pathological effects of unemployment with respect to the family, including labor migration, and
threats to marriage and family life and euro orphans. In the final part of the publication the
author presents important for the family, society suggestions of theoretical and practical
activities of government departments, local authorities, NGOs, and educational institutions as
well in the field of preventive, supportive, assistance and treatment actions to minimize the
effects of the negative impacts of globalization in relation to family and especially to children.
Keywords: globalization, impact, family, unemployment, migration.
97
98
CZĘŚĆ II
EDUKACYJNE REPERKUSJE
GLOBALIZACJI
99
100
Roman Pauliček
GLOBALIZACJA I JEJ WPŁYW NA EDUKACJĘ
Úvod
Samotná globalizácia, ako jedna z najdiskutovanejších tém v súčasnosti, je rozoberaná
z viacerých aspektov. Popritom nás zaujímajú hlavne názory, ktoré sa bežne vybavia pri
spomenutí tohto častého slova. Rozlišujeme pritom viacero častí, ako hlavne globalizácia
z ekonomického a politicko-spoločenského hľadiska, jej nástroje, prejavy a dopady. Veľkú
pozornosť venujem taktiež svetovým organizáciám a inštitúciám, ktoré sú často spájané
s touto témou. Do popredia dávame hlavne pôsobenie obchodných inštitúcii ako Svetová
banka a Medzinárodný menový fond, ich štruktúru, a zaoberáme sa aj tým, že z akého
dôvodu sú považované za symboly globalizácie1.
Vplyv globalizácie na Slovensku
Vedomosti sú prostriedkom pre vnímanie spoločenských názorov, teoretických poznatkov
a myšlienok, v ktorom teoretické poznatky tvoria konštitutívny prvok ľudských činností.
Kvalita života vychádza z úrovne vzdelanosti a vedy a hlási sa k spolupráci
s univerzitami, vysokými školami a vedeckými inštitúciami krajín Európskej únie.
Od konca 80-tych rokov prechádza vzdelávanie v týchto krajinách zásadnými zmenami,
ktoré súvisia s procesom európskej integrácie, sociálnych a ekonomických potrieb
a globalizácie.2
Globalizácia intenzívne participovala na rozvoji znalostnej ekonomiky a komunikácie
k dosiahnutiu vzájomného prepojenia doteraz oddelených častí jednotlivých krajín Ako sa
prejavuje vplyv globalizácie v univerzitnom vzdelávaní na Slovensku?
Vplyvom globalizácie sa pre vysoké školy otvára možnosť získať medzinárodné
skúsenosti, a tým dosiahnuť nárast kvality vzdelávacieho procesu v univerzitnom vzdelávaní.
Dôležitým aspektom globalizačného efektu je podpora vzdelávania formou mobilít v rámci
1
2
http://global-info.szm.com/
L. Dobrotková, Znalostná ekonomika v podmienkach globalizácie.
101
Roman Pauliček. Globalizacja i jej wpływ na edukację
Európskeho priestoru, prínos a inovácie v oblasti výskumu, globálny ekonomický rozvoj
vyspelých krajín, nárast životnej úrovne, zmiernenie chudoby v rozvojových krajinách
a i. Najmä v krajinách OECD, medzi ktoré patrí aj Slovenská republika, za posledné dve
desaťročia nastal zreteľný prístup k znalostnej ekonomike v dôsledku rastúceho znalostného
kapitálu a zintenzívnenia toku finančných prostriedkov do vzdelávania.
Takýto trend zvýrazňuje potenciálny kompromis medzi cieľmi v oblasti
zamestnanosti a rovnoprávnosti v prístupe ku vzdelaniu. Študenti vysokých škôl očakávajú
a požadujú popri poskytnutých výhodných študijných podmienok aj zabezpečenie
hodnotného a moderného spôsobu vzdelávania pre svoj odborný a profesionálny rozvoj.
Zmeny zamerané na problematiku globalizácie a znalostnej ekonomiky pôsobia ako
efektívny spôsob zdokonalenia perspektívy zamestnanosti v dlhodobom meradle.3
Originálny a inšpirujúci výklad globalizácie podáva Z. Bauman. „Nejasnosť,
rozpornosť a zmätenosť ako sa tento termín používa v politických, ekonomických i iných
odborných kruhoch nie je vôbec náhodná. Termín „globalizácia“ vlastne len vystihuje
všeobecne rozšírený pocit, že sa nám veci jednoducho vymkli z rúk. Je to ten najvernejší
výraz pre neurčitosť a neusporiadanosť, nekontrolovateľnosť, nepredvídanosť
a nepredstaviteľnosť situácie, v ktorej sa svet ocitol a v ktorej je unášaný dopredu svojou
zotrvačnosťou, resp. silou ekonomiky.4
Vzdelávanie v EU
V ostatných desaťročiach prešli vysokoškolské systémy v Európe základnou transformáciou
ovplyvnenou národným a medzinárodným rozvojom, ako je rýchly nárast počtu zapísaných
študentov, relatívny pokles verejného financovania spolu s nedostatočným súkromným
financovaním, zvýšenie významu výskumu, inovácií v globálnej a znalostnej ekonomike
a väčšia konkurencia medzi vysokými školami. V ostatnom čase sa jednou z kľúčových
hybných síl zmien stal dopad bolonského procesu na kurikulárnu reformu, zabezpečenie
kvality a mobilitu. Potreba vykonať tieto výrazné zmeny a zvýšiť kvalitu európskeho
vysokoškolského vzdelávania viedla ku skúmaniu inštitucionálnych riadiacich štruktúr. Hoci
verejné orgány si zachovali centrálnu úlohu v regulácii a koordinácii vysokoškolského
vzdelávania v (vo väčšej časti) Európe, v ostatných rokoch dochádza k postupnému prechodu
od podrobnej štátnej kontroly k externému riadeniu jednotlivými účastníkmi procesu.
V inštitúciách sa riadiace štruktúry odklonili od tradičného spôsobu akademickej samosprávy
smerom k novým modelom manažérskeho samoriadenia.
Konferencia na úrovni Európskej únie z 10. mája 2006 požadovala od členských
štátov, aby podporili modernizáciu európskych univerzít tak, aby sa zvýšil príspevok
univerzít do lisabonskej agendy, a tak sa prehĺbil ich rast a vyšší počet študentov
a napokon lepšie zamestnanie. Členské štáty sú podporované v tom, aby uvoľnili značný
rezervoár vedomostí, talentu a energie EÚ hlbokými a koordinovanými zmenami:
od spôsobu akým sú vysokoškolské systémy regulované a riadené, až po spôsoby, ktorými
sú vysoké školy vedené. Na podporu týchto cieľov a programu spolupráce vo vzdelávaní
3
4
L. Dobrotková, Znalostná ekonomika v podmienkach globalizácie.
P. Korec, Internacionalizácia a globalizácia.
102
Generálne riaditeľstvo pre vzdelávanie a kultúru Európskej komisie vyzvalo sieť Eurydice,
aby zhromaždila údaje pre štúdiu o právnych rámcoch vysokoškolského riadenia.
Táto štúdia dopĺňa pre štáty špecifické a komparatívne publikácie o vysokoškolskom
vzdelávaní vydané v sieti Eurydice v roku 2007: Key Data on Higher Education in Europe,
ktorá sa zameriava na sociálnu dimenziu vysokoškolského vzdelávania (príspevky platené
študentmi na študijné náklady, študentskú podporu, pôžičky atď.); Focus on the Structure
of Higher Education in Europe, ktorá skúma národné trendy a ďalšie opatrenia bolonského
procesu, a piaty zväzok slovníka European Glossary on Education, ktorý obsahuje pojmy
na označenie formálneho rozhodovania, poradných, operatívnych a právnych orgánov
vysokoškolského vzdelávania. Táto štúdia sa zameriava predovšetkým na politiky,
oficiálne smernice, práva a povinnosti v riadení vysokých škôl.5
Národné strategické politiky
Potreba dlhodobejšieho plánovania a formovania stratégie pre vysoké školstvo sa v širokom
rozsahu akceptuje v celej Európe. V niektorých štátoch majú vlády vypracovaný politický
dokument o strategickej politike vysokoškolského vzdelávania.
V iných štátoch sú súčasné národné stratégie pre vysoké školstvo spojené so širšími
politickými cieľmi podporujúcimi vedecko-technický rozvoj, tak je to v prípade portugalského
Technologického plánu a inovácií a francúzskeho Výskumného paktu, ktoré sa implementovali
v rokoch 2005 a 2006, a Vedeckotechnickej politiky na rok 2006-2009 na Islande. Reformné
politiky, ktoré boli pôvodne plánované v strategických dokumentoch, sú častokrát zahrnuté
v legislatívnych dokumentoch, napríklad v Nemecku, Grécku, Francúzsku, Portugalsku,
Švédsku a postupne sa realizujú vo vysokoškolskom sektore. Niektoré štáty ešte podrobnejšie
nevypracovali stanovisko vymedzujúce dlhodobejšie ciele a opatrenia, ktoré sa majú realizovať
v oblasti vysokoškolského vzdelávania.
V Bulharsku bol predložený návrh strategickej politiky o rozvoji vysokoškolského
vzdelávania na verejnú diskusiu v marci 2007, a teraz je predmetom ďalšieho
pripomienkovania. V Nemecku federálna reforma z roku 2006 preniesla podstatnú
zodpovednosť za vysokoškolskú politiku na Ländern. Nové spoločné úlohy medzi
federáciou a Ländern ešte neboli podrobne stanovené.
V Španielsku centrálna vláda v súčasnosti vypracúva všeobecnú politiku
vysokoškolského financovania, hoci si 17 autonómnych komunít udržalo priamu finančnú
zodpovednosť za verejné univerzity. Ministerstvo školstva a vedy nedávno navrhlo veľké
zmeny o pedagogických zamestnancoch, ešte však nie je dopracovaná strategická politika.
Na Malte je politika pre vysokoškolské financovanie načrtnutá v prejave ministra
financií o ročnom rozpočte. Národná komisia pre vysokoškolské vzdelávanie vytvorená
v roku 2006, zodpovedá za odporúčanie o strategických politikách vlády v oblasti
vysokého školstva. Vysokoškolský systém v Poľsku sa prispôsobuje požiadavkám
5
EURYDICE 2008, Riadenie vysokého školstva v Európe
103
stanoveným vysokoškolským zákonom z roku 2005, ktorý bol vypracovaný s aktívnou
účasťou akademickej komunity. Poľsko je tiež pripravené zaviesť novú strategickú politiku
v oblasti financovania vysokého školstva. Zmeny v tejto oblasti súvisia s postupnou
6
realizáciou zákona z roku 2005, za predpokladu rozpočtových obmedzení.
Granty a financovanie vysokých škôl
Od roku 2000 sa uskutočnilo množstvo výrazných zmien v oblasti vysokých škôl, ktoré sa
prejavili aj v zmenách vo financovaní vysokých škôl. Vysoké školstvo v rámci reformy
verejnej správy hľadá optimálny model financovania a hlavný dôraz je kladený na
zvýšenie kvality vysokých škôl. Súčasťou dosiaľ realizovanej reformy bolo aj zrušenie
právnej subjektivity fakúlt, ktorá prešla na univerzity, a rozdelenie vysokoškolského štúdia
povinne na tri stupne (bakalársky, inžiniersky, doktorandský). Ďalším krokom bol nedávno
ukončený proces komplexnej akreditácie. Podielom výdavkov na vysokoškolské
vzdelávanie z HDP patrí Slovensko dlhodobo k tým štátom Európskej únie, ktoré do
vzdelávania investujú menej a to i napriek tomu, že strategické vládne dokumenty stále
7
deklarujú rozvoj vzdelávania ako jednu z priorít.
Súčasný systém financovania vysokých škôl na Slovensku bol inšpirovaný systémom
financovania viacerých krajín, najmä však systémov funkčným v Portugalsku a vo Veľkej
Británii. „Z portugalského systému sa prebrala základná myšlienka odvodiť personálnu
náročnosť študijného odboru od normatívnych počtov študentov na učiteľa [...] Z britského
systému bol prevzatý celkový rámec a idea špecifík. Jednotlivé myšlienky boli použité aj
zo systémov iných krajín, napríklad Izraela (meranie výkonnosti vo výskume na základe
grantovej úspešnosti v zahraničí), Holandska (výkonnosť 192 v doktorandskom štúdiu)
a Dánska (dotačné zmluvy).“ (Mederly, 2009 s. 17)
Vo veľmi širokom význame možno tiež povedať, že stupeň zmien v tradičnom
mechanizme financovania vysokých škôl je v Európe zjavný. Napríklad finančný
mechanizmus tradične zahrňuje vyjednávanie medzi vysokými školami a štátom o výške
prideľovanej čiastky, výpočet tejto čiastky je na základe skutočných nákladov, ktoré
inštitúcia vynakladá a pridelenia grantov členených podľa rozpočtových položiek. Naopak,
za ostatných, približne 15 rokov, mnoho štátov používa blokové granty a vzorce na
výpočet pridelenej čiastky, ako aj opatrenia na viazanie úrovne verejných financií
s inštitucionálnou výkonnosťou. Tento trend často ide ruka v ruke s novými postupmi
monitoringu a zodpovednosti.
V máji roku 2006 v Komuniké o modernizácií univerzít (2), Delivering on the
Modernisation Agenda for Universities: education, research and innovation, Európska
komisia zdôraznila závažnosť vychádzať pri financovaní vysokých škôl viac z výsledkov
6
7
EURYDICE 2008, Riadenie vysokého školstva v Európe.
M. Šebová, Financovanie vysokých škôl na Slovensku.
104
ako z aktuálnych výdavkov, ako aj priznaním autonómie pre inštitúcie a tým im prenechať
úplnú zodpovednosť voči spoločnosti za svoje výsledky.
Základným programovým dokumentom komplexnej reformy vysokého školstva bola
Koncepcia ďalšieho rozvoja vysokého školstva na Slovensku pre 21. storočie schválená
vládou v roku 2000. Na ňu nadväzoval nový zákon č. 131/2002 Z. z. o vysokých školách
a doplnení niektorých zákonov v znení neskorších predpisov, ktorým sa zásadne zmenilo
financovanie vysokých škôl. Základným predpokladom tejto zmeny sa stalo nové
ekonomické postavenie verejných vysokých škôl, ktoré sa stali vlastníkom majetku štátu,
ktorý dovtedy mali v správe ako rozpočtové organizácie. Novela zákona o vysokých
školách zavedením systému viaczdrojového financovania umožnila vysokým školám
8
získavať časť finančných prostriedkov z iných zdrojov na základe vlastných aktivít.
Typy grantov
Verejné financie sú pridelené pod nákladovými položkami, ktoré sa musia striktne dodržať
iba v Bulharsku, Českej republike (úroveň ISCED 5B), Grécku, Cypre a Lotyšsku.
V Grécku majú VŠ väčšiu autonómiu od akademického roku 2007/08, a podobne sa to
plánuje aj v Lotyšsku (od roku 2009).
Mechanizmy, ktoré riadia prideľovanie verejných financií na výskum vyvolávajú
množstvo otázok. Granty pre špecifické projekty na základe konkurzu s kvalitatívnym
a kvantitatívnym výberom kritérií majú veľmi často pozitívny vplyv na kvalitu. Na druhej
strane, ak prideľovanie verejných financií na výskum je iba na základe konkurzu, môže to
byť vo zvýšenej miere nasmerované k súčasným politickým prioritám, na úkor základného
výskumu. Podľa Truffina, ak financovanie výskumu pozostáva hlavne z kontraktov na
výskumné programy s limitovanou časovou škálou zamerané na predmety stanovené
politickými inštitúciami, iné aktivity – základný výskum a výučba môže trpieť.
V Grécku je v súčasnosti päť oblastí: zamestnanci, prevádzkové náklady, stravovanie
študentov, dočasní pracovníci a verejné investície. Od roku 2007/08 môžu VŠ robiť
transfery prevádzkových nákladov a verejných investičných rozpočtov. V Bulharsku je
päť oblastí: náklady na štúdium; výskum; štipendiá; náklady na tlač učebníc, výsledky
výskumu, atď. a náklady na kapitálové investície. V Lotyšsku sa v súčasnosti od VŠ
vyžaduje, aby požiadali štátnu pokladnicu o povolenie presunov medzi čiastkami určenými
na platy, výdavkami na nehnuteľný majetok a inými všeobecnými nákladmi.
Vo všetkých ostatných štátoch je blokový grant rozdelený medzi kategórie výdavkov,
ktoré viac vychádzajú od vnútornej správy príslušnej inštitúcie. V Belgicku, Írsku
(technické inštitúty), Francúzsku, Litve, Maďarsku, Poľsku a Slovinsku dostávajú
inštitúcie blokové granty, ale musia ich spotrebovať v súlade s rozpočtovými oblasťami,
ktoré sú navrhnuté finančným, alebo kontrolným orgánom.
Vo Francúzsku musia VŠ pred implementáciou predložiť návrh rozpočtu kontrolnej
inštitúcii. Niekedy môže byť rozpočet predložený na schválenie alebo zamietnutie
8
M. Šebová, Financovanie vysokých škôl na Slovensku.
105
inštitúciám (napríklad v prípade nevyváženosti rozpočtu alebo pridelenia verejných
financií).
V Maďarsku musia inštitúcie predložiť ročný návrh rozpočtu svojmu zriaďovateľovi
skôr ako ho začnú používať. Zriaďovateľ môže iniciovať vypracovanie dodatkov, ak uváži,
že návrh neumožní inštitúcii dosiahnuť základné ciele. Vysoké školy v Poľsku musia
predložiť navrhované finančné aktivity ministerstvu financií, ale nie je to
9
inštitucionalizovaná inštitúcia na schvaľovanie.
Vo väčšine prípadov sú blokové granty určené na pokrytie nákladov na vyučovacie
a operačné prevádzkové činnosti. Zriedkavo sa môžu vynechať platy pedagogických
zamestnancov. V polovici štátov sa z blokových grantov môžu hradiť niektoré druhy
nákladov na výskum.
V Belgicku (Nemecké spoločenstvo) sa platy pedagogických zamestnancov hradia
priamo z rozpočtu spoločenstva. Vo Francúzsku platy pedagogických zamestnancov hradí
štát. Avšak VŠ sú schopné priamo uhrádzať platy pre určité kategórie pracovníkov na
základe zmluvy zo svojich vlastných finančných zdrojov.
V Dánsku sa blokové granty vzťahujú iba na náklady na výučbu. Blokové granty
netvoria jediný zdroj verejných financií. Vo všetkých štátoch dostávajú VŠ tiež verejné
financie na špecifické účely, ako napr. investičné schémy spojené s národnými
programami, sociálnymi cieľmi, financie určené na výskum, atď.
Používanie finančných vzorcov na výpočet výšky verejných financií prideľovaných
VŠ je najviac rozšírené v Európe. Avšak ich význam s ohľadom na ďalšie mechanizmy pre
prideľovanie verejných financií sa odlišuje podľa jednotlivých štátov.
Kľúčové kompetencie vo vzdelávaní
Osvojovanie si kľúčových kompetencií žiakmi by sa malo stať podľa odporúčaní EÚ
jedným z hlavných cieľov a rozhodujúcou zložkou kurikula všetkých typov a druhov škôl,
teda aj škôl technického zamerania. Kľúčové kompetencie sú schopnosti, ktoré sa musia
rozvíjať priebežne, činnosťami, a to na ľubovoľnom učive (historickom, matematickom,
prírodovednom, spoločensko – vednom, technickom – proste bez obmedzenia), a to
v priaznivých podmienkach. Kľúčové kompetencie sú nadpredmetové, neviažu sa na
konkrétny obsah učiva, môžu sa osvojovať v ktoromkoľvek predmete (aspoň niektoré
z nich). Ich osvojovanie je spojené najmä s procesuálnou stránkou učiva, s metódami,
organizačnými formami a koncepciami vyučovania. Akákoľvek zručnosť, schopnosť
a aj kľúčové kompetencie sa dajú osvojiť iba v činnosti. Väčšina expertov v oblasti
vzdelávania sa zhoduje v tom, že najlepším odborným vzdelaním sa stáva dobré všeobecné
vzdelanie (obsahujúce ale aj základy techniky, technológií a ekonomiky), ktoré umožňuje
človeku lepšie sa adaptovať na neustále zmeny, ako špecializovaná príprava. Príprava na
povolanie a špecializácia sa presúva na obdobie po ukončení štúdia na strednej škole
a aj na vysokej škole a stáva sa súčasťou celoživotného vzdelávania.
9
EURYDICE 2008, Riadenie vysokého školstva v Európe.
106
Odborníci sa zhodujú v tom, že kľúčové kompetencie by si mali osvojiť všetci
občania už počas povinného školského vzdelávania, ale aj v neformálnom či informálnom
vzdelávaní a rozvíjať ich počas celého života. Na to, aby došlo k efektívnemu osvojovaniu
si kľúčových kompetencií, je potrebná najmä zásadná zmena obsahu a spôsobu
vyučovania, vyučovacích metód a stratégií smerom k participatívnemu, interaktívnemu,
zážitkovému učeniu, ktoré je založené na skúsenosti a zároveň je prepojené so životom.10
Explózia informácií vyvoláva stále väčšie protirečenie medzi obmedzenou kapacitou
ľudskej pamäte absorbovať explozívne narastajúce informácie, ktoré sa navyše rýchlo
menia a zastarávajú. V dnešnej dobe už dokonca aj encyklopédie starnú rýchlejšie ako
človek. Toto protirečenie možno prekonať iba tak, že hlavným cieľom škôl už nebude
odovzdávanie obrovského množstva najmä faktografických informácií študujúcim.
Absolventi si musia zo škôl odniesť aj trvalejšie hodnoty, než akými sú vedomosti (napr.
kto sa kde a kedy narodil; kedy vypukla a skončila tá, či oná vojna; aké sú prítoky
Amazonky sprava; koľko palcov mal na nohe dinosaurus a pod.). Trvalejšími hodnotami
ako takéto vedomosti sú postoje, záujmy, motivácia, hodnotový systém, rozvinuté
schopnosti – kľúčové kompetencie a zručnosti (know – how).
Škola prestáva byť hlavným zdrojom informácií, hlavným žriedlom poznania.
Konkurujú jej v tomto smere oveľa atraktívnejšie prostriedky, napr. médiá (televízia,
video) a elektronické zdroje (osobné počítače, multimédiá, internet atd.), ale aj stále viac sa
rozmáhajúca turistika. Pre školu z toho vyplýva potreby zmeny jej zamerania z tradičného
odovzdávania poznatkov na osvojenie si metód spracovania a aplikácie informácií
študujúcimi, na rozvoj ich osobností. Prechod od industriálnej spoločnosti k informačnej,
učiacej sa spoločnosti. Kým v industriálnej spoločnosti je hlavným strategickým zdrojom
rozvoja kapitál, v informačnej spoločnosti sa ním stávajú informácie, vedomosti,
poznatky.11
Rozhodujúce pre fungovanie informačnej spoločnosti je vzdelanie, ktoré má
zabezpečiť, aby sa ľudia vedeli orientovať v prívale informácií, rozumeli im a vedeli ich
využívať. Z uvedeného vyplývajú tieto ciele vzdelávania: rozvíjať schopnosť tvoriť,
využívať informácie, orientovať sa v nich, vedieť ich aplikovať alebo inak povedané je
potrebné rozvíjať záujem o učenie, schopnosť efektívne (racionálne) sa učiť po celý život
a pružne sa prispôsobovať rýchle sa meniacim podmienkam života.
Stále aktuálnejším sa stáva výrok P. Druckera (2001): „Je potrebné nanovo definovať, čo
to znamená byť vzdelanou osobou. Za vzdelanú osobu sa tradične považoval človek, ktorý si
osvojil predpísané množstvo formálnych poznatkov. Stále viac a viac sa vzdelanú osobu bude
považovať človeka, ktorý sa naučil ako sa učiť a ktorý sa bude učiť po celý svoj život.”
Prudký vedecko-technický rozvoj, v ktorom dominujúce postavenie fyzikálnych vied
bude nahradené širokým uplatnením biológie, biotechnológií a ekológie. Rozvoj
biotechnológií, genetického inžinierstva, umelej inteligencie znepriehľadní hranicu medzi
ľudskými bytosťami a strojmi. Bude potrebné vyriešiť celý rad etických problémov,
redefinovať pojmy život, vedomie a iné. Očakáva sa rozvoj nanotechnológií
(miniprístrojov pracujúcich na molekulárnej úrovni), kozmického priemyslu (výroba na
10
11
http://www2.statpedu.sk/buxus/generate_page.php_page_id=856.html.
http://www.siov.sk.
107
kozmických základniach, dobývanie nerastov z iných kozmických telies), využívanie
nových druhov energie atd. Školy technického zamerania budú musieť zaradiť do svojho
kurikula popri fyzike a chémii aj biológiu. Čím budú technológie a technika vyspelejšie,
tým dokonalejšia musí byt príprava človeka, čo si vyžaduje aj predlžovanie školskej
dochádzky, najmä v podobe vysokoškolského a celoživotného vzdelávania a učenia sa.
Rozširovanie Európskej únie a vznik zjednotenej Európy si vyžaduje vychovávať
budúcich občanov Európy, ktorý okrem svojej súčasnej vlasti budú za svoju druhú vlasť
považovať aj Európu.
Globalizácia priniesla aj znečistenie životného prostredia, nedostatok potravy a čistej
vody pre značnú časť stále rastúcej populácie. Únosná kapacita prírody bola takmer
vyčerpaná a prírodné zdroje sa blížia k svojmu vyčerpaniu. Trvalo udržateľný rozvoj –
rozvoj, ktorý vyhovuje požiadavkám súčasnosti, bez toho, aby obmedzoval schopnosť
budúcich generácií zabezpečiť svoje potreby, je stratégia rozvoja, ktorá nemá inú rozumnú
alternatívu. Napriek tejto zásadnej požiadavke v značnej časti technického vzdelávania
dodnes prevláda technokratický prístup, zameraný najmä na zabezpečenie maximálnej
produktivity a ekonomickej efektívnosti. Vzdelávanie technikov by malo byt zámerne
orientované na tvorbu a ochranu životného prostredia a na uvážlivé znižovanie škodlivých
dôsledkov techniky a technológií.
Budúci technici by si mali osvojiť rešpekt k prírode a k životnému prostrediu; mali by
osvojiť. profesionálnu etiku, súčasťou ktorej je aj povinnosť, záväzok prispievať k trvalo
12
udržateľnému rozvoju a zodpovednosť za zachovanie zdravého životného prostredia.
Záver
Hlavnou úlohou pri tvorbe kurikula technických predmetov v období globalizácie je
pripraviť absolventov škôl technického zamerania tak, aby uspeli v rýchle sa meniacom sa
svete a aby sa vedeli úspešne vysporiadať s rôznymi aspektami globalizácie. Na tvorbe
kurikula by sa mali podieľať všetci zainteresovaní na technickom vzdelávaní, t. j. nielen
pedagogickí pracovníci zaoberajúci sa profesionálne tvorbou kurikula, ale aj učitelia,
zamestnávatelia i zamestnanci, žiaci, študenti, ich rodičia, miestne komunity, verejnosť.
Sústavu vedomostí a zručností budúcich žiakov a študentov škôl technického zamerania by
mali tvoriť najmä tie poznatky a skúsenosti z činnosti, ktoré nepodliehajú rýchlym
zmenám vedecko-technického rozvoja, ktoré odhaľujú najdôležitejšie – podstatné znaky
učiva a ktoré sa vyskytujú vo viacerých vyučovacích predmetoch (moduloch) Ide najmä
o zovšeobecnené pojmy (napr. energia, účinnosť a pod.), vzťahy, princípy, zákony, teórie
a všeobecné spôsoby činnosti – metódy práce. Tieto principiálne - najdôležitejšie prvky
učiva sa majú vyučovať obšírnejšie a hlbšie, ako je to v súčasnosti, a to na úkor množstva
rozličných druhoradých údajov, ekonomických ukazovateľov, empirických vzťahov atd.
12
I. Turek, Globalizácia a jej vplyv na inováciu technického vzdelávania.
108
Bude sa prehlbovať sa spolupráca medzi školami a podnikmi. Vytvorenie partnerstva
medzi školami a podnikmi je pre budúcnosť SR i EÚ životne dôležité. Školy a podniky
musia spoločne zvyšovať vedeckú, technickú, technologickú a ekonomickú vzdelanosť
obyvateľstva zabezpečiť zodpovedajúci prísun dobre motivovaných a odborne
pripravených ľudí schopných rozvíjať hospodárstvo. Postupne sa vytvorí európsky
kvalifikačný priestor, v ktorom sa budú uznávať kvalifikácie i doby štúdia.
Odporúčanie pracovnej skupiny o riadení vysokoškolského vzdelávania Rady Európy
z roku 2006 zdôraznilo „že je potrebné vypracovať štúdiu o tom, čo autonómia vysokých
škôl v modernej spoločnosti zahrňuje z hľadiska obsahu (legislatívneho, finančného atď.)
ako aj z hľadiska inštitúcií a činiteľov“ (Kohler a Huber 2006).
Táto štúdia siete Eurydice o regulačnom rámci riadenia vysokého školstva
je odpoveďou na odporúčania Rady Európy. Okrem toho skúma národné politické priority
v oblasti vysokoškolského vzdelávania.
A čo je potrebné ďalej?
Vypracovať metodiky osvojovania si kľúčových kompetencií, realizácie výchovy
k podnikavosti atd. žiakmi v jednotlivých vyučovacích predmetoch technického zamerania.
Preškoliť učiteľov a všetkých pedagogických zamestnancov na problematiku globalizácie
a jej dôsledkov na vzdelávanie. Pred masovým zavedením do škôl experimentálne overiť
primeranosť a vhodnosť navrhnutého systému vyučovania predmetov technického
zamerania rešpektujúceho dôsledky globalizácie..
Literatúra
http://global-info.szm.com/
Dobrotková, L., Znalostná ekonomika v podmienkach globalizácie, Žilinská univerzita v Žiline, Fakulta
prevádzky a ekonomiky dopravy a spojov, Katedra ekonomiky, Žilina 2008.
Korec, P.: Internacionalizácia a globalizácia. [online] Dostupný z https://docs.google.com
EURYDICE 2008, Riadenie vysokého školstva v Európe. [online] Dostupný z http://eacea.ec.europa.eu/education/eurydice/documents/thematic_reports/091SK.pdf
Turek, I.: Globalizácia a jej vplyv na inováciu technického vzdelávania. [online] Dostupný z http://www.pulib.sk/elpub2/FHPV/Pavelka1/19.pdf
Šebová, M.: Financovanie vysokých škôl na Slovensku, Katedra regionálnych vied a manažmentu, Ekonomická
fakulta, Technická univerzita v Košiciach 2012, [online] Dostupný z http://www.uniregio.fvs.upjs.sk/pdf/zbornik/Sebova.pdf
http://www2.statpedu.sk/buxus/generate_page.php_page_id=856.html
http://www.siov.sk/vdok_simple-historia-a-sucasnost-slovenskeho-veltrhu-cvicnych-firiem
109
JUDr. Ing. Roman Pauliček, PhD
Vysoká škola v Sládkovičove, Slovak republic
Globalizácia a jej dôsledky na vzdelávanie
Abstrakt
Globalizácia ekonomiky, globalizácia sveta – prechod od národného k svetovému hospodárstvu,
celosvetová prepojenosť a vzájomná závislosť prináša mnohé a veľmi rýchle zmeny, ktoré
ovplyvňujú nielen ekonomiku, ale aj všetky oblasti života: kultúru, politiku, vedu, techniku,
vzdelávanie atd. Vyhrať v konkurenčnom boji je možné najmä permanentnou inováciou
a vysokou kvalitou výroby a výrobkov s čo najvyššou pridanou hodnotou, t. j. spredmetňujúcou
čo najviac vysokokvalifikovanej ľudskej práce.
