PROBLEMATYKA KOLIZYJNA PRZEPISÓW O KREDYCIE

PROBLEMATYKA KOLIZYJNA PRZEPISÓW O KREDYCIE

PROBLEMATYKA KOLIZYJNA
PRZEPISÓW O KREDYCIE KONSUMENCKIM
I ODSETKACH MAKSYMALNYCH
Po przystąpieniu Polski do UE problematyka umów konsumenckich z
elementem obcym, w tym zawieranych przez instytucje kredytowe (w rozumieniu
prawa bankowego) prowadzące działalność transgraniczną lub przez oddział w
Polsce, przestała być kwestią teoretyczną. Stąd konieczność wyjaśnienia
podstawowych kwestii z zakresu prawa prywatnego międzynarodowego
dotyczących ustawy z 20 lipca 2001 r. o kredycie konsumenckim1 oraz przepisów
k.c. o odsetkach maksymalnych dodanych ustawą z 7 lipca 2005 r. o zmianie
ustawy – Kodeks cywilny oraz o zmianie niektórych innych ustaw2. Artykuł
odnosi się do tych kwestii przez pryzmat umowy kredytu lub poŜyczki
pienięŜnej. Uwzględnia on takŜe Konwencję o prawie właściwym dla
zobowiązań umownych, otwartą do podpisu w Rzymie 19 czerwca 1980 r.3, która
zapewne zacznie obowiązywać Polskę w 2006 r.
I.
Przepisy prawa
Ustawa o odsetkach maksymalnych dodaje do art. 359 k.c. przepisy o odsetkach
maksymalnych, w tym §23: „Postanowienia umowne nie mogą wyłączać ani
ograniczać przepisów o odsetkach maksymalnych, takŜe w razie dokonania
wyboru prawa obcego. W takim przypadku stosuje się przepisy ustawy.”. Ustawa
o odsetkach maksymalnych zmienia teŜ u.k.k., która zawiera art. 17:
„Postanowienia umowne nie mogą wyłączać ani ograniczać uprawnień
konsumenta przewidzianych w ustawie, takŜe w razie dokonania wyboru prawa
obcego. W takim przypadku stosuje się przepisy ustawy.”.
Artykuł 17 u.k.k. jest wzorowany na art. 17 ustawy z 2 marca 2000 r. o ochronie
niektórych
praw
konsumentów
oraz
o
odpowiedzialności
za
produkt
niebezpieczny, który zakazuje umownego wyłączania lub ograniczania, takŜe w
razie wyboru prawa obcego, praw konsumenta określonych w przepisach o
umowach zawieranych poza lokalem przedsiębiorstwa albo na odległość. Jak się
1
Dalej „u.k.k.”.
Dalej „ustawa o odsetkach maksymalnych”.
3
Dalej „K. Rzymska”. Tłumaczenie na język polski opracował m.in. M. Pazdan, O potrzebie reformy
polskiego prawa prywatnego międzynarodowego i niektórych proponowanych rozwiązaniach, KPP z
2000 r., z. 3.
2
wydaje, polski ustawodawca, ustanawiając ten ostatni przepis, pragnął wdroŜyć
art. 12 ust. 2 dyrektywy 97/7/WE4: „Państwa Członkowskie podejmują niezbędne
środki dla zapewnienia, iŜ konsument nie utraci ochrony przyznanej mu na mocy
niniejszej dyrektywy, poprzez wybór prawa państwa trzeciego jako prawa
właściwego dla danej umowy, w przypadku gdy umowa pozostaje w ścisłym
związku z terytorium Państw Członkowskich.”. Jednak u.k.k. została wydana dla
wdroŜenia innej dyrektywy – 87/102/EWG5, która nie zawiera podobnego
przepisu.
II.
Znaczenie art. 17 u.k.k.
II.A.
Wstęp
Z treści art. 17 u.k.k. wynika, Ŝe zakazuje on wyłączania lub ograniczania
uprawnień konsumenta wskutek wyboru prawa obcego jako właściwego dla
umowy o kredyt konsumencki. Jednak przepis ten nie odpowiada na pytanie,
kiedy u.k.k. znajduje zastosowanie, a więc konsumentowi przysługują
uprawnienia przewidziane w u.k.k., których nie moŜe zniweczyć wybór prawa
obcego. TakŜe art. 1 u.k.k., określający zakres jej zastosowania przez odniesienie
do pojęć konsumenta, przedsiębiorcy i kredytu konsumenckiego, nie posługuje
się Ŝadnym kryterium pozwalającym wyznaczyć zakres zastosowania u.k.k. „w
przestrzeni”. Uzasadnienie projektu u.k.k. nie zawiera Ŝadnego śladu refleksji nad
problematyką prawa właściwego dla umowy o kredyt konsumencki ani
znaczeniem art. 17 u.k.k.
W pierwszej kolejności naleŜy zauwaŜyć, iŜ zdrowy rozsądek sprzeciwia się
zastosowaniu u.k.k. do wszelkich opisanych w niej umów bez względu na to, czy
wykazują one jakikolwiek związek z Polską lub polskim systemem prawnym.
Gdyby stosować u.k.k. w ten sposób, podlegałaby jej np. umowa poŜyczki,
zawarta i wykonywana w Turcji, pomiędzy tureckim bankiem i obywatelem
tureckim zamieszkałym w Turcji.
W piśmiennictwie6 zaprezentowano pogląd, iŜ u.k.k. znajduje zastosowanie,
ilekroć dla rozstrzygnięcia sprawy właściwy jest sąd polski. Przyjęcie takiego
kryterium powodowałoby wyłączenie zastosowania u.k.k. jako części prawa
4
Dyrektywa Rady 97/7/WE z 20 maja 1997 r. o ochronie konsumenta w związku z umowami
zawieranymi na odległość.
