Działalność edukacyjna AS-ów

Działalność edukacyjna
archiwów społecznych
MAGDALENA WIŚNIEWSKA
Działalność edukacyjną archiwów można rozumieć na dwa sposoby. W wąskim
rozumieniu jest to działalność edukacyjna oferowana przez archiwa skierowana
do szkół, czyli edukacja historyczna poprzez np. wycieczki do archiwów na wystawy lub prelekcje, często związana z edukacją regionalną. W szerokim rozumieniu, które zdecydowałam się zastosować w tym tekście, jest to zespół działań
podejmowanych przez różnego typu archiwa, których celem jest podniesienie poziomu wiadomości, umiejętności i postaw społeczeństwa poprzez określone działania edukacyjne. Chodzi więc tutaj ogólnie o nauczanie, nie tylko młodzieży
szkolnej w ramach edukacji historycznej, ale w ogóle całego społeczeństwa w ramach kształcenia całożyciowego. Tego typu działania budują podstawy świadomości społecznej i kształtują kompetencje kulturowe ich odbiorców.
Archiwa społeczne nie są placówkami powołanymi po to, aby stanowiły
składnicę dowodów prawnych, czy też w celu wspomagania zarządzania jakąś
instytucją. Archiwa społeczne mają swoją misję. Jest to zarazem ocalanie od
zniszczenia pamiątek po przeszłości, ale jednocześnie upowszechnianie wiedzy
nt. pewnych wydarzeń, konkretnego okresu, osoby czy też historii jakiegoś miejsca – zależnie od tematyki, jaką zajmuje się dane archiwum. Temu celowi wspaniale służyć może właśnie działalność edukacyjna, która może być podejmowana
przez archiwa społeczne. Dzięki niej archiwa społeczne mogą wykonywać swoją
misję: szerzyć wiedzę i świadomość historyczną, postawę obywatelską, umacniać tożsamość regionalną, etniczną czy jakąkolwiek inną – zgodnie z zapisami w
swoim statucie (lub mniej formalnymi założeniami).
Jednak włożenie trudu w realizację funkcji edukacyjnej archiwów może
zaowocować w jeszcze jeden sposób. Działalność edukacyjna jest bowiem silnie
związana z działalnością promocyjną archiwów (tj. taką, której celem jest budowanie pozytywnego wizerunku archiwum), ponieważ odpowiednio prowadzona
działalność edukacyjna może pozytywnie wpływać na wizerunek danego archiwum (lub archiwów w ogóle). Archiwa społeczne nie powinny nie doceniać tego
FUNDACJA OŚRODKA KARTA. PROGRAM ARCHIWISTYKA SPOŁECZNA
WWW.ARCHIWA.ORG
2
faktu. Są one bardziej uzależnione od społeczeństwa niż np. archiwa państwowe,
dotowane z budżetu. Potrzebują materiałów archiwalnych przekazywanych im
przez ludzi, potrzebują ich pomocy jako wolontariuszy, ich datków pieniężnych na
utrzymanie archiwum, czy jakkolwiek inaczej okazywanej pomocy i wsparcia. Ponadto zaangażowanie w ten właśnie sposób w życie społeczności może okazać
się bardzo pozytywne dla postrzegania archiwum społecznego przez inne instytucje (np. szkoły, lokalne władze, fundacje, stowarzyszenia...), dzięki czemu łatwiej
można zawiązać z nimi współpracę lub uzyskać od nich pomoc (np. w postaci lokalu otrzymanego w dzierżawę od urzędu gminy). Dlatego właśnie działalność
edukacyjna, spełniająca przecież funkcje promocyjne, jest w działalności archiwów społecznych istotnym elementem.