Kľúčové slová: Globalizácia, vzdelávanie, granty, kompetencie, inštitúcie.
Globalisation and its impacts on education
Abstract
Globalisation of economy and globalisation of the world is a transformation from a national to
a worldwide economy, worldwide connection and mutual dependence brings a lot of very fast
changes which influence not only economy, but also all the life spheres: culture, politics, science,
technology, education etc. To achieve a success it is necessary to innovate permanently with
a high quality of production and products with the highest added value which concentrates on
the highest quality human labour as possible.
Keywords: globalisation, education, grants, competence, institutions
Globalizacja i jej wpływ na edukację
Streszczenie
Globalizacja gospodarki i globalizacja świata to transformacja z krajowej do światowej
gospodarki, na całym świecie oparta jest na wzajemnej zależności i przynosi wiele bardzo
szybkich zmian, które mają wpływ nie tylko na gospodarkę, ale również na wszystkie sfery życia:
kulturę, politykę, naukę, technologię, edukację itp. Aby osiągnąć sukces konieczne jest
wprowadzanie innowacji, produkcji o wysokiej jakości i produktów o najwyższej wartości
dodanej, które opierają się o wysoką jakość pracy ludzkiej.
Słowa kluczowe: globalizacja, edukacja, dotacje, kompetencje, instytucje.
110
Katarzyna Węsierska
Justyna Pietnoczka
JĄKANIE W INTERNECIE
Internet nie jest jednym prostym zjawiskiem.
Jest jak książka: czy książka jest dobra, czy zła?
[…] Nigdy nie wiadomo czy to, co dociera za pośrednictwem Internetu,
jest prawdziwe, czy fałszywe.
Umberto Eco
Wprowadzenie
Globalizacja i informatyzacja to zjawiska będące szczególnym przejawem dynamicznych
zmian zachodzących we współczesnym świecie, i to w wielu wymiarach. Rozwój
nowoczesnych technologii cyfrowych, a – co za tym idzie – technik komunikacyjnych
i informacyjnych sprawia, że stajemy się społeczeństwem informacyjnym, zmniejsza
odległości dzielące poszczególne państwa, firmy, osoby. Jak pisze Andrzej Wilk:
„wszyscy ludzie na świecie stali się bliskimi sąsiadami – ze wszystkimi tego pozytywnymi
i negatywnymi skutkami. (...) Nie ma już miejsc, gdzie można żyć w oddali od
dominującej cywilizacji, wkraczającej obecnie w swoją kolejną fazę – tym razem w fazę
społeczeństwa informacyjnego (SI)”1. Znaczącą rolę w tworzeniu globalnej wioski
odgrywa Internet.
1
A. Wilk, Polska w drodze do społeczeństwa informacyjnego. Nauka i gospodarka, państwo i samorząd,
grupy społeczne i osoby, „Przegląd Telekomunikacyjny”, vol. LXXX, nr 5/2007, s. 141.
111
Katarzyna Węsierska, Justyna Pietnoczka. Jąkanie w internecie.
Wspomniane wyżej zmiany widoczne są także w sposobach poszukiwania wiedzy.
Bardzo często osoby zmagające się z rozmaitymi problemami, np. logopedycznymi,
szukają wsparcia właśnie w Internecie. Współczesny świat zdecydowanie się „zmniejszył”
– aby szybko komunikować się z innymi ludźmi czy też odnaleźć interesujące nas
informacje, nie potrzeba nawet wychodzić z domu. Często to nie biblioteka czy specjalista
są pierwszym źródłem wiadomości dla osób ich poszukujących. Internet jako obszar
dostępu do wiedzy ma dziś szczególne znaczenie. Dobitnie wyraża to A. Wilk, mówiąc:
„Można śmiało zaryzykować tezę, że bez powszechnego dostępu do ICT, w tym
szerokopasmowego dostępu do Internetu, żadne środowisko lokalne nie ma przed sobą
2
perspektyw” .
Postępując za tezą postawioną przez autora oraz w oparciu o obserwację otaczającej
nas rzeczywistości, można stwierdzić, że jako jedno z pierwszych źródeł informacji
Internet ma duże znaczenie także dla logopedii. Sieć jest jednak źródłem niezwykle
obszernym i bezsprzecznie zawiera również wiele informacji nieprawdziwych, dlatego
niezbędna wydaje się być edukacja zarówno rodziców, jak i młodzieży – wskazanie
wartościowych miejsc w Sieci i sposobów docierania do nich, tak aby każda osoba
poszukująca wiadomości potrafiła odnaleźć te właściwe. Celem niniejszego artykułu jest
ogólne zarysowanie stanu wiedzy na temat jąkania zgromadzonej w ogólnoświatowej sieci
komputerowej.
Współczesne źródła wiedzy o jąkaniu
Logopedia jest jedną z takich dyscyplin wiedzy, które muszą na co dzień wykorzystywać
współczesne technologie, m.in. zasoby Internetu3. We wnioskach do raportu na temat
Opieki logopedycznej dla osób jąkających się oraz kształcenia logopedów w Europie
Wschodniej Steen Fibiger i koledzy napisali: „Internet i inne sposoby porozumiewania się
są coraz ważniejszymi źródłami informacji dla osób jąkających się, rodziców
i społeczeństwa”4.
Jąkanie (ang. stuttering/stammering) to problem istniejący od zawsze, we wszystkich
narodach, kulturach i językach świata. Można powiedzieć, że to problem międzynarodowy.
Jednak w odróżnieniu od niektórych innych problemów logopedycznych, w przypadku jąkania
metody diagnostyczne oraz terapeutyczne stosowane w jednym kraju można z powodzeniem
adaptować do warunków panujących w innym – także w języku i kulturze polskiej. Jest to fakt
bardzo istotny i korzystny dla ludzi wszystkich narodowości, ponieważ daje możliwość
2
3
4
A. Wilk, Lepsze życie w społecznościach lokalnych dzięki technikom komunikacyjnym i informacyjnym,
„Przegląd Telekomunikacyjny”, vol. LXXXIV, nr 5/2011, s. 152.
J. Gruby, Technologia informacyjna w logopedii, Gliwice 2009; A. Walencik-Topiłko, Wykorzystanie
programów komputerowych w profilaktyce, diagnozie i terapii logopedycznej, [w:] Podstawy
neurologopedii. Podręcznik akademicki, (red.) T. Gałkowski, E. Szeląg, G. Jastrzębowska, Opole 2005.
S. Fibiger, H. Peters, H. A. Euler, K. Neumann, Opieka logopedyczna dla osób jąkających się oraz
kształcenie logopedów w Europie Wschodniej, [w:] Logopeda. Wybór tekstów 2005–2008, (red.) J. Gruba,
Polski Związek Logopedów, Warszawa 2009, s. 131.
112
wymieniania się cenną wiedząi umiejętnościami, które mogą okazać się pomocne
w przezwyciężaniu tego zaburzenia. Nie zawsze jest to natomiast wykonalne w przypadku
innych zaburzeń mowy. Gdzie osoby dotknięte problemem jąkania lub takie, które muszą
zmierzyć się z nim w swoim otoczeniu, czy też zainteresowane zagadnieniami związanymi
z niepłynnością mowy szukają informacji na ten temat? Na jakiej podstawie budują swoją
wiedzę i kształtują swój pogląd na to zjawisko? Z badań sondażowych przeprowadzonych
przez Hannę Szykowską i Agatę Szymurę na Uniwersytecie Śląskim wynika, że jako źródło
5
informacji zdecydowanie dominują środki masowego przekazu – telewizja, prasa i Internet .
W sondażu na temat znanych ankietowanym form rozpowszechniania wiedzy na
temat jąkania Internet zajmuje wysoką pozycję, zaraz po telewizji i prasie, wyprzedzając
szkołę, książki, pedagogów i wychowawców. Na pytanie o potrzebę upowszechniania
wiedzy z zakresu jąkania wczesnodziecięcego i sposobów jego przezwyciężania
respondenci jednogłośnie odpowiadali, że najlepszymi i najskuteczniejszymi jej nośnikami
są dziś właśnie środki masowego przekazu – w szczególności telewizja, Internet i prasa.
Istnieją liczne strony i fora internetowe, na których możemy znaleźć wypowiedzi
osób dotkniętych problemem jąkania. Dla lepszego zobrazowania tego zjawiska warto
przytoczyć kilka fragmentów pochodzących z forum strony Zrzeszenia Ludzi Jąkających
6
się , które bogate jest w opisy niezwykle różnorodnych problemów, z jakimi borykają się
osoby doświadczające jąkania.
Szukanie pracy
Obecnie jestem przy szukaniu nowej pracy od 4 miesięcy, lecz słabo się rozglądam
przez problem z mową...(...)
Mam za dużo bloków i nie wiem czy może rzucić się na głęboką wodę, wrócić do
terapii i rozciągnąć pierwszą sylabę i ogólnie trochę zwolnić, wtedy na pewno było by
dużo lepiej, ale jak tak szukać pracy? czy ktoś was znalazł na wolniejszej mowie?
Pomocy matura
jestem w czasie matur teraz (...) już nie długo czeka mnie matura ustna z niemieckiego
i polskiego. Ja się strasznie tego boję, ponieważ z moją mową jest bardzo źle teraz...
Proszę podpowiedzcie mi, jak mam sobie poradzić z tym
Jąkanie u dziecka
Witam. Już kiedyś wspominałam o moim siostrzeńcu, wtedy był jeszcze mały
a zaczynał się jąkać. Teraz ma 7 latek i jest bardzo, bardzo źle. Wiele razy mówiłam im by
poszli z nim do logopedy itp., ale do dzisiaj tego nie zrobili, ale kto tego nie miał to nie
zrozumie jak poważne skutki to może mieć, skoro już teraz dzieci się z niego śmieją, on jest
z tego powodu nerwowy że nie może czegoś ważnego powiedzieć, a co dopiero w starszej
5
6
H. Szykowska, A. Szymura, Promowanie postaw sprzyjających przezwyciężaniu niepłynności mowy
u dzieci w wieku przedszkolnym, [w:] W świecie logopedii. Materiały dydaktyczne. Cz. 1, (red.)
A. Podstolec, K. Węsierska, Katowice 2012, s. 51-78.
Zacytowanie poniżej wypowiedzi pochodzą ze strony: http://demostenes.biz/forum/ [dostęp: 27.06.2012].
113
szkole. Nie może zacząć normalnie mówić, przeciąga litery, powtarza cały czas, zanim uda
mu się powiedzieć to nawet minuta mija. Wiem że czym wcześniej się leczy to tym lepiej,
a jak już jest coraz starszy to będzie coraz ciężej. (...) Czy on sam z tego wyjdzie czy mu tak
zostanie? Wiem że głupie pytanie, ale dzieci nie raz wychodzą z tego to o sobie?
Czy powiedzieć rodzicom?
Mam 18 lat i moi rodzice widzą, że trochę się izoluję i słyszą, że czasami się zająknę
ale oni chyba kompletnie nie mają pojęcia, że ja się jąkam i pewnie nawet nie wiedzą
co składa się na jąkanie..tak bardzo chciałabym ich uświadomić bo naprawdę jest mi teraz
ogromnie ciężko..czy mówienie o tym teraz ma jakiś sens? i w jaki sposób mogłabym
7
to zrobić? bo nie mam zielonego pojęcia....
Na podstawie wyników opisanych wyżej badań oraz przytoczonych wypowiedzi można
powiedzieć, że odsuwanie na dalszy plan roli różnych specjalistów – logopedów, pedagogów,
wychowawców oraz instytucji takich jak poradnie, przedszkola czy szkoły jako pierwszego
i podstawowego źródła tak specjalistycznej wiedzy, której powiernikami dawniej byli
wyłącznie wykwalifikowani logopedzi, na rzecz środków masowego przekazu jest
niewątpliwie znakiem czasu oraz potwierdzeniem zwiększającej się potrzeby łatwego
i szybkiego przybliżania potrzebnych informacji i powszechnego do nich dostępu. Nie można
zaprzeczyć, że wiodącą i coraz większą rolę w tym zakresie zaczyna pełnić właśnie Internet.
Fakty i mity
Jąkanie bywa często źle rozumiane. Współcześnie, pomimo wielu przeprowadzanych
badań logopedycznych i zdecydowanego zwiększenia wiedzy i umiejętności radzenia sobie
z tym problemem, istnieje jeszcze wiele mitów dotyczących tego fenomenu8. W tym
przypadku rozwój Internetu nie powstrzymał niestety oddziaływania błędnych opinii na
świadomość społeczną, a wręcz przyczynił i wciąż przyczynia się do ich
rozpowszechniania.
Na stronie internetowej The Stuttering Foundation of America9 znaleźć można często
upowszechniane w różnych społecznościach mity na temat jąkania, zgromadzone
w przystępnej formie krótkich ulotek. Najpopularniejsze z nich można ująć w kilku
punktach – są to m.in. błędne przekonania, że:
− osoby jąkające się są mniej inteligentne niż osoby niedotknięte tym problemem;
− przyczynami jąkania są stres, nerwowość, lękliwość, nieśmiałość;
7
8
9
Pisownia oryginalna.
W polskiej literaturze przedmiotu o mitach związanych z jąkaniem pisał prof. Z. Tarkowski. Por.:
Z. Tarkowski, Jąkanie. Księga pytań i odpowiedzi, Gdańsk 2010, s. 124-126.
The Stuttering Foundation of America jest fundacją non profit, która od 1947 roku wspiera osoby jąkające
się. Od początku istnienia fundacji ważnym ogniwem jej działalności było upowszechnianie wiedzy na
temat jąkania oraz propagowanie badań nad jąkaniem, a także działań o charakterze profilaktycznym.
Na stronie internetowej The Stuttering Foundation dostępne są rzetelne informacje dotyczące jąkania, także
w języku polskim: http://www.stutteringhelp.org.
114
− osobom jąkającym się pomagają rady typu „weź głębszy oddech, zanim coś
powiesz”, „najpierw pomyśl, co chcesz powiedzieć”;
− jąkania można się nabawić poprzez naśladownictwo lub słuchanie osoby, która się
jąka;
− nie można mówić o genetycznych determinantach jąkania;
− rodzice są winni temu, że ich dziecko się jąka.
Nieprawdziwe informacje internauta może znaleźć także na polskojęzycznych
stronach internetowych, np.: „Z całą pewnością mogę stwierdzić, że każdy typ jąkania,
niezależnie od wieku można zastąpić płynną mową!”. Mimo że współcześnie zarówno
badacze, jak i logopedzi praktycy nie mają wątpliwości, że terapia – zwłaszcza podjęta
wcześnie – może być skuteczna, to wypowiedzenie tak kategorycznego sądu jest
nieuprawnione. Uwarunkowania skutecznej terapii logopedycznej w przypadku zaburzeń
płynności mowy są złożone, efektywność działań terapeutycznych nie zależy wyłącznie od
kompetencji terapeuty10.
Te mylne oraz krzywdzące dla osób jąkających się poglądy na temat jąkania nie sprzyjają
idei propagowania wiedzy o jąkaniu. Tym samym nie pomagają one w walce
z nietolerancją wobec jąkania, jak i z samą niepłynnością oraz wszelkimi jej negatywnymi
skutkami obecnymi w życiu tych osób i ich rodzin. Niezwykle ważne jest krzewienie rzetelnej
wiedzy – szczególnie tam, gdzie zgromadzonych jest najwięcej błędnych przekonań.
Internet – baza wiedzy o jąkaniu
Pomimo tego, że Internet bywa miejscem rozpowszechniania fałszywych opinii na temat
jąkania, niewątpliwie przyczynia się także do wzbogacania zasobu wiedzy o informacje
zgodne z prawdą. Ten fakt należy podkreślić – Internet jest wielką bazą wiedzy o jąkaniu,
jeśli tylko wiemy, gdzie jej szukać.
W Sieci istnieje wiele wartościowych stron poświęconych temu zaburzeniu mowy.
Mogą one być nieocenioną pomocą dla osób jąkających się oraz ich bliskich, jak również
dla nauczycieli, pedagogów i psychologów. Na początku warto wspomnieć o popularnej
internetowej encyklopedii Wikipedia, w której znaleźć można m.in. definicję i charakterystykę jąkania, informacje na temat jego klasyfikacji, typologii, przyczyn czy metod
leczenia, a także odsyłacze do publikacji naukowych oraz innych pomocnych witryn
skoncentrowanych wokół tego problemu. Na uwagę zasługują różnice pomiędzy polską
a angielską wersją strony o jąkaniu – wersja anglojęzyczna jest bardziej rozbudowana o
szczegółowe informacje11. Znaczący jest też fakt, że w bibliografii przywołanej na polskiej
stronie znajdują się wyłącznie pozycje anglojęzyczne – czy to sygnał, że twórcy polskiej
odsłony na temat jąkania w Wikipedii nie dotarli do rodzimej literatury przedmiotu?
10
11
Zob. Z. Tarkowski, Efektywność terapii osób jąkających się, „Śląskie Wiadomości Logopedyczne” 2003,
nr 5, s. 17-19.
Zob.: http://pl.wikipedia.org/wiki/J%C4%85kanie, http://en.wikipedia.org/wiki/Stuttering. [27.06.2012].
115
Ponieważ dziedzina naukowa, jaką jest logopedia, a szczególnie badania związane
z jąkaniem, rozwijały się najprężniej w krajach anglojęzycznych, obszernym i użytecznym
zbiorem informacji o jąkaniu są niewątpliwie strony w języku angielskim. Warte
zarekomendowania są zwłaszcza niektóre z nich. Niewątpliwie warta odwiedzenia jest
12
strona American Speech-Language-Hearing Association (ASHA) . ASHA to organizacja
zrzeszająca ponad 150 000 logopedów, audiologów, naukowców ze Stanów Zjednoczonych i całego świata. ASHA zajmuje się doskonaleniem zawodowym, organizuje
konferencje, szkolenia, sympozja – także w wersji online. Jest wydawcą periodyku „The
13
ASHA Leader” – dostępnego również w wersji online , a także pięciu specjalistycznych
czasopism (także dostępnych w wersjach internetowych).
Kolejnym bardzo interesującym źródłem wiedzy o jąkaniu jest strona brytyjskiego
14
ośrodka the Michael Palin Centre for Stammering Children w Londynie . Bogate
materiały na temat diagnozy i terapii jąkania znaleźć można również na stronie the
Australian Stuttering Research Centre, ośrodka badań naukowych nad jąkaniem
działającego przy University of Sydney15. Szczególnie w Australii, kraju wielkich
przestrzeni, technologie komputerowe, w tym Internet, są wielkim wsparciem w terapii
jąkania; ośrodek ASRC wypracował tzw. System Telehealth – system będący odpowiedzią
na istnienie barier przestrzennych utrudniających osobom mieszkającym poza większymi
aglomeracjami kontakt ze specjalistą, który dzięki wykorzystaniu narzędzi nowoczesnej
komunikacji pozwala zastąpić wizytę logopedyczną, zakładając, że zarówno logopeda, jak
i jego pacjent mają dostęp do telefonu lub komputera i kamery internetowej.
Warte polecenia są również strony:
− British Stammering Association16;
− Canadian Stuttering Association17;
− European League of Stuttering Associations18;
− International Fluency Association19;
− International Stuttering Association20;
− National Stuttering Association21.
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
Czytaj więcej: www.asha.org.
ASHA Leader (vol. 17, nr 2) z 14 lutego 2012 roku poświęcony był w znacznej części kwestiom związa-nym z
zaburzeniami płynności mowy. Zob: http://www.asha.org/leaderissue.aspx?id=2012-02-14&year =2012.
The Michael Palin Centre for Stammering Children to organizacja non profit założona przez brytyjską
specjalistkę i badaczkę w dziedzinie jąkania, Lenę Rustin przy wsparciu aktora, dziennikarza i podróżnika
Michaela Palina. Ośrodek prowadzi badania naukowe, diagnozy logopedyczne oraz terapię osób jąkających
się (indywidualną i grupową), a także zajmuje się szkoleniem logopedów. W tym ośrodku podejmowane są
również liczne działania profilaktyczne – Action for Stammering Children. Czytaj więcej:
www.stammeringcentre.org.
Czytaj więcej: http://sydney.edu.au/health_sciences/asrc.
Czytaj więcej: www.stammering.org.
Czytaj więcej: www.stutter.ca.
Czytaj więcej: www.stuttering.ws.
Czytaj więcej: www.theifa.org.
Czytaj więcej: www.isastutter.org.
Czytaj więcej: www.nsastutter.org.
116
Na stronie amerykańskiego National Institute on Deafness and Other Communication
Disorders również sporo miejsca poświęcono zaburzeniom płynności mówienia, w tym
22
jąkaniu .
Jedną z najbardziej zaawansowanych stron o jąkaniu jest The Stuttering Homepage,
stworzona przez amerykańską logopedkę, emerytowaną profesor Minnesota State
University, Judith Maginnis Kustner. Internauta znajdzie tu m.in. informacje takie jak
nazwa jąkania w innych językach, sposoby terapii, grupy samopomocowe, współczesne
23
badania nad jąkaniem etc. . Nie mniej imponująco przedstawia się przywołana już
wcześniej strona the Stuttering Foundation of America. Niewątpliwie amerykański,
24
kanadyjski, brytyjski czy australijski logopeda, nauczyciel , a przede wszystkim osoba
jąkająca się mają dostęp do ogromnych zasobów bardzo rzetelnej wiedzy, tym niemniej
światowa elektroniczna baza informacji o jąkaniu stale rozrasta się.
Warte odwiedzenia są także strony narodowych stowarzyszeń osób jąkających się:
25
francuska, belgijska, niemiecka, duńska, holenderska czy szwedzka .
Dla polskojęzycznego odbiorcy zapewne najbardziej interesujące będą strony
w języku polskim. Takimi wirtualnymi oazami wiedzy z zakresu logopedii, a często również
na temat jąkania, mogą być strony internetowe Polskiego Towarzystwa Logopedycznego26 czy
Polskiego Związku Logopedów27. Na stronie Polskiego Związku Logopedów znaleźć można
m.in. kilka numerów wydawanego przez PZL, internetowego periodyku „Logopeda”,
w którym publikowane były także artykuły naukowe dotyczące jąkania28.
Warta zarekomendowania jest także witryna internetowa Polskiego Związku
Jąkających się29. Z kolei na stronie Instytutu Języka Polskiego Uniwersytetu Śląskiego30
osoby pragnące zdobyć informacje na temat jąkania mogą zobaczyć w polskiej wersji
językowej materiał filmowy Wait, wait.., I’m not finished yet… Można tu także zapoznać
się z informacjami na temat działalności Klubu Ludzi Mówiących Płynnie – grupy
samopomocowej dla osób przezwyciężających jąkanie. Witryna Fundacji Orator31
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
Czytaj więcej: www.nidcd.nih.gov.
Czytaj więcej: www.mnsu.edu/comdis/kuster.
Zob.: G. M. Tellis, R. M. Gabel, D. Smith, C. M. Tellis, Information About Stuttering on the Internet:
A Resources for School Speech-Language Pathologists, “Contemporary Issues in Communication
Disorders” 2002, vol. 29, s. 165-172.
Zob.: Association Parole-Begaiement (A.P.B.): www.begaiement.org; Belgium Stuttering Association:
www.stotteren.be; Bundesvereinigung Stotterer-Selbsthilfe e.V.: www.bvss.de; Foreningen for Stammere
I Danmark: www.fsd.dk; Netherlands Stottervereniging “Demosthenes”: www.stotteren.org; Swedish
Stuttering Association: www.stamning.se.
Zob.: www.logopedia.umcs.lublin.pl. Warta odwiedzenia jest także strona Oddziału Śląskiego PTL:
www.ptl.katowice.pl – tu internauta znajdzie m.in. informacje o konferencjach dla specjalistów, plakaty
profilaktyczne.
Czytaj więcej: www.logopeda.org.pl.
Zob. np.: K. Szamburski, Dziecko jąkające się w szkole, „Logopeda” 2007, nr 2 (5), s. 31-57;
K. Węsierska, Zaburzenia płynności mówienia u dzieci w wieku przedszkolnym – profilaktyka i wczesna
interwencja logopedyczna, „Logopeda” 2009, nr 1 (7), s. 103-118 [czasopismo internetowe, dostępne na
stronie: www.logopeda.org.pl].
Czytaj więcej: www.pzj.com.pl.
Zob.: http://www.fil.us.edu.pl/ijp/index.php?action=logopedia.
Czytaj więcej: www.orator.pl.
117
to, oprócz informacji na temat szkoleń dla logopedów (także z zakresu jąkania),
największa baza polskojęzycznych, wystandaryzowanych narzędzi służących do diagnozy
logopedycznej, w tym – jąkania.
Często niezwykle użytecznym źródłem wiedzy okazują się strony prywatne
terapeutów. Przykładem takiej strony, na której internauta znajdzie bogate kompendium
wiedzy o jąkaniu, może być strona Specjalistycznego Centrum Terapii Jąkania, założona
32
przez dra Mieczysława Chęćka, twórcę autorskiej metody terapii jąkania .
Już powyższe przykłady godnych zainteresowania i polecenia, rzetelnych witryn
internetowych poświęconych problemowi jąkania są dowodem na to, że także
w Internecie – medium tak różnorodnym, bogatym w rozmaite, zarówno pewne, jak
i mniej sprawdzone treści, można znaleźć pomocne w diagnozie i terapii jąkania
informacje, porady, materiały edukacyjne czy kontakty do specjalistów.
Podsumowanie
Zdecydowanymi atutami Sieci oraz strony internetowej jako przekaźnika wiedzy
o jąkaniu są powszechność, łatwość i szybkość dostępu, wygoda użytkowania, możliwość
wyboru i elastycznego dostosowania treści do indywidualnych potrzeb każdego pacjenta.
Internet – narzędzie właściwie wykorzystywane przez człowieka – może więc stać się
wielką szansą także w dziedzinie logopedii, także w zakresie problemów związanych
z jąkaniem, może okazać się niemałą pomocą w diagnozie i terapii zaburzeń płynności
mowy. Internet otwiera więc często nowe możliwości także w sferze zagadnień
logopedycznych, lecz znajdujące się w nim opinie, informacje, wyniki badań bez
wątpienia są przydatne nie tylko logopedom, ale i nauczycielom, pedagogom,
psychologom – mogą być z powodzeniem wykorzystywane w praktyce edukacyjnej.
Jąkanie to skomplikowane zjawisko. Nie ma jednej prostej przyczyny, nie ma jednej
uniwersalnej metody terapii jąkania. Aby odkryć choć część jego istoty i spróbować
przejąć nad nim kontrolę, potrzeba wielu poszukiwań, doświadczeń, indywidualnego
spojrzenia na człowieka, siły, samozaparcia w dążeniu do celu. Jąkanie jest swoistym
fenomenem, nie do końca poznanym. Osoby jąkające się, ich bliscy, terapeuci czy
nauczyciele wciąż poszukują odpowiedzi na wiele pytań związanych z tym zjawiskiem.
Wydaje się, że próbując zrozumieć istotę jąkania i starając się oswoić to zjawisko, warto
mieć w pamięci słowa emerytowanego profesora Illinois State University, osoby jąkającej
się – Lloyda M. Hulita: „Skuteczna terapia jąkania jest wypadkową: motywacji,
poświęcenia, zaangażowania, odwagi, cierpliwości i... zrozumienia!”33. Zrozumienie jest
kluczem do sukcesu zarówno w profilaktyce zaburzeń płynności mowy, jak i w terapii
jąkania. Mottem International Stuttering Association są słowa A World that Understands
32
33
Strona Specjalistycznego Centrum Terapii Jąkania w Raciborzu zawiera m.in. wiele cennych i rzetelnych
informacji na jąkania i form terapii tego zaburzenia: www.jakanie-terapia.pl.
L. M. Hulit, Straight Talk on Stuttering. Information, Encouragement, and Counsel for Stutterers,
Caregivers, and Speech-Language Clinicians, Springfield 2004, s. 10.
118
34
Stuttering – Internet może być niezwykle pomocnym narzędziem w upowszechnianiu
w społeczeństwach zrozumienia i empatii dla ludzi jąkających się.
Bibliografia
Fibiger S., Peters H., Euler H. A., Neumann K., Opieka logopedyczna dla osób jąkających się oraz kształcenie
logopedów w Europie Wschodniej, [w:] Logopeda. Wybór tekstów 2005–2008, (red.) J. Gruba, Polski
Związek Logopedów, Warszawa 2009, s. 115-134.
Gruba J., Technologia informacyjna w logopedii, Wydawnictwo Komlogo, Gliwice 2009.
Hulit L. M., Straight Talk on Stuttering. Information, Encouragement, and Counsel for Stutterers, Caregivers,
and Speech-Language Clinicians, Charles C. Thomas Publisher, Ltd., Springfield 2004.
Szamburski K., Dziecko jąkające się w szkole, „Logopeda” 2007, nr 2 (5), s. 31-57 [czasopismo internetowe,
dostępne na stronie: www.logopeda.org.pl].
Szykowska H., Szymura A., Promowanie postaw sprzyjających przezwyciężaniu niepłynności mowy u dzieci w wieku
przedszkolnym, [w:] W świecie logopedii. Materiały dydaktyczne. Cz. 1, (red.) A. Podstolec, K. Węsierska,
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego – Agencja Wydawnicza Para, Katowice 2012, s. 51-78.
Tarkowski Z., Efektywność terapii osób jąkających się, „Śląskie Wiadomości Logopedyczne” 2003, nr 5, s. 17-19.
Tarkowski Z., Jąkanie. Księga pytań i odpowiedzi, Wydawnictwo Harmonia, Gdańsk 2010.
Tellis G. M., Gabel R. M., Smith D., Tellis C. M., Information About Stuttering on the Internet:
A Resources for School Speech-Language Pathologists, “Contemporary Issues in Communication
Disorders” 2002, vol. 29, s. 165-172.
Walencik-Topiłko A., Wykorzystanie programów komputerowych w profilaktyce, diagnozie i terapii
logopedycznej, [w:] Podstawy neurologopedii. Podręcznik akademicki, (red.) T. Gałkowski, E. Szeląg,
G. Jastrzębowska, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2005, s. 1019-1027.
Węsierska K., Zaburzenia płynności mówienia u dzieci w wieku przedszkolnym – profilaktyka i wczesna
interwencja logopedyczna, „Logopeda” 2009, nr 1 (7), s. 103-118 [czasopismo internetowe, dostępne na
stronie: www.logopeda.org.pl].
Wilk A., Lepsze życie w społecznościach lokalnych dzięki technikom komunikacyjnym i informacyjnym,
„Przegląd Telekomunikacyjny” 2011, vol. LXXXIV, nr 5/2011, s. 144-156.
Wilk A., Polska w drodze do społeczeństwa informacyjnego. Nauka i gospodarka, państwo i samorząd, grupy
społeczne i osoby, „Przegląd Telekomunikacyjny” 2007, vol. LXXX, nr 5/2007, s. 141-149.
34
Zob.: Świat, który rozumie jąkanie http://www.isastutter.org [dostęp: 27.06.2012].
119
dr Katarzyna Węsierska
mgr Justyna Pietnoczka
Uniwersytet Śląski w Katowicach, Instytut Języka Polskiego
Jąkanie w Internecie
Streszczenie
W artykule podjęte zostało zagadnienie wpływu globalizacji i informatyzacji na dostępność
i przepływ informacji na temat jednego z zaburzeń mowy – jąkania. Autorki wskazały, gdzie
w Internecie można znaleźć cenne informacje na temat jąkania oraz zwróciły uwagę na
zagrożenia, jakie niesie za sobą łatwość zamieszczania w Sieci różnych, często nierzetelnych
informacji. Przede wszystkim jednak zaakcentowały dobrodziejstwa wynikające z możliwości
globalnego wykorzystania Internetu w upowszechnianiu najnowszych zdobyczy badań
naukowych i doświadczeń z zakresu praktyki logopedycznej.