5
Dyrektywa Rady 87/102/EWG z 22 grudnia 1986 r. w sprawie zbliŜenia przepisów ustawowych,
wykonawczych i administracyjnych Państw Członkowskich dotyczących kredytu konsumenckiego.
6
M. Lijowska, O kolizyjnoprawnych problemach dostosowania prawa polskiego do europejskiego prawa
ochrony konsumenta, KPP z 2004 r., z. 1, s. 154–155.
polskiego, jeŜeli w sprawie orzekałby sąd obcy (np. konsument zamieszkały w
Polsce wytoczyłby przed szwedzkim sądem powództwo dotyczące umowy
kredytu podlegającej prawu polskiemu, którą zawarł ze szwedzkim bankiem
działającym przez oddział w Polsce). Na istnienie tego kryterium nie wskazuje
teŜ brzmienie u.k.k. Omawiany pogląd nie wydaje się zatem zasadny.
Niektóre ustawy chroniące konsumentów, które zawierają przepisy analogiczne
do art. 17 u.k.k., wyznaczają zakres swego zastosowania przez takie kryteria, jak
znajdujące się w Polsce miejsce połoŜenia rzeczy, zamieszkania nabywcy lub
złoŜenia oferty7 albo miejsce świadczenia usługi turystycznej lub zawarcia
umowy o jej świadczenie8. Jednak u.k.k. nie przewiduje tego rodzaju kryterium
zastosowania ze względu na ścisły związek umowy o kredyt konsumencki z
terytorium Polski, np. kryterium miejsca zamieszkania konsumenta albo
wykonania umowy. Dlatego interpretacja zakładająca istnienie takiego kryterium
byłaby sprzeczna z u.k.k.
II.B.
Przepisy europejskie
PoniewaŜ u.k.k. została wydana w wykonaniu dyrektywy 87/102/EWG, warto
zastanowić się, czy prawo Wspólnot Europejskich moŜe zostać uwzględnione
przy ustalaniu zakresu zastosowania u.k.k.
Państwa, które były członkami UE przed 1 maja 2004 r. (państwa „starej” UE),
są stronami K. Rzymskiej. Po podpisaniu stosownej konwencji w Luksemburgu
14 kwietnia 2005 r., Polska zapewne stanie się stroną K. Rzymskiej w 2006 r.
Artykuł 5 K. Rzymskiej dotyczy szczególnych zasad określania prawa
właściwego dla niektórych umów zawieranych przez konsumentów (por. pkt V).
Z kolei z jej art. 20 wynika, Ŝe nie uchybia ona m.in. normom prawa prywatnego
międzynarodowego zawartym w przepisach prawa krajowego harmonizowanych
w ramach wdroŜenia aktów Wspólnot Europejskich.
Niektóre dyrektywy dotyczące ochrony konsumenta, jak cytowana dyrektywa
97/7/WE, przewidują obowiązek państw członkowskich wydania przepisów z
zakresu
prawa
prywatnego
międzynarodowego.
Takie
przepisy
mają
pierwszeństwo przed K. Rzymską zgodnie z jej art. 20. Jednak inne dyrektywy
słuŜące ochronie konsumenta, jak dyrektywa 87/102/EWG, nie nakazują wydania
7
Art. 10 ustawy z 13 lipca 2000 r. o ochronie nabywców prawa korzystania z budynku lub pomieszczenia
mieszkalnego w oznaczonym czasie w kaŜdym roku oraz o zmianie ustaw Kodeks cywilny, Kodeks
wykroczeń oraz ustawy o księgach wieczystych i hipotece.
8
Art. 1 ustawy z 29 sierpnia 1997 r. o usługach turystycznych.
przepisów o prawie właściwym dla kwestii będących ich przedmiotem. W tym
ostatnim wypadku wydaje się, iŜ ustawodawca europejski uznał, Ŝe prawo
właściwe dla umowy zawieranej przez konsumenta powinno być określane
zgodnie z K. Rzymską. Tak teŜ jest określany zakres zastosowania przepisów o
kredycie konsumenckim wielu państw członkowskich UE.
Przepisy francuskie9, brytyjskie10 i irlandzkie11 o kredycie konsumenckim nie
zawierają norm kolizyjnych z zakresu prawa prywatnego międzynarodowego,
przez co zakres zastosowania tych przepisów określa K. Rzymska. Jednocześnie
art. L 121-20-15 francuskiego kodeksu konsumenckiego pozwala sądowi na
zastosowanie, w miejsce prawa państwa nienaleŜącego do UE, korzystniejszych
przepisów prawa kraju, w którym konsument ma miejsce stałego pobytu,
wydanych w wykonaniu m.in. dyrektywy 97/7/WE, o ile umowa wykazuje ścisły
związek z terytorium jednego albo więcej państw członkowskich UE. Artykuł 2
ustawy belgijskiej12 przewiduje jej zastosowanie do umów zawartych przez
konsumenta mającego miejsce stałego pobytu w Belgii z kredytodawcą mającym
siedzibę albo miejsce stałego pobytu (1) w Belgii albo (2) poza Belgią, jeŜeli (a)
umowa została poprzedzona w Belgii szczególną propozycją albo reklamą lub (b)
kredytobiorca lub jego przedstawiciel otrzymał w Belgii wniosek kredytowy
konsumenta. Rozwiązanie to jest zbieŜne z art. 5 K. Rzymskiej. Rozdział 12 ust.