„Dawcy” i „biorcy”
Kto może czy też powinien być odpowiedzialny w archiwum za wypełnianie
funkcji edukacyjnej? Zazwyczaj archiwa społeczne nie mogą sobie pozwolić na
zatrudnienie kogoś na osobne stanowisko „edukatora archiwalnego”, który najlepiej, aby miał przygotowanie pedagogiczne. Ale bez obaw, nie jest to konieczne. Choć dobrze byłoby, aby tą częścią działalności archiwum zajmowała się
konkretna, wyznaczona osoba (lub grupa osób). Ale nie muszą być to koniecznie
osoby po kursie pedagogicznym czy mające kierunkowe wykształcenie. Warto
jednak, aby był w archiwum od tego jakiś „specjalista”, tj. ktoś, kto czytał i wciąż
czyta literaturę, skupia się na tej części działalności archiwum, z czasem zdobywa doświadczenie w tej dziedzinie. Z pomocą przyjść może zarówno literatura z
zakresu nauczania, ale też publikacje wydawane dla np. archiwistów czy muzealników, a dotyczące działalności edukacyjnej archiwów i muzeów. Możliwe, że z
czasem to ten właśnie specjalista ds. edukacji z archiwum społecznego stanie się
jednym z autorów tego typu tekstów. Podsumowując ten krótki wątek: „dawcą”
działalności edukacyjnej w archiwum społecznym może być każdy jego pracownik, warto jednak, aby miał pewne przygotowanie teoretyczne (choć niekoniecznie formalne).
Kto jest jednak „biorcą”, czy może po prostu odbiorcą działalności edukacyjnej
archiwów społecznych? Można wyróżnić kilka większych grup: środowisko nauki,
środowisko oświatowe, amatorzy historii, osoby poszukujące dowodów prawnych
(w bardzo niewielkim stopniu) oraz wszyscy posiadacze dokumentacji.
W przypadku przedstawicieli nauki, będą to zarówno profesjonaliści (uczeni,
nauczyciele akademiccy), jak i studenci. Zazwyczaj są oni zaznajomieni z metodami pracy w archiwach, strukturami ich zasobów itd., ale możliwe też, że są
przyzwyczajeni do archiwów sieci państwowej, a korzystanie z zasobów archiwów społecznych przysporzy im trudności np. ze względu na inne pomoce archiwalne czy organizację zasobu archiwalnego. Głównie kieruje się edukację do
studentów, a nie do nauczycieli akademickich. W tym wypadku pomocą mogą posłużyć takie formy edukacyjne, jak wykłady, prelekcje, pokazy, wystawy, a przede
FUNDACJA OŚRODKA KARTA. PROGRAM ARCHIWISTYKA SPOŁECZNA
WWW.ARCHIWA.ORG
3
wszystkim praktyki studenckie (o rodzajach form edukacyjnych w dalszej części
tekstu).
Środowisko oświatowe stanowią nauczyciele, uczniowie oraz animatorzy kulturowi. To właśnie uczniowie najczęściej są odbiorcami działań edukacyjnych
przygotowywanych przez archiwa. Ich nauczaniu służą np. wystawy archiwalne
(dobrze byłoby wysłać zaproszenia na wystawę do szkół), warto zastanowić się
też może nad organizowaniem jakichś konkursów wraz ze szkołami. Często efekt
może przynieść pogadanka pracownika archiwum w szkole (np. na temat historii
regionu). Ważna jest współpraca ze środowiskiem nauczycieli – przedstawienie
im możliwości wykorzystania materiałów z danego archiwum na lekcjach historii
(lub też innego przedmiotu; archiwalne fotografie mogą posłużyć do poprowadzenia lekcji plastyki, mapy – geografii, listy – języka polskiego; użyjcie wyobraźni!).
Podstawową formą współpracy archiwów ze szkołami są lekcje archiwalne
(szczegółowo omówione w dalszej części tekstu). Dla uczniów organizowane są
też wycieczki do archiwum, prelekcje, pokazy materiałów archiwalnych.