Słowa kluczowe: jąkanie, Internet, Sieć, globalizacja
Stuttering in Internet Network
Abstract
This paper addresses the issue of the impact of globalization and computerization on the
availability and flow of information on one of the speech disorders – stuttering. The authors
indicated where valuable information about stuttering can be found on the Internet and they
pointed out the threat posed by the ease of posting different, often inaccurate information on
the Web. Above all, they focused on the benefits resulting from the possibility of global use of
the Internet in disseminating the latest research achievements and experiences in
Speech/Language Pathology practice.
Keywords: stuttering/stammering, Internet, Network, globalization.
120
Urszula Hudaszek
KIM JEST NAUCZYCIEL EDUKACJI PRZEDSZKOLNEJ?
„Wychowanie to pomaganie początkowo bezradnemu i nieświadomemu siebie dziecku, by stopniowo stawało się ono kimś, kto potrafi
myśleć, kochać i pracować. Nic zatem dziwnego, że odpowiedzialne
wychowanie wymaga wyjątkowych kompetencji, które bywają
określane mianem geniuszu wychowawczego. Wychowankowie
potrzebują nie tylko nauczycieli, ale też mistrzów i przyjaciół, którzy
będą towarzyszyć im w drodze z miłością, a jednocześnie
ze stanowczością.”
ks. Marek Dziewięcki
Nauczyciel przedszkola to niestety bardzo niedoceniany i często wyśmiewany zawód.
Czy słusznie? Rodzice, którzy wyśmiewają osoby uczące w przedszkolu, zazwyczaj
przeczą sami sobie. To przecież ich pociechami opiekują się popularne „przedszkolanki”.
Ciocia, Niania, Przedszkolanka, Opiekunka, Wychowawczyni, a nawet Pilnowaczka
– to najczęściej używane określenia nauczycielek przedszkolnych, legitymujących się
w dzisiejszych czasach studiami pedagogicznymi i tytułem magistra. A to one wychowują
i nauczają kilkuletnie dzieci. To one muszą posiadać duża wiedzę z zakresu pedagogiki,
psychologii, języka polskiego czy matematyki. To one muszą cechować się ogromną
cierpliwością i odpowiedzialnością. To one zastępują rodziców przez kilka godzin
dziennie. Skoro bycie przedszkolanką jest takim nieznaczącym “nic'', to należy zadać sobie
podstawowe pytanie: dlaczego pod ich opiekę oddajecie państwo to, co macie
najcenniejszego – WASZE DZIECI?!
Przytoczę oto fragment ze strony Internetowej „Dumnej Przedszkolanki” z Krakowa
dotyczący nauczyciela przedszkolnego. Autorka przedstawia go tak: „…W TVP-2
popularny serial „M jak miłość”. Nagle dostaję policzek, bo z ust serialowego Piotrka lecą
słowa mnie osobiście raniące. Brzmiały mniej więcej tak: „I po to kończysz studia, żeby
teraz być przedszkolanką?”. Słowa, mimika twarzy aktora, gesty i postawa towarzyszące
121
Urszula Hudaszek. Kim jest nauczyciel edukacji przedszkolnej?
tej wypowiedzi wskazywały na pogardę wobec wykonujących ten zawód, a więc i wobec
mnie, bo choć na emeryturze, dalej nią jestem1. I dalej cytuję za autorką …Aktor odegrał
to, co scenarzysta napisał, a więc społeczne odczucia wobec uprawiających ten zawód.
Doświadczałam ich przez cały czas swojej pracy zawodowej. Ileż razy słyszałam
wygłaszane pod czyimś adresem uwagi typu „ty tu się nie nadajesz, idź na przedszkolankę,
to spokojnie wypijesz kawę, posiedzisz w ogrodzie, popilnujesz dzieci” itd. 2
Wreszcie, kto przytuli „Wasze” dziecko? Kto wytrze nos, pomoże się ubrać, zachęci, by
zjadło? To nauczycielki przedszkola znajdują sposoby, by wasze dziecko chciało być
w przedszkolu, i nie mają straszaka w postaci przysłowiowej „pały” jak w szkole. Nigdy nie
szczędzą ciepła, życzliwych słów i cierpliwie uczą, jak być ze sobą w grupie, dzielić się,
ustępować, współczuć. Wprowadzają w świat liter, liczenia, pisania. Uczą wyrażać siebie,
umacniają w poczuciu własnego ja. Są dumne, gdy dziecko powie wiersz, zaśpiewa piosenkę,
wystąpi w przedstawieniu, wygra zawody. To one doświadczają niezakłamanego uznania od
dziecka, kiedy przytula się i mówi: „lubię panią’, „moja pani”. To one dostają stosy
narysowanych serc, portretów swojej osoby i kwiatów, jakich najtęższej miary artysta by nie
wymyślił. To właśnie one muszą, na co dzień wykorzystywać praktycznie ogromną wiedzę
z zakresu pedagogiki i psychologii rozwojowej, a także z nauki o języku, przyrody,
matematyki. To one ciągle doskonalą swoje umiejętności dla dobra dzieci i po to właśnie
muszą kończyć studia i wiele, wiele kursów. Nie mogą sobie pozwolić, podejmując pracę
z dzieckiem, na to, by skrzywić jego psychikę, zaprzepaścić jego potencjał rozwojowy, bo
dziecko to nie szafa, w której można poukładać później lub drugi, trzeci i kolejny raz. 3
Kim więc jest nauczyciel przedszkolny?
Należałoby się zastanowić jakie, odpowiedzi na postawione pytanie otrzymamy?
Nauczyciel jest drugą ważną osobą po rodzicach w życiu każdego dziecka.
Nauczyciel – pedagog rozumiany w starożytnej Grecji, jako „prowadzący chłopców”,
pojawił się od momentu powstania szkoły. W latach 436 do 338 p.n.e. Ateńczyk Isokrates
prowadził pierwszą regularną szkołę. Zalecał on wyżej cenić nauczyciela od rodziców,
a jednocześnie żądał od nauczyciela nienagannej postawy moralnej. Od tamtych czasów
zarówno szkoła jak i nauczyciel ulegały ciągłym przemianom. Najistotniejszą cechą
różnicującą zawód nauczyciela od innych zawodów jest jego funkcja wychowawcza.
Na równi więc z kwalifikacjami należy traktować jego kompetencje zawodowe.
Za wszystko odpowiedzialny jest właśnie nauczyciel; odpowiedzialność ciążąca na nim jest
bardzo duża, dlatego też kompetencje zawodowe powinien mieć na najwyższym poziomie.
Krzysztof Kruszewski pisze, iż w polskim zhierarchizowanym systemie szkolnym
nauczyciel znajduje się na dole tej hierarchii, przyjmując postawę kierownika pracy swoich
uczniów, skrępowanego określonym miejscem w hierarchii oświatowej, czuwającego, aby
1
2
3
Internet http://www.wysokieobcasy.pl/wysokie-obcasy/1,96856,11877498,Dumna_przedszkolanka.html
Tamże.
Internet http://www.wysokieobcasy.pl/wysokie-obcasy/1,96856,11877498,Dumna_przedszkolanka.html
122
uczniowie robili to co mają robić i osiągali to co mają osiągnąć, a co jest określone
w dokumentach, zaleceniach, instrukcjach docierających z wyższych pięter oświatowej
4
drabiny. Z kolei Krzysztof Konarzewski uważa, że nauczyciel to człowiek niewzruszonych
zasad i szerokich horyzontów, to jednostka niosąca posłannictwo mistrza i przyjazne
podporządkowanie siebie podopiecznym. To uczony w swojej specjalności i wielki znawca
duszy młodzieży. Twierdzi on, iż nauczyciel starannie planuje działania, jest szczery,
spontaniczny, to przykład wychowawczych cnót. Niestety realny nauczyciel nie jest podobny do
5
tego obrazu, a wymyślony ideał zawodu obraca się przeciw ludziom, którzy go wykonują.
Zgodnie z uznawaną definicją nauczyciel to: „odpowiednio przygotowany specjalista
do prowadzenia pracy dydaktyczno-wychowawczej (nauczającej) w instytucjach
oświatowo-wychowawczych, a więc w szkołach, przedszkolach, na kursach lub w innych
6
placówkach pozaszkolnych lub poszkolnych.”
Zawód nauczyciel
Pierwsza definicja to wersja oficjalna. Jej wytworem jest wszystko to, co nauczyciel
zdobywa na uczelni, także w toku doskonalenia zawodowego, co otrzymuje z instytucji
współpracujących ze szkołą, takich jak ministerstwo, kuratoria, ośrodki doradztwa zawodowego, itp. Składa się to na rodzaj wiedzy, sprawności usankcjonowanych instytucjonalnie, o których nauczyciel wie, że je otrzymał, jako ważne w regulacji jego pracy.
Druga wersja dotyczy wymiaru osobistego, to znaczy tego, co nauczyciel osobiście
odebrał z oficjalnych programów, czemu nadał personalne znaczenie, a nade wszystko, co
na tej podstawie sam potrafił wytworzyć, jakie preferencje nadać własnej koncepcji
nauczycielstwa. Jaką treść identyfikuje, pytając siebie: kim jestem, jako nauczyciel? 7
Jeśli chodzi o kolejne definicje to nauczyciel musi być wartościowy wewnętrznie
/piękny, dbający nie tylko o wykształcenie, ale o swoje bogactwo wewnętrzne/
Maria Grzegorzewska proponuje, że nauczyciel może być tym, dla którego
najbardziej podstawową i decydującą wartością w jego pracy będzie jego
człowieczeństwo. Nauczyciel może – nie musi, nie powinien – a może! To kwestia
wyboru, którego dokonuje on sam w trakcie swojego życia, kształtując swoją wartość.
Dalej autorka uważa, iż wartość pracy nauczyciela zależy od wykształcenia i warunków
jego pracy. Pomimo wszelkich trudności, powinności w pracy nauczyciela – może on
pokonywać trudności i ożywiać swoją pracę poprzez życzliwość wobec swoich dzieci,
poprzez poszanowania człowieka i jego praw rozwojowych oraz w oparciu o zrozumienie
warunków życia dziecka, warunków życia środowiska, które je wychowuje8.
4
5
6
7
8
K. Kruszewski, /red./, Najpotrzebniejsze zasady dydaktyczne, Warszawa 1991, s. 254
K. Konarzewski, “Sztuka nauczania. Szkoła”, Warszawa 1995, s. 148
W. Pomykało W, /red./, Encyklopedia pedagogiczna, Fundacja Innowacja, Warszawa 1993, s. 439.
H. Kwiatkowska, Sposoby pojmowania własnego nauczycielstwa. Bliżej przedszkola. 12/2010, s. 48.
M. Grzegorzewska, Listy młodego nauczyciela. Warszawa 1996, s. 71.
123
Profesor Antoni Smołalski, wybitny znawca dziejów nauczycielstwa polskiego
uważa, że autorytet nauczyciela nie jest czymś abstrakcyjnym lub autonomicznym, lecz
wynika z całościowego i realnego usytuowania nauczycielstwa w społeczeństwie
9
i państwie zwłaszcza pod względem materialnym i kulturalnym.
Myślę, że zawód nauczyciela jest w naszych czasach wyjątkowo wymagający
i szczególnie „wybrany”. Zadania nauczycieli w obecnych czasach są bardzo trudne.
Przyszły wychowawca powinien kształtować nowe pokolenie ludzi wszechstronnie
rozwiniętych, którzy będą łączyć inteligencję racjonalną z inteligencja emocjonalną. Dobry
nauczyciel to ten, który powinien zmierzać do zapewnienia harmonijnego rozwoju
młodzieży we wszystkich dziedzinach łącząc wg. założeń reformy edukacyjnej w Polsce:
ciało i duch, emocję i intelekt, rozum i wiarę.
Otwarty i twórczy
W dzisiejszych czasach być nauczycielem, to duża odpowiedzialność. Jest to zawód
niezwykle wymagający, często dla ludzi o mocnych nerwach. Kiedy zostaje się
nauczycielem, trzeba wiedzieć, że w pracy tej potrzebna jest pewność siebie, rzetelność,
uczciwość i solidność, a także zdecydowanie, niejednokrotnie asertywność. Nauczycielem
nie może, więc być byle kto. To trudna praca, wymagająca wysiłku, nie tylko fizycznego,
ale przede wszystkim psychicznego oraz emocjonalnego zaangażowania.
Uważam, że nauczyciel pracujący w przedszkolu powinien się starać tak prowadzić
zajęcia, aby każde dziecko mogło w pełni wykazać swoją pomysłowość i inwencję
twórczą. Otwarty styl pracy z dzieckiem stwarza możliwości swobodnej, twórczej
działalności zarówno dziecka, jak i nauczyciela. Cechą otwartego stylu pracy jest stawianie
zadań tzw. otwartych, pozostawienie dziecku znacznej swobody w wyborze materiałów
i technik działania, w wyborze partnerów do wspólnej pracy. Nauczyciel pełni tu rolę
osoby stymulującej i wspierającej rozwój dziecka. Małgorzata Kowalik-Olubińska
w swoim artykule „O otwartym stylu pracy nauczyciela” pisze tak: „…nauczyciela i dzieci
łączy pozytywna więź emocjonalna, wynikająca z bezwarunkowej akceptacji osoby
każdego dziecka. Nauczyciel zdaje sobie sprawę z tego, że szczególną rolę w rozwoju
dziecka pełni jego środowisko społeczne. Nauczyciel unika oceniania dzieci w kategoriach
„dobrze – źle”, „ładnie – brzydko”, itp. 10
Potrzeba bezpieczeństwa, miłości i rozwoju – to trzy podstawowe potrzeby każdego
dziecka. Wszyscy dobrze wiemy, że w edukacji przedszkolnej nie jest łatwo te potrzeby
zaspokoić. Tylko kreatywny nauczyciel przedszkolny, kierujący grupą we właściwym dla
siebie stylu, może osiągnąć efekty wychowawcze w tym zakresie, umożliwiając właściwy
rozwój i uspołecznienie dziecka. Życie bowiem to przemiana. Jeżeli zrezygnujemy
9
10
T. Kaczor, Autorytet nauczyciela w polskiej oświacie, Dyrektor Szkoły, nr 12/2002, s. 16.
M. Kowalik-Olubińska, O otwartym stylu pracy nauczyciela. „Wychowanie w Przedszkolu” 1999, nr 7,
s. 489-492.
124
ze zmian, to rezygnujemy z życia. Słowa Rainera Haaka stanowią dla mnie punkt wyjścia
do zrozumienia, co to znaczy być otwartym i twórczym. Człowiek otwarty to ten, który
dzięki refleksji potrafi wykorzystać stare i nowe doświadczenia do rozszerzania zasobów
wyobraźni i marzeń, a przez to otwiera własną „drogę do mniej lub bardziej
11
odpowiedzialnej kreacji własnej egzystencji i egzystencji innych”
Zdaniem profesor Danuty Waloszek: „Nauczyciel funkcjonuje w grupie na równych
prawach i obowiązkach z dziećmi: wspólnie z nimi sprząta, myje naczynia, przygotowuje
posiłki. Wspólnie z dziećmi realizuje czynności higieniczne. „Żądając” od dziecka – żąda
również od siebie. Bierze udział w różnych formach aktywności dzieci bezpośrednio, a nie
przez dozorowanie. Jest otwarty, spokojny, dowcipny, nawet przekorny. Ma prawo do
szacunku, bo sam szanuje innych, do godności, bo sam ją uznaje u innych. Ma prawo do
błędu, ale i obowiązek jego nie powtarzania. Wśród dzieci jest przede wszystkim
kwalifikowanym, kompetentnym człowiekiem.”12
Realizując główne zadanie pedagogiki przedszkolnej, a mianowicie wszechstronny
rozwój każdego dziecka, nauczyciel pełni zadania opiekuńcze, wychowawcze, dydaktyczne
diagnostyczno-prognostyczne i kompensacyjno-usprawniające traktując dziecko jako
samodzielny podmiot i jednocześnie rezygnując z „jednokierunkowego wpływu,
oddziaływania nauczyciela (podmiotu) na dziecko (przedmiot) na rzecz dwukierunkowego,
względnie zrównoważonego wpływu, oddziaływania na siebie dwóch podmiotów (nauczyciela
i dziecka) 13. Sabina Guz podkreśla, że: „nauczyciel niczego nie powinien mu (dziecku)
narzucać, ale proponować i zachęcać do podjęcia aktywności, stwarzać sytuacje wywołujące
zaciekawienie i podtrzymywać zapał poznawczy dziecka” 14, nie podkreślając swoich
kompetencji. Ważnym elementem dobrych relacji z dzieckiem jest również to, że nauczyciel
akceptujący dziecko powinien jeszcze potrafić ją okazać wiedząc, że dzieci powinny „stale
dowiadywać się o tym, że są kochane, że uważane są za ważne i potrzebne” 15
Kompetentny nauczyciel wychowania przedszkolnego powinien dążyć do:
♦ obiektywnego i trafnego poznania dziecka (...);
♦ podmiotowej organizacji procesu opieki, wychowania i nauczania (...);
♦ partnerskiego ułożenia relacji z rodzicami”.16
Posiadane kompetencje mają pomagać w organizowaniu pracy dydaktycznowychowawczej, która aby przyniosła oczekiwane rezultaty musi byś prowadzona
systematycznie. Kompetentny nauczyciel pomaga poznawać świat i powinien koniecznie
w zdecydowany sposób wyrażać zadowolenia z konkretnego dziecka, – co zwiększy jego
wiarę we własne siły. Każdy nauczyciel powinien dostosować sposób przekazywanej
wiedzy do wieku i umiejętności zarówno grupy, jak i każdego pojedynczego dziecka.
11
12
13
14
15
16
W. Andrukowicz, Wokół fenomenu i istoty twórczości. Toruń 1999, s. 12.
D. Waloszek, Edukacja dzieci w wieku przedszkolnym. Zielona Góra 1994, s. 32.
M. Kowalik-Olubińska, O otwartym stylu pracy nauczyciela. „Wychowanie w Przedszkolu” 1999, nr 7, s. 489.
S. Guz, Rozwój i kształtowanie osobowości dzieci w okresie wczesnoszkolnym, WSIP, Warszawa 2007 s. 91.
M. Kowalik-Olubińska, O otwartym ..., op. cit., s. 490.
Tamże, s. 95.
125
Przed nauczycielami wychowania przedszkolnego stoi nowe wyzwanie a mianowicie
podejmowanie działań innowacyjnych umożliwiających tworzenie programów autorskich,
wprowadzenie nowych metod, podręczników.
,,Innowacje powstają za sprawą działań, które określa się najczęściej mianem
twórczości pedagogicznej, postępu pedagogicznego, nowatorstwa.”17 Natomiast wg
Anny Klim-Klimaszewskiej „innowacje pedagogiczne są to nowe wytwory materialne lub
symboliczne mające na celu wprowadzenie do praktyki nieznanych dotychczas zmian
o charakterze ulepszeń”.18 Wincenty Okoń innowacje pedagogiczna definiuje jako „zmianę
struktury systemu szkolnego jako całość lub struktury ważnych jego składników w celu
wprowadzenia ulepszeń o charakterze wymiernym”19.
Nauczyciel wychowania przedszkolnego wywiera bardzo duży wpływ na swoich
podopiecznych. Swoim zachowaniem, osobowością oraz postawą oraz nowatorstwem
może stymulować rozwojem dzieci. W przedszkolu wyróżnia się 4 funkcje: opiekuńcze,
wychowawcze, wyrównawcze i społeczne. DanutaWaloszek proponuje dwie podstawowe
funkcje przedszkola wobec dziecka, a mianowicie:
1. diagnostyczno-prognostyczno-kształtującą, której zadaniem jest rozpoznawanie
możliwości dzieci, prognozowanie zmian, prowokowanie do utrudnień własnego
działania, rozwijanie specyficznych cech i uzdolnień oraz dyskretna pomoc
dzieciom w poznawaniu świata
2. zabawową, której celem jest dawanie dzieciom szansy przeżywania radości oraz
badania i wysuwania hipotez, wskazywania sposobów organizowania działania i
negocjowania jego warunków, wprowadzania zadań rozwijających, pozwalania na
wymyślanie i tworzenia bez pouczeń, stwarzania szans poznania własnych
kompetencji oraz okazji do poznawania roli drugiego człowieka.20
Rolą wychowawcy jest przyjęcie następujących postaw:
− postawy akceptacji,
− postawy współdziałania,
− postawy uznawania praw dziecka,
− postawy przyznawania dziecku rozumnej swobody.
Twórczego nauczyciela powinna cechować także: stanowczość, silna motywacja,
szerokie zainteresowania, zamiłowanie do pracy, upór w dążeniu celu, inicjatywa,
krytycyzm, wiara we własne siły, otwartość, intelektualna odwaga, wewnętrzne
doskonalenie siebie, zawodowa mądrość i uczuciowość. Człowiek noszący miano
nauczyciela twórczego musi być „nauczycielem poszukującym, wytrzymałym
i elastycznym”.21 Do kompetencji niezbędnych do podjęcia twórczego wysiłku niezbędna
17
18
19
20
21
R. Schulz, Studia z innowatyki pedagogicznej, Toruń 2006, s. 52.
A. Klim-Klimaszewska, Pedagogika przedszkolna, wyd. Erica, Warszawa 2011, s. 129.
W. Okoń, Nowy słownik pedagogiczny. Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2004, s. 136.
D. Waloszek, Funkcja oświaty. [w:] Encyklopedia Pedagogiczna XXI wieku. konsultacja całości
prof. dr hab. T. Pilch, Wydawnictwo Adud, Tom I, Warszawa 2003, s.1198-1199.
A. Klim-Klimaszewska, Pedagogika przedszkolna, wyd. Erica, Warszawa, 2011 s.132
126
jest również wiedza, umiejętności i doświadczenie wsparte odpowiednią motywacją
i odpowiedzialnością za podjęte działania.
Posiadanie wszystkich tych wymienionych wyżej cech u jednego człowieka jest mało
prawdopodobnie, to posiadanie kilku z nich już sprzyja podejmowaniu działalności
innowacyjnej, a zachodzące zmiany w oświacie powodują, że nauczyciel przedszkola powinien
przyjmować na siebie funkcję wspierającą i wspomagającą rozwój dziecka. Wtedy obok
twórczego nauczyciela, który na temat jednego problemu poszukuje wszystkich możliwych
rozwiązań, pojawi się twórcze dziecko zdolne do podejmowania różnych działań, do
próbowania i eksperymentowania, do samodzielnego radzenia sobie z różnorodnymi
problemami związanymi z poznaniem świata i szukaniem w nim własnego miejsca.
Wreszcie dobry czy zły?
„… dobry nauczyciel, według standardów, to taki, który zajmuje się faktycznie dziećmi
(nie pilnuje, dozoruje), wie o nich wiele, zależy mu na ich uśmiechu, radości w nauce, jest
ciepły, opiekuńczy, ma pomysły, jest wesoły uprzejmy, konsekwentny, wychowa, nauczy
dzieci, dzieci go lubią, akceptują.”22
Dalej pisze pani profesor … Niestety zdarza się też i tak, że rodzice postrzegają
wychowawcę swojego dziecka, jako nieodpowiedniego nauczyciela. Ich zdaniem: „… zły
nauczyciel to taki, który: ma recepty na wszystkie problemy, jest nieomylny w swoim
przekonaniu i postępowaniu, przynajmniej za takiego się uważa, pozwala dzieciom na
wszystko, nie ma programu, nie interesują go problemy dzieci lecz zalecenia, zarządzenia, jest
obojętny, ponury, chwiejny w ocenach, poglądach, mało uczy lub psuje pracę rodziców, dzieci
go nie lubią, nie kontaktuje się z rodzicami, daje rodzicom odczuć swoją wyższość.”23
Nauczyciel w oczach rodziców.
W konfrontacji z rodzicami nauczyciele często są poddawani ocenie, według nich:
„… dobry nauczyciel to taki, który zajmuje się faktycznie dziećmi (nie pilnuje, dozoruje),
wie o nich wiele, zależy mu na ich uśmiechu, radości w nauce, jest ciepły, opiekuńczy, ma
pomysły, jest wesoły uprzejmy, konsekwentny, wychowa, nauczy dzieci, dzieci go lubią,
akceptują. Nauczyciel – kierownik, organizuje czas pobytu dziecka w przedszkolu
jednakowo dla wszystkich dzieci, według z góry ustalonego schematu, wyklucza
podejmowanie prób wspólnych rozwiązań. Aktywność dziecka ogranicza się do zabawy
i ewentualnie innych czynności podejmowanych w czasie przeznaczonym na zabawę,
takich jak: rysowanie, majsterkowanie, gry dydaktyczne, czynności porządkowe
w kącikach lub rozmowy między dziećmi.
22
23
D. Waloszek, Odpowiedzialność rodziców i nauczycieli za edukację dzieci. „Wychowanie w Przedszkolu”
1994/7, s. 397.
Tamże, s. 398.
127
Maria Kielar mówi, że: …w kontaktach z dzieckiem nauczyciel powinien stawać się
nauczycielem proponującym, zachęcającym do działania. W tym celu stwarza sytuacje
wywołujące zaciekawienie i podtrzymuje zapał poznawczy dziecka, pozostawiając czas na
realizację rozpoczętych działań, powstrzymując się przy tym od zaleceń, nadmiernego
wyjaśniania i oczekiwania na takie wypowiedzi, które sam z góry ustalił. Nauczyciel
powinien się również starać być otwarty na pomysły dzieci, a także gotowy do ich
akceptacji oraz umieć zrezygnować z własnych koncepcji i wyjść naprzeciw
24
oczekiwaniom wychowanków.
Nauczyciel to ktoś, kto widzi w każdym dziecku wyjątkową osobę i zachęca je do
rozwijania jego indywidualnych talentów. 25
Wreszcie, nauczyciel powinien pozwolić dziecku być sobą, a więc mieć własne
zainteresowania i upodobania. 26
Wrogiem nauczyciela jest rutyna i stagnacja, dlatego obowiązkiem każdego wychowawcy
i dydaktyka jest ciągłe doskonalenie się i rozwój jak też zadawanie sobie fundamentalnego
pytania kreatywnego człowieka: Czy jest na to inny sposób? Pojawia się nam zatem kreatywny
nauczyciel. Co to znaczy kreatywny? Scharakteryzować możemy go, jako spostrzegawczego
z bogatą wyobraźnią, wypełniającego swoje obowiązki, nieszukającego gotowych rozwiązań,
scenariuszy, szablonów, ale tworzącego własne. Wychodzi on poza utarte szlaki rozwijając swój
innowacyjny warsztat pracy. Osobiście angażuje się emocjonalnie.
Co należy rozumieć przez kompetencje zawodowe? To nic innego, jak zakres
uprawnień, wiedzy, umiejętności i odpowiedzialności, a ponadto przygotowanie do
zawodu. Praca nauczyciela wychowania przedszkolnego ma charakter bardzo specyficzny,
bowiem pełni on pełną funkcję dydaktyczną, opiekuńczo-wychowawczą, funkcję wzorca
osobowego oraz funkcję środowiskową. Dzieci, które zostały mu powierzone wymagają
szczególnej troski i cierpliwości, co przyczynia się do tego, iż od grupy zawodowej
nauczycieli wymaga się szerokiego zakresu wiedzy. Ze względu na specyfikę pracy
potrzebna jest wiedza o etapach, jakie przechodzi dziecko w różnych okresach wieku
przedszkolnego w dziedzinie rozwoju mowy, myślenia, twórczości plastycznej, rozwoju
społecznego. Nauczyciel musi posiadać pewien zasób wiedzy z anatomii, fizjologii,
psychologii rozwojowej oraz wychowawczej, aby mógł dziecko poznawać i rozumieć.
Nauczyciel uzgadnia kierunek pracy z osobami pracującymi w grupie dziecięcej
w celu ujednolicenia postępowania, konsekwencji wpływów, kontaktuje się z rodzicami.
Zbiera informacje o dzieciach różnymi sposobami (od rodziców, na drodze obserwacji),
porównuje z wiedzą psychologiczną, pedagogiczną, by pomóc dziecku rozwijać się,
doskonalić. Bierze pod uwagę propozycje dzieci dotyczące różnych form aktywności,
dyskutuje z nimi, wspólnie wybiera najciekawsze, najkorzystniejsze z punktu widzenia
potrzeb dzieci w zakresie poznawania świata rzeczy, ludzi, przeżywania wartości. Jest
cierpliwy, nie oczekuje natychmiastowego efektu w postępowaniu dzieci, rozumie, iż
24
25
26
M. Kielar-Turska, Jak pomagać dziecku w poznawaniu świata. Warszawa 1992, s. 32.
Tamże s. 34.
Tamże s. 35.
128
w wychowaniu należy respektować czas, że dziecko nie może być ponaglane, poganiane
27
„w imię realizacji programu”
Nauczyciel – wychowawca jest wśród dzieci, rozmawia z nimi (nie mówi do nich),
obdarza je uwagą wartościującą, jest życzliwy, gotowy do wyjaśnień, pomocy. Prowadzi
dyskretną obserwację zachowań dzieci, włącza się w tok ich działania, proponuje nowe
formy, środki, treści. Subtelnie wplata w tok zabaw dzieci zadania rozwijające,
kształtujące, doskonalące osobowość, pozostawia dzieciom w realizacji zadań dużą
swobodę wyboru metody, miejsca, czasu, tempa, partnera, środków. Zachowuje
indywidualną linię rozwoju każdego dziecka, proponuje zadania wariantowe o zróżnicowanej konstrukcji. Akceptuje siebie wśród dzieci, ufa im, rozumie je. Ma prawo do
szacunku, bo sam szanuje innych, do godności, bo sam ją uznaje w stosunku do innych.
Ma prawo do błędu, ale i obowiązek jego unikania. Wśród dzieci jest przede wszystkim
wykwalifikowanym człowiekiem. „Programem nauczyciela jest program dziecka (jego
możliwości, potrzeby, motywacje), jemu podporządkowuje treści i szczegółowe miejsce,
czas działania edukacyjnego. Wymóg ten narzuca konieczność wczuwania się w położenie
dziecka, spojrzenie na świat jego oczyma, organizacji warunków do bezpośredniego
28
doświadczania przez kontakt z ludźmi i rzeczami”
„Nauczyciel funkcjonuje w grupie na równych prawach i obowiązkach z dziećmi:
wspólnie z nimi sprząta, myje naczynia, przygotowuje posiłki. Wspólnie z dziećmi realizuje
czynności higieniczne. „Żądając” od dziecka – żąda również od siebie. Bierze udział
w różnych formach aktywności dzieci bezpośrednio, a nie przez dozorowanie. Jest otwarty,
spokojny, dowcipny, nawet przekorny. Ma prawo do szacunku, bo sam szanuje innych, do
godności, bo sam ją uznaje u innych. Ma prawo do błędu, ale i obowiązek jego nie
powtarzania. Wśród dzieci jest przede wszystkim kwalifikowanym, kompetentnym
człowiekiem.” 29
Charakteryzując nauczyciela przedszkola, M. Pilkiewicz zauważa, że: powinien on
przyswoić następujące umiejętności:
− diagnostyczne, które polegają na przestrzeganiu praw rządzących procesami
wychowania i kształcenia w przedszkolu oraz prawidłowości rozwojowych w połączeniu ze znajomością dziecka, jego podstawowych potrzeb biologicznych,
emocjonalnych i psychospołecznych,
− prognostyczne, które wymagają właściwego wnioskowania o możliwościach
rozwojowych dziecka i przewidywania konsekwencji różnych metod postępowania
tak, by wybrać optymalne,
− prewencyjno-korekcyjne obejmują postawienie prawidłowej diagnozy oraz dalsze
skuteczne oddziaływanie pedagogiczne, a więc: realizację zasady rozwoju potencjalnych
możliwości każdego dziecka, zapobieganie powstawaniu trudności wychowawczych,
kompensowanie wpływu niekorzystnych czynników środowisko-wych,
27
28
29
D. Waloszek, Wychowanie najmłodszego człowieka, Zielona Góra 1995, s. 57.
D. Waloszek, Edukacja dzieci w wieku przedszkolnym. Zielona Góra 1994, s. 32.
Tamże.