1f ustawy fińskiej13 stanowi wprost, Ŝe prawo właściwe dla zobowiązań, których
ta ustawa dotyczy, określa K. Rzymska. Wreszcie przepisy niemieckiej EGBGB14
o prawie właściwym dla umów zawieranych przez konsumentów przewidują
określenie prawa właściwego zgodnie z K. Rzymską (art. 29 i 36). Jedynie
przepisy wydane w wykonaniu niektórych dyrektyw wyliczonych w art. 29a ust.
(4) EGBGB mogą być stosowane takŜe w szczególnych okolicznościach
przewidzianych w tym artykule, zbliŜonych do tych opisanych w art. L 121-2015 francuskiego kodeksu konsumenckiego, chociaŜby nie wynikało to z K.
Rzymskiej. Jednak art. 29a ust. (4) EGBGB nie wymienia dyrektywy
87/102/EWG, przez co zakres zastosowania niemieckich przepisów wydanych w
wykonaniu tej dyrektywy jest określany zgodnie z K. Rzymską.
9
Code de la consommation, Tytuł I Księgi III.
Consumer Credit Act 1974
11
Consumer Credit Act, 1995.
12
Loi du 12 juin 1991 relative au crédit à la consommation.
13
Kuluttajansuojalaki, 38/1978.
14
Einführungsgesetz Bürgerliches Gesetzbuch.
10
Podsumowując, prawo Wspólnot Europejskich nie zawiera szczególnych norm
kolizyjnych dotyczących przepisów o kredycie konsumenckim ani nie
zobowiązuje do ustanowienia takich norm. Dlatego w krajach „starej UE” zakres
zastosowania tych przepisów wyznaczają ogólne normy prawa prywatnego
międzynarodowego, które wynikają z K. Rzymskiej. Konwencja ta nie
obowiązuje jednak Polski.
II.C.
Konkluzja
PowyŜej wykazano, iŜ nie da się określić zakresu zastosowania u.k.k. „w
przestrzeni” na podstawie jej przepisów. Dlatego, skoro u.k.k. jest częścią prawa
cywilnego, zakres ten wyznacza ustawa z 12 listopada 1965 r. – Prawo prywatne
międzynarodowe15. Zatem u.k.k. stosuje się, gdy umowa o kredyt
konsumencki podlega wedle p.p.m. prawu polskiemu. Z pierwszego zdania
art. 17 u.k.k. wynika dodatkowo, Ŝe jeŜeli strony tej umowy wybrały prawo
obce jako właściwe dla niej, zaś w braku wyboru umowa podlegałaby prawu
polskiemu, to prawa obcego nie naleŜy stosować w zakresie, w jakim jest ono
mniej korzystne dla konsumenta niŜ art. 1 – 16 u.k.k. Ten ostatni przypadek
odpowiada sytuacji ograniczenia lub wyłączenia uprawnień wskutek wyboru
prawa. W tym wypadku zamiast mniej korzystnych przepisów obcych naleŜy
stosować odpowiednie przepisy u.k.k. (zdanie drugie art. 17 u.k.k.).
Natomiast wybór prawa obcego dla umowy o kredyt konsumencki, dokonany
zgodnie z p.p.m., pozostaje waŜny. Wybrane prawo obce określa np. termin
przedawnienia roszczeń z umowy o kredyt konsumencki. Artykuł 17 u.k.k.
ogranicza jedynie pewne skutki wyboru prawa obcego. JeŜeli wybrane prawo
obce przewiduje np. termin 7 dni do odstąpienia od umowy przez konsumenta
(art. L 311-17 francuskiego kodeksu konsumenckiego), to w miejsce takiego
przepisu naleŜy stosować art. 11 ust. 1 u.k.k. przewidujący termin 10 dni. JeŜeli
jednak wybrane prawo obce przewiduje termin 2 tygodni (np. §355 ust. (1)
niemieckiego BGB16), to nie zachodzi wyłączenie ani ograniczenie uprawnienia
konsumenta do odstąpienia od umowy przewidzianego w u.k.k., a zatem termin
do odstąpienia podlega prawu obcemu. JeŜeli wreszcie wybrane prawo obce daje
się zastosować obok u.k.k. (np. przyznaje, jak art. 86 ust. 1 ustawy belgijskiej,
konsumentowi uprawnienie do Ŝądania uniewaŜnienia umowy w razie niepodania
15
Dalej „p.p.m.”.
Bürgerliches Gesetzbuch.
16
w jej treści rzeczywistej rocznej stopy oprocentowania, w której to sytuacji u.k.k.
przewiduje sankcję z art. 15), to moŜliwe jest zastosowanie prawa obcego i u.k.k.
(konsument moŜe wykonać uprawnienie wynikające z prawa obcego albo u.k.k.).
Wyłączenie zastosowania danego przepisu prawa obcego powinno zatem zostać
poprzedzone porównaniem skutków jego zastosowania ze skutkami zastosowania
w jego miejsce przepisu u.k.k. NaleŜy teŜ zauwaŜyć, iŜ na podstawie art. 17
u.k.k. nie moŜna wyłączyć zastosowania przepisu prawa obcego, który dotyczy
kwestii nieuregulowanej w u.k.k., np. prawa do wypowiedzenia umowy przez
kredytodawcę z przyczyny innej niŜ opóźnienie ze spłatą kredytu (art. 14 u.k.k.).
Wyłączenie zastosowania moŜe dotyczyć dowolnego prawa obcego.
Pogląd przedstawiony powyŜej dominuje w doktrynie17. Jego modyfikację
zaproponował M. Mataczyński18, wedle którego u.k.k. naleŜy stosować w
kaŜdym wypadku dokonania wyboru prawa obcego, jeŜeli w braku wyboru
właściwe byłoby prawo polskie, chociaŜby prawo obce było korzystniejsze dla
konsumenta. Przyjęciu tego poglądu sprzeciwia się jednak treść art. 17 u.k.k., na
podstawie którego u.k.k. stosuje się, jeŜeli wybór prawa obcego wyłącza lub
ogranicza uprawnienia konsumenta przewidziane w u.k.k.