Grupa amatorów historii tworzona jest przez genealogów, regionalistów i popularyzatorów historii (są to przewodnicy turystyczni i osoby prowadzące działania komercyjne w obrębie historii). Występują oni w archiwach coraz częściej, w
związku ze wzrostem zainteresowania badaniami nad rodziną i regionem. Archiwum społeczne może zabiegać o nawiązanie współpracy z regionalistami i ich organizacjami (często są oni „dawcami” zasobu), organizować dla tego środowiska
wycieczki do archiwum, konferencje, kursy, warsztaty, koła zainteresowań, spotkania dyskusyjne, prelekcje czy pokazy archiwaliów.
Bardzo ważną grupą docelową działań edukacyjnych są dla archiwów społecznych wszyscy posiadacze dokumentacji. Są to zarówno zwykli ludzie, jak i
kolekcjonerzy archiwaliów (czy muzealiów). Z jednej strony archiwum może edukować w kwestii tego, jak dbać o swoje domowe kolekcje, jak przechowywać archiwalia, jak je opisywać etc. Z drugiej strony można próbować przekonać te osoby do darowania swoich pamiątek naszemu archiwum społecznemu, że to my
mamy warunki do przechowywania materiałów tego typu, że będzie to udostępniane, a nie będzie leżało w szufladzie. Tego typu warsztaty czy pogadanka w lokalnym domu kultury czy bibliotece może być właściwie traktowana jako akcja
pozyskiwania zasobu archiwalnego. Na tę grupę odbiorców można oddziaływać
takimi formami i narzędziami jak właśnie warsztaty czy pogadanki, artykuły w lokalnej prasie, audycje radiowe, Internet.
FUNDACJA OŚRODKA KARTA. PROGRAM ARCHIWISTYKA SPOŁECZNA
WWW.ARCHIWA.ORG
4
Archiwalne formy edukacyjne
Form edukacyjnych, które z powodzeniem są (lub mogłyby być) stosowane w
archiwach różnych typów, jest bardzo wiele. W niniejszym tekście postanowiłam
szerzej opisać dwie najczęściej chyba stosowane przez archiwa: wystawę archiwalną i lekcję archiwalną.
Wystawa archiwalna
Formą edukacyjną chętnie stosowaną przez archiwa i mającą duży zasięg
oddziaływania jest wystawa archiwalna. Jest to rodzaj imprezy archiwalnej, której
często towarzyszą inne formy, np. wykłady, odczyty, wywiady w prasie, publikacje. Polega ona na osiągnięciu pewnych celów poprzez publiczne eksponowanie
fragmentów zasobu archiwalnego.
Organizacja wystawy jest procesem wieloetapowym. Gdy już postawimy
przed sobą jakiś cel, należy określić temat i tytuł wystawy. Tematyka wystawy
powinna być podyktowana zasobem archiwalnym naszego archiwum. Często takie wystawy odpowiadają na trendy badawcze czy „mody” obowiązujące w nauce
i kulturze, również tej popularnej (np. humanistyka afirmatywna, archiwa rodzinne, historia społeczna, żołnierze wyklęci). Planując wystawę, warto też przejrzeć
kalendarz, ponieważ dobrym „pretekstem” do zorganizowania wystawy jest jakieś
święto lub rocznica. Tytuł wystawy, o ile to możliwe, powinien jednocześnie dobrze odzwierciedlać jej treść i postawiony w niej problem, ale również przyciągać
uwagę, intrygować, zachęcać.
Bardzo ważnym etapem jest zakreślenie grona odbiorców wystawy. Oczywiście nie chodzi o to, kogo na wystawę się wpuści, a kogo nie. W tym wypadku
celem jest określenie, do kogo w największym stopniu kierujemy treść wystawy –
zdeterminuje to kolejne działania, które będziemy podejmować w związku z planowaniem i organizacją ekspozycji. Odbiorcami mogą być dzieci w wieku przedszkolnym i szkolnym, młodzież, dorośli, ludzie starsi, kombatanci, genealodzy,
pasjonaci lotnictwa, lokalni historycy – zależeć to będzie od celów wystawy i posiadanego zasobu.