129
− socjotechniczne, które polegają na formułowaniu zaleceń dotyczących sposobów
dokonywania przekształceń społecznych, by osiągnąć zamierzone cele. Nauczycielka
przedszkola powinna, zatem znać prawa rządzące grupą dziecięcą oraz umieć nią
30
kierować dla uzyskania pożądanych efektów wychowawczych.
Zatem nauczyciel przedszkola nie tylko realizuje zadania związane z opieką,
kształceniem i wychowaniem małego dziecka. Stara się również współpracować
z rodzicami i środowiskiem lokalnym. Jego działania nie ograniczają się do „murów”
przedszkola, lecz wychodzą daleko poza nie. Optymistyczne jest to, że w przedszkolach
spotykamy coraz więcej dobrze przygotowanej kadry pedagogicznej. Ważne jest jednak to, iż
nie tylko zdobyte kwalifikacje decydują, o tym, kto jest zatrudniany do pracy z dziećmi. Często
dyrektorzy zatrudniając nowego nauczyciela patrzą również na jego twórczość, kreatywność,
stosunek do dzieci i rodziców. Bo prawdziwy nauczyciel to nie tylko fachowiec, to osoba,
która „czuje”, jak pracować w tak trudnym zawodzie. Dobry nauczyciel będzie wiedział, jak
wykorzystując swoje predyspozycje efektywnie współpracować w środowisku społecznym,
jak sprostać potrzebom i wymaganiom swoich wychowanków i ich rodziców. Joanna
Białobrzeska mówi tak: Czy to nie cudowne, że możesz mieć wpływ na sukces drugiego
człowieka? I czy to nie straszne, że możesz być przeszkodą w drodze do jego sukcesu? 31.
Wspomnijmy też o drodze rozwoju nauczyciela przedszkola. Zdobycie podstawowej
wiedzy z zakresu anatomii, fizjologii oraz psychologii nie jest wystarczające. Nauczyciel
pragnący zdobyć możliwie duże osiągnięcia w dziedzinie, jakości praktyk dydaktycznoedukacyjnych, zmuszony jest do nieustannego pogłębiania wiedzy o metodach pracy
wychowawczej. Istnieje wiele możliwości doskonalenia zdobytych już umiejętności.
Człowiek, który wychowuje najmłodszych w placówce oświatowej, musi posiadać
odpowiednią wiedzę teoretyczną w zakresie pedagogiki i psychologii. Nie może
oczywiście na tym poprzestać, bowiem powinien uczestniczyć w rozmaitych kursach.
Nauczyciel musi być też doskonałym obserwatorem i dostrzegać potrzeby każdego
dziecka, zgodnie z aktualnym etapem rozwoju. W pracy dydaktyczno-wychowawczej
istotna jest również współpraca z rodzicami dzieci. W związku z tym nauczyciel musi być
osobą, która wzbudza zaufanie, cieszy się autorytetem w swoim środowisku.
Kto to jest nauczyciel?
Kto to jest nauczyciel? Z przeprowadzonych moich rozważań wynika, że bardzo często nie
uświadamiamy sobie, jak ogromny ciężar spoczywa na każdym nauczycielu,
wychowawcy, który jest odpowiedzialny za małe dziecko, jego ukształtowanie i jego
przygotowanie do dorosłego życia. Współczesny nauczyciel XXI wieku staje przed
wieloma wymaganiami i już niestety nie wystarcza, by w swojej pracy opierał się
wyłącznie na intuicji, własnych upodobaniach czy swojej mądrości. Nauczyciel ma
30
31
M. Kwiatkowska, red.: Podstawy pedagogiki przedszkolnej. Warszawa 1985, s. 135.
J. Białobrzeska, Zostań nawiedzoną nauczycielką. Warszawa 2006, s. 37.
130
obowiązek posługiwać się sposobami, których skuteczność została dowiedziona i podobnie
jak przedstawicieli innych profesji – lekarzy, prawników, architektów – obowiązuje go
utrzymanie uznanych standardów zawodowych.
Dobry nauczyciel oprócz tego, że „powinien być przede wszystkim osobą, czyli
człowiekiem, u którego na szczycie hierarchii wartości znajduje się drugi człowiek” 32 to
powinien posiadać określone predyspozycje psychiczne, które ułatwiają pracę w tak
specyficznym miejscu jakim jest przedszkole.
Gdybyśmy podjęli się odpowiedzi na postawione pytanie, „Kto to jest nauczyciel?”
Odpowiedzi możemy poszukać u dzieci. Dzieci wiedzą lepiej. Zapytane i wybrane losowo
dzieci przedszkolne o nauczycieli, odpowiadały tak:
− Oliwia, lat 5 …to jest pani lub pan, który uczy dzieci. Pani robi różne rzeczy, opiekuje
się dziećmi.
− Lena, lat 5,5 …to pani, która opiekuje się dziećmi, jest dobra dla dzieci.
− Basia, lat 5,5 …nauczyciel to pani w przedszkolu i w szkole. Nie może być nudziarzem.
− Małgosia, lat 6 …jest wychowawcą, uczy, mówi, co robimy.
− Mateusz, lat 6 …to pani, która uczy i jest fajna.
− Sara, lat 6 …to taka pani, która uczy dzieci, daje im zadania, a w szkole oceny,
w przedszkolu serduszka.
− Amelka, lat 6 …to taka osoba, która zajmuje się dziećmi.
− Karol, lat 6 …no, co pani się pyta, to przecież pani i pani Asia, pani Jasia i pani
dyrektor, ona też.
− Eryk, lat 5,5 …to taki ktoś kto uczy, mówi do nas, czasami dużo. Niekiedy
nauczycielki krzyczą, jak są złe na dzieci, tak jak pani Zosia z kuchni.
− Kuba, lat 5,5 …to pani Dorotka? No, ktoś kto uczy. Jak się zachowywać
w przedszkolu? Cały czas mówi do nas i mówi.
Z ogromu odpowiedzi dzieci i ich historii o „ich” nauczycielach wypływa jedna,
kluczowa kwestia – nauczyciel nie może być nudny!
Od nauczyciela oczekuje się również odpowiednich cech osobowości, takich jak
„życzliwy szacunek do dzieci, bezinteresowne zaangażowanie w ich sprawy, zrozumienie
motywów zachowania dzieci, łatwość nawiązywania kontaktu z nimi, sprawiedliwe ich
ocenianie i traktowanie, wiara w dziecko, cierpliwość i wytrzymałość, pracowitość
i równowaga psychiczna, wrażliwość zawodowa oraz poczucie moralnej odpowiedzialności za losy dziecka”.33 Powinien również być reprezentantem takich wartości etycznych
jak „poczucie odpowiedzialności, obowiązkowość, potrzeba dążenia do doskonałości,
moralną odwagą oraz bohaterstwo, gotowość ofiar i dążenie do pokonywania trudności”.34
Anna Klim-Klimaszewska podkreśla, że nauczyciel nie może oceniać czynów
postępowania dziecka lecz motywy, które nim kierowały a „prostota, takt, subtelność,
32
33
34
B. Grzeszkiewicz, W poszukiwaniu nauczyciela przedszkolnego, w:,,Kompetencje nauczyciela. Stan, potrzeby
i kierunki zmian” (red.) E. Kozioł, E. Kobyłecka, Uniwersytet Zielonogórski, Zielona Góra 2002, s. 283
A. Klim-Klimaszewska, Pedagogika przedszkolna, Wydawnictwo Erica, Warszawa 2011, s. 122.
Tamże, s. 122.
131
obiektywizm, cierpliwość i jasność sądu poparte wiedzą pedagogiczną tworzą prawdziwy
autorytet nauczyciela”35, którego nie można ani narzucić ani obronić. A nauczyciel przedszkola
„który go nie posiada, nie powinien być nauczycielem”.36 Dobry nauczyciel musi również
poznać samego siebie dostrzec mocne i słabe strony. Dlatego pozwoliłam sobie przeprowadzić
ankietę dla rodziców. Niniejsze badania, dotyczące nauczyciela edukacji przedszkolnej
przeprowadzone zostały w pięciu myślenickich placówkach oświatowych: nr 3, 4, 5, 6, 8.
W sumie ankietowanych wybranych losowo rodziców było 100.
25
22
22
20
20
20
16
15
Ankietowani rodzice
10
5
PS 8
PS 6
PS 5
PS 4
PS 3
0
Wykres 1. Ankietowani rodzce.
Źródło: opracowanie własne.
W ankiecie poruszono kwestię kompetencji nauczyciela w przedszkolu. 100%
badanych rodziców odpowiedziało, iż nauczyciel wychowania przedszkolnego powinien
posiadać wszystkie poniższe cechy:
• wiedza o psychice dziecka,
• gruntowne wykształcenie,
• doświadczenie pedagogiczne,
• zdolności organizacyjne,
• zdolności artystyczne,
• prawidłowa wymowa,
• umiejętność ciekawego przekazywania wiedzy.
100% badanych odpowiedziało, iż najbardziej pożądanymi cechami nauczyciela
w przedszkolu są:
• wysoka kultura osobista,
• miłość do dziecka,
• cierpliwość,
• wyrozumiałość,
• poczucie humoru,
• stanowczość i konsekwencja,
• tolerancja.
35
36
Tamże, s.122.
Tamże, s.122.
132
Kolejną kwestią podjętą w ankiecie były cechy pozytywnej sylwetki nauczyciela.
Sylwetkę przedstawia wykres 2.
staż pracy; 10%
osobowość; 99%
obowiązkowość; 98%
wiek; 1%
wykształcenie; 67%
Wykres 2. Cechy pozytywnej sylwetki nauczyciela.
Źródło: opracowanie własne
Jakie cechy nauczyciela określają jego stosunek do pracy?
• pracowitość,
• zaradność,
• systematyczność,
• obowiązkowość,
• dokładność,
• wytrwałość,
• wymagalność,
• ofiarność.
Na to pytanie ankietowani określili cechy na 100%.
100%
100%
100%
100%
100%
100%
100%
100%
ofiarność
wymagalnoć
wytrwałość
dokładność
obowiązkowość
systematyczność
zaradność
Cechy nauczyciela
pracowitość
100%
80%
60%
40%
20%
0%
Wykres 3. Cechy dobrego nauczyciela.
133
Jakie zadania powinien w swojej pracy realizować nauczyciel?
• dydaktyczne,
• opiekuńcze,
• środowiskowe,
• współpraca z rodzicami,
• wychowawcze.
100%
100%
100%
100%
100%
75%
80%
60%
Zadania nauczyciela
40%
20%
wychowawcze
współpraca z
rodzicami
środowiskowe
opiekuńcze
dydaktyczne
0%
Wykres 4. Zadania realizowane przez nauczyciela.
Źródło: opracowanie własne.
Jakie są najważniejsze składniki pozytywnej sylwetki nauczyciela?
• osobowość nauczyciela,
• staż pracy,
• stosunek nauczyciela do obowiązków,
• wiek,
• wykształcenie.
100%
100%
100%
100%
80%
60%
Sylwetka naczyciela
40%
10%
20%
5%
wykształcenie
wiek
stosunek do
obowiążków
staż pracy
osobowość
0%
Wykres 5. Sylwetka nauczyciela
134
Wnioski
Wyciągając wnioski z przeprowadzonych badań należy stwierdzić, iż, każdego nauczyciela
przedszkola powinny cechować umiejętności kluczowe niezbędne do wykonywania
zawodu. Priorytetowym wymiarem umiejętności jest jego otwartość na zmianę,
konieczność radzenia sobie w różnych sytuacjach, dostosowanie bądź zmiana
niesprzyjających okoliczności, podejmowanie odpowiedzialnych decyzji. Nauczyciel
przedszkola nie tylko realizuje zadania związane z opieką, kształceniem i wychowaniem
małego dziecka, ale stara się również współpracować z rodzicami i środowiskiem
lokalnym. We współczesnych przedszkolach spotykamy coraz więcej bardzo dobrze
przygotowanej kadry pedagogicznej. Ale nie tylko zdobyte kwalifikacje decydują, o tym,
kto jest zatrudniany do pracy z dziećmi. Dyrektorzy zatrudniając nowego nauczyciela
patrzą również na jego twórczość, kreatywność, stosunek do dzieci i rodziców. Wreszcie
zawód nauczyciela to taki zawód, który wymaga dawania przykładu i to nie tylko swoim
wychowankom, ale i innym. W oczach rodziców nauczyciele często są poddawani ocenie,
według nich: „… dobry nauczyciel to taki, który zajmuje się faktycznie dziećmi (nie
pilnuje, dozoruje), wie o nich wiele, zależy mu na ich uśmiechu, radości w nauce, jest
ciepły, opiekuńczy, ma pomysły, jest wesoły uprzejmy, konsekwentny, wychowa, nauczy
dzieci, dzieci go lubią, akceptują.” 37
Podsumowanie
W pracy w przedszkolu życzę wszystkim nauczycielkom przede wszystkim „uśmiechu dzieci”,
większej wyrozumiałości rodziców, by w tych współczesnych, jakże trudnych czasach, łatwiej
było z nimi współpracować, aby ich opinia była znacząca, bo tak naprawdę do przedszkola
chodzi nie tylko dziecko, ale cała rodzina. Życzę, by nauczycielki w przedszkolu były mniej
zapracowane, by miały więcej czasu i koncentro-wały się przede wszystkim na pracy
z dzieckiem. O niektórych sprawach powinnam napisać „między wierszami”, z różnych
względów. Problemy te są trudne i delikatne, ale pocieszam się, że w żadnym zawodzie nie jest
„różowo”. Chcę podkreślić, że praca w przedszkolu musi dawać nauczycielowi satysfakcję,
musi ją kochać, bo gdy zabraknie tej satysfakcji, życie stanie się bezwartościowe. Dlatego chcę
życzyć moim koleżankom i tym pracującym i tym, które podejmą kiedyś trud pracy
w zawodzie nauczyciela w przedszkolu, aby spotkały się z prawdziwą, serdeczną życzliwością
zespołu, aby znalazły w tym zespole oparcie, pomoc i zrozumienie. Zależy to jednak od nich
samych, od tego czy będą umiały tak sobie zorganizować swój warsztat pracy, aby dobro
dzieci nie było nikomu obojętne.
Drogie nauczycielki przedszkolne wykonujcie swoją pracę z miłością. Kochajcie to,
co robicie. Życzę Wam „uśmiechu dzieci”, większej wyrozumiałości rodziców, by w tych
współczesnych także trudnych czasach, łatwiej było z nimi współpracować, aby ich opinia
37
M. Kwiatkowska, (red.) Podstawy pedagogiki przedszkolnej. Warszawa 1985, s. 29.
135
była znacząca, bo tak naprawdę do przedszkola chodzi nie tylko dziecko, ale cała rodzina.
Życzę byście w przedszkolu były mniej zapracowane, byście miały więcej czasu
i koncentrowały się przede wszystkim na pracy z dzieckiem. Pewne jest to, że starać się
wychowywać i uczyć każde pokolenie przedszkolaków z pasją i wciąż mieć nowe siły
witalne, aby wciąż szukać i angażować się w działania edukacji przedszkolnej to wielkie
wyzwanie. Bądźcie dumne z bycia „przedszkolanką’, czyli nauczycielką w przedszkolu,
mimo społecznej pogardy, jaka towarzyszy bardzo często temu określeniu w telewizji,
radiu, prasie i w opinii wielu naszych rodaków.
Reasumując powyższe rozważania pragnę przypomnieć, że nauczyciel do zawodu
powinien być dobrze przygotowany, a więc powinien:
− być dobrym specjalistą o możliwie gruntownej wiedzy;
− budzić w dzieciach i młodzieży zainteresowania, wyrabiać nastawienia, kształcić
umiejętności i nawyki;
− chcieć i umieć korzystać z ułatwień, jakie daje mu w pracy dydaktycznej postęp
techniczny;
− być „spolegliwym” i życzliwym wychowawcą, doradcą rodziców;
− być animatorem, organizatorem i często realizatorem różnych poczynań edukacyjnokulturalnych;
− sam reprezentować wartościową osobowość oraz czuć potrzebę i umieć ustawicznie
i wielostronnie się doskonalić;
− mieć wyrobioną „otwartą postawę” wobec postępu naukowego, pedagogicznego,
społecznego i kulturalnego.
Bibliografia
Andrukowicz W., Wokół fenomenu i istoty twórczości. Toruń 1999.
Białobrzeska J., Zostań nawiedzoną nauczycielką. Warszawa 2006.
Gruba A., Jestem nauczycielem przedszkola. „Bliżej przedszkola”. 2009/7/8.
Grzegorzewska M., Listy młodego nauczyciela. Warszawa 1996.
Guz S., Rozwój i kształtowanie osobowości dzieci w okresie wczesnoszkolnym, WSIP, Warszawa 2007.
Kaczor T., Autorytet nauczyciela w polskiej oświacie, „Dyrektor Szkoły”, nr 12/2002.
Kielar-Turska M., Jak pomagać dziecku w poznawaniu świata. Warszawa 1992.
Klim-KlimaszewskaA., Pedagogika przedszkolna, Wydawnictwo Erica, Warszawa, 2011.
Konarzewski K., „Sztuka nauczania. Szkoła”, Warszawa 1995.
Kowalik-Olubińska M., O otwartym stylu pracy nauczyciela, „Wychowanie w Przedszkolu”, 1999 nr 7.
Kwiatkowska H., Sposoby pojmowania własnego nauczycielstwa. „Bliżej przedszkola”. 12/2010.
Kwiatkowska M., red.: Podstawy pedagogiki przedszkolnej. Warszawa 1985.
Kruszewski K., /red./, Najpotrzebniejsze zasady dydaktyczne, Warszawa 1991.
Okoń W., Nowy słownik pedagogiczny.Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2004.
Pomykało W., red., Encyklopedia pedagogiczna, Fundacja Innowacja, Warszawa 1993.
Schulz R., Studia z innowatyki pedagogicznej, Toruń 2006
Waloszek D., Funkcja oświaty. W: Encyklopedia Pedagogiczna XXI wieku. Konsultacja całości prof. dr hab.
T. Pilch, Wydawnictwo Adud, Tom I, Warszawa 2003.
Waloszek D., Wychowanie najmłodszego człowieka, Zielona Góra 1995.
Waloszek D., Edukacja dzieci w wieku przedszkolnym. Zielona Góra 1994.
Waloszek D., Odpowiedzialność rodziców i nauczycieli za edukację dzieci. „Wychowanie w Przedszkolu”
1994, nr 7.
http://www.wysokieobcasy.pl/wysokieobcasy/1,96856,11877498,Dumna_przedszkolanka.html.
136
mgr Urszula Hudaszek
Wyższa Szkoła Ekonomii Turystyki i Nauk Społecznych w Kielcach
Wydział Zamiejscowy w Myślenicach
Kim jest nauczyciel edukacji przedszkolnej?
Streszczenie
Niniejszy tekst stanowi próbę opisu, kim według niektórych ludzi, jest nauczyciel przedszkola?
Jakim jest człowiekiem? Czym powinien się kierować w swojej pracy? Wreszcie, jakie zadania
i wyzwania stawia ten zawód? W publikacji autorka podaje kilka przykładów dotyczących
nauczyciela edukacji przedszkolnej. Nauczyciel musi być przede wszystkim dobrym człowiekiem,
świadomym siebie, rozumiejącym potrzebę innych, nauczycielem, który nie krzywdzi słowem,
uczynkiem, ale wykorzystuje czynną dobroć w niesieniu innym pomocy; kształtującym swoją
osobowość i osobowość małego człowieka. Autentyczny i uczciwy, otwarty i mający czas na
wszystkie potrzeby wychowanków pedagog, a często autorytet dla dziecka; patrzący oczami
i sercem.
Słowa kluczowe: nauczyciel, opiekun, wychowawca, przedszkolanka, edukacja.
Who is a preschool teacher?
Abstract
The following text tries to describe who, according to some people, is a preschool teacher?
What kind of person is she or he? What should be their key values at work? And finally, what
challenges and goals does this profession impose? In this publication, the author presents
various models of the preschool teacher. First of all, a teacher must be a good person, aware
of herself or himself, understanding the others’ needs, a teacher who does not hurt with words
or actions, quite the opposite, actively tries to help everyone. What is more, a preschool teacher
shapes not only his own personality but also those of the young people. She or he should
be authentic and honest, open and ready to give time to all his preschoolers’ needs,
a pedagogue and often authority for a child. This should be a person looking with both eyes and
heart.
Keywords: teacher, tutor, teacher, preschool teacher education.
137
Patrycja Hanyga-Janczak. Miejsce środków masowego przekazu w czasie wolnym młodzieży gimnazjalnej.
138
MIEJSCE ŚRODKÓW MASOWEGO PRZEKAZU
W CZASIE WOLNYM MŁODZIEŻY GIMNAZJALNEJ
Wstęp
W społeczeństwie industrialnym i postindustrialnym praca zajmowała centralne miejsce
w egzystencji ludzi. W społeczeństwie wiedzy ustąpiła miejsca czasowi wolnemu. Wbrew
powiększającym się rozmiarom wolnego od nauki szkolnej i pracy czasu odczuwa się na
co dzień jego brak i uczestniczenie w szybkim biegu. Ludzie rzadko kiedy potrafią
obiektywnie ocenić ilość własnego czasu wolnego. Duży w tym udział mają media,
zwłaszcza telewizja, komputery, Internet, telefony komórkowe. Są to wynalazki
ułatwiające życie codzienne, jednak nieumiejętnie wykorzystane sprawiają, że czas wolny
ulega znacznemu skróceniu. Negatywne oddziaływanie tych mediów wiąże się z faktem,
że ludzie korzystają z czasu wolnego w sposób bierny, często zapominając o aktywnym
wypoczynku, zdrowiu psychicznym i rozwoju intelektualnym1. Środki masowego
przekazu najbardziej oddziałują na młodzież. Ich wolny czas został zdominowany przez
mass media. Coraz młodsze dzieci dużą część swojego czasu spędzają oglądając telewizję
czy grając w gry komputerowe. Media dostarczają młodzieży rozrywki, która rozluźnia,
a także nie wymaga większego wysiłku intelektualnego. Niestety, coraz częściej mówi się
o uzależnieniu młodych ludzi od telewizji czy komputerów. Młodzi ludzie wybierają czaty,
fora internetowe lub portale społecznościowe, zamiast spotkać się ze znajomymi w „realu”,
a to może spowodować wyizolowanie ich ze społeczeństwa, (bo 200 czy 300 znajomych na
facebooku nie odpowiada realnej liczbie osób, z którymi młodzi ludzie mają rzeczywisty
1
W. Muszyński, Syndrom braku czasu we współczesnym świecie [w:] W. Muszyński (red.) Nowy, wspaniały
świat. Moda, konsumpcja i rozrywka jako nowe style życia, Toruń 2009, s. 15.
139
kontakt i przyjazne stosunki. Często zdarza się, że młodzież „ma kogoś w znajomych na
portalu”, a spotykając tę osobę na ulicy nawet nie wymienia z nią grzecznościowych
pozdrowień). Młodzież wybiera bierną formę odpoczynku, jaką jest np. leżenie przed
telewizorem, zamiast jazdy na rowerze na świeżym powietrzu lub gry w piłkę z przyjaciółmi.
Wykorzystanie przez młodzież środków masowego przekazu w organizowaniu sobie czasu
wolnego związane jest także z kompensacją braku różnego rodzaju instytucji i wychowania
pozaszkolnego, a często nawet i obecności rodziców, bliskich.
Współczesne dzieciństwo zdominowane jest przez media i multimedia. Można za
2
J. Izdebską powiedzieć: dzieciństwo medialne i określić je takimi desygnatami, jak:
3
dzieciństwo telewizyjne, komputerowe, sieciowe . Rozważając o młodości i dorastaniu,
zawsze należy spojrzeć na młodego człowieka przez pryzmat kultury globalnej, będącej
skutkiem rozwoju technologii informacyjnych, nowych elektronicznych mediów, sieci
internetowej. Zatem dzieciństwo medialne tworzą:
− codzienna obecność w życiu młodego człowieka (nierzadko wielogodzinna) telewizji,
komputera, Internetu, telefonu komórkowego, rzeczywistości wirtualnej,
− zakres korzystania z mediów (czas, pora, częstotliwość, rodzaj i tematyka
programów, zainteresowania medialne),
− sposób odbioru, „używania” mediów,
− charakter relacji dziecko – media,
− skutki tych relacji – doświadczenia, przeżycia, oceny, nastawienia, motywy,
4
zachowania, których źródłem są media elektroniczne .
Dzieciństwo medialne charakteryzują nowe formy zachowań w czasie wolnym
związane właśnie z korzystaniem z mediów. Jak pokażą badania jest to dorastanie
o charakterze indywidualnych zachowań w domu, a więc bardziej prywatne, przy
urządzeniach elektronicznych, z dominacją relacji i interakcji o charakterze pośrednim,
porozumiewaniem się z innymi osobami przy pomocy klawiatury komputera5. Co więcej,
dla pokolenia obecnie dorastającego jest to normalne, naturalne, przecież od
najwcześniejszych lat życia oswajali się z faktem, że telewizja ma wiele kanałów i emituje
programy 24 godziny na dobę, że komputer jest sprzężony z Internetem – traktują zatem te
środki przekazu jako składnik zastanej rzeczywistości i korzystają z nich na co dzień (młodzi
rosnąc – w sposób naturalny nabywają kompetencji medialnych, jedynie starsze pokolenia
zostały poniekąd postawione przed koniecznością obcowania z mediami). Nowe media mają
więc ogromny wpływ na systemy wychowania, sposoby komunikowania się ludzi, zmieniają
styl życia, systemy wartości i wzory zachowań jednostek i grup społecznych. Wywierają
ogromny wpływ nie tylko na sferę życia zawodowego, ale także na wypoczynek.
2
3
4
5
J. Izdebska, Dzieciństwo „medialne” współczesnych dzieci – teoretyczne i metodologiczne przesłanki badań. [w:]
S. Juszczyk, I. Polewczyk (red.) Dziecko w świecie wiedzy, informacji i komunikacji, Toruń 2006, s. 168.
B. Matyjas, Dzieciństwo w kryzysie. Etiologia zjawiska, Warszawa 2008, s. 92.
J. Izdebska, Dzieciństwo „medialne” współczesnych dzieci – teoretyczne i metodologiczne przesłanki badań. [w:]
S. Juszczyk, I. Polewczyk (red.) Dziecko w świecie wiedzy, informacji i komunikacji, Toruń 2006, s. 169.
Tamże.
140
Czas wolny młodzieży
Zadaniem wielce trudnym, nawet dla dorosłego człowieka, jest umiejętna orientacja
w chaotycznej obfitości oferowanych form czasu wolnego. Bez dogłębnej znajomości jego
funkcji jednostce będzie trudno spożytkować go z korzyścią dla siebie. Aby zatem dokonywać
poprawnych w tej materii wyborów, powinna ona zdawać sobie sprawę
z potrzeb swojego organizmu i psychiki, nie wszystkie bowiem potrzeby udaje się przecież
zaspokoić intuicyjnie. Połową sukcesu jest zdanie sobie sprawy z tego, jakie funkcje musi,
a przynajmniej powinien dla zdrowia człowieka spełniać czas wolny, drugą połową natomiast
będzie racjonalne wykorzystanie go tak, aby spełnił wszystkie wynikające właśnie z funkcji
zadania.6 Badania dotyczące czasu wolnego młodzieży gimnazjalnej zostały przeprowadzone
w Staszowie w roku szkolnym 2011/127. Celem przeprowadzo-nych badań było poznanie
najpopularniejszych form zagospodarowania czasu wolnego i ustalenie jak dużą rolę w jego
organizowaniu mają środki masowego przekazu, takie jak telewizja i Internet. Łącznie
przebadanych zostało 155 uczniów drugich klas gimnazjum z Zespołu Placówek Oświatowych
nr 1 (80 dziewcząt, 75 chłopców). W Staszowie8 funkcjonuje kilka instytucji, które w różny
sposób organizują dzieciom i młodzieży czas wolny. Są to m.in.:
− Staszowski Ośrodek Kultury – jest on główną instytucją organizującą czas wolny
dzieciom i młodzieży na terenie Staszowa. W SOK-u działa m.in. „Klub Fotograficzny”,
„Klub Piosenki”, „Klub Tańca”. Ponadto w Domu Kultury odbywają się zajęcia
z tworzenia origami, zajęcia z malarstwa, rzeźby, garncarstwa, wikliniarstwa.
− Klub Osiedlowy „Iskierka”. Organizuje wypoczynek dzieciom i młodzieży głównie
w czasie ferii i wakacji. „Iskierka” zapewnia ciekawe spędzenie czasu wolnego przez
m.in.: turnieje tenisa stołowego, konkursy plastyczne, warsztaty bębniarskie, turnieje
gier planszowych, dyskoteki, kuligi.
Młodzież jednak częściej niż udział w proponowanych przez te placówki zajęciach
preferuje wypoczynek w domu, przy komputerze, w Internecie i oglądając telewizję (35%).
30% odpoczywa u kolegi/koleżanki. Natomiast 27% badanych spędza czas wolny na
podwórku. 8% dziewcząt i chłopców wypoczywa w innych miejscach, takich jak: boisko, hala
sportowa, basen, hipermarket, pizzeria, dyskoteka. Przy czym 51% respondentów lubi
odpoczywać czynnie. Najczęściej wymieniano tu: pływanie na basenie, ćwiczenie na siłowni,
jazdę na rolkach, spacer z psem, jazdę na rowerze, gra w tenis stołowy, gra w siatkówkę, piłkę
nożną, taniec, spacery z przyjaciółmi. Natomiast 49% badanych preferuje bierny wypoczynek,
czyli: grę na komputerze, surfowanie w Internecie, pisanie SMS-ów, odpoczywanie w łóżku,
oglądanie telewizji, słuchanie muzyki, odpoczynek na fotelu.
6
7
8
Np. T. Wujek wymienia dwie zasadnicze funkcje czasu wolnego, którymi są: wypoczynek i rozrywka oraz
rozwój osobowości. T. Wujek, Czas wolny dzieci i młodzieży szkolnej w środowisku wielkomiejskim,
„Kwartalnik Pedagogiczny”, 1964 nr 2, s. 35.
Badania przeprowadziła M. Kowalik w ramach prowadzonego przeze mnie seminarium nt. „Czas wolny
Pokolenia Z”.
Staszów jest miastem w województwie świętokrzyskim. Według danych GUS z grudnia 2009 r. miasto
liczyło 15201 mieszkańców, jest centrum administracyjnym powiatu staszowskiego.
141
Zdecydowana większość młodych osób (68%) uważa, że czas wolny to czas, który
można poświęcić na rozrywkę i zainteresowania, 34% osób uznało, że czas wolny jest
czasem, w którym nie musi nic robić. 20% badanych za czas wolny uznaje ten, w którym
nie ma zaplanowanych obowiązkowych zajęć. 2% badanych definiuje czas wolny, jako
ten, który można poświęcić na oglądanie telewizji. Do najpopularniejszych czynności
czasu wolnego młodzieży należy zabawa (20%), odpoczynek (17%) i rozwój
zainteresowań (13%). 42% badanych dziewcząt i 27% chłopców deklaruje, że posiada
obowiązki domowe, takie jak: zmywanie naczyń, wycieranie kurzu, sprzątanie pokoju,
opieka nad młodszym rodzeństwem, odkurzanie, spacery z psem, wyrzucanie śmieci,
gotowanie, 58% ogółu badanych poświęca na obowiązki domowe mniej niż godzinę, 40%
poświęca im 1-2 godziny. Jedynie 2% respondentów poświęca obowiązkom domowym
3-4 godziny dziennie.