III.
Znaczenie art. 359 §23 k.c.
PowyŜsze uwagi co do art. 17 u.k.k. moŜna łatwo odnieść takŜe do art. 359 §23
k.c., tym bardziej Ŝe przepisy o odsetkach maksymalnych nie wynikają z
dyrektywy UE. Zatem art. 359 §21 i §22 k.c. stosują się, gdy czynność prawna,
z której wynikają odsetki, podlega prawu polskiemu zgodnie z p.p.m. W
razie wyboru prawa obcego dla czynności prawnej, która w braku wyboru
podlegałaby prawu polskiemu wedle p.p.m., wysokość odsetek wynikających
z tej czynności jest ograniczona przez wymienione przepisy. Z uwagi na cel
tych przepisów, wydaje się, Ŝe nie sprzeciwiają się one zastosowaniu wybranego
prawa obcego, z którego wynikają dalej idące ograniczenia wysokości odsetek.
IV.
Prawo właściwe dla umowy kredytu lub poŜyczki pienięŜnej wedle
polskiego p.p.m.
Wedle art. 25 §1 p.p.m., strony mogą wybrać prawo jako właściwe dla
17
M. Lijowska, op. cit. s. 161–164, A. Mączyński, O potrzebie, zakresie i sposobie reformy polskiego
prawa prywatnego międzynarodowego, w: Prawo prywatne czasu przemian, Poznań 2005, s. 862–863, M.
Pazdan, Prawo prywatne międzynarodowe, Warszawa 2003, s. 136, P. Mostowik, Kolizyjnoprawne
problemy dostosowania prawa polskiego do dyrektyw UE, Rejent z 2002 r., z. 7, s. 121-122.
18
Przepisy wymuszające swoje zastosowanie w polskim prawie konsumenckim, RPEiS z 2003 r., z. 3, s.
52.
zobowiązań umownych, jeŜeli pozostaje ono w związku z zobowiązaniem.
PoniŜsze rozwaŜania dotyczą prawa właściwego dla umowy kredytu lub poŜyczki
pienięŜnej w braku wyboru prawa.
Wedle art. 25 §2 p.p.m., zobowiązanie dotyczące nieruchomości podlega prawu
państwa, w którym jest ona połoŜona. NaleŜy więc rozstrzygnąć, czy
zobowiązanie
dotyczące
nieruchomości
wynika
z
umowy
kredytu
udzielonego na nabycie prawa własności albo innego prawa rzeczowego na
nieruchomości lub prawa do jej uŜywania. OtóŜ przedmiotem najwaŜniejszych
świadczeń stron takiej umowy są pieniądze. Z umowy tej nie wynika uprawnienie
do uŜywania nieruchomości. Wydaje się zatem, Ŝe na to pytanie naleŜy udzielić
odpowiedzi negatywnej. Podobny wniosek moŜna wysnuć z wywodów M.
Pazdana19, który nie uwaŜa umowy zlecenia dokonania czynności prawnej
odnoszącej się do nieruchomości za stanowiącą zobowiązania dotyczące
nieruchomości.
Za dotyczące nieruchomości naleŜy natomiast uznać zobowiązanie do
ustanowienia zabezpieczenia spłaty kredytu w postaci przeniesienia lub
obciąŜenia nieruchomości. PoniewaŜ jednak zobowiązanie to jest dodatkowe w
stosunku do głównych zobowiązań stron, nie powinno ono rozstrzygać o
kwalifikacji całej umowy. Wydaje się, Ŝe zobowiązanie to podlega prawu
państwa, w którym nieruchomość jest połoŜona, a pozostałe zobowiązania z
umowy – prawu określonemu w kolejnych przepisach p.p.m.20.
Z uwagi na rzadkość zawierania umów kredytu lub poŜyczki na giełdzie lub
targach publicznych, pomijam art. 28 p.p.m.
JeŜeli w chwili zawarcia umowy kredytu lub poŜyczki obie jej strony mają
siedzibę lub miejsce zamieszkania w tym samym państwie, umowa ta
podlega prawu tego państwa (art. 26 p.p.m.). Wydaje się, Ŝe jeŜeli umowa
została zawarta w ramach przedsiębiorstwa strony, przy określaniu jej
siedziby albo miejsca zamieszkania dla potrzeb tego przepisu naleŜy, przez
analogię z art. 27 §3 p.p.m., wziąć pod uwagę siedzibę przedsiębiorstwa21.
Artykuł 26 p.p.m. rozstrzygnie o właściwości prawa polskiego, w braku wyboru
prawa, dla umowy kredytu lub poŜyczki zawartej przez bank krajowy albo
19
op. cit., s. 145.
Por. M. Pazdan, op. cit., s. 146-147.
21
Por. W. Popiołek, glosa do wyroku Sądu NajwyŜszego z 22 kwietnia 1999 r., OSNC z 2000 r., z. 1, poz.
4, s. 153, i tam powołana literatura.
20
oddział w Polsce instytucji kredytowej z osobą mającą miejsce zamieszkania albo
siedzibę w Polsce.