Kolejnym krokiem jest dobór środków. Będzie on podyktowany głównie możliwościami archiwum społecznego: jakim dysponujemy miejscem na wystawę
(osobną salą, kącikiem w większym pomieszczeniu czy może tylko jedną
ścianą?), jaki posiadamy sprzęt (czy mamy gabloty, stoły do rozłożenia map,
antyramy?), do kogo kierujemy wystawę. Nie bez znaczenia jest rzecz jasna to,
co chcemy wyeksponować (jakiego rodzaju obiekty) oraz w ogóle koncepcja, rodzaj wystawy.
Możemy bowiem zdecydować się na jedną z przynajmniej trzech typów wystaw. Oprócz tej tradycyjnej, eksponującej oryginały w gablotach (pionowych i
poziomych) można przemyśleć również wystawę polegającą na pokazywaniu pu-
FUNDACJA OŚRODKA KARTA. PROGRAM ARCHIWISTYKA SPOŁECZNA
WWW.ARCHIWA.ORG
5
bliczności dużych, najczęściej plastikowych planszy, na których znajdują się wysokiej jakości reprodukcje archiwaliów oraz teksty wystawy. Tego typu ekspozycje
widuje się czasem w przestrzeni miejskiej. Jest to dość kosztowny i problematyczny typ ekspozycji, ze względu na konieczność wykonania skanów w wysokiej
rozdzielczości oraz wyprodukowania tablic. Ponadto prezentowanie takiej wystawy w przestrzeni publicznej wymagać będzie zezwoleń od władz lokalnych. Takie
wystawy mają jednak bardzo duży zasięg oddziaływania, bo przechodzą koło
nich tysiące ludzi – jest to grupa docelowa, nieosiągalna dla wystawy po cichu
zamkniętej w siedzibie archiwum społecznego. Innym typem wystawy jest wystawa internetowa, multimedialna. Jest to przedsięwzięcie tańsze, które również
może dotrzeć do stosunkowo szerokiego grona osób. Wymaga wykonania skanów materiałów archiwalnych oraz umieszczenia wystawy na stronie internetowej. Tego typu wystawy są tworzone m.in. przez Archiwum Państwowe w Kaliszu
(http://www.archiwum.kalisz.pl/wystawy-on-line) oraz Archiwum Państwowe w
Kielcach (http://www.kielce.ap.gov.pl/pl/archiwum-panstwowe-w-kielcach/9-galerie/264-wielka-wojna-w-dokumencie-archiwalnym.html).
Gdy już zdecydujemy się na to, jakimi metodami i narzędziami zaprezentujemy nasze eksponaty, należy opracować scenariusz wystawy. Dzięki niemu
praca nad wystawą będzie łatwiejsza i bardziej uporządkowana, wszystkie jej założenia i środki będą jasne, w organizację nie wkradnie się chaos lub jakieś niefortunne przeoczenie. Scenariusz taki powinien zawierać następujące informacje:
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
tytuł wystawy,
zarys problematyki (czyli co chcemy opowiedzieć poprzez naszą ekspozycję,
jaki podejmujemy problem),
cele ekspozycji,
wybór eksponatów (ich dobór ilościowy i jakościowy, sposób ich prezentacji),
miejsce i czas trwania ekspozycji (nie powinna ona być za krótka ani za
długa, najlepiej kilka tygodni),
nazwisko autora scenariusza,
twórcę oprawy plastycznej (naturalnie, jeśli mamy pod ręką kogoś takiego),
nazwisko koordynatora wystawy,
działania promocyjne wystawy, w tym wydawnictwa jej towarzyszące (np.
ulotki, plakaty, foldery, katalog wystawy),
sprzęt użyty w trakcie wystawy (gabloty, antyramy, stoły, tabliczki informacyjne),
FUNDACJA OŚRODKA KARTA. PROGRAM ARCHIWISTYKA SPOŁECZNA
WWW.ARCHIWA.ORG
6
•
•
treści wystawy (w tym miejscu warto wypisać wszystkie eksponaty, które
mają znaleźć się na wystawie oraz teksty będące częścią wystawy),
koncepcje ekspozycji (to, w jaki sposób będą zaprezentowane treści).