Wbrew pozorom, młodzież ma zarówno w tygodniu jak i w weekend sporo czasu dla
siebie. 44% badanych chłopców twierdzi, że posiada ponad 5 godzin wolnego
w ciągu dnia powszedniego. Dla porównania tylko 23% dziewcząt zaznaczyło to samo
wskazanie. 2-3 godziny czasu wolnego może wygospodarować w ciągu dnia powszedniego 37% dziewcząt i 28% chłopców.
Natomiast w weekend budżet czasu wolnego znacząco wzrasta. Zarówno chłopcy jak
i dziewczęta deklarują, iż zarówno w sobotę jak i niedzielę mają po 5 godzin czasu
wolnego. Żadna osoba z ogółu badanych nie stwierdziła, że w czasie weekendu ma mniej
niż 2 godziny chwil tylko do swojej dyspozycji. Niestety, zdecydowana większość
gimnazjalistów przyznaje, iż nie bierze udziału w zajęciach dodatkowych (48% chłopców
i 20% dziewcząt). Uczęszczający na zajęcia dodatkowe z szerokiej oferty odpłatnych zajęć
najczęściej wybierają: korepetycje z przedmiotu, kursy językowe, taniec i sport, lekcje
muzyki, naukę gry na gitarze, naukę śpiewu, zajęcia plastyczne.
Telewizja
Telewizja jest jednym z najbardziej popularnych środków masowego przekazu,
a niewątpliwie najbardziej dostępnym. Współcześnie każda rodzina ma w swoim domu
przynajmniej jeden szklany ekran. Telewizja ma także szczególne miejsce w życiu
każdego dziecka, które już niemalże od urodzenia ma z nią kontakt9. Ten środek
masowego przekazu jest szeroko dostępny dla każdej osoby niezależnie od wieku. Dzięki
niemu człowiek może uczestniczyć w wielu wydarzeniach kulturalnych, społecznych
i politycznych. Telewizja stwarza zatem możliwości poznawania świata, uczenia się,
a wykorzystana w sposób racjonalny może zbliżać i integrować rodzinę. Należy jednak
podkreślić, że programy emitowane w telewizji (zarówno filmy jak i reklamy i inne) mogą
być także powodem zaburzenia niektórych funkcji rodziny i rozwoju osobowości
9
A. Andrzejewska, Magia szklanego ekranu. Zagrożenia płynące z telewizji, Warszawa 2007, s. 11.
142
jednostek10. Treści płynące z ekranu (będące mieszanką faktów i mitów, sloganów
i skrótów) powodują, że świat fikcji staje się bardziej realny niż rzeczywistość.
Telewizyjny obraz świata staje się dla dziecka punktem odniesienia do świata
rzeczywistego, w którym rośnie. Wpływ telewizji na kształtowanie się indywidualnych
opinii znany jest nie od dziś. Ulegają mu ludzie w różnym wieku, a siła oddziaływania jest
proporcjonalna do czasu spędzonego przed szklanym ekranem. B. Matyjas w roku
szkolnym 2009/2010 prowadziła badania na temat oddziaływania reklamy na młodego
odbiorcę. Metodą sondażu diagnostycznego objęła 63 uczniów z Jędrzejowa (woj.
Świętokrzyskie) w wieku gimnazjalnym11. Z otrzymanych danych wynikało, że kiedy
oglądany program telewizyjny zostaje przerwany reklamą, 29% badanych te reklamy
ogląda. 34% badanych dziewcząt i chłopców deklaruje, że kupuje jedynie reklamowane
w telewizji produkty, najczęściej są to kosmetyki i produkty żywnościowe. Według
badanych uczniów najważniejsze elementy w reklamie to: informacja (13%), muzyka
(11%) i pomysł (37%). Uzyskane dane, niestety, pokazują, że badana młodzież bezkrytycznie podchodzi do obrazów i produktów przedstawionych w reklamie, aż 29% dziewcząt
i chłopców wskazało, że w reklamie wszystko jest wiarygodne, 21% twierdziło, że jest
w nich sporo prawdy, a jedynie 13% odpowiedziało, że reklamy są nieprawdziwe.
Tak samo jak reklamy kształtują opinie o produkcie tak i programy telewizyjne
wpływają na opinie młodzieży o wielu aspektach i odcieniach życia codziennego.
Telewizja kształtuje chociażby wyobrażenia młodzieży o rodzinie. Badania prowadzone
w 2011 r. w Krasnobrodzie12 na grupie 60 licealistów (25 dziewcząt i 35 chłopców z I, II
i III klas) z Zespołu Szkół Ogólnokształcących im. Jana Pawła II, wskazują jak duży
wpływ na kształtowanie się wyobrażeń młodzieży o rodzinie mają seriale telewizyjne.13
Media w serialach takich, jak: „Rodzinka.pl”, „M jak Miłość”, zachęcają do zakładania
rodziny i kreują postacie, które mogą sprawić, że młodzież będzie marzyła o jej założeniu.
Połowa respondentów potwierdza, że rzeczywiście, chciałaby tworzyć kiedyś taką rodzinę,
jak serialowi Boscy, którzy od czasów studiów stanowią zgodne, darzące się miłością
małżeństwo. 55% ankietowanych za wzór idealnego małżeństwa uznało małżeństwo
Barbary i Lucjana Mostowiaków (Barbara jest ciepłą, kochającą żoną i matką. Jest osobą,
która zawsze dba o dobro swojej rodziny. W ciężkich chwilach i trudnych sytuacjach jest
oparciem dla najbliższych. W polskiej kulturze masowej Barbara jest obrazem idealnej
matki i babci. Lucjan zawsze stara się wspierać swoją żonę. Jest człowiekiem wesołym,
który często żartuje. Mimo upływu lat bardzo kocha swoją żonę. Często wyznaje jej miłość
i prawi komplementy.14). Dowodem na to, że oglądane treści nie pozostają bez echa, są
10
11
12
13
14
B. Matyjas, Dzieciństwo w kryzysie. Etiologia zjawiska, Warszawa 2008, s. 94.
B. Matyjas, Reklama w życiu codziennym dzieci i młodzieży (w:) M. Wawrzak-Chodaczek, I. Jagoszewska
(red.) Komunikacja wobec wyzwań współczesności. Toruń 2011, s. 92
Krasnobród jest miastem położonym w województwie lubelskim, w powiecie zamojskim nad rzeką
Wieprz. Miasteczko liczy 3136 mieszkańców i jest popularnym ośrodkiem uzdrowiskowym, usługowym
oraz turystyczno-wypoczynkowym położonym w Roztoczu Środkowym.
Badania przeprowadziła A. Kawka w ramach prowadzonego przeze mnie seminarium nt. „Rodzina wczoraj i dziś”
www.tvp.pl/seriale
143
wypowiedzi licealistów na temat tego jaki wpływ na ich przemyślenia, zachowania mają
oglądane seriale o rodzinie: „Jeśli oglądam filmy o rodzinach w których panuje spokój
i miła atmosfera to wtedy chce też taki dom w przyszłości sobie stworzyć”, „Serialowi
bohaterowie poprzez swoje zachowania pozwalają mi widzieć inne możliwości
rozwiązywania trudnych sytuacji, a także poprawiać swoje zachowania”, „Naśladuję
humor serialowych bohaterów oraz sposób postępowania w trudnych sytuacjach”, „Dzięki
zachowaniom serialowych bohaterów wiem, że warto jest rozmawiać”.
Młodzież gimnazjalna deklaruje, że spędza przed ekranem telewizora 2-3 godziny,
a 20% ankietowanych poświęca na oglądanie telewizji 0,5-1 godziny. 8% ogółu badanych
stwierdziło, że ogląda telewizję 4-5 godzin, tyle samo osób zaznaczyło odpowiedź „ponad
5 godzin”. Nikt z ankietowanych nie wybrał kategorii „w ogóle nie oglądam telewizji”.
Młodzież zasiada przed telewizorem najczęściej po to, by oglądać seriale (35%) oraz
programy rozrywkowe (32%). Programy informacyjne najchętniej ogląda 13% osób. 11%
spośród ogółu ankietowanych zaznaczyło, że ogląda programy dokumentalne. Natomiast
młodzież nie chętnie ogląda programy edukacyjne (6%).
Współczesna telewizja oferuje bardzo dużo różnego rodzaju programów
telewizyjnych, wśród których młodzież znajduje swoje ulubione. Istnieje wyraźna różnica
między programami oglądanymi przez dziewczęta, a tymi oglądanymi przez chłopców.
Zdecydowana większość dziewcząt lubi oglądać seriale takie, jak: „M jak miłość”,
„Pierwsza miłość”, „Na Wspólnej”, „Julia”. Fascynują je także seriale paradokumentalne,
jak: „Trudne sprawy”, „Dlaczego ja?”, „Pamiętniki z wakacji”. Poza tym, dziewczęta
wybierają programy typu talent show: „X factor”, „Must be the music”, „You can dance”
oraz bardzo popularny wśród dziewcząt „Top model”. Wygraną w tych programach jest
najczęściej jakiś zagraniczny kontrakt lub duża suma pieniędzy. Możliwe, że są one bardzo
popularne wśród dziewcząt, ponieważ pokazują, że każdy może stać się gwiazdą, nawet
zwykły, „szary” człowiek. Natomiast chłopcy chętniej oglądają teleturnieje, typu „Jeden
z dziesięciu”. Młodzi chłopcy lubią oglądać rywalizację między uczestnikami i do samego
końca kibicują swoim ulubieńcom. Poza tym, wybierają programy typowo dla mężczyzn,
czyli: kanały sportowe, programy motoryzacyjne, wędkarskie. Oglądają także seriale
kryminalne, takie jak: „W-11 wydział śledczy” i „Detektywi”. Chłopcom podobają się
te seriale, ponieważ jest w nich bardzo dużo akcji, scen z pościgami i strzelaniem.
Jednakże zdecydowana większość młodzieży, mając możliwość wyboru między
czasem spędzonym przed telewizorem a komputerem, wybierze komputer, najlepiej
z łączem internetowym (78%).
Komputer i Internet
W dzisiejszych czasach komputer zajmuje bardzo ważne miejsce w pokoju dziecka. Od kiedy
w komputerach, a teraz nawet w telefonach majmy dostęp do Internetu, czas wolny dzieci
i młodzieży został podporządkowany temu urządzeniu. Coraz częściej dzieci i młodzież
144
wybierają spędzanie czasu wolnego przed komputerem, rezygnując z akty-wnych form
wypoczynku, jakimi są na pewno jazda na rowerze, gra w piłkę. Współczesne dzieci i młodzież
nazywa się „Pokoleniem Z” (lub „dzieci sieci”, „generacja Z”), są to osoby, które urodziły się
po 1996 r., które mieszkają w krajach wysoko rozwijających się gospodarczo i technicznie.
15
Pokolenie to naturalnie odnajduje się i swobodnie porusza w cyberprzestrzeni .
T. Feibel uważa, że komputer stał się „centralą dowodzenia”, ponieważ wszystkie
16
potrzeby dzieci są zaspokajane przez to jedno urządzenie. Wymienia on:
− Komputer, jako partner do nauki – na polskim rynku jest wiele programów
edukacyjnych, które pomagają w nauce już coraz młodszym użytkownikom. Poza
tym w Internecie można znaleźć wiele stron, które wzbogacają wiedzę.
− Komputer, jako lepsza maszyna do pisania – w szkole coraz częściej nauczyciele
zadają dzieciom prace domowe, które mają być napisane na komputerze. Prace
te estetyczniej wyglądają, ma się wrażenie jakby pisała je dorosła osoba.
− Komputer, jako narzędzie do zdobywania informacji – Internet jest ogromnym
źródłem wiedzy i informacji. Dzieci przestały sięgać do tradycyjnych książek czy
encyklopedii, ponieważ w jednym miejscu mogą znaleźć wszystko bez większego
wysiłku. Mają one nieograniczony dostęp do wszystkich informacji, co może być
zagrożeniem dla młodych ludzi, ponieważ mogą mieć dostęp do treści, które są dla
nich nieodpowiednie.
− Komputer, jako szybka platforma komunikacyjna – młodzież, zakładając sobie
pierwszy adres e-mailowy, otwiera sobie furtkę do komunikowania się z ludźmi
z całego świata. Posiadając skrzynkę mailową, osoby czują się pełnoprawnymi
członkami wielkiej, globalnej sieci, jaką jest Internet.
− Komputer, jako kanał do flirtowania – czatowanie i korzystanie z komunikatorów jest
jedną z najchętniej wykonywanych przez młodzież czynności w sieci. Młodzi ludzie
lubią rozmawiać przez Internet, ponieważ mogą wiele faktów „kolorować”, mogą
całkowicie zmienić swój wygląd, wiek, charakter i druga osoba może nigdy nie
dowiedzieć się prawdy. Poza tym w każdym momencie można się wycofać, bez
żadnych konsekwencji. Niestety czatowanie przez Internet może być niebezpieczne,
ponieważ nigdy nie wiemy, kto siedzi po drugiej stronie komputera. Nie jesteśmy
pewni czy osoba, z którą rozmawiamy i która chce się z nami spotkać, ma dobre
zamiary wobec nas.
− Komputer, jako supermarket – coraz więcej dzieci i młodzieży dokonuje zakupów
w Internecie. „ W rzeczywistym sklepie dzieci są traktowane jak dzieci, w Internecie
jak dorośli klienci”17. Dzieci korzystają z serwisów aukcyjnych, często posługując się
przy tym kartami kredytowymi rodziców. Jednak w żadnym internetowym sklepie
nikt nie sprawdza pełnoletniości klientów, dlatego też mogą oni kupować i licytować
wszystko, co tylko im się spodoba.
15
16
17
G. Róziewicz, Dzieci sieci – specyfika pokolenia, „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze”, 2011, nr 1, s. 12.
T. Feibel, Zabójca w dziecinnym pokoju. Przemoc i gry komputerowe, Warszawa 2006, s. 51.
Tamże, s. 53.
145
− Komputer, jako przytulne kino domowe – telewizor został zastąpiony przez dzieci
i młodzież komputerem i to na nim oglądane są wszystkie filmy. Młodzież wymienia się
filmami, często też spotyka się, robiąc sobie seanse filmowe. Jest to jedna z okazji, kiedy
młodzi mogą się spotkać i porozmawiać. Poza tym, w Internecie jest wiele stron, które
umożliwiają użytkownikom oglądanie filmów krótko po ich premierze. Młodzież może
obejrzeć wiele nowych filmów w ogóle nie ruszając się z domu.
− Komputer, jako gigantyczny zbiór danych – Internet jest bazą masy danych, które nie
zawsze są legalne. Szczególnie chętnie ściąganymi plikami przez młodzież i dzieci są
pliki z muzyką, filmami. Pliki te są masowo, nierzadko codzienni, pobierane na
komputer i przeważnie zajmują dużą część miejsca na dysku.
Oczywiście korzystanie z komputera i Internetu niesie za sobą dużo korzyści dla
dzieci i młodzieży. Jest to możliwe tylko wtedy, kiedy rodzic jest obecny przy dziecku
18
i kontroluje to, czym się zajmuje i jakie strony odwiedza jego dziecko .
Oprócz niewątpliwych pozytywnych stron komputera i Internetu, należy stwierdzić,
że korzystanie z komputera i Internetu ma także negatywne strony.
P. Aftab uważa, że jest kilka podstawowych typów zagrożeń, na które narażone są
dzieci w Internecie19:
1. Mogą mieć dostęp do informacji, których dzieci i młodzież nie powinna być
odbiorcami. Chodzi m.in. o pornografię, przemoc, oszustwa, nietolerancję.
2. Mogą odwiedzać strony, które oferują przedmioty i usługi nie bezpieczne dla
młodych ludzi. W Internecie jest wiele stron informujących, jak skonstruować
bombę, a także takie, które oferują używki czy reklamują hazard.
3. Mogą być nękane przez osoby wulgarne, które mogą obrażać i grozić.
4. Mogą, często nieświadomie, przekazać poufne, osobiste informacje przez
wypełnienie formularzy czy udział w konkursach.
5. Mogą zostać oszukane, gdy coś kupują w Internecie.
6. Mogą zostać uwiedzieni przez osoby, które mają wobec nich złe zamiary.
Wydawałoby się, że Internet sprawił, że nasze życie stało się prostsze i mamy teraz
więcej czasu. Nic bardziej mylnego. Spędzanie wielu godzin przed ekranem komputera
sprawia, że brakuje czasu na naukę, aktywne spędzenie czasu wolnego, spotkania
z przyjaciółmi. Uzależnienie od Internetu to „rodzaj nałogu polegający na ciągłym
spędzaniu czasu na kontaktach z komputerem, a zwłaszcza z siecią charakteryzujący się
wewnętrznym przymusem „bycia w sieci” osoby uzależnionej. To przymusowe
zachowanie, które kompletnie dominuje nad życiem uzależnionej osoby.”20
Badani gimnazjaliści w większości korzystają z komputera i Internetu średnio 2-3
godziny w ciągu dnia (35%). 26% ogółu badanych korzysta z komputera ponad 5 godzin
dziennie. Natomiast 10 osób odpowiedziało, że używa komputera jedynie 0,5-1 godzinę
18
19
20
B. Danowski, A. Krupińska Dziecko w sieci, Gliwice 2007, s. 29.
P. Aftab, Internet a dzieci. Uzależnienia i inne niebezpieczeństwa, Warszawa 2003, s. 84.
www. helpline.org.pl
146
w ciągu dnia. Nikt z ankietowanych nie wybrał kategorii „nie korzystam z komputera
i Internetu”. Warto zaznaczyć, iż 55% młodzieży uważa, że nie spędza zbyt dużo czasu
przed komputerem, a 51% spośród ogółu badanych nie zgadza się ze stwierdzeniem,
że komputer i telewizor to „złodzieje czasu”. Jednakże aż 70% młodych ludzi zna
negatywne skutki oddziaływania mass mediów. Wymieniają najczęściej: wzrost zachowań
agresywnych (14%), uzależnienie (30%), osłabienie koncentracji (11%), znieczulica
społeczna/brak empatii (7%), inne problemy zdrowotne (16%).
Młodzież w sieci najczęściej gra (68%); dziewczęta wybierają gry, w których ważna
jest moda – jak gra „Modnisia”. Poza tym lubią kierować życiem Simsów. Wybierają także
klasyczne gry, takie jak, np. Mario. Natomiast chłopców fascynują gry, w których się
strzela, zabija. Trzeba także zaznaczyć, że bardzo dużo gimnazjalistów nie potrafiło
określić swojej ulubionej gry), ogląda filmy (52%), rozmawia ze znajomymi (93%), lubi
być na bieżąco z aktualnymi wiadomościami (51%).
Konkluzja
Z przykrością należy stwierdzić, że w dzisiejszych czasach coraz trudniej jest formować
odpowiednie przyzwyczajenia spędzania wolnego czasu. Rodzice cały czas za czymś
gonią, zabiegają o wyższą pozycję społeczną. Pracują coraz więcej i często, niestety, mają
coraz mniej czasu dla dzieci lub są zbyt zmęczeni by poświęcić im uwagę. Dzieci, których
rodzice nie ingerują w czas wolny pociech, same go sobie organizują. W takich rodzinach
przeważnie jest tak, że rodzic nie wie, co robi jego dziecko, z kim się spotyka. Stwarza to
okazje do realizacji patologicznych wzorów spędzania wolnych chwil. Wzór patologiczny
oraz ludyczno – towarzyski uchodzą w literaturze przedmiotu za takie, do których nie
potrzebne jest żadne szczególne przygotowanie, a formy uczestnictwa i ekspresji
w przeciwieństwie do pozostałych wzorów (intelektualny, społeczny, artystyczny,
techniczny, sportowy, turystyczny, uczestnictwa w kulturze21) mają raczej charakter
konsumpcyjny i bierny. Są to wzory o dużym stopniu powszechności, lecz najmniej
sprzyjają rozwojowi osobowości, przy czym wzór ludyczno – towarzyski nie jest sam
w sobie wzorem społecznie patologicznym. Stwarza jednak, przy sprzyjających
okolicznościach i niewyrobionej, odporności duże możliwości przerodzenia się
w patologię22. Negatywne konsekwencje spędzania czasu wolnego są najbardziej
widoczne na przykładzie młodzieży z rodzin bezrobotnych rodziców, u których brak
pieniędzy rodzi frustrację, apatię, poczucie bezsensu jakichkolwiek działań. Występują
u nich liczne, niezaspokojone potrzeby, które są wywołane brakiem funduszy. Dodatkowo,
brak umiejętności wykorzystania wolnego czasu, jak również brak możliwości jego
wykorzystania, prowadzą do spędzania go w sposób przypadkowy. Podejmowanym
działaniom, zmierzającym do zabicia nudy, towarzyszą często zachowania patologiczne,
21
22
K. Przecławski, Czas wolny dzieci i młodzieży w Polsce, Warszawa 1978, s. 56.
B. Chmielewska, Czas wolny ucznia i jego wykorzystanie, Zielona Góra 2000, s. 122.
147
takie jak: alkoholizm, narkomania, przestępczość, itp. Niewłaściwe wykorzystanie
wolnego czasu wpływa negatywnie na psychikę człowieka, często skłaniając go do
23
zachowań szkodliwych społecznie .
Z drugiej jednak strony, wielu rodziców, w trosce o dobre wychowanie całkowicie
planuje swoim dzieciom czas wolny. To także nie jest dobre rozwiązanie, nie należy
przesadzać i w drugą stronę. Młodzież, która codziennie ma dodatkowe lekcje języka
obcego, gry na instrumentach, rytmiki czy nauki pływania bardzo często przestaje
traktować te zajęcia w kategoriach przyjemności i udział w nich odczuwa jako
konieczność – zatem nie czas wolny. Należy pamiętać, że czas wolny dla młodzieży jest
tym atrakcyjniejszy, jeśli wiąże się z zainteresowaniami, z tym, co aktualnie cieszy,
sprawia przyjemność. Zatem kilka chwil odpoczynku przed telewizorem czy zabawy
w Internecie będzie źródłem rozrywki, odkrywania świata, kontaktu z rówieśnikami
mieszkającymi daleko, a nie chwilą pełną czyhających zagrożeń i niebezpieczeństw, jeśli
tylko rozsądni rodzice będą w pobliżu.
Bibliografia
Aftab P., Internet a dzieci. Uzależnienia i inne niebezpieczeństwa, Wydawnictwo Prószyński i S-ka, Warszawa
2003, s. 84.
Andrzejewska A., Magia szklanego ekranu. Zagrożenia płynące z telewizji, Wydawnictwo Fraszka Edukacyjna
Warszawa 2007, s. 11.
Chmielewska B., Czas wolny ucznia i jego wykorzystanie, WSP, Zielona Góra 2000, s. 122.
Danowski B., Krupińska A., (red.) Dziecko w sieci, Wydawnictwo Helion, Gliwice 2007, s. 29.
Feibel t., Zabójca w dziecinnym pokoju. Przemoc i gry komputerowe, Wydawnictwo PAX Warszawa 2006, s. 51.
Izdebska J., Dzieciństwo „medialne” współczesnych dzieci – teoretyczne i metodologiczne przesłanki badań.
[w:] Dziecko w świecie wiedzy, informacji i komunikacji, (red.) S. Juszczyk, I. Polewczyk, Wydawnictwo
Adam Marszałek. Toruń 2006, s. 168.
Kawka A., Obraz rodziny w oczach dorastającej młodzieży z Zespołu Szkół Ogólnokształcących im. Jana
Pawła II w Krasnobrodzie, Kielce 2012, niepublikowana praca dyplomowa.
Kowalik M., Miejsce środków masowego przekazu w czasie wolnym gimnazjalistów z Zespołu Placówek
Oświatowych nr 1 w Staszowie, Kielce 2012, niepublikowana praca dyplomowa.
Matyjas B., Dzieciństwo w kryzysie. Etiologia zjawiska. Wydaqwnictwo Żak, Warszawa 2008, s. 92.
Matyjas B., Reklama w życiu codziennym dzieci i młodzież [w:] Komunikacja wobec wyzwań współczesności, (red.)
M. Wawrzak-Chodaczek, I. Jagoszewska, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2011, s. 92.
Muszyński W., Syndrom braku czasu we współczesnym świecie [w:] Nowy, wspaniały świat. Moda,
konsumpcja i rozrywka jako nowe style życia, (red.) W. Muszyńskiego, Wydawnictwo Adam Marszałek,
Toruń 2009, s. 15
Orłowska M., Przymus bezczynności, PWN, Warszawa 2007, s. 302.
Przecławski K., Czas wolny dzieci i młodzieży w Polsce. CRZZ. Warszawa 1978, s. 56.
Róziewicz G., Dzieci sieci - specyfika pokolenia, „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze”, 2011, nr 1, s. 12.
Wujek T., Czas wolny dzieci i młodzieży szkolnej w środowisku wielkomiejskim, „Kwartalnik Pedagogiczny”,
1964, nr 2, s. 35.
www. helpline.org.pl.
www.tvp.pl/seriale.
23
M. Orłowska, Przymus bezczynności, Warszawa 2007, s. 302.
148
Dr Patrycja Hanyga-Janczak
Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach
Miejsce środków masowego przekazu w czasie wolnym
młodzieży gimnazjalnej
Streszczenie
Środki masowego przekazu są aktualnie głównym źródłem informacji, likwidują problem czasu i
przestrzeni, a także stwarzają doskonałe możliwości samoedukacji. Bardzo często są narzędziami,
dzięki którym jednostka poznaje rzeczywistość i kształtuje swój intelekt. W dzisiejszych czasach
komputer i telewizor są głównymi środkami wykorzystywanymi przez młodzież do
organizowania sobie czasu wolnego. Poza aspektami pozytywnymi, wymienionymi powyżej,
korzystanie z nich ma także wymiar negatywny, gdyż ich oddziaływanie wiąże się
z faktem, że młodzież korzysta z czasu wolnego w sposób bierny, często zapominając
o aktywnym wypoczynku, zdrowiu psychicznym i rozwoju intelektualnym.
Słowa kluczowe: mass media, czas wolny.
Mass media place of leisure time school students
Abstract
The media are currently the main source of information, eliminate the problem of time and
space, and also provide excellent opportunities samoedukacji. They are often the tools by which
an entity recognizes the reality and develops his intellect. Nowadays, computer and television
are the main means used by youth to organize the free time. In addition to the positive aspects
mentioned above, the use of them also have negative dimension, since their effect due to the
fact that young people use the free time in a passive way, often forgetting about active
relaxation, mental health and intellectual development.
Keywords: maas media, free time.
149
150
SZANSE I INSPIRACJE
W KSZTAŁTOWANIU SIĘ
ASPIRACJI ŻYCIOWYCH STUDENTÓW W DOBIE
GLOBALIZACJI
Wprowadzenie
Życie współczesnej młodzieży w ogromnej części kształtowane jest przez procesy jakie
przyniosła ze sobą globalizacja. To ona dyktuje zachowania całego społeczeństwa
poczynając od dzieci, a kończąc na osobach uwikłanych w różnego rodzaju procesy
gospodarcze i społeczne. Rządzi systemem edukacji oraz rynkiem pracy, a więc aspektami
odgrywającymi kluczową rolę w życiu każdego młodego człowieka. Wpłynęła także na
przemiany w tak wydawałoby się fundamentalnej grupie społecznej, jaką jest rodzina.
Z globalizacją wiąże się przede wszystkim szybki postęp technologiczny dający nowe
możliwości. Nieograniczony dostęp do Internetu daje możliwość szybkiego upowszechniania informacji, zarówno tych negatywnych jak i pozytywnych. Pomaga uczniom
w zdobywaniu wiedzy i rozwijaniu zdolności. Stwarza również możliwość korzystania
z kształcenia na odległość oraz komunikowania się z wieloma interesującymi
osobowościami na całym świecie1. J. Naisbitt twierdzi, iż społeczeństwo globalne jest
przede wszystkim społeczeństwem informacyjnym, w którym największą rolę odgrywa
posiadane wykształcenie i kwalifikacje. Znaczenia nabierają również trzy typy
umiejętności:
1
J. Kuźma, Jutra w czasach globalizacji – szanse i problemy, [w:] Nauczyciel w nowej rzeczywistości
edukacyjnej, red. W. Kojsa, Wyd. Uniwersytet Śląski, Cieszyn 2004, s. 27-36.
151
Małgorzata Wolska-Długosz. Szanse i inspiracje w kształtowaniu się aspiracji życiowych studentów…
− myślenie – umiejętność kojarzenia faktów, wychwytywania wzajemnych związków,
budowanie syntez,
− uczenie się – przyswajanie nowych metod, kształtowanie zdolności do posługiwania
się narzędziami, które umożliwiają odnawianie i przyswajanie wiedzy,
− kreatywność – zdolność do innowacji, do przewidywania kierunków zmian2.
W opracowanej strategii rozwoju Polski formułuje się wiele istotnych wyzwań dla
Polski XXI wieku, wynikających z antycypowanych w Unii Europejskiej i w świecie
przemian. Jednym z nich o zasadniczym znaczeniu gospodarczym i świadomościowym,
jak podkreśla J.Koch3, jest założenie, że społeczeństwo polskie musi stać się
społeczeństwem innowacyjnym i konkurencyjnym. Projektując i wdrażając strategię
zmiany należy wziąć pod uwagę fakt, iż transformacji obecnego społeczeństwa
w społeczeństwo wiedzy towarzyszą dość znamienne, zdaniem cytowanego autora, trendy
rozwojowe. Pierwszy z nich, to tak zwana dematerializacja, co oznacza, że duża część
społeczeństwa nie jest już zatrudniona w przetwarzaniu materii, ale w przetwarzaniu
informacji. Drugi trend, to znaczne przyspieszenie, które manifestuje się nie tylko poprzez
24-godzinny rynek pieniężny, ale także skracanie czasu potrzebnego do zaprojektowania
i wytwarza-nia coraz to nowych i różnorodnych produktów i usług. Z kolei trzeci trend, to
daleko idąca decentralizacja objawiająca się m.in. płaskimi strukturami zarządzania.
Czwarty trend natomiast, to globalizacja, która charakteryzuje się pełną otwartością, jest
niezależna od położenia geograficznego i w pełni bazuje na konkurencyjności.
Globalizacja staje się w zasadzie nieuchronnym rozwojem w zaawansowanych społeczeństwach, które stanęły w obliczu nowych procesów i zjawisk konceptualizujących przestrzenie konstytuowania się gospodarki i społeczeństwa opartych na wiedzy, a więc w obliczu 4:
− nowych charakterystyk cywilizacyjnych, a więc przede wszystkim w obliczu
cywilizacji technicznej, której efektem jest utechnicznienie, uinformacyjnienie,
usieciowienie świata i życia ludzi;
− różnorodności doświadczeń, poziomów i struktur, potencjałów kultur, religii, polityki,
strategii, itp.;
− kompleksowości przejawiającej się w rosnącej złożoności systemów, zwłaszcza tzw.
wielkich technicznych społeczeństw i gospodarek, a także w skomplikowaniu się
różnego typu struktur czy oddziaływań;
− turbulentności stającej się stałą cechą współczesnej rzeczywistości cywilizacyjnej,
która ma wiele przyczyn, zwłaszcza jednak międzynarodowych, związanych
z zaburzeniami w systemie finansowania świata, z napięciami i konfliktami,
2
3
4
M. Niezgoda, Edukacja w społeczeństwie wiedzy, czyli o zmienionych warunkach działania szkoły, [w:] Edukacja
w cywilizacji XXI wieku, red. A. Buchner-Jeziorska, M. Sroczyńska, Wyd. WSU, Kielce 2005, s. 29.