Prawo właściwe dla określonych umów, których nie dotyczą art. 25, 26 ani 28
p.p.m., wyznacza art. 27 p.p.m. Przepis ten nie wymienia jednak umowy kredytu
ani poŜyczki. W literaturze zaproponowano szerokie rozumienie uŜytego w nim
pojęcia „umowa zlecenia”, jako obejmującego wszelkie umowy o działanie w
cudzym interesie niebędące umowami o dzieło22. Istota umowy kredytu lub
poŜyczki pienięŜnej polega na umoŜliwieniu korzystania z pieniędzy banku albo
poŜyczkodawcy. Spełnienie świadczenia pienięŜnego banku lub poŜyczkodawcy
(wypłata kwoty kredytu albo poŜyczki) następuje nierzadko na rzecz osoby
trzeciej w celu wykonania zobowiązania kredytobiorcy albo poŜyczkobiorcy
wobec tej osoby. Trudno jednak nawet wtedy mówić o dokonywaniu czynności
faktycznych na rzecz kredytobiorcy lub poŜyczkobiorcy; istotny pozostaje
element korzystania z pieniędzy. Artykuł 27 p.p.m. nie dotyczy więc umowy
kredytu ani poŜyczki.
Tak więc, jeŜeli strony umowy kredytu lub poŜyczki nie mają w chwili jej
zawarcia siedziby albo miejsca zamieszkania w tym samym państwie,
zgodnie z art. 29 p.p.m. umowa ta podlega prawu państwa, w którym została
zawarta. Wedle przewaŜającego poglądu, pojęcie miejsca zawarcia umowy
naleŜy na uŜytek tego przepisu rozumieć autonomicznie, w oderwaniu od
przepisów prawa merytorycznego, w szczególności art. 70 §2 k.c.23. Państwem, w
którym zawarto umowę, jest w rozumieniu art. 29 p.p.m. państwo, z którego
obszarem jest najściślej związany fakt powstania umownego stosunku
zobowiązaniowego, przy uwzględnieniu całokształtu okoliczności. Znaczenie
moŜe mieć przekonanie stron o miejscu zawarcia umowy, wyraŜone np. przez
umieszczenie tego miejsca w jej tekście24.
Oczywiście najtrudniej jest określić miejsce zawarcia umowy przez osoby
znajdujące się w róŜnych miejscach. Uwzględniając praktykę obrotu bankowego,
moŜna zaproponować rozwiązanie kilku typowych problemów. Naturalnie kaŜdy
22
W. Popiołek, op. cit., s. 154, M. Pazdan, op. cit., s. 142.
Pozwala to uniknąć problemów związanych z róŜnicami w określaniu miejsca umowy w
poszczególnych systemach prawnych; np. jeŜeli oświadczenie o przyjęciu oferty jest wysyłane z Londynu
do Warszawy, to w myśl prawa angielskiego umowa zostaje zawarta w Londynie, a wedle prawa
polskiego – w Warszawie.
24
M. Pazdan, op. cit., s. 143-144, K. Kruczalak, Miejsce zawarcia umowy, Rejent z 2001 r., z. 7-8, M.A.
Zachariasiewicz, W. Popiołek, Znaczenie pojęć „chwila” i „miejsce” zawarcia umowy” w ustawie o
prawie prywatnym międzynarodowym z 1965 r., PPHZ z 1981 r., z. 5, s. 101-102.
23
przypadek naleŜy rozpatrywać indywidualnie.
W obrocie bankowym, szczególnie z udziałem konsumentów, umowy są
zawierane z reguły przy uŜyciu standardowych formularzy, zaś uzgodnienia
między stronami przed zawarciem umowy dotyczą ograniczonej liczby kwestii,
jak wysokość kredytu albo wybór opcji spłaty. Oczywiście ze strony banku
uzgodnienia te są zwykle ujęte w ramy powtarzalnych procedur, niemniej
prowadzą one do ustalenia treści konkretnej umowy. Wydaje się zatem, Ŝe
dokonanie lub zainicjowanie tych uzgodnień ma dla procedury zawarcia umowy
równie istotne znaczenie, co wymiana oświadczeń woli o jej zawarciu składanych
na standardowych formularzach. Wymiana formularzy jest bowiem zwykle
traktowana przez strony tylko jako formalność. Dlatego uwaŜam, Ŝe jeŜeli
umowa
kredytu
lub
poŜyczki
pienięŜnej
zostaje
zawarta
w
wyniku
korespondencyjnej wymiany oświadczeń o jej zawarciu (np. jej podpisanych
egzemplarzy) pomiędzy miejscami połoŜonymi w róŜnych państwach, to naleŜy
zbadać, czy w jednym z tych państw zostały takŜe dokonane lub zainicjowane
uzgodnienia stron dotyczące zawarcia tej konkretnej umowy. JeŜeli tak, to
właśnie państwo, w którym doszło do dokonania lub zainicjowania tych
uzgodnień oraz wysłania lub odebrania co najmniej jednego oświadczenia woli o
zawarciu umowy, będzie z reguły najściślej związane z procedurą zawarcia
umowy.
Przykładowo, jeŜeli klient zamieszkały w Holandii przybędzie do placówki
banku połoŜonej w Belgii, zapozna się tam z ofertą banku i złoŜy wniosek
kredytowy, po czym umowa zostanie zawarta przez korespondencyjną wymianę
jej egzemplarzy między Belgią a Holandią, to wydaje się, Ŝe procedura jej
zawarcia będzie najściślej związana z terytorium Belgii. To w tym państwie
nastąpił bowiem kontakt między stronami w celu zawarcia konkretnej umowy i
uzgodnienie najwaŜniejszych jej postanowień.
Dalej, jeŜeli instytucja kredytowa z siedzibą w Szwecji prowadząca
działalność transgraniczną wyśle do miejsca zamieszkania klienta w Polsce list
opisujący warunki kredytu i zawierający formularz wniosku kredytowego, zaś
klient wypełni i odeśle ten formularz w Polsce, po czym umowa kredytu zostanie
zawarta przez wymianę jej podpisanych egzemplarzy między Polską a Szwecją,
to wydaje się, Ŝe miejscem zawarcia umowy będzie Polska. JeŜeli natomiast to
klient prześle bankowi propozycję zawarcia umowy z Polski do Szwecji,
chociaŜby uŜywając formularza wniosku kredytowego dostępnego na stronie
internetowej albo zamieszczonego w reklamie prasowej, po czym umowa
zostanie zawarta przez korespondencyjną wymianę oświadczeń stron między
tymi krajami, to wydaje się, Ŝe procedura jej zawarcia będzie najściślej związana
z terytorium Szwecji. To w tym państwie nastąpił kontakt między stronami
nakierowany na zawarcie konkretnej umowy i rozpoczęcie uzgodnień, które
zaowocowały jej zawarciem.
Natomiast nie wydaje się, aby rozstrzygającym elementem mogła być
wzmianka o miejscu zawarcia umowy zamieszczona w jej tekście, o ile jest ona
częścią standardowego formularza. Taka wzmianka nie zawsze odzwierciedla
bowiem okoliczności konkretnego przypadku.
NaleŜy podkreślić, Ŝe przepisy k.c. o odsetkach maksymalnych albo u.k.k.
mogą znaleźć zastosowanie nawet, gdy strony nie wybiorą prawa polskiego jako
właściwego, zaś w braku wyboru prawa umowa kredytu albo poŜyczki pienięŜnej
podlegałaby prawu obcemu wedle art. 29 albo (raczej teoretycznie) art. 26 p.p.m.
Będzie tak wtedy, gdy normy kolizyjne właściwego co do zasady prawa obcego
kaŜą stosować prawo polskie albo polskie przepisy o ochronie konsumentów
(odesłanie zwrotne – art. 4 §1 p.p.m.).
V.
Prawo właściwe dla umowy kredytu albo poŜyczki pienięŜnej wedle K.
Rzymskiej
V.A.
Zasady ogólne
Zgodnie z art. 3 K. Rzymskiej, umowa podlega co do zasady prawu
wybranemu przez jej strony. Nie jest wymagany związek między państwem,
którego prawo zostało wybrane, a zobowiązaniami z umowy. MoŜliwy jest zatem
np. wybór prawa angielskiego jako właściwego dla stosunku umownego
związanego wyłącznie z Polską i Francją.
JeŜeli jednak wszystkie elementy stanu faktycznego związanego z umową, bez
uwzględnienia ewentualnego wyboru sądu obcego, są zlokalizowane w jednym
państwie, to wybór prawa nie narusza bezwzględnie obowiązujących (których
zastosowania nie moŜna wyłączyć umową) przepisów prawa tego państwa (art. 3
ust. 3). Tak więc moŜliwe jest np. wybranie prawa angielskiego dla umowy
wykazującej związki tylko z Polską, lecz taki wybór nie uchybia zastosowaniu
bezwzględnie obowiązujących przepisów polskich, prowadząc do powstania
pewnej hybrydy prawa angielskiego i polskiego. Stan faktyczny związany z
umową zawieraną przez podmiot bankowy prowadzący działalność w Polsce z
obywatelem polskim mającym miejsce stałego pobytu w Polsce będzie związany
takŜe z innym państwem w szczególności, gdy tym podmiotem bankowym
będzie instytucja kredytowa działająca w Polsce w ramach oddziału lub w formie
działalności transgranicznej.
W zakresie, w jakim strony nie wybrały prawa właściwego, umowa podlega
prawu państwa, z którym wykazuje najściślejsze związki (art. 4). Co do
zasady domniemywa się, Ŝe umowa wykazuje najściślejsze związki z
państwem, w którym strona mająca spełnić świadczenie charakterystyczne
ma, w chwili zawarcia umowy, miejsce zwykłego pobytu albo siedzibę
zarządu. JeŜeli umowa jest zawarta w ramach działalności przedsiębiorstwa,
bierze się pod uwagę siedzibę głównego przedsiębiorstwa, a jeŜeli według
umowy świadczenie ma być spełnione przez inne przedsiębiorstwo – siedzibę
tego ostatniego. Świadczenie charakterystyczne to takie, które stanowi o
specyfice umowy danego rodzaju. Zazwyczaj jest to świadczenie niepienięŜne, za
które naleŜy się zapłata w pieniądzu (np. świadczenie sprzedawcy albo
wynajmującego).
W przypadku umowy „bankowej”, świadczeniem charakterystycznym będzie
zwykle świadczenie banku25. Świadczeniem charakterystycznym dla umowy
kredytu lub poŜyczki pienięŜnej jest umoŜliwienie korzystania z pieniędzy banku
albo poŜyczkodawcy. Tak więc umowa kredytu lub poŜyczki pienięŜnej będzie
zazwyczaj podlegać, w braku wyboru prawa, prawu państwa, w którym znajduje
się główne przedsiębiorstwo banku albo poŜyczkodawcy albo – jeŜeli według
umowy świadczenie ma spełnić inne przedsiębiorstwo – to inne przedsiębiorstwo.
Wynika stąd np., Ŝe umowa kredytu zawarta przez francuską instytucję
kredytową działającą przez oddział w Polsce podlega w braku wyboru prawa
prawu polskiemu.
V.B.