J. Koch, Społeczeństwo oparte na wiedzy – wyzwania dla Polski, http://www.wctt.pl/site_media/upload/downloads/aHRydC0yMDA/htrt-2009-iv.pdf, data dostępu: 2 kwietnia 2013
Alicja Szerląg, Edukacja dla przedsiębiorczości w gospodarce i społeczeństwie opartych na wiedzy.
Edukacja – wiedza: kapitał dla zrównoważonego rozwoju gospodarczego i społecznego- materiały edukacyjne z Konferencji „Jeleń Nie Leń – zmień swój region, 19 IV 2013 Pakoszów http://jeleniagora.owes.pl/aktualnosci/materialy-edukacyjne-z-konferencji-jelen-nie-len-z/
152
z katastrofami, także z żywiołami, z niespodziewanymi interakcjami i kumulacjami
rozmaitych oddziaływań, także medialnych;
− chaotyczności, a więc nieciągłości, nieliniowości, przypadkowości, nieprzewidywalności, nowych porządków, a zatem postmodernistycznych atrybutów
uobecniających się w neoliberalnej rzeczywistości;
− kalejdoskopowości czyli układania się struktur i stanów rzeczy w sposób
uniemożliwiający identyfikację przyczyn, wpływającej również na postrzeganie zmian;
− wirtualności światów człowieka wzmocnionej przez nowe technologie i wykazującej
również cechy ponadlokalne.
Społeczeństwu informacyjnemu przypisuje się zatem wiele funkcji, do których nasze
społeczeństwo powinno dążyć m.in.:
− edukacyjną sprowadzającą się do globalnego upowszechniania wiedzy naukowej oraz
uświadamiającą społeczeństwu rosnącego znaczenia podnoszenia kwalifikacji;
− komunikacyjną polegającą na budowaniu nowej płaszczyzny tworzenia się więzi
społecznych, homogenizacji kultury oraz tworzenia się nowego typu grup
społecznych sprzyjających malejącemu uwrażliwieniu na różnice kulturowe, etniczne
czy wyznaniowe.
− socjalizacyjną i aktywizacyjną mobilizującą osoby czasowo lub stale wyłączone
z możliwości swobodnego funkcjonowania w społeczeństwie;
− partycypacyjną, która dzięki nowym technologiom, umożliwia aktywne uczestnictwo
w życiu społecznym oraz korzystanie z prawa wyborczego;
− organizatorską, celem jej jest stwarzanie warunków sprzyjających konkurencyjności
na rynku szeroko rozumianej tele-informatyki oraz umożliwienie pełnego w nim
funkcjonowania wszystkim grupom społecznym.;
− ochrony i kontroli sprowadzającą się w swej istocie do wypracowania mechanizmów
ochrony ludzi i instytucji państwowych przed wirtualną przestępczością oraz
stworzenia i monitorowania przejrzystych standardów funkcjonowania wszystkich
podmiotów społeczeństwa informacyjnego5. Nie bez powodu więc edukację
postrzegać należy jako istotny instrument neoliberalnych przemian, wiodących ku
gospodarce i społeczeństwu opartych na wiedzy, zarówno w perspektywie
określonego państwa, jak i w perspektywie europejskiej czy światowej .
W dobie globalnych przemian ważne zadanie przypisuje się procesowi edukacji, która
powinna kreować człowieka otwartego, elastycznego, nastawionego na zmiany i zaprogramowanego na rywalizację oraz podejmowanie ryzyka. Co więcej szkoła winna nauczać
techniki konkurencji oraz form współzawodnictwa. Zauważa się bowiem, iż w dobie
globalizacji zaszły zmiany w problematyce aspiracji. Głównym celem młodych ludzi stało
się osiągnięcie sukcesu. Obserwuje się, iż moda na sukces staje się obowiązującym
5
Alicja Szerląg, Edukacja dla przedsiębiorczości w gospodarce i społeczeństwie opartych na wiedzy. Edukacja –
wiedza: kapitał dla zrównoważonego rozwoju gospodarczego i społecznego- materiały edukacyjne z Konferencji
„ Jeleń Nie Leń – zmień swój region, 19 IV 2013 Pakoszów http://jelenia-gora.owes.pl/aktualnosci/materialyedukacyjne-z-konferencji-jelen-nie-len-z/ za M. Nowina-Konopka, Istota i rozwój społeczeństwa informacyjnego, (w:) Społeczeństwo informacyjne. Istota, rozwój, wyzwania, T. Białobocki, J. Moroz, M. NowinaKonopka, L.W. Zacher, red., Warszawa 2006, s. 21-23
153
standardem i wzorem wychowawczym. Współcześnie osiągnięcie sukcesu staje się
wytyczną – wypada zdobyć wykształcenie, cieszący się prestiżem i popytem zawód, mieć
pieniądze i określone przedmioty codziennego użytku, obracać się w określonych kręgach
towarzyskich, bywać na imprezach kulturalnych, itd. Tak pojmowany sukces staje się
wartością organizującą aspiracje młodzieży, bez względu na posiadane przez nią
możliwości jego osiągnięcia6.
Aspiracje życiowe studentów
w aspekcie procesów globalizacji – wyniki badań
Aspiracje są strukturą dynamiczną, która zmienia się, m.in. w zależności od sytuacji
społeczno-ekonomicznej kraju. Istotną rolę odgrywają też zmiany w funkcjonowaniu
modelu rodziny i systemu szkolnego, pod wpływem których rodzą się nowe postawy,
dążenia, kształtują inne systemy wartości. W dużym stopniu pobudzają jednostkę do
aktywności związanej z ich realizacją. Aspiracje współczesnej młodzieży kształtowane są
przez globalizację. Dlatego też zadaniem edukacji, która nie może być obojętna na procesy
globalizacji i zjawiska z owym procesem powiązane, będzie więc ukazywanie każdemu
człowiekowi tego wszystkiego, co ów proces czy też zjawisko niesie z sobą, chronienie go
przed unifikacją, czyli elementem ujednolicenia życia i działania i podporządkowanie tzw.
konsumpcyjnemu stylowi bycia. W takowym systemie funkcjonowania znaczenia nabiera
wykształcenie, znajomość języków obcych, umiejętności komunikacji interpersonalnej.
Na uboczu stają zagadnienia samotności, patologie społeczne z uzależnieniami na czele7.
Nie da się ukryć, iż proces globalizacji, szybko zachodzący w Polsce negatywnie
wpłynął na edukację i kształcenie młodych ludzi. Dewaluacji uległy i nadal ulegają
wartości moralne oraz edukacyjne, gdyż zanikanie odrębności kulturowych powoduje, że
sama edukacja nabiera coraz bardziej instrumentalnego charakteru. Z drugiej jednak strony
globalizacja stwarza przed młodym pokoleniem wiele szans i możliwości, które przy
odrobinie pracy i chęci mogą być realizowane, i mogą przynieść niewymierne korzyści.
Badania dotyczące aspiracji przeprowadzone przez autora tekstu, wśród studentów
studiów stacjonarnych i niestacjonarnych Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach
w 2012 r. (N= 500), w czytelny sposób pokazują jakie aspiracje dominują obecnie wśród
młodego pokolenia oraz w jakim stopniu są one związane z globalizacją i wiążącymi się
z nią zmianami.
Podstawą w zrozumieniu przemian, jakie nastąpiły w kształtowaniu się aspiracji
młodzieży pod wpływem globalizacji, jest poznanie ich stosunku do zachodzących zmian.
Pomimo ogromnych wysiłków szkół, polegających na przygotowaniu młodych ludzi do
życia we współczesnym świecie oraz radzenia sobie z oczekiwaniami stawianymi im przez
6
7
M. Wolska-Długosz, Aspiracje edukacyjne i zawodowe licealistów pochodzących z rodzin dotkniętych
bezrobociem, Wyd. UJK, Kielce 2012, s. 9.
A.M. de Tchorzewski, Globalizacja jako źródło przesileń w edukacji, [w:] Edukacyjne problemy czasu
globalizacji w dialogu i perspektywie, red. A. Karpińska, Wyd. Trans Humana, Białystok 2003, s. 31-35.
154
globalizację, studenci nie potrafią ustosunkować się do zachodzących przemian. Młodzież
nie potrafi opowiedzieć się po stronie zwolenników bądź też przeciwników globalizacji.
Może to świadczyć o tym, iż respondenci nie mają do końca wykształconej świadomości
na temat globalizacji i nie potrafią w niej odnaleźć siebie.
%
Stacjonarne
70
Niestacjonarne
60
50
40
30
20
10
0
Jestem
zwolennikiem
Jestem
przeciwnikiem
Nie mam zdania
Wykres 1. Stosunek badanych do globalizacji.
Źródło: badania własne.
Zjawisko globalizacji wiąże się z różnorodnością ofert dla młodego człowieka,
a z drugiej zaś strony staje się źródłem poczucia zagubienia. To dokonywanie wyborów
spośród bogatych ofert, może dawać młodzieży nie tylko uczucie wolności, ale
i zagubienia, bezradności oraz samotności, zwłaszcza wtedy, kiedy nie jest ona dojrzała
i przygotowana do takich decyzji. Stąd też chcąc dokonywać właściwych wyborów, trzeba
dysponować coraz większą ilością informacji, umieć je selekcjonować, wartościować
i wykorzystywać. Młodzi nie mają zdania, bo nie widzą w tym procesie siebie.
Globalizację kojarzą przede wszystkim ze zbyt szybkim postępem cywilizacyjnym. Postęp
dzisiejszego świata jest rzeczą bezsporną, jednak określanie go przez studentów jako „zbyt
szybki” może świadczyć o tym, że młodzi nie do końca się z nim zgadzają i być może nie
potrafią za nim nadążyć. Uważają jednak, że jest on nieunikniony i trzeba się z nim
pogodzić, a nie walczyć z jego skutkami. Jednym z nich jest, dostrzeżony przez
respondentów, zbyt duży konsumpcjonizm i zmaterializowanie społeczeństwa. Dzisiejszy
świat nastawiony jest na szybsze i intensywniejsze życie. Młodzi ludzie obserwują
codzienność na ulicach, czytają prasę, a także oglądają przeróżne programy. Na pierwszy
rzut uwidacznia się wyścig za dobrami materialnymi w każdym sensie (pieniądze,
155
stanowisko, utrzymanie rodziny na poziomie itp.). Przede wszystkim jest to zauważalne
w największych aglomeracjach, gdzie pośpiech za rzeczami materialnymi przesłania
ludziom spokojniejsze życie. Życie rodzinne wymyka się spod kontroli, często pojawia się
niezrozumienie, życie w osamotnieniu, braku miłości i dobrych relacji z rodziną.
Z drugiej jednak strony młodzi ludzie doceniają udogodnienia, jakie przynosi
globalizacja i chętnie z nich korzystają w codziennym życiu. Widzą w nich bowiem
narzędzia dające im szansę na podnoszenie swoich kwalifikacji i sukces na rynku pracy oraz
w życiu osobistym. Dzięki różnorodnym udogodnieniom studenci mają możliwość
komunikowania się z ludźmi z całego świata. Zdobywają przy tym informacje o tym, co
dzieje się poza granicami kraju. Ogromne znaczenie młodzi przypisują faktowi, że mają
dostęp do szerokiego wachlarza możliwości i mogą wybierać wśród różnorodnego
asortymentu. W dzisiejszych czasach jest to bardzo waży aspekt życia, gdyż każdy z nas lubi
mieć wybór oraz nabywać produkty odpowiadające naszemu gustowi i smakowi, artykuły
niepowtarzalne i oryginalne, dające poczucie indywidualności. Nabiera to szczególnego
znaczenia w sytuacji, kiedy obserwujemy ogólne ujednolicenie stylu życia czy ubierania się
ludzi na całym świecie. Zapożyczanie kultury innych narodów oraz ich systemów wartości
powoduje, że tracimy swoją niepowtarzalność i stajemy się anonimowi. Dlatego też w ostatecznym rozrachunku badani studenci oceniają rozwój świata jako korzystny i potrzebny.
W związku z globalizacją, a tym samym ze zmianami na rynku pracy polegającymi
na istnieniu znacznego bezrobocia i na rosnących wymaganiach wobec kandydatów do
pracy, wykształcenie zaczyna być traktowane jako forma ochrony przed zagrożeniem
bezrobociem i jako inwestycja mająca zapewnić lepsze zarobki, i perspektywy zawodowe.
Wybór odpowiedniej szkoły jest zatem ważny elementem będącym wstępem do
otrzymania wymarzonej pracy. W związku z tym, że jest to tak ważna decyzja, rzutująca
na całe dorosłe życie jest ona również niebywale trudna. Dlatego też młodzi korzystają
z pomocy innych osób, bądź też biorą pod uwagę czynniki, które mogą im ułatwić
podjęcie decyzji. Młodzi ludzie w pierwszej kolejności biorą pod uwagę własne
zainteresowania i pasję (60,7%). Aby wykonywać zawód, który oprócz korzyści
materialnych będzie przynosił satysfakcję i zadowolenie musi być on zgodny
z zainteresowaniami i wykonywany z zaangażowaniem. Dlatego też, najważniejszym
czynnikiem w wyborze kierunku studiów są osobiste predyspozycje. Młodzi ludzie
polegają również na doświadczeniu życiowym dorosłych i na swoich doradców wybierają
własnych rodziców (14,2%). Przyszli studenci pomimo wielu prób i podejmowanych
działań, często nie są w stanie określić własnych zainteresowań oraz podjąć decyzji
odnośnie tego, co chcą robić w życiu. W takich sytuacjach zawierzają opiniom innych
ludzi, biorąc pod uwagę racjonalne argumenty dotyczące oczekiwań współczesnego świata
lub zwyczajnie opinii innych na własny temat. O wiele lepiej jest, jeśli opinie te wychodzą
z ust rodziców, aniżeli rówieśników, którzy odnośnie współczesności mają jeszcze
nieukształtowane, często mylne opinie. Nie zawsze też w udzielaniu rad kierują się dobrem
drugiego człowieka, bywa, że rządzi nimi zawiść i zazdrość. Rodzice natomiast zawsze
kierują się dobrem własnego dziecka i miłością do niego.
156
Stacjonarne
Niestacjonarne
70
60
50
40
30
20
10
0
A
B
C
D
E
F
A – Rodzice.
B – Rodzeństwo.
C – Koleżanki i koledzy.
D – Nauczyciele.
E – Środki masowego przekazu.
F – Zainteresowania, pasje.
Wykres 2. Osoby i czynniki, które przyczyniły się do wyboru uczelni
i kierunku studiów – rozkład procentowy pierwszego wyboru.
Respondenci biorący udział w badaniu podkreślają, że decydując się na dany
kierunek, patrzą perspektywicznie. Biorą pod uwagę przyszłość, a nie tylko korzyści, jakie
może on dać w teraźniejszości. Przede wszystkim liczą na zdobycie konkretnych
umiejętności, a w konsekwencji ciekawego zawodu, dającego satysfakcję i zadowolenie
z jego wykonywania. Przyszli pracownicy, wybierając odpowiednią dla siebie szkołę,
biorą również pod uwagę możliwość zdobycia zatrudnienia. Większość badanych chce
bowiem po ukończeniu studiów podjąć pracę i zarabiać na własne utrzymanie (79,5%).
Młodzież uważa, iż najważniejszą drogą życiową po ukończeniu studiów wyższych jest
dobra praca, która w obecnych czasach wpływa decydująco na dalsze życie człowieka.
To ona powoduje, iż młody człowiek czuje się doceniany, dowartościowany i może
planować dalszy swój rozwój. Często młodzi ludzie, mając zagwarantowaną pracę, a tym
samym stałe źródło dochodów, decydują się na dalszy krok, którym jest założenie rodziny.
Dość duża liczba studentów, po ukończeniu studiów, planuje dalszą naukę zwiększającą
kwalifikacje oraz dającą większe szanse na lepszą pracę. Taką ewentualność najczęściej
biorą pod uwagę osoby, które liczą się z tym, iż po studiach trudno im będzie podjąć pracę
w wymarzonym przez nich zawodzie. Młodzi ludzie liczą się również z tym, że samo
157
ukończenie studiów nie jest gwarantem utrzymania zdobytej już pracy. Dlatego też
pomimo tego, że podjęli zatrudnienie, widzą konieczność dokształcania bądź
przekwalifikowań. Dzisiejszy rynek pracy jest bowiem bardzo wymagający, a zachodzące
na świecie zmiany wymagają ciągłego poszerzania wiedzy.
Wybór odpowiedniej szkoły jest kluczem do uzyskania sukcesu w przyszłym życiu.
Dzięki niej nabywamy konkretnych umiejętności niezbędnych do wykonywania
wymarzonego zawodu. Szkoły średnie oraz uczelnie na najwyższym poziomie
przygotowują młodych ludzi do wejścia na rynek pracy i aktywnego poruszania się w nim.
Na początku kariery zawodowej najważniejsze jest jak najlepsze zaprezentowanie siebie
przed pracodawcą. Pierwsze wrażenie bowiem jest najsilniejsze i często rzutuje na
całokształt dalszej pracy zawodowej. Ważnym aspektem jest zatem umiejętność pisania
życiorysu i listu motywacyjnego oraz osobiste zaprezentowanie siebie przed pracodawcą
podczas indywidualnej rozmowy kwalifikacyjnej. Z przeprowadzonych badań wynika, iż
respondenci dokonywali do tej pory trafnych wyborów szkół, bowiem nabyli w nich
wymienione już umiejętności. Prawie połowa studentów zdecydowanie potwierdziła, iż
posiada umiejętność pisania CV. Podobna liczba badanych (48,9%) uważa, że potrafi
napisać życiorys jednak nie jest do końca o tym przekonana. Podobnie sytuacja wygląda
w przypadku umiejętności prowadzenia konwersacji i odpowiedniego zaprezentowania się
przed pracodawcą. Jednak w tym przypadku respondenci zakładają z pewnym
prawdopodobieństwem, że potrafią przeprowadzić rozmowę kwalifikacyjną z pozytywnym
skutkiem. Jedynie 14,8% z nich jest pewnych swoich umiejętności w tym zakresie.
Z uzyskanych odpowiedzi można wywnioskować, iż młodzież w dzisiejszych czasach
znacznie pewniej czuje się w pośrednim kontakcie z pracodawcą. Być może szkoły kładą
zbyt mały nacisk na wypracowanie umiejętności prawidłowego bezpośredniego kontaktu
z drugim człowiekiem. Co więcej, postęp globalizacyjny dając możliwości
nieograniczonego pośredniego kontaktu z drugim człowiekiem, pozbawił młodzież
konieczności kontaktu osobistego. Coraz częściej młodzi w kontakcie z drugim
człowiekiem czują się nieswojo, są skrępowani i zawstydzeni. Współczesność jednak,
przez swoje wysokie oczekiwania, inspiruje społeczeństwo do zmiany tej postawy. Nowe
metody nauczania kształcą bowiem ludzi zaradnych, odważnych i otwartych na świat. Jest
zatem nadzieja, że za kilka lat wyniki podobnych badań będą jeszcze bardziej
optymistyczne niż obecnie.
Już na etapie liceum, a nawet gimnazjum, konieczne jest podjęcie decyzji dotyczącej
przyszłego zawodu. W obecnych czasach największym zainteresowaniem cieszą się
zawody wymagające wyższego humanistycznego wykształcenia: nauczyciele, prawnicy.
Znacznie rzadziej wybierane są zawody wymagające umiejętności matematycznych, nawet
w niewielkim stopniu. Inżynierowie, ekonomiści czy bankowcy są zatem pracownikami
poszukiwanymi na rynku pracy. Młodzi o wiele pewniej czują się w zawodach
humanistycznych, ścisłe traktują natomiast jako zło konieczne. Wybierając zawód
w pierwszej kolejności kierują się własnymi zainteresowaniami, nie chcą wykonywać
pracy, która ich nie interesuje, bądź też może sprawiać im trudności, nawet jeśli będzie
158
przynosić korzyści materialne. Młodych pociągają również zawody „mundurowe”, do
których można zaliczyć: wojsko, policję, straż pożarną, itp. W obecnych czasach młodzi
lubią smak ryzyka i adrenalinę, dlatego wybierają zawody niebezpieczne. Najmniejszą
popularnością cieszą się natomiast takie zawody, jak: rzemieślnicy, robotnicy
wykwalifikowani, rolnicy czy ogrodnicy. Są one uważane za zbyt nudne, a ich
wykonywanie wiąże się ze wstydem i brakiem prestiżu społecznego.
Badani studenci jako zawody najbardziej prestiżowe i cieszące się największym
zainteresowaniem wskazywali, w pierwszej kolejności, specjalistów takich specjalności,
jak: prawnik, informatyk, ekonomista, makler (44,4% badanych). Dość dużo wskazań
dotyczyło również służby zdrowia. Zawód lekarza czy pielęgniarki od dawna cieszy się
dużym poważaniem. Wiąże się to nie tylko z koniecznością posiadania ogromnych
umiejętności i wiedzy potwierdzonych wieloletnimi studiami, ale także z faktem iż praca ta
polega na ratowaniu zdrowia i życia ludzkiego. W ostatnich latach na czoło zawodów
prestiżowych wysunął się zawód pracownika budowlanego. Praca uważana do tej pory za
zbyt ciężką i przynoszącą niewielkie zyski obecnie jest bardzo popularna. Wynika to
prawdopodobnie z niszy, jaka powstała w tym zakresie na rynku pracy, to z kolei wpływa
na wysokość zarobków pracowników budowlanych. Co więcej, nowe techniki i nowinki
budowlane wymagają od ich wykonawców nabycia odpowiednich umiejętnośc,i i ciągłego
dokształcania. Dlatego też pracownicy budowlani uważani są za jednych z najlepiej
wykształconych, co niewątpliwie podwyższa ich prestiż i szacunek społeczny.
Wkraczając w świat społeczno-zawodowy człowiek zostaje postawiony wobec
konieczności dokonania określonego wyboru zawodowego i wzięcia na siebie
odpowiedzialności za konsekwencje tych decyzji. Uważa się, że proces wyboru zawodu
odbywa się głównie podczas okresu dorastania, kiedy to towarzyszą mu zmiany fizyczne
i psychiczne właściwe okresowi „burzy i naporu”8. Jest to okres niebywale ciężki dla młodego
człowieka, dlatego też dokonywanie jakichkolwiek wyborów w tym czasie wymaga
racjonalnego podejścia bądź też pomocy ze strony innych osób. Badani respondenci
niewątpliwie są ludźmi ambitnymi, wiedzącymi co chcą robić w życiu i konsekwentnie dążą
do wybranego celu. Sami zdecydowali jaki zawód chcą wykonywać w przyszłości, nie poddali
się w tej kwestii sugestiom innych ludzi: kolegów, nauczycieli a nawet rodziców. Takiej
odpowiedzi udzieliło prawie 65% badanych. Pozostali podjęli decyzję dotyczącą przyszłego
zawodu dzięki pomocy i poradom innych osób. Najczęściej kierowali się opiniami rodziców
oraz kolegów i koleżanek. Zaskakujące jest to, iż najmniejszy wpływ w zakresie wyboru
zawodu przez młodzież mieli wychowawcy klas, a także pedagodzy szkolni. Czyżby młodzi
ludzie stracili zaufanie do swoich nauczycieli, a także działających w szkołach gabinetów
pedagogicznych. Czy może młodzież przestała uważać nauczyciela jako godnego partnera
w rozmowach, a traktować go jako tylko zło konieczne?
8
M. Piorunek, Dziecko w relacjach ze światem zawodowym, Wyd. Eruditus, Poznań 1996, s. 22.
159
Stacjonarne
Niestacjonarne
50
45
40
35
30
25
20
15
10
5
0
A
B
C
D
E
F
G
H
I
J
K
L
M
N
O
A – Wykształcenie, zdobyta wiedza.
B – Znajomości, protekcja.
C – Szczęśliwy los, sprzyjające okoliczności.
D – Odwaga, przedsiębiorczość.
E – Aktywność, determinacja.
F – Spryt, cwaniactwo.
G – Wysokie ambicje.
H – GInteligencja, zdolności.
I – Wygląd osobisty, uroda.
J – Płeć.
K – Znajomość języków obcych.
L – Umiejętności praktyczne - np. obsługa komputera, prawo jazdy, ukończone dodatkowe kursy.
M – Region zamieszkania, wielkość miejscowości, w której mieszkasz.
N – Zapotrzebowanie na rynku pracy.
O – Gotowość i chęć podnoszenia kwalifikacji.
Wykres 3. Czynniki decydujące o znalezieniu pracy po ukończeniu studiów
– rozkład procentowy pierwszego wyboru.
Decydujący wpływ na wybór zawodu, jakiego dokonali studenci UJK, były ich
zainteresowania i pasje. Takiej odpowiedzi udzieliło ponad 52% studentów. Drugą
przyczyną powodującą wybór tego, a nie innego, zawodu dla obu grup ankietowanych była
chęć niesienia pomocy innym ludziom. Dopiero na trzecim miejscu respondenci wymienili
prestiż zawodu, jako ten który wpłynął na ich decyzję. Bardzo niewielki wpływ na wybór
zawodu miała możliwość zrobienia kariery i wysokość zarobków. W analizie tych
odpowiedzi zaskakujące jest to, iż badani nie wymienili na pierwszych miejscach ani
prestiżu zawodowego, ani zarobków oraz chęci zrobienia kariery jako czynników
decydujących o wyborze zawodu. Dokonując wyborów kierują się natomiast
zainteresowaniami i pasjami, co może wpłynąć pozytywnie na wykształcenie przez
uczelnie ludzi z pasją i chęcią do pracy w zawodach, które będą przynosiły satysfakcję dla
160
nich i dla społeczeństwa. Jest to aspekt niezwykle ważny w czasach, kiedy młodym
społeczeństwem kieruje chęć zysku i zdobycie sukcesu.
Negatywne aspekty dzisiejszych czasów: wszechobecne bezrobocie, wygórowane
oczekiwania stawiane przez rynek pracy oraz kształcenie zbyt dużej ilości humanistów
powodują, iż młodym ludziom coraz trudniej jest znaleźć pracę w wymarzonym zawodzie.
Należy zatem podjąć wszelkie wysiłki aby zwiększyć swoje szanse na rynku pracy. Istnieje
bowiem szereg czynników, które w istotny sposób zwiększają te szanse.
Rozpatrując wyniki zestawionych badań można zauważyć niepokojący fakt, iż
studenci najczęściej wymieniają znajomości i protekcję jako czynniki decydujące
o znalezieniu pracy po ukończeniu studiów. Niestety, w dzisiejszych czasach jest to
zjawisko powszechne i coraz częściej młodzi ludzie się z nim spotykają. Często jest też
tak, że dobrej pracy nie zdobywa osoba pozytywnie odbierana przez uczelnię,
z wyróżnieniem na dyplomie, lecz osoba z niewielką wiedzą ale mająca świadomość, iż
ma wpływowych znajomych, mogących szybko pomóc w poszukaniu dobrej posady.
Niestety jest to czynnik, który powoduje, iż wykształcenie i zdobyta wiedza plasują się
dopiero na drugim miejscu. Osoby protegowane często nie są pytane przez pracodawcę
o wykształcenie, zdobytą wiedzę. Nie muszą również przedstawiać swoich dobrych stron
pracodawcy, ponieważ nie mają one w takim wypadku żadnego znaczenia.
Znajomości i protekcje na rynku pracy, decydujące o otrzymaniu zatrudnienia,
powodują, że młodzież nie ma motywacji do podejmowania studiów, do uzyskiwania jak
najlepszych rezultatów i poszerzania wiedzy. Wykształcenie bowiem nie daje im gwarancji
otrzymania stanowiska zgodnego z ich kwalifikacjami. Z drugiej jednak strony podejmując
studia wyższe młodzi liczą na to, że będą pracować w wyuczonym zawodzie. Jedynie
niecałe 15% respondentów traktuje studia jako element podnoszący ich szanse na rynku
pracy, bądź zwyczajnie konieczny, aby wykonywać jakikolwiek zawód. Dyplom wyższej
uczelni stanowi dla nich dodatek lub ochronę przed bezrobociem. Większość studentów
bowiem obawia się tego, że nie znajdzie pracy po ukończeniu studiów. Pewnych
zatrudnienia jest jedynie 4% badanych studentów. Lęk przed bezrobociem jest jak
najbardziej uzasadniony, gdyż jak podają źródła bezrobocie dotyka głównie ludzi młodych
w wieku 25-34 lata9, czyli tuż po ukończeniu studiów. Wśród osób bezrobotnych w Polsce
nadal wzrasta liczba kobiet w wieku aktywnego rodzicielstwa (25-35 lat), zwłaszcza
posiadających rodzinę. Często posiadanie dzieci i sprawowanie nad nimi opieki zniechęca
pracodawców do ich zatrudnienia10.
W obliczu zagrożenia bezrobociem, bądź też doświadczywszy bezrobocia po
ukończeniu studiów, młodzi ludzie są zdesperowani do podjęcia jakiejkolwiek pracy na
warunkach wyznaczonych przez potencjalnego pracodawcę. Dlatego też nieliczni studenci,
mniej pewni swoich szans na rynku pracy, byliby skłonni zgodzić się na tzw. pracę na
czarno. W grę wchodziłaby również umowa o dzieło lub praca na zlecenie. Większość
9
10
http://www.stat.gov.pl/dane_spol-gosp/praca_ludnosc/kwart_inf_ryn_pracy/2005/I/tab3.pdf
M. Balicka, Udręka zbędnych rąk, „Polityka” 2000, nr 46.
161
respondentów (90,3%), pewna swej wiedzy i doświadczenia po ukończeniu studiów
podejmie jedynie taką pracę, która będzie gwarantowała stałe zatrudnienie. W obliczu
wyzwań globalizacji młodzi ludzie wychodzą z założenia, że tylko umowa o pracę na stałe
jest gwarantem stabilnego życia. Tylko taka umowa przyczynia się do tego, iż stają się
wiarygodniejsi we wszystkich dziedzinach życia. Nie mają przeszkód do zaciągania
kredytów, mogą założyć rodzinę itp. Badani często nawet nie chcą słyszeć o umowie na
czas określony czy też umowie zleceniu. To ich do niczego tak naprawdę nie zobowiązuje
i stawia ich w sytuacji, gdzie nie mogą o sobie powiedzieć, iż mają stabilną pracę. Zawsze
będą myśleć co dalej. Współczesna rzeczywistość motywuje ich zatem do większej
mobilizacji w szukaniu wymarzonej pracy, do podejmowania ryzyka i aktywności.
Każdy człowiek wchodzący na rynek pracy musi liczyć się z tym, że poszukiwanie
odpowiedniego stanowiska może trwać dłużej niż to pierwotnie założył. Brak miejsc pracy
w danym regionie, nieadekwatne kwalifikacje, wysokie wymagania pracodawców, itp.
opóźniają podjęcie pracy przez młodych ludzi. W takiej sytuacji należy zastanowić się,
jakie podjąć działania, oby okres pomiędzy studiami a podjęciem pracy zgodnej
z kwalifikacjami nie był czasem straconym. Może on bowiem wpływać destrukcyjnie na
młodych ludzi, szczególnie w sferze psychicznej. Okres pozostawania bez pracy połączony
z nudą może doprowadzić do uczucia bezsensu życia i depresji11. Decyzje młodych ludzi
dotyczące działań podejmowanych w sytuacji trudności ze znalezieniem pracy
w wymarzonym zawodzie są niewątpliwie odzwierciedleniem współczesnego świata
i odpowiedzią na jego wymagania. Studenci bowiem w pierwszej kolejności zdecydowaliby się na uczestnictwo w kursach doszkalających lub na zmianę zawodu, kierując się
zapotrzebowaniem na rynku pracy. Wielu ankietowanych odpowiedziało, że jeśli mieliby
problemy ze znalezieniem pracy, podjęliby decyzję o wyjechaniu za granicę lub tez
założyliby własne działalności gospodarcze. Można zatem stwierdzić, że globalne zmiany
dają młodym ludziom szansę na samorealizację, rozwijanie własnych umiejętności,
zwiększanie standardu życia i nabywanie kompetencji zawodowych. Niepokojącym
sygnałem staje się odpowiedź, iż studenci wzięliby taką pracę, jaka jest, nieważne w jakim
zawodzie, nawet poniżej kwalifikacji. Myślę, że jest to odpowiedź na sytuację, jaka dzieje
się na rynkach pracy w Unii Europejskiej. Młodzi ludzie zdają sobie sprawę z trudności w
znalezieniu wymarzonej pracy. Stąd też często zdarza się tak, że osoba po ukończonej
uczelni, będąc gotowa do podjęcia pracy, chwyta jakiekolwiek zajęcie przynoszące niskie
dochody, aby tylko zaistnieć na rynku pracy.