Umowy konsumenckie
Wyjątki od powyŜszych zasad zawiera art. 5, który stosuje się do umowy o
dostarczenie rzeczy ruchomych lub usług w celu, który moŜe być uznany za
niezwiązany z działalnością zawodową lub gospodarczą odbiorcy (konsumenta),
lub o kredytowanie takiej transakcji. Porównując tę definicję konsumenta z
25
M. Giuliano, w: Report on the Convention on the law applicable to contractual obligations, O.J. 1980, C
282, dalej „sprawozdanie Giuliano Lagarde”.
definicją konsumenta w art. 1 ust. 4 u.k.k., warto zauwaŜyć, iŜ nie obejmuje ona,
podobnie jak w przypadku art. 221 k.c., osoby zawierającej umowę w celu
związanym z jej działalnością zawodową.
Wedle art. 5 ust. 2, wybór prawa nie moŜe prowadzić do pozbawienia
konsumenta ochrony przyznanej przez bezwzględnie obowiązujące przepisy
prawa państwa, w którym ma on miejsce zwykłego pobytu, jeŜeli m.in. (1)
zawarcie umowy poprzedziła specjalnie uczyniona propozycja lub reklama w tym
państwie, a konsument dokonał w nim czynności niezbędnych z jego strony do
zawarcia umowy, albo (2) kontrahent konsumenta lub jego przedstawiciel
otrzymał w tym państwie zamówienie konsumenta. W braku wyboru prawa,
umowa zawarta w takich okolicznościach podlega prawu państwa miejsca
zwykłego pobytu konsumenta (art. 5 ust. 3). Postanowienia art. 5 nie dotyczą
m.in. umowy o świadczenie usług, jeŜeli usługi mają być świadczone
konsumentowi wyłącznie w państwie innym niŜ to, w którym ma on miejsce
stałego pobytu. Skutek zastosowania art. 5 ust. 2 jest zbliŜony do rozwiązania
przewidzianego w art. 17 u.k.k. na wypadek wyboru prawa obcego (stosowanie
przepisów korzystniejszych dla konsumenta – por. pkt II.C).
Miejsce stałego pobytu to miejsce, w którym skoncentrowane są interesy
Ŝyciowe osoby fizycznej, chociaŜby nie miała ona zamiaru stałego przebywania
w tym miejscu26.
Z pewnością u.k.k. zalicza się do bezwzględnie obowiązujących przepisów
zapewniających ochronę konsumenta. ChociaŜ przepisy k.c. o odsetkach
maksymalnych nie stosują się tylko w obrocie konsumenckim, to jednym z ich
celów jest z pewnością ochrona konsumenta, zatem i one mogą się stosować na
podstawie art. 5 ust. 2.
W omawianym w pkt IV przykładzie szwedzkiej instytucji kredytowej, która
przesyła konsumentowi mającemu miejsce stałego pobytu w Polsce formularz
wniosku kredytowego (specjalne zaproszenie), art. 5 K. Rzymskiej znajdzie
zastosowanie, jeŜeli równieŜ w Polsce konsument podpisze i wyśle egzemplarz
umowy. Ten sam skutek nastąpi, gdy ten konsument prześle do Szwecji wniosek
kredytowy, którego wzór znalazł w reklamie w polskiej gazecie (zawarcie
umowy poprzedzone reklamą), po czym takŜe w Polsce podpisze i wyśle
26
M. Pazdan, op. cit., s. 52.
egzemplarz umowy. Identyczny skutek zajdzie, gdy ten konsument doręczy w
Polsce
wniosek
kredytowy
agentowi
szwedzkiego
banku
(otrzymanie
zamówienia konsumenta przez kontrahenta albo jego przedstawiciela). Natomiast
art. 5 nie będzie się stosował, gdy słowacki bank zorganizuje wycieczkę dla
potencjalnych klientów z Polski do swej siedziby w Bratysławie, a umowa
kredytu między uczestnikiem wycieczki a bankiem zostanie zawarta w siedzibie
tego ostatniego, chociaŜby wycieczkę poprzedziła reklama w Polsce (konsument
dokonał czynności niezbędnych do zawarcia umowy poza Polską).
Kwestią kontrowersyjną jest kwalifikacja reklamy zamieszczonej w Internecie
jako uczynionej „w” państwie miejsca stałego pobytu konsumenta. Jak zauwaŜył
M. Giuliano w sprawozdaniu Giuliano Lagarde, aby zakwalifikować reklamę
jako uczynioną w danym państwie, „przedsiębiorca musiał podjąć pewne
czynności (...) skierowane konkretnie na to państwo”27, a jako przykład, w
którym nie stosuje się art. 5, podał reklamę zamieszczoną w amerykańskiej
prasie, nawet sprzedawanej w Niemczech, którą przeczytał konsument z Niemiec.
Wydaje się, Ŝe, aby przekaz reklamowy zamieszczony na stronie internetowej
uznać za reklamę w określonym państwie, musi on być w pewien sposób
nakierowany na to terytorium tego państwa. Zwykle zredagowanie reklamy w
języku polskim świadczy o jej skierowaniu do terytorium Polski, chyba Ŝe z
kontekstu wynika, Ŝe jest ona przeznaczona tylko dla grupy Polaków
zamieszkałych za granicą. TakŜe zamieszczenie w reklamie wzmianki o
dostępności oferowanych usług dla konsumentów z obszaru geograficznego
obejmującego Polskę (np. za wysłanie karty płatniczej do kraju UE na wschód od
Niemiec pobierana jest dodatkowa opłata) wskazuje, Ŝe jest ona skierowana na
teren Polski. Niektórzy autorzy zdają się jednak uwaŜać, Ŝe reklama
zamieszczona w Internecie jest dostępna powszechnie i skierowana na cały
świat28.
V.C.
Skutki stosowania K. Rzymskiej
Zanim K. Rzymska wejdzie w Ŝycie wobec Polski, moŜe ona doprowadzić do
stosowania prawa polskiego wskutek odesłania. OtóŜ jeŜeli konsument ma
miejsce stałego pobytu w Polsce, wedle p.p.m. umowa podlega prawu państwa
27
Podobnie orzeczenie ETS z 11 lipca 2002 r., C-96/00, sprawa Gabriel.
M. Jagielska, Ochrona konsumenta jako zagadnienie kodyfikacyjne w prawie prywatnym
międzynarodowym, KPP z 2000 r., z. 3, s. 650; Reinhard Schu, Consumer Protection, Private
International Law and Internet Contracts, http://ruessmann.jura.uni-sb.de/rw20/people/rschu/public/essay.
28
będącego stroną K. Rzymskiej i spełnione są przesłanki stosowania jej art. 5, to
wskutek odesłania zwrotnego (art. 4 §1 p.p.m.): (1) umowa podlega prawu
polskiemu, o ile strony nie wybrały prawa obcego, albo (2) wybór prawa obcego
nie moŜe pozbawić konsumenta minimalnej ochrony wynikającej z prawa
polskiego, w tym u.k.k. i przepisów k.c. o odsetkach maksymalnych, takŜe
wtedy, gdy wedle p.p.m. w braku wyboru prawa umowa podlegałaby prawu
obcemu.
Przykładowo, w opisanej w pkt IV sytuacji, w której konsument mający miejsce
stałego pobytu w Polsce przesłał do Szwecji wniosek kredytowy, którego wzór
znalazł w polskiej gazecie, zaś umowa została zawarta przez wymianę jej
egzemplarzy między tymi krajami, uznałem, Ŝe umowę zawarto w Szwecji, przez
co w braku wyboru prawa podlega ona prawu szwedzkiemu, zaś u.k.k. ani
przepisy k.c. o odsetkach maksymalnych nie stosują się, jeŜeli strony nie poddały
umowy prawu polskiemu. Jednak, skoro zawarcie umowy poprzedziła reklama w
Polsce, a konsument podpisał i wysłał jej egzemplarze w naszym kraju, to wedle
art. 5 ust. 3 i 2 K. Rzymskiej: (1) umowa podlega prawu polskiemu, o ile strony
nie wybrały prawa obcego, (2) wybór prawa obcego, jeŜeli jest to prawo państwa
będącego stroną tej Konwencji (np. prawa szwedzkiego), nie moŜe pozbawić
konsumenta minimalnej ochrony wynikającej z u.k.k. i przepisów k.c. o
odsetkach maksymalnych.
Jak zauwaŜyłem w pkt II.A, art. 17 u.k.k., w części dotyczącej bezskuteczności
wyboru prawa, nie został wydany w wykonaniu dyrektywy UE. Zatem nie
dotyczy go art. 20 K. Rzymskiej pozwalający na odstępstwa od jej postanowień
m.in. w przypadku norm kolizyjnych wydanych w ramach harmonizacji prawa
państw członkowskich. K. Rzymska, jako umowa międzynarodowa, przewaŜa
nad przepisem ustawy.
Wprawdzie art. 7 K. Rzymskiej pozwala na zastosowanie przepisu prawa
państwa, którego sąd orzeka w danej sprawie (lex fori), albo innego państwa, z
którym dany stan faktyczny jest ściśle związany, jeŜeli przepis ten przewiduje
swe zastosowanie niezaleŜnie od prawa właściwego dla umowy (norma
koniecznego stosowania). Jednak art. 17 u.k.k. nie nakazuje stosowania tej
ustawy niezaleŜnie od tego, jakie prawo jest właściwe dla umowy o kredyt
konsumencki, lecz zaleŜnie od tego, czy wedle ogólnych norm prawa
międzynarodowego prywatnego byłoby właściwe prawo polskie. Ochronę
polskiego konsumenta i zachowanie jego minimalnej ochrony wynikającej z
prawa polskiego zapewni art. 5 K. Rzymskiej. W sytuacjach nieobjętych tym
postanowieniem, a dotyczących umowy związanej tylko z Polską, art. 3 ust. 3 K.
Rzymskiej nie pozwoli na odstąpienie od bezwzględnie obowiązujących
przepisów prawa przez wybór prawa obcego. W pozostałych przypadkach
domniemywa się, Ŝe umowa kredyt o konsumencki jest najściślej związana z
państwem miejsca siedziby przedsiębiorstwa kredytodawcy (strony spełniającej
świadczenie charakterystyczne) i podlega prawu tego państwa. Przyjęcie, Ŝe po
przystąpieniu Polski do K. Rzymskiej u.k.k. stosuje się, gdy w braku wyboru
prawa umowa podlegałaby wedle tej Konwencji prawu polskiemu, nie
prowadziłoby więc do zwiększonej ochrony polskiego konsumenta w umowach
„transgranicznych”, lecz do szerszego stosowania u.k.k. w … działalności
transgranicznej polskich banków, co trudno uznać za rozwiązanie sensowne. Stąd
u.k.k. nie powinna być stosowana na mocy art. 7 K. Rzymskiej wbrew prawu
właściwemu określonemu przez inne postanowienia tej Konwencji29.
Tak więc, podobnie jak w krajach „starej” UE, po wejściu w Ŝycie K.
Rzymskiej wobec Polski zakres zastosowania u.k.k „w przestrzeni” wyznaczy ta
Konwencja, a nie art. 17 u.k.k. i p.p.m. To samo dotyczy przepisów k.c. o
odsetkach maksymalnych. Jednak art. 359 §23 k.c. nadal będzie się stosował w
zakresie nieuregulowanym w K. Rzymskiej, np. do odsetek zastrzeŜonych w
przyrzeczeniu publicznym.
29
Tak teŜ M. Lijowska, op. cit., s. 163-164.