Podejmując naukę na studiach wyższych młodzi ludzie mają już sprecyzowane plany
zawodowe oraz życiowe na najbliższych kilka lat. W trakcie nauki klarują się również ich
oczekiwania i plany na dalszą przyszłość. Obserwując współczesny świat i zachodzące
w nim zmiany studenci widzą potrzebę pokierowania swoimi decyzjami tak aby zapewnić
sobie szczęśliwe życie na długie lata. Mają swoje marzenia i oczekiwania, które pragną
11
H. Marzec, Bezrobocie jako czynnik kryzysowy we współczesnej rodzinie polskiej [w:] Problemy
współczesnej rodziny w Polsce, red. H. Cudak, Wyd. WSP, Piotrków Trybunalski 1998, s. 242-243.
162
spełnić. Najważniejszą decyzją jest określenie swojej sytuacji rodzinnej oraz ściśle
związane z nią zamierzenia dotyczące utrzymania się. Większość studentów w obecnych
czasach marzy o założeniu rodziny, o kochającej drugiej połowie i dzieciach. Niewiele
ponad 5% zamierza wyjść za mąż/ożenić się, ale nie chce mięć dzieci. Najmniejszy
odsetek badanych przyznaje, iż planuje samotnie spędzić życie bądź też żyć w tzw.
wolnym związku. Postępujące w ostatnich latach przemiany kulturowe, prądy globalizacji,
dominacja sfery ekonomicznej nad wartościami humanistycznymi, spowodowały
wykreowanie określonych modeli funkcjonowania w społeczeństwie, ludzi silnych,
skutecznych w działaniu, częściowo lub całkiem zmarginalizowanych. Skutkiem tego są
przeobrażenia w rodzinie polskiej. Miejsce rodzin tradycyjnych zajęły rodziny
współczesne, a więc: małe, najczęściej dwupokoleniowe z małą liczbą dzieci12.
Współczesność to także coraz niższy wskaźnik zawierania małżeństw, spadek urodzeń
dzieci oraz zwiększona liczba rozwodów13. Nie można zapomnieć także, iż coraz więcej
młodych ludzi rezygnuje z założenia rodziny i decyduje się na samotne życie. Obawiają się
oni odpowiedzialności za drugiego człowieka oraz zbyt dużych kosztów utrzymania
rodziny. Dlatego tak krzepiący jest fakt, że młodzi studenci biorący udział w badaniu
pragną zakładać rodziny, opiekować się dziećmi i prowadzić ustabilizowane życie. Nie
oznacza to jednak, że decydują się oni tylko i wyłącznie na pracę w domu, gdyż ponad
95% respondentów chce utrzymywać się samodzielnie i rozwijać zawodowo. Nie chcą być
utrzymywani przez współmałżonka czy dofinansowywani przez rodziców.
Planowanie życia osobistego, to nie tylko deklaracje dotyczące sytuacji rodzinnej.
Realizowanie marzeń o szczęśliwym życiu wymaga od młodzieży podejmowania wielu
drobnych decyzji wspólnie składających się na całość życia każdego człowieka w
przyszłości. Warto odpowiedzieć sobie na pytania: jak chcemy, aby wyglądało nasze życie
za 10 lat?, gdzie będziemy mieszkać?, jak będziemy spędzać swój czas wolny, jakimi
dobrami materialnymi będziemy mogli się pochwalić? Choć wydają się być to tylko
marzenia, to już podejmowane działania w kierunku ich realizacji nabierają realnej
wartości. Sprzyja temu współczesność, która aspiruje młodych do działania oraz pokazuje,
że wszystko jest możliwe, jeśli tylko czegoś chcemy i potrafimy do tego dążyć.
Młodzi zapytani o swoje marzenia i plany na przyszłość, wykazują się niezwykłą
odpowiedzialnością i dojrzałością osobistą. Określając swoje miejsce zamieszkania za 10
lat brali pod uwagę przede wszystkim dobro swojej rodziny i ich wygodę. Większość
zdecydowała się bowiem na zamieszkanie w średnim mieście lub na wsi, gdzie najlepiej
jest wychowywać dzieci z dala od zgiełku wielkiego miasta. Tym samych chcieliby, aby
miejsce ich pracy znajdowało się w miejscowości, w której zdecydowali się zamieszkać.
Pozostali gotowi są dojeżdżać do pracy w granicach 10-25 km, jednak nie dalej niż 50 km.
Z drugiej jednak strony zdają sobie sprawę, iż najłatwiej jest znaleźć pracę w dużym
mieście. Łatwiej również o przekwalifikowanie i zmianę zatrudnienia.
12
13
Z. Tyszka, Rodzina we współczesnym świecie, Wyd. Naukowe UAM, Poznań 2002, s. 20.
Raport o sytuacji polskich rodzin, Pełnomocnik Rządu do Spraw Rodziny, Kancelaria Prezesa Rady Ministrów. Biuro PRdSR, Warszawa 1998, s. 34.
163
Studenci wypowiedzieli się również na temat swojego wymarzonego miejsca pracy
w przyszłości. Badania pokazują, iż w pierwszej kolejności chcieliby oni pracować w zakładzie
państwowym, gdzie stanowisko daje poczucie bezpieczeństwa i stabilności. Młodzi postrzegają
tego rodzaju zatrudnienie za „dożywotnie”, czyli najczęściej na czas nieokreślony. Co więcej
zakłady państwowe zapewniają swoim pracownikom wiele tzw. bonusów, a więc bony,
paczki, premie uznaniowe, trzynastą pensję, itp. Jednak, w czasach globalizacji młodzieży nie
wystarczy jedynie „ciepła posada” w zakładzie państwowym. Świat globalnych zmian daje im
możliwości rozwijania swoich zdolności i możliwości przy odrobinie wysiłku i
zaangażowania. Toteż dość spora część młodzieży decyduje się na poprowadzenie własnej
firmy. Pomimo ogromnego ryzyka prowadzenie własnego biznesu daje satysfakcję i duże
zyski materialne, które w dzisiejszych czasach stanowią ważny element życia.
%
50
Stacjonarne
45
Niestacjonarne
40
35
30
25
20
15
10
5
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
1 – Będę miał(a) własną firmę.
2 – W zakładzie, firmie prywatnej polskiej.
3 – W zakładzie państwowym.
4 – Będę pracował(a) za granicą.
5 – W firmie zagranicznej.
6 – W organizacji społecznej lub politycznej.
7 – Nie będę pracował(a), będę zajmować się domem.
8 – Będę pracował(a) w gospodarstwie rolnym.
9 – Będę robił(a) coś innego/ trudno powiedzieć.
Wykres 4. Planowane miejsce pracy przez badanych za 10 lat.
Odpowiednia wysokość zarobków pozwala nabywać dobra materialne, które
w oczach innych ludzi sytuują nas na odpowiednio wysokim miejscu w hierarchii
społecznej. Współczesna młodzież marzy, aby praca zawodowa zapewniła jej
w przyszłości godne życie. To z kolei może mlodym umożliwić posiadanie domu
164
z ogrodem lub mieszkanie. Pozostałe dobra materialne, takie jak samochód, itp.
Są w dalszej kolejności na liście oczekiwanych dóbr materialnych.
Rozpatrując powyższe oczekiwania i marzenia młodych ludzi, można bez trudu określić
ich pogląd na świat i preferowane wartości, którymi się kierują. Dla większości młodzieży
największą wartość prezentuje udane życie rodzinne oraz posiadanie dzieci. Ważne są również
miłość i przyjaźń. Wartości te, podbudowane ciekawą pracą, zgodną z kwalifikacjami,
stanowią dla młodych podstawę szczęśliwego życia. Badania pokazują, iż współczesna
młodzież o wiele wyżej w hierarchii stawia wykształcenie niż zdobycie majątku czy
osiągnięcie wysokiej pozycji społecznej. Budujący wydaje się być fakt, iż dzisiejsza młodzież
w swoim życiu kieruje się takimi wartościami, jak udane życie rodzinne i miłość, odrzucając
chęć zdobycia majątku i życie pełne rozrywek. Świadczy to o dużej dojrzałości młodzieży.
Wartości stanowią sens, sposób myślenia o świecie i funkcjonowania w nim. Dla wielu
ludzi słowo wartość kojarzy się z pewnym drogowskazem, którym w życiu należy się
kierować. Jest często abstrakcyjnym pojęciem, mówiącym o tym, co się uważa za dobre,
słuszne, ogólnie pożądane i stanowiące podstawę oceny społecznych działań, kształtującą
wybory człowieka. Pojęcie wartości utożsamiane jest z tym, co cenne, odpowiadające
wysokim wymaganiom, godne pożądania. Poznanie hierarchii wartości współczesnej
młodzieży umożliwia przede wszystkim lepszą orientację w stanie świadomości młodzieży.
Pozwala lepiej zrozumieć jej cele i dążenia dziewcząt, i chłopców. Ułatwia analizę potrzeb
życiowych młodych. Służy także przewidywaniu dalszych dążeń i zachowań młodego
pokolenia, co ma niebagatelne znaczenie dla prognozowania rozwoju społecznego14.
Wartości są bardzo ważnym aspektem życia każdego człowieka. Należy je
odpowiednio dobierać i kierować się nimi w życiu, nie tylko osobistym, ale i zawodowym.
Obecnie najbardziej cenione w pracy jest rzetelne wykonywanie zawodu i powierzonych
zadań. Oddany pracownik stanowi największą wartość dla pracodawcy i jest ciągle
poszukiwany na rynku pracy. Młodzi cenią również zaradność życiową, będącą
w dzisiejszych czasach podstawą sukcesu zawodowego. Aby zaistnieć w świeci
globalnych przemian młodzież powinna odznaczać się szeregiem wartości moralnych,
które ułatwią jej start w życie zawodowe i osobiste. Studenci uważają, iż bez silnego
charakteru i poczucia własnej wartości, w dzisiej-szych czasach nie da się osiągnąć
niczego znaczącego. Z drugiej jednak strony uniwersalną wartością cenioną zarówno
kiedyś jak i obecnie jest uczciwość, którą każdy człowiek powinien kierować się w życiu.
Analizując odpowiedzi respondentów można zauważyć, iż badana grupa należy do ludzi
ambitnych, z silnymi charakterami i poczuciem własnej godności. Takie cechy
charakterysty-czne są dla dzisiejszego pokolenia egzystującego we współczesnym świecie.
Aby zaistnieć, należy być: silnym człowiek, przedsiębiorczym, kreatywnym,
ambitnym, mającym poczucie własnej godności. Te cechy są najczęściej promowane w
mediach, a młodzież się z nimi utożsamia wychodząc z założenia, że jeśli taka/ taki nie
będę, wypadnę z "machiny postępu".
14
M.J. Szymański, W poszukiwaniu drogi. Szanse i problemy edukacji w Polsce, Wyd. Akademia Pedagogiczna, Kraków 2004, s. 115-116.
165
Podsumowanie
Globalizacja i idące za nią zmiany są wizytówką dzisiejszych czasów. Choć nie wszyscy
potrafią się w nich odnaleźć i zrozumieć szybko idący postęp naukowy,
i techniczny, niepodważalny jest fakt, że dzisiejszy świat motywuje do działania oraz
inspiruje młodzież do podejmowania odważnych decyzji. Daje szanse na lepsze życie
stawiając społeczeństwu wysokie wymagania. Oferuje jednocześnie szereg możliwości na
rozwijanie swoich umiejętności oraz podnoszenie poczucia własnej wartości. Dzieje się tak
dzięki rozbudowanej sieci komunikacyjnej i szyb-kiej wymianie informacji oraz wielu
innych udogodnieniach. Młodzi ludzie wykorzystują szanse, jakie daje im globalizacja.
Dokonują wyborów, dotyczących ich przyszłego życia, już pod koniec gimnazjum oraz w
czasie nauki w liceum. Kierują się przede wszystkim własnym dobrem, swoimi
zainteresowaniami i pasja-mi. W swoich decyzjach wykazują się również niebywałą
dojrzałością, gdyż dokonując wyboru, biorą pod uwagę przede wszystkim swoją
przyszłość. Wybierając szkołę skupiają się na umiejętnościach, jakie mogą w niej nabyć.
Decydując się na zawód biorą pod uwagę nie tylko zapotrzebowanie na rynku pracy, ale
również własne zadowolenie, poważanie społeczne oraz możliwość utrzymania rodziny na
odpowiednio wysokim poziomie. Szczegółowo planują każdy aspekt swojego życia, nawet
z wyprzedzeniem o 10 lat. Planują sytuację rodzinną, miejsce zamieszkania, miejsce pracy,
a nawet dobra materialne, jakie chcieliby posiadać. Pomimo pędu ku sukcesowi i odwagi
do podejmowania ryzyka, młodzi ludzie kierują się w życiu własnymi zasadami, i
wartościami, którymi nie jest w stanie zachwiać nawet współczesny świat. Na pierwszym
miejscu stawiają rodzinę i jej dobro. Ważna jest również miłość i przyjaźń, a więc wartości
wyższe. W życiu zawodowym cenią natomiast zaradność, rzetelność i uczciwość. Młodzi
ludzie wykorzystują w życiu możliwość, jakie daje im globalizacja, pozostając
jednocześnie wiernymi swoim zasadom i wartościom, którymi się kierują.
Bibliografia
Balicka M., Udręka zbędnych rąk, „Polityka” 2000, nr 46.
Koch J., Społeczeństwo oparte na wiedzy – wyzwania dla Polski, http://www.wctt.pl/site_media/upload/downloads/aHRydC0yMDA/htrt-2009-iv.pdf, data dostępu: 2 kwietnia 2013.
Kuźma J., Szkoła jutra w czasach globalizacji – szanse i problemy, [w:] Nauczyciel w nowej rzeczywistości
edukacyjne, red. W. Kojsa, Uniwersytet Śląski, Cieszyn 2004.
Marzec H., Bezrobocie jako czynnik kryzysowy we współczesnej rodzinie polskiej [w:] Problemy współczesnej
rodziny w Polsce, red. H. Cudak, Wyd. WSP, Piotrków Trybunalski 1998.
Niezgoda M., Edukacja w społeczeństwie wiedzy, czyli o zmienionych warunkach działania szkoły, [w:]
Edukacja w cywilizacji XXI wieku, (red.) A. Buchner-Jeziorska, M. Sroczyńska, Wyd. WSU, Kielce 2005.
Nowina-Konopka M., Istota i rozwój społeczeństwa informacyjnego [w:] Społeczeństwo informacyjne. Istota, rozwój,
wyzwania, T. Białobocki, J. Moroz, M. Nowina-Konopka, L.W. Zacher, red., Warszawa 2006.
Piorunek M., Dziecko w relacjach ze światem zawodowym, Wyd. Eruditus, Poznań 1996.
Raport o sytuacji polskich rodzin, Pełnomocnik Rządu do Spraw Rodziny, Kancelaria Prezesa Rady Ministrów.
Biuro PRdSR, Warszawa 1998.
Szerląg A., Edukacja dla przedsiębiorczości w gospodarce i społeczeństwie opartych na wiedzy. Edukacja –
wiedza: kapitał dla zrównoważonego rozwoju gospodarczego i społecznego – materiały edukacyjne
z Konferencji „Jeleń Nie Leń – zmień swój region”, 19 IV 2013 Pakoszów http://jeleniagora.owes.pl/aktualnosci/materialy-edukacyjne-z-konferencji-jelen-nie-len-z/
166
Szymański M.J., W poszukiwaniu drogi. Szanse i problemy edukacji w Polsce, Wyd. Akademia Pedagogiczna,
Kraków 2004.
Tchorzewski A.M. de, Globalizacja jako źródło przesileń w edukacji, [w:] Edukacyjne problemy czasu
globalizacji w dialogu i perspektywie, red. A. Karpińska, Wyd. Trans Humana, Białystok 2003.
Tyszka Z., Rodzina we współczesnym świecie, Wyd. Naukowe UAM, Poznań 2002.
Wolska-Długosz M., Aspiracje edukacyjne i zawodowe licealistów pochodzących z rodzin dotkniętych
bezrobociem, Wyd. UJK, Kielce 2012.
http://www.stat.gov.pl/dane_spolgosp/praca_ludnosc/kwart_inf_ryn_pracy/2005/I/tab3.pdf
167
dr Małgorzata Wolska-Długosz
Globalizacja – szanse i inspiracje w kształtowaniu się
aspiracji życiowych studentów
Streszczenie
W ostatnich latach coraz częściej mówi się o globalizacji oraz konsekwencjach jakie, ona za sobą
niesie. Jest procesem przenikającym wiele sfer życia człowieka: społeczną, gospodarczą,
kulturalną i polityczną. Z jednej strony wiąże się z szybkim rozwojem technologicznym, z drugiej
zaś z ujednoliceniem wzorów kulturowych, co niewątpliwie niszczy niepowtarzalność
i oryginalność. Faktem jest jednak, że dzięki szybkiemu rozwojowi nauki i techniki stwarza
społeczeństwu wiele możliwości do rozwoju. Inspiruje szczególnie młode pokolenia, które muszą
dostosować się do wymagań współczesnego świata. Współczesny człowiek powinien bowiem
posługiwać się nowymi technologiami i językami obcymi. Powinien tym samym nabyć
umiejętności, które będą pomocne w kształtowaniu własnej przyszłości. Aby poznać, w jakim
stopniu globalizacja inspiruje i daje szanse młodym pokoleniom do projektowania przyszłości
edukacyjnej, zawodowej i życiowej, wśród studentów UJK przeprowadzone zostały badania
dotyczące ich aspiracji na przyszłość. Dzięki temu możemy poznać czy młodzież korzysta
z możliwości jakie daje im współczesność, czy potrafią się w niej odnaleźć i funkcjonować.
Słowa kluczowe: globalizacja, edukacja, aspiracje
Globalisation – opportunities and inspiration
in shaping students’ life aspirations
Abstract
From some time has been discussed about globalization and it’s consequences. It’s a process
penetrating a lot of sphere of man living: social, cultural, industrial and political. At one side it’s
connected with quick technological development, but at the second with unification cultural
models, what without doubts, destroy originality. That’s fact, that thank to quick developing of
technique and science is being given us new chances of employment and developing for
society. It’s inspire young generation, to adapt to contemporary requirements. Modern man
should use new technology, foreign languages, get new abilities, which will be helpful in
creating his future. To get news: “in what degree globalization inspire young generation to
project their educational, professional, and living future”, had been taken researches among
students of Jan Kochanowski University about their future aspirations. Thanks to it we can know,
whether this group of young people has possibilities given by contemporaneity, thanks to it they
may be able to functioning in modern word.
Keywords: globalization, education, aspirations.
168
Irena Stańczak
POZIOM ROZUMIENIA EMPATYCZNEGO
STUDENTÓW KIERUNKÓW PEDAGOGICZNYCH
„Drogocennym darem
jest umiejętność słyszenia
duszy człowieka.”
Mikołaj Gogol
Wprowadzenie
Rozważając aspekty i wymiary procesu globalizacji (ekonomiczny, polityczny,
socjologiczny, kulturowy) należy zwrócić szczególną uwagę na edukację i szkołę, które we
współczesnej cywilizacji podlegają zmianom i szybkiemu rozwojowi oraz na osobę
nauczyciela, człowieka aktywnego, samodzielnego w myśleniu i działaniu, krytycznego,
kreatywnego, zaangażowanego w kwestie społeczne i polityczne, posiadającego odwagę
cywilną. Mając na względzie przełom o charakterze globalnym dokonujący się
współcześnie oraz wynikające z niego przemiany i przeobrażenia w dziedzinie wartości i
w procesie wychowania można również dostrzec nowe wymiary relacji interpersonalnych
nauczyciel – uczeń (wychowanek). Warunkiem koniecznym istnienia nowoczesnej szkoły
z nową jakością jaką jest rozumienie wpółczesnego, globalnego świata jest nauczyciel,
który potrafi uruchomić i prowadzić odmienny od dotychczasowych proces edukacyjnowychowawczy. Koncepcja globalizacji w aspekcie edukacyjnym opierająca się głównie na
teorii kapitału ludzkiego, oznacza przede wszystkim inwestycje w rozwój młodego
człowieka i jego potencjał osobowościowy. Szeroko rozumiana globalizacja i związane
169
Irena Stańczak. Poziom rozumienia empatycznego studentów kierunków pedagogicznych.
z nią zmiany we współczesnym swiecie definiują koncepcję szkoły i jej jakość oraz
wyraźnie precyzują rolę nauczyciela wspierającego młodego człowieka w jego rozwoju.
W tym aspekcie zasadnym wydaje się dyskurs nad kompetencjami współczesnego
nauczyciela w aspekcie szczególnej dyspozycji osobowościowej jaką jest zdolność
rozumienia empatycznego.We współczesnej, stale zmieniającej się rzeczywistości może
żyć, działać i właściwie funkcjonować człowiek, który potrafi myśleć, rozumieć innych,
brać pod uwagę wielorakie uwarunkowania faktów, przemian, przewidywać skutki bądź
całe łańcuchy skutków swojego postępowania i określonych decyzji.
Empatia jest czynnikiem dynamizującym, wzbogacającym i warunkującym efektywność kontaktów międzyludzkich. Rozumienie empatyczne jest cechą niezbędną, którą
powinien odznaczać się przyszły nauczyciel, zwłaszcza nauczyciel przedszkola i nauczania
początkowego. Bez empatii bowiem nie jest możliwe prowadzenie efektywnej pracy
pedagogicznej z dziećmi. Zwłaszcza w zawodzie nauczyciela jest ona równie ważna jak
jego przygotowanie merytoryczne i metodyczne do wykonywania zawodu.
Empatia nauczyciela jest szczególnie ważna dla uczniów, ponieważ ma duży wpływ
na samopoczucie uczniów, ich samoocenę, a w konsekwencji może zaważyć na przebiegu
procesu edukacji dziecka.
Wyjaśnienia terminologiczne
Pojęcie „empatia” do dnia dzisiejszego nie jest pojęciem jednoznacznym. Powszechnie uważa
się, że termin ten oznacza „wczuwanie się”, i może być interpretowany w dwojaki sposób.
W szerszym rozumieniu empatia „(…) rozumiana jest jako wczuwanie się w sytuację innej
osoby, doznawanie i reagowanie w taki sposób, jak by to czyniła ona”. Natomiast w węższym
rozumieniu tego terminu empatia będzie oznaczać „wczuwanie się” w stany emocjonalne
drugiej osoby, współdoznawanie konkretnych emocji1.
Termin empatia pochodzi od niemieckiego terminu „Einfühlung”, który został
wprowadzony do literatury przez estetyków niemieckich w końcu XIX wieku. Pierwszy
raz pojęciem tym posłużył się Robert Vischer w 1873 r. podczas dyskusji, która dotyczyła
psychologii estetyki oraz percepcji dzieła sztuki. Zwrócił uwagę na możliwość
projektowania przez odbiorcę dzieła artystycznego swojego „ja”w spojrzeniu na obiekt
doznań estetycznych2. Po raz pierwszy słowo „empatia„ (ang. empathy) pojawiło się
w literaturze psychologicznej w 1908 r. i zostało wprowadzone przez Edwarda Bradforda
Titchenera w znaczeniu „stawianie siebie na czyimś miejscu”3.
Rozwój badań nad zjawiskiem empatii doprowadził do uformowania się wielu
różnych w treści definicji tego terminu. Wszystkie można podzielić według kryterium
psychologicznego na trzy grupy:
− pierwszą grupę tworzą definicje, które podkreślają składnik emocjonalny,
1
2
3
E. Jagielska-Zieleniewska, Z zagadnień empatii, „Psychologia Wychowawcza” (1978), z. 5, s. 494.
M.J. Kliś, Pojęcie empatii we wcześniejszych oraz współczesnych koncepcjach psychologicznych,
„Psychologia Wychowawcza” (1998), z. 1, s. 17.
H. Hamer, Empatia w kilku odsłonach, „Psychologia w szkole” (2004), nr 1, s. 63.
170
− drugą tworzą definicję, które wskazują na element kognitywny (poznawczy),
− w trzeciej grupie znajdują się definicje, które zwracają uwagę na oba elementy
i proces empatii traktują jako zespół emocjonalno-poznawczy.
Najwcześniej w historii tego pojęcia wyraził w sposób jednoznaczny swoje poglądy
na temat emocjonalnego aspektu empatii D. Watson. W swojej pracy na temat istoty
wglądu napisał, że „mieć prawidłowy wgląd oznacza tyle, co podzielać uczucia
obserwowanej osoby i przywiązywać właściwą wagę do jej przeżyć”. Według tego
stanowiska empatia została ujęta jako proces emocjonalnego wczuwania się w stany
emocjonalne drugiej osoby.
Podobne stanowisko wobec empatii zajął S. Berger, który uznawał empatię, tak samo
jak zazdrość czy sadyzm za ważny wyznacznik interpersonalnego zachowania. Według
niego empatia „jako emocjonalna reakcja wyzwalana przez emocje innej osoby, pomaga
w lepszym rozumieniu stanów psychicznych oraz bardziej skomplikowanych zachowań
społecznych”.
E. Scotland uważał, że empatia jest „emocjonalną reakcją na spostrzegane emocjonalne doświadczenie innych”.
Według T. Garwiłowej empatia to przeżywanie cudzych uczuć przyjętych „za
własne”, np. smutku z czyjegoś smutku czyli współodczuwanie. Oprócz tej formy empatii
T. Garwiłowa rozróżnia drugą, jakby wyższą formę empatii emocjonalnej, którą nazywa
współczuciem. Współczucie jest bezinteresowne, ponieważ osoba, która współczuje
drugiej osobie, nie musi z nią współodczuwać np. bólu.
W psychologii równie często empatię rozpatruje się w kognitywnym ujęciu. Wspólną
częścią takiego ujmowania empatii jest odwoływanie się głównie do poznawczych procesów
jednostki. Według J. Mellibrudy empatia to „umiejętność poznawania wewnętrznych stanów
i procesów zachodzących w kontaktującej się z nami osobie”.
P. Northouse uważa, że empatia to proces, który jest niezbędny (oprócz zaufania)
do tworzenia stosunków międzyludzkich w każdej grupie społecznej i ma swoje podłoże
w percepcji społecznej4.
Empatia według Wincentego Okonia to „uczuciowe utożsamianie się z inną osobą
i wzbudzanie w sobie uczuć przez tę osobą przeżywanych; wczuwanie się w przeżycia innej osoby”5.
Z terminem empatia często jest mylone pojęcie syntonii. A termin ten pochodzi od
słowa syntonia, czyli „współbrzmienie”, „zgodność”. Oznacza ono, umiejętność doświadczania pragnień i uczuć innych oraz zdolność nawiązywania kontaktów z ludźmi. Na grunt
psychologii termin ten wprowadził Eugen Bleuler6.
Odmianą empatii jest rozumienie empatyczne (ang. empathic understanding),
czyli wrażliwość na czyjeś uczucia, emocje, postawy, motywy lub wartości oraz
uzmysłowienie ich sobie7.
4
5
6
7
Z. Rembowski, Empatia. Studium psychologiczne, PWN, Warszawa 1989, s. 48-53.
W.Okoń, Słownik pedagogiczny, wyd. III, PWN, Warszawa 1984, s. 71.
E. Trzebińska, Empatia drogą do innego i do siebie, Charaktery 2006, nr 1, s. 10.
Definicja empatia [w:] Encyklopedia pedagogiczne XXI wieku, t. I, A-F, red. T. Pilch, Wyd. Żak, Warszawa 2003, s. 1036.
171
Zarys historii pojęcia „empatia”
Znaczący pogląd na temat współodczuwania sformułował w swoim dziele „Zasady
psychologii” (1870) Herbert Spencer8. Wyszedł on z założenia, że podstawą funkcjonowania wielu gatunków, w tym również ludzi, jest zdolność do organizowania się. Grupowanie
się osobników ma charakter adaptacyjny i zaspokaja potrzebę afiliacji bowiem
przebywanie z innymi jest dużym źródłem przyjemności. Efektem takich potrzeb jest
wysoki stopień kontaktów społecznych. W rezultacie współodczuwanie rozwija się
w trakcie przebywania w grupie i spostrzegania sposobu widzenia innych jej członków.
Z czasem obserwacja samej reakcji (np. lękowej) u członków grupy zaczyna wywoływać
u obserwatora podobny stan (lęk). Skutkiem takiego podejścia jest wyróżnienie
współodczuwania jako ważnego środka komunikowania się.
Brytyjski psycholog William McDougall scharakteryzował mechanizm biernego
pierwotnego współodczuwania. Polega on na tym, żeby u obserwatora wytworzyć emocje
tego samego typu co u osoby obserwowanej dzięki ” dopływowi percepcyjnemu” –
swoistemu mechanizmowi odbiorczemu, który ma za zadanie odebrać i przetworzyć
sygnały na właściwą emocjonalną odpowiedź 9.
Koncepcja empatii została bardziej szczegółowo rozwinięta na początku XX wieku
przez T. Lippsa10. T. Lipps swoje rozważania na temat empatii przedstawił w pracy
„Leitfaden der Psychologie”(1903). Koncepcja T. Lippsa pozwala na wyróżnienie aż
sześciu rodzajów empatii, to jest:
1. Empatia nastrojowa – powstaje przez wczucie się podmiotu w obserwowane dzieło
sztuki. Człowiek mając kontakt z obrazem skupia swoją uwagę na nim, odbierając
jego strukturę barw.
2. Empatia estetyczna – jest związana z empatią nastrojową, jest estetycznym
przeżyciem piękna.
3. Empatia wspomnieniowa – w tym wypadku przedmiotem empatii jest wspomnienie, które jest wywoływane przez przypomnienie.
4. Empatia apercepcyjna – bazuje na apercepcji słuchowej i wzrokowej.
5. Empatia intelektualna – jest podstawą rozwoju mowy, ponieważ mowa od zawsze
obrazuje stan rozwoju intelektualnego od form pierwotnych do form współczesnych.
6. Empatia altruistyczna – składa się z altruistycznych czynów, które są podstawą
tworzenia się społeczeństw.
Należy zaznaczyć, że T. Lipps wyodrębnił pozytywną i negatywną postać empatii.
Empatia pozytywna według niego to duże podobieństwo pomiędzy stanami psychicznymi
empatyzera i obiektu, co powinno przejawiać się skutecznym oddziaływaniem
prospołecznym. Natomiast empatia negatywna polega na występowaniu rozbieżnych
stanów psychicznych przedmiotu i podmiotu, które zaistniały wskutek empatii.
Podsumowując empatia pozytywna zaspokaja potrzeby wczuwania, przynosi wewnętrzne
8
9
10
M.H. Davis, Empatia. O umiejętności współodczuwania, GWP, Warszawa 1999, s. 12-13.
E.Trzebińska, Empatia drogą do innego i do siebie, „Charaktery”, (2006), nr 1, s. 11.
B. Pilecka, Znaczenie empatii w różnych wymiarach relacji interpersonalnych [w:] Psychologia
wychowawcza stosowana. Wybrane zagadnienia, red. Z.B. Gaś, Wyd. UMCS, Lublin 1995, s. 73.
172
zadowolenie, natomiast negatywna empatia jest związana z niezrealizowaniem potrzeby,
wytwarza przykre stany dla podmiotu11.
Wolfgang Kohler (1929) zwracał mniejszą uwagę na wczuwania się w doświadczenia innych ludzi, uważał, że empatia jest zrozumieniem, a nie dzieleniem afektów. Według
niego rozumienie empatyczne może zostać osiągnięte tylko poprzez oglądanie
i odtworzenie ruchów, i działań drugiej osoby.
George Herbert Mead w swojej pracy podkreślał znaczenie empatii jako „procesu
wchodzenia w rolę drugiego człowieka”12.
Jean Piaget uważał, że „zdolność do koncentracji na perspektywie innej niż własna
nie zależy tylko od chęci, dobrego serca czy zainteresowania drugim człowiekiem,
ale przede wszystkim od poziomu rozwoju procesów poznawczych”13.
Empatia jest bardzo ważną cechą osobowości nauczyciela, i ma bezpośredni wpływ
na przebieg, efektywność i jakość procesu nauczania – uczenia się na każdym etapie
edukacyjnym14.
Empatia nauczyciela, zwłaszcza wczesnej edukacji, to swoista umiejętność dorosłego
człowieka postrzegania i widzenia świata w niemalże taki sam sposób, w jaki widzi go
najmłodszy uczeń. Empatyczne podejście nauczyciela powoduje, że komunikacja
pomiędzy nauczycielem i uczniem staje się bardziej efektywna i otwarta. Dzięki temu
wychowanek czuje się bezpieczniej i osiąga lepsze wyniki w nauce.
Zasadniczym celem pracy nauczyciela jest tworzenie takich warunków uczniowi, aby
szkoła stała się dla niego interesującym, ciekawym miejscem, w którym będzie się on
mógł prawidłowo rozwijać. Chodzi tu nie tylko o zdobywanie wiedzy, ale przede
wszystkim o umiejętności, które będą przydatne w przyszłości i umożliwią dziecku
obranie właściwej drogi indywidualnego rozwoju. Z osobą nauczyciela wiążą się jego
cechy osobowościowe (postawy, wartości), jego umiejętności (rozumienie dzieci,
działanie, tworzenie sytuacji). Ważnym elementem są warunki sprzyjające rozwojowi
dziecka jakie tworzy placówka oświatowa (przedszkole, szkoła) i nauczyciel (szacunek,
zaufanie, swoboda, poczucie podmiotowości, wolności). Wszystkie te elementy warunkują
w wysokim stopniu efekty dydaktyczne i wychowawcze procesu nauczania – uczenia się.
Empatię można umieścić w tym kontekście pośród warunków, które charakteryzują
jakość kontaktu nauczyciela z uczniem.
Założenia metodologiczne badań własnych
Własne badania empiryczne miały charakter socjopedagogiczny. Oznacza to, że interesowały mnie społeczne oraz pedagogiczne uwarunkowania rozumienia empatycznego
przyszłych nauczycieli. Założone cele badań teoretyczny i poznawczy oraz praktyczny
warunkowały ich koncentrację na rozpoznaniu poziomu empatii u studentów kierunków
pedagogicznych, uwarunkowań socjopedagogicznych tego zjawiska oraz możliwości
11
12
13
14
W. Gulin, Empatia dzieci i młodzieży, Lublin 1994, s. 36-37.
M.H. Davis, Empatia.O umiejętności współodczuwania, GWP, Warszawa 1999, s. 16; Trzebińska, Empatia
drogą do innego i do siebie, „Charaktery”, (2006), nr 1, s. 12.
Trzebińska, op cit, s. 12.
M. Kliś, J. Kossewska, Zdolność do empatii u nauczycieli i studentów, „Psychologia wychowawcza”,
(1993), nr 2, s. 133.
173
stymulowania rozumienia empatycznego w toku studiów wyższych. Ze względu na fakt, iż
poziom rozumienia empatycznego ma wpływ na organizowanie się ludzi, grupowanie się,
na jakość kontaktów społecznych w grupie, na widzenie innych członków globalnej
społeczności zasadnym wydaje się trud poznania i określenia, jakim poziomem rozumienia
empatycznego charakteryzują się adepci zawodu nauczycielskiego, studenci kierunków
pedagogicznych Wyższej Szkoły Ekonomii, Turystyki i Nauk Społecznych w Kielcach.
Interesujące są także uwarunkowania społeczne i rodzinne poziomu rozumienia
empatycznego u przyszłych nauczycieli wczesnej edukacji, związane z ich wiekiem,
poziomem wykształcenia, miejscem zamieszkania, i dzietnością rodzin, z których
pochodzą. Badania przeprowadzono w roku akademickim 2011/2012 na Wydziale
Pedagogicznym WSETiNS w Kielcach w grupie studentów studiów niestacjonarnych.
W badaniach założono, że poziom rozumienia empatycznego studentów kierunków
pedagogicznych - adeptów zawodu nauczycielskiego jest wysoki.
Przyjęto również, że poziom wykształcenia studentów warunkuje ich poziom
rozumienia empatycznego. Studenci kierunków pedagogicznych objęci badaniami zostali
podzieleni na trzy zasadnicze grupy pod względem poziomu wykształcenia (wykształcenie
średnie – matura, wykształcenie wyższe zawodowe – licencjat, wykształcenie wyższe
magisterskie – posiadany tytuł magistra pedagogiki lub innej dyscypliny naukowej.
Określono zależność, że im wyższy poziom wykształcenia studentów (wyższe mgr), tym
studenci są bardziej wyrozumiali dla problemów innych ludzi, a im niższe wykształcenie
(średnie – matura), tym niższy poziom rozumienia empatycznego.
Założono, że stałe miejsce zamieszkania studentów ma wpływ na poziom rozumienia
empatycznego. Przyjęto, że studenci zamieszkujący wieś i małe miasto mają wyższy
poziom zrozumienia empatycznego, niż studenci zamieszkujący środowisko wielkomiejskie. Prawdopodobnie liczba rodzeństwa studentów ma ogromny wpływ na ich
poziom rozumienia empatycznego. Założono, że im więcej student posiada rodzeństwa,
tym posiada wyższy poziom empatii, a im mniej student ma rodzeństwa, tym niższy
poziom rozumienia empatycznego przejawia.
Należy przypuszczać, że studenci, którzy mają dłuższy staż pracy zawodowej, są
bardziej empatyczni, niż studenci, którzy pracują od niedawna lub w ogóle nie pracują.
Badania oparto na metodzie sondażu diagnostycznego i objęto nimi 100 osób.
Techniką była ankieta, zaś narzędziem badawczym kwestionariusz ankiety, który nosi
nazwę – Kwestionariusz Rozumienia Empatycznego (KRE), autorstwa Andrzeja
Węglińskiego. Kwestionariusz ten posłużył do pomiaru poziomu empatii, która jest
rozumiana jako zdolność psychiczna motywującą człowieka do poszukiwania bliskości
z innymi ludźmi poprzez:
● współdźwięczenie emocjonalne,
● sympatyzowane z innymi przeżyć wzajemnych i przykrych,
● wrażliwość na przeżycia innych ludzi,
● wczuwanie się w ich stany i przeżycia,
● gotowość poświęcenia się dla innych15.
15
A. Węgliński, Trafność Kwestionariusza Rozumienia Empatycznego innych ludzi/KRE/ [w:] Techniki
kwestionariuszowe w diagnostyce psychologicznej. Wybrane zagadnienia, red. R.Ł. Drwala, Lublin 1989, s. 74.
174
Połowa badanych osób pochodzi ze środowiska wiejskiego (50%), 32% studentów
zamieszkuje małe miasta, a tylko 18% badanych zadeklarowało, że mieszka w środowisku
wielkomiejskim. W grupie badanych studentów zdecydowanie przeważa wykształcenie
wyższe (80%), a następnie wykształcenie średnie (20%). Wśród przebadanych studentów
najwięcej osób pracuje od niedawna i ich staż pracy nie przekracza 3 lat od momentu
rozpoczęcia zarobkowania (48%). Następnie 23% ankietowanych zaznaczyło, że w ogóle
nie pracuje, 15% studentów ma dłuższy staż pracy, który mieści się w przedziale od 4 do
10 lat, a 14% badanych posiada najdłuższy staż pracy, powyżej 11 lat.
Można zatem stwierdzić, że wśród badanych studentów przeważają osoby
stosunkowo młode, połowa z nich pracuje zawodowo od niedawna. Dość dużą grupę
(25% wszystkich badanych) stanowią osoby nieaktywne zawodowo, pozostające bez
zatrudnienia. Najwięcej osób badanych pochodzi z rodzin z dwojgiem dzieci (41%). Osób
posiadających troje i więcej rodzeństwa jest 25%. Najmniejszą liczbę (5%) stanowią
studenci, którzy są dziećmi jedynymi (jedynacy).
Wyniki badań
Z danych liczbowych uzyskanych w wyniku przeprowadzonych badań wynika, że
w badanej grupie studentów przeważają osoby o średnim (36%) i niskim (35%) poziomie
empatii. Zaledwie 16% studentów wykazuje wysoki poziom rozumienia empatycznego,
a znikomy odsetek (7%) stanowią osoby odznaczające się bardzo wysokim poziomem
empatii. Podobnie liczna (6%) jest grupa studentów o bardzo niskim poziomie empatii
(6%). Z powyższych danych liczbowych wynika, że poziom empatii wśród studentów
kierunków pedagogicznych jest niezadowalający, ponieważ odsetek osób o bardzo niskim
i niskim poziomie empatii przeważa nad osobami, które cechuje wysoki i bardzo wysoki
poziom rozumienia empatycznego.
Poziom wykształcenia jest jednym z decydujących czynników warunkujących
poziom rozumienia empatycznego wśród badanych. W badaniach założono, że istnieje
związek pomiędzy poziomem wykształcenia studentów a ich poziomem rozumienia
empatycznego. Należy spodziewać się wysokiego poziomu empatii wśród studentów,
którzy posiadają wykształcenie wyższe, ponieważ studia dają możliwość zdobywania
nowych doświadczeń, poznawania nowych ludzi, przełamywania swoich barier
i uprzedzeń. To wszystko może mieć realny wpływ na poziom zrozumienia empatycznego.
Z danych liczbowych uzyskanych w badaniach wynika, że znaczna liczba studentów
posiadająca wykształcenie wyższe odznacza się średnim (30%) i niskim (23%) poziomem
empatii. Wśród osób posiadających wykształcenie wyższe są także studenci, którzy
posiadają wysoki (14%) oraz bardzo wysoki (7%) stopień empatii. Jedynie 6% spośród
nich ma bardzo niski poziom rozumienia empatycznego. Nieco inaczej przedstawia się
sytuacja wśród osób, które posiadają wykształcenie średnie. Osoby te mają niski (12%)
bądź średni (6%) poziom empatii. Tylko dwoje ankietowanych w tej grupie cechuje
wysoki poziom rozumienia empatycznego. Można zatem stwierdzić, że osoby posiadające
wykształcenie wyższe mają wyższy poziom rozumienia empatycznego niż osoby
z wykształceniem średnim.
175
W badaniach założono, że miejsce zamieszkania studentów ma istotny wpływ na
poziom rozumienia empatycznego. Studenci, którzy zamieszkują różne środowiska,
wywodzą się z różnych tradycji, zostali wychowani w innej kulturze, mają odmienne
przyzwyczajenia i nawyki. To może mieć wpływ na ich stopień rozumienia empatycznego.
W badaniach wzięły udzial osoby zamieszkujące zarówno wieś, małe miasto, jak i dużą
aglomerację miejską.
Z danych liczbowych uzyskanych w wyniku przeprowadzonych badań wynika, że
bardzo wysoki poziom empatii posiadają studenci zamieszkujący głównie małe miasto
(4%), 2% pochodzi osób z dużego miasta, i tylko jedna osoba ze środowiska wiejskiego.
Osoby pochodzące ze środowiska wiejskiego odznaczają się głównie niskim i średnim
poziomem empatii. Wysoki poziom rozumienia empatycznego posiadają osoby
pochodzące z małego miasta (8%) i ze wsi (7%), a z dużego miasta tylko jedna osoba.
Studenci pochodzący z dużych miast odznaczają się głównie średnim poziomem empatii.
Można zatem sformułować ostrożny wniosek, że miejsce zamieszkania nie wpływa
różnicująco na poziom rozumienia empatycznego adeptów zawodu nauczycielskiego.
W założeniach badawczych przyjęto, że staż pracy zawodowej studentów także
warunkuje ich poziom rozumienia empatycznego. Staż wykonywanej pracy i zdobytych
w podczas jej trwania doświadczeń w kontaktach międzyludzkich, wpływa na poziom
rozumienia empatycznego.
Na podstawie danych liczbowych uzyskanych w badaniach można odczytać, że
bardzo wysoki poziom empatii występuje wśród studentów niezależnie od tego jak długo
pracują. Wśród osób, które pracują od niedawna (0-3 lat) przeważają studenci, których
poziom empatii jest niski (18%) oraz średni (16%). Dziewięć osób z tej grupy cechuje
wysoki poziom empatii. Warto zwrócić uwagę na to, że żadna osoba której staż pracy jest
najdłuższy (mieści się w przedziale od jedenastu do dwudziestu lat i dłużej) nie odznacza
się bardzo niskim poziomem empatii. Osoby bezrobotne odznaczają się w większości
średnim oraz niskim poziomem rozumienia empatycznego. Należy zwrócić uwagę, że
niski oraz bardzo niski poziom empatii mają studenci o dłuższym stażu pracy (pracujący
od czterech do dziesięciu lat).
Można zatem sądzić, że osoby posiadające długi staż pracy nie są bardziej
empatyczne od badanych, którzy nie pracują oraz których staż pracy jest krótszy.
Należy więc stwierdzić, że staż pracy nie ma większego wpływu na poziom rozumienia
empatycznego studentów kierunków pedagogicznych.
Liczba posiadanego rodzeństwa może istotnie wpływać na poziom rozumienia
empatycznego badanych. Jest to cecha ściśle powiązana z sytuacją materialną rodziny.
Wśród badanych osób można wyróżnić te, które nie posiadają rodzeństwa, mają jedno,
dwoje lub troje i więcej rodzeństwa.
Z analizy danych liczbowych uzyskanych w badaniach wynika, że bardzo wysoki
poziom empatii posiadają osoby, które mają rodzeństwo. Dwie z nich posiadają jedno
rodzeństwo, czworo mają dwoje rodzeństwa, a jedna osoba ma troje bądź więcej
rodzeństwa. Należy zauważyć, że wśród osób nie posiadających rodzeństwa nie ma osób
o bardzo niskim poziomie empatii. Z danych liczbowych można odczytać ponadto, że
osoby, które posiadają jedno lub dwoje rodzeństwa odznaczają się głównie średnim
176
i niskim poziomem empatii. Zaskakujący jest fakt, że wśród osób, które posiadają troję
bądź więcej rodzeństwa, największa liczbę stanowią osoby o niskiej empatyczności.
Podsumowując należy sądzić, że liczba rodzeństwa studenta nie ma wpływu na jego
poziom empatycznego rozumienia.
Podsumowanie
Celem przeprowadzonych badań empirycznych była swoista diagnoza poziomu
rozumienia empatycznego studentów kierunków pedagogicznych, przyszłych nauczycieli
wczesnej edukacji dziecka. Wyniki badań umożliwiły poznanie jaki poziom rozumienia
empatycznego charakteryzuje badaną grupę studentów. Analiza wyników badań pozwoliła
na określenie w jakim stopniu na poziom rozumienia empatycznego u studentów mają
wpływ takie czynniki jak poziom wykształcenia, miejsce zamieszkania, staż pracy czy
liczba rodzeństwa.
Analiza wyników badań empirycznych umożliwiła sformułowanie pewnych
uogólnień, uwag, spostrzeżeń i wniosków. Zebrany materiał badawczy pozwala na
sformułowanie następujących uogólnień :
Przeprowadzone badania pozwoliły stwierdzić, że większość osób studiujących
kierunki pedagogiczne charakteryzuje się niskim oraz średnim poziomem rozumienia
empatycznego.
Najmniej liczną grupą są studenci, charakteryzujący się bardzo niskim stopniem
empatii, a także bardzo wysokim poziomem rozumienia empatycznego, co nie dziwi, gdyż
jest zgodne z rozkładem normalnym wyników badań.
Poziom wykształcenia studentów różnicuje ich poziom rozumienia empatycznego,
bowiem osoby posiadające wykształcenie wyższe magisterskie mają wyższy poziom
zrozumienia empatycznego niż osoby z niższym poziomem wykształcenia (wyższe
zawodowe – licencjat i średnie – matura).
W wyniku przeprowadzonych badań okazało się, że miejsce zamieszkania studentów
nie ma większego wpływu na ich poziom rozumienia empatycznego. Nie znalazło
potwierdzenia założone przypuszczenie, że staż pracy warunkuje poziom rozumienia
empatycznego w badanej grupie. Wyniki badania udowodniły, że staż pracy studentów nie
wpływa znacząco na ich poziom rozumienia empatycznego.
Wyniki badań udowodniły, że liczba rodzeństwa jaką posiada student nie ma
zasadniczego wpływu na poziom rozumienia empatycznego.
W wyniku przeprowadzonych badań można stwierdzić, że studenci kierunków
pedagogicznych czyli adepci zawodu nauczycielskiego mają niezadowalająco niski
poziom rozumienia empatycznego.
Zawód nauczyciela edukacji wczesnoszkolnej i przedszkolnej wymaga wysokiej
wrażliwości empatycznej od osoby go wykonującej, ponieważ empatia w relacjach
interpersonalnych warunkuje kształtowanie się prawidłowych kontaktów pomiędzy
wychowawcami a uczniami.
177
To dzięki empatii przejawianej przez nauczyciela – wychowawcę uczniowie mogą się
prawidłowo rozwijać, czuć się dobrze i bezpiecznie w warunkach szkolnych, podnosić
poziom samooceny, a co za tym idzie, osiągać wysoki poziom wiadomości i umiejętności.
Dlatego ważne jest diagnozowanie poziomu rozumienia empatycznego przyszłych
nauczycieli wczesnej edukacji w trosce o projektowanie w toku studiów wyższych
licencjackich i magisterskich sytuacji edukacyjnych stymulujących wrażliwość empatyczną tak, aby studenci odznaczali się ta zdolnością na wysokim poziomie, aby ich przyszła
współpraca z uczniami przebiegała pomyślnie.
W konkluzji należy również mocno podkreślić, że rozumienie współczesnego
globalnego świata i jego problemów jest ściśle związane z rozumieniem ucznia
a zwłaszcza tego najmłodszego, dziś sześcioletniego dziecka. Z jednej strony dzisiejszy
świat objęty zjawiskiem globalizacji potrzebuje nowej jakości nauczania a za tę jakość
odpowiada przede wszystkim nauczyciel. Z drugiej zaś strony u podstaw tworzenia się
globalnego społeczeństwa leży przede wszystkim empatia altruistyczna (jedna z sześciu
rodzajów empatii wg. T. Lippsa).
Bibliografia
Davis M.H., Empatia. O umiejętności współodczuwania, GWP, Warszawa 1999.
Dobromilska H., Empatia w szkole, „Problemy opiekuńczo-wychowawcze” (1988), nr 8.
Dziewiecki M., Empatia, czyli sztuka słuchania, „Katecheta”(2000), nr 11.
Encyklopedia pedagogiczne XXI wieku, t. I, A-F, red. T. Pilch, Wyd. Żak, Warszawa 2003.
Gulin W., Empatia dzieci i młodzieży, Lublin 1994.
Hamer H., Empatia w kilku odsłonach, „Psychologia w szkole” (2004), nr 1.
Hoffman M.L., Empatia i rozwój moralny, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2006.
Jagielska-Zieleniewska E., Z zagadnień empatii, „Psychologia Wychowawcza” (1978), z. 5.
Kliś M.J., Pojęcie empatii we wcześniejszych oraz współczesnych koncepcjach psychologicznych, „Psychologia
Wychowawcza” (1998), z. 1.
Kliś M., Kossewska J., Zdolność do empatii u nauczycieli i studentów, „Psychologia wychowawcza”, (1993),
nr 2.
Kuśpit M., Empatia, „Remedium”, (2007), nr 6.
Kwiatkowski P.P., Rola empatii w zawodzie nauczyciela-wychowawcy, „Problemy opiekuńczo-wychowawcze”, (2002), nr 6.
Okoń W., Słownik pedagogiczny, wyd. III, PWN, Warszawa 1984.
Pilecka B., Znaczenie empatii w różnych wymiarach relacji interpersonalnych [w:] Psychologia wychowawcza
stosowana. Wybrane zagadnienia, red. Z.B. Gaś, Wyd. UMCS, Lublin 1995.
Rembowski Z., Empatia. Studium psychologiczne, PWN, Warszawa 1989.
Trzebińska E., Empatia drogą do innego i do siebie, „Charaktery”, (2006), nr 1.
Węgliński A., Trafność Kwestionariusza Rozumienia Empatycznego innych ludzi/KRE/ [w:] Techniki
kwestionariuszowe w diagnostyce psychologicznej. Wybrane zagadnienia, red. R.Ł. Drwala, Lublin 1989.
178
dr Irena Stańczak
Poziom rozumienia empatycznego studentów
kierunków pedagogicznych
Streszczenie
Empatia jest czynnikiem dynamizującym, wzbogacającym i warunkującym efektywność
kontaktów międzyludzkich. Rozumienie empatyczne jest cechą niezbędną, którą powinien
odznaczać się przyszły nauczyciel, zwłaszcza nauczyciel przedszkola i nauczania początkowego.
Empatia nauczyciela jest szczególnie ważna dla uczniów, ponieważ ma duży wpływ na
samopoczucie uczniów, ich samoocenę, a w konsekwencji może zaważyć na przebiegu procesu
edukacji dziecka. Zasadnym zatem wydaje się trud poznania i określenia, jakim poziomem
rozumienia empatycznego charakteryzują się adepci zawodu nauczycielskiego, studenci
kierunków pedagogicznych. Interesujące są także uwarunkowania społeczne i rodzinne poziomu
rozumienia empatycznego u przyszłych nauczycieli wczesnej edukacji związane z ich wiekiem,
poziomem wykształcenia, miejscem zamieszkania i dzietnością rodzin z których pochodzą.
Słowa kluczowe: globalizacja, empatia, rozumienie empatyczne, nauczyciel nauczania
początkowego.
Level of empathic understanding of students
studing pedagogy
Abstract
Empathy is a factor that accelerates, enriches and conditiones the effectiveness of contacts.
Empathic understanding is a necessary feature that should be characterized by prospective
teachers, especially kindergarten teachers and primary education. Teacher’s empathy is
particularly important for students because it has a big impact on the well-being of students,
their self-esteem, and thus may affect the child's education process. Therefore, it seems
reasonable to know and determine what level of empathic understanding teacher trainees,
students of pedagogical WSETiNS in Kielce are characterized by. It is also interesting what are the
social and family factors that may influence the level of empathic understanding of the future
pre -school education teachers in relation to their age, level of education, place of residence and
fertility of their families.
Keywords: globalization, empathy, empathic understanding, a teacher of primary
education.
0
179
Nasi autorzy.
180
NASI AUTORZY
Lech Hyb, doktor nauk humanistycznych w zakresie nauk o polityce. Wieloletni
pracownik naukowy i wykładowca Wydziału Nauk Społecznych, Wydziału Bezpieczeństwa w Wyższej Szkole Handlowej im. Bolesława Markowskiego w Kielcach, Wyższej
Szkoły Ekonomii, Turystyki i Nauk Społecznych w Kielcach, Wyższej Szkole Ekonomii
Prawa i Nauk Medycznych w Kielcach. Autor bardzo wielu publikacji z zakresu
bezpieczeństwa w komunikacji, bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego,
narodowego i między-narodowego, osobistego, bezpieczeństwa ochrony osób i mienia,
resocjalizacji i pedagogiki. Czynny uczestnik bardzo wielu Międzynarodowych
Konferencji Naukowych w kraju jak i za granicą.
Anna Hajdukiewicz, doktor nauk humanistycznych w zakresie pedagogiki
Uniwersytetu Wrocławskiego oraz magister filologii angielskiej Uniwersytetu
Warszawskiego, wykładowca akademicki od 1997 r. Zainteresowania naukowe oraz
badawcze koncentrują się w zakresie analizy planów edukacyjnych i zawodowych
młodzieży z punktu widzenia edukacji i są związane z przygotowaniem jej do pełnienia
przyszłych ról społecznych i zawodowych oraz funkcjonowania na krajowym
i europejskim rynku pracy. Autorka, współautorka oraz redaktorka wielu publikacji (w tym
międzynarodowych) o tematyce pedagogicznej.
Alina Szczurek-Boruta, profesor nadzwyczajny Uniwersytetu Śląskiego
w Katowicach, doktor habilitowany w zakresie nauk humanistycznych, pedagog,
kierownik Zakładu Pedagogiki Społecznej i Edukacji Międzykulturowej Instytutu Nauk
o Edukacji, Wydziału Etnologii i Nauk o Edukacji w Cieszynie, w latach 2011-2014
pracownik Wyższej Szkoły Ekonomii, Turystyki i Nauk Społecznych w Kielcach, zastępca
przewodniczącego Stowarzyszenia Wspierania Edukacji Międzykulturowej, opiekun Koła
Naukowego Edukacji Międzykulturowej, członek m.in. Polsko-Czeskiego Towarzystwa
Naukowego, Zespołu Pedagogiki Kultury i Edukacji Międzykulturowej przy KNP PAN,
Zespołu Pedagogiki Społecznej przy KNP PAN. Autorka 4 monografii pedagogicznych,
współredaktor 15 monografii wydawanych w serii „Edukacja Międzykulturowa”, zastępca
redaktora naczelnego czasopisma „Edukacja Międzykulturowa”. Główne kierunki
działalności naukowej i specjalności to pedagogika wczesnoszkolna, pedagogika
społeczna, pedagogika międzykulturowa.
181
Nasi autorzy.
Maria Kotomska, doktorr nauk humanistycznych w zakresie pedagogiki,
pracownik naukowo-dydaktyczny Wyższej Szkoły Ekonomii, Turystyki i Nauk
Społecznych w Kielcach. Zainteresowania naukowe oraz badawcze dotyczą: pedagogiki,
pedagogiki społecznej i opiekuńczo-wychowawczej oraz pracy socjalnej. Autorka wielu
publikacji naukowych na temat: dziecka, rodziny, szeroko rozumianego środowiska
opiekuńczo-wychowawczego, patologii społecznych, pracy socjalnej oraz działań
wspierających i pomocowych, a także resocjalizacyjno – profilaktycznych dla jednostek
i grup potrzebujących
Katarzyna Węsierska, doktor nauk humanistycznych logopeda, pedagog,
adiunkt w Instytucie Języka Polskiego UŚ, założycielka Centrum Logopedycznego
w Katowicach. Autorka, współautorka i redaktorka licznych publikacji o tematyce
logopedycznej – naukowych i popularnonaukowych. Specjalizuje się w zaburzeniach
płynności mowy. Jest pierwszą polską absolwentką Europejskiej Klinicznej Specjalizacji
Zaburzeń Płynności Mowy. Uczestniczyła w licznych szkoleniach i stażach
logopedycznych w kraju i za granicą, m. in. w organizowanych przez the Royal College of
Speech and Language Therapists (UK), the Michael Palin Centre for Stammering Children
(UK), Lidcombe Program Trainers Consortium, Leeds Stammering Support Centre (UK),
czy Portland State University (USA). Jest członkinią Polskiego Towarzystwa
Logopedycznego, American Speech-Language-Hearing Association (ASHA), International
Fluency Association (IFA), International Cluttering Association (ICA)
Justyna Pietnoczka,
magister, absolwentka Wydziału Filologicznego
Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Ukończyła filologię polską w specjalności
nauczycielskiej. Pasjonuje się językoznawstwem historycznym i normatywnym oraz
edycją tekstu. Redaktor i korektor tekstów naukowych i popularnonaukowych, szczególnie
z dziedziny logopedii. W kręgu jej zainteresowań znajduje się także budowa stron
internetowych i grafika komputerowa. Zamiłowanie do tych dziedzin informatyki
z powodzeniem łączy z językowym redagowaniem tekstów w szeroko pojęte
projektowanie graficzne treści.
Urszula Hudaszek, magister, nauczyciel dyplomowany, praktyk z 29 letnim
stażem pracy w zakresie edukacji przedszkolnej, nauczyciel akademicki Wyższej Szkoły
Ekonomii, Turystyki i Nauk Społecznych w Kielcach.
Patrycja Hanyga-Janczak, doktor nauk humanistycznych adiunkt UJK
w Zakładzie Pedagogiki Społecznej, w 2009 r zamknęła przewód doktorski nt.
„Komponenty czasu wolnego studentów studiów stacjonarnych” na Wydziale Pedagogiki
i Psychologii Uniwersytetu Śląskiego. Interesuje się zagadnieniami związanymi
z realizacją funkcji wolnoczasowych osób dorosłych. Autorka i współautorka wielu
publikacji z zakresu pedagogiki społecznej.
182
Małgorzata Wolska-Długosz, doktor nauk humanistycznych, nauczyciel akademicki Wydziału Pedagogicznego i Artystycznego UJK w Kielcach, adiunkt
w Zakładzie Pedagogiki Społecznej, członek Świętokrzyskiego Wojewódzkiego Zespołu
Interdyscyplinarnego ds. przeciwdziałania przemocy w rodzinie; współpraca z Biurem
Rzecznika Praw Dziecka (Rok Korczakowski); redaktor tematyczny czasopisma: Studia
Pedagogiczne. Problemy społeczne, edukacyjne i artystyczne. Dorobek naukowy ogółem
liczy ok. 60 pozycji indywidualnych. Zainteresowania naukowe i dydaktyczne koncentrują
wokół problematyki dziecka i rodziny w aspekcie zagrożeń współczesnymi problemami
cywilizacyjnymi.
Irena Stańczak,
doktorr nauk humanistycznych, jest pracownikiem
naukowo-dydaktycznym Wydziału Pedagogicznego Wyższej Szkoły Ekonomii, Turystyki
i Nauk Społecznych w Kielcach. Zainteresowania i dociekania naukowo-badawcze
koncentruje wokół istotnych problemów pedagogiki wczesnoszkolnej i dydaktyki ogólnej.
Od wielu lat zgłębia empirycznie zagadnienia związane z wyzwalaniem i stymulowaniem
aktywności i samodzielności poznawczej uczniów w młodszym wieku szkolnym oraz
podnoszeniem efektywności kształcenia na etapie nauczania początkowego. Posiada
bogaty dorobek naukowy i dydaktyczny. Jest autorką i współautorką wielu książek
i artykułów naukowych. Jest propagatorką TRIZ – Pedagogiki (Teoria Rozwiązywania
Innowacyjnych Zadań), członkiem i pracownikiem naukowym Laboratorium
„Obrazowanie dla Nowej Ery” – Szkoła Kreatywnego Myślenia w Moskwie (Rosja). Jest
członkiem Polskiego Towarzystwa Pedagogicznego w Warszawie i Ludowego
Towarzystwa Naukowo – Kulturalnego Oddział w Kielcach. Odznaczona Brązowym
Krzyżem Zasługi (2000).
183
Nasi autorzy.
184

Globalizacja. Szanse i inspiracje dla wychowania i edukacji

Transkrypt

Podobne dokumenty

Kultur | Architektur | Natur Kultura | Architektura | Natura

PDF | PL

Polowanie na czarownice - Opera na Zamku w Szczecin

KATALOG GŁÓWNY - pełna oferta produkcyjna

hunde-art - Michael Fleischer