Bardzo ważnym elementem wystawy jest jej warstwa werbalna, czyli to, co
oprócz samych eksponatów, tworzy wystawę. Są to narzędzia, dzięki którym prowadzimy narrację, wewnątrz której osadzone są eksponaty. Pierwszym elementem opisu wystawy jest wprowadzenie do niej. Powinno zawierać tytuł wystawy,
jej założenia i problematykę oraz krótko oprowadzać użytkownika po działach
wystawy, uprzedzić go, jaką ma ona strukturę. Wewnątrz wystawy narracja powinna być prowadzona dzięki tzw. „tekstom wiążącym”, łączącym wystawę w
całość. Zazwyczaj są one umieszczane na tablicach ściennych lub na małych
planszach w gablotach, nie powinny być zbyt obszerne. Nie należy jednak zapominać również o opisie eksponatów – każdy z nich powinien być opisany z
osobna. Takie napisy informacyjne powinny składać się z tytułu obiektu, daty jego
powstania, krótkiego streszczenia w przypadku dokumentów, sygnatury archiwalnej (w przypadku księgi – również numer strony, która jest prezentowana) oraz
nazwy instytucji, z zasobów której pochodzi.
Kolejnym etapem, który następuje po sporządzeniu scenariusza, jest faktyczna realizacja wystawy. Warto w tym miejscu podjąć się współpracy z plastykiem,
np. nauczycielem plastyki w pobliskiej szkole, jeśli taka współpraca jest możliwa.
Pomoże on np. w zaplanowaniu przestrzeni czy doborze kolorów.
Bardzo ważnym elementem wystawy archiwalnej jest jej promocja – co nam
po interesującej, dobrze zrobionej wystawie, której nikt nie obejrzy? Działania
promocyjne mogą być prowadzone poprzez różne kanały. Można wykorzystać reklamę – radiową, telewizyjną czy za pomocą banerów internetowych, jest to jednak dość kosztowne działanie, na które archiwa zazwyczaj nie mogą sobie pozwolić.
Standardowym środkiem promocji wystaw są druki z nimi związane: np. zaproszenia, plakaty, broszury i ulotki. Nieodzownym natomiast elementem każdej
wystawy powinien być jej katalog lub przynajmniej folder. Aby zmniejszyć koszta
takiego wydawnictwa można umieścić je w Internecie, nie trzeba będzie wtedy
przeznaczać nakładów finansowych na druk. Taki katalog powinien się składać
przede wszystkim ze wstępu (cel wystawy, termin i miejsce, organizatorzy oraz
tekst otwierający wystawę, wprowadzający w jej treść) i wykazu obiektów (w takiej kolejności, w jakiej były prezentowane na wystawie, wraz z dokładnym opisem; ewentualnie katalog może zawierać również cyfrowe kopie eksponatów).
W promocję wystawy warto zaangażować również Internet: dać ogłoszenie na
swojej stronie WWW, promować wydarzenie przez profil archiwum społecznego
na Facebook’u czy przez kanał na Twitterze. Pożądany efekt (tj. przyciągnięcie
zwiedzających) może pomóc osiągnąć również współpraca z lokalnymi mediami
(radiem, telewizją, gazetami, portalami internetowymi), szkołami (ogłoszenia na
FUNDACJA OŚRODKA KARTA. PROGRAM ARCHIWISTYKA SPOŁECZNA
WWW.ARCHIWA.ORG
7
szkolnych tablicach informacyjnych czy w trakcie lekcji historii), urzędami czy organizacjami, jak np. z kołem gospodyń wiejskich.
Warto dokładnie zaplanować działania promocyjne dużo wcześniej. Zaprojektowanie publikacji, złożenie zamówienia do drukarni, wniosek o pozwolenie na
plakatowanie w miejscach publicznych, lista adresowa osób, do których będą wysłane oficjalne zaproszenia – to wszystko trzeba załatwić na długo przed rozpoczęciem wystawy.
Należy pamiętać, że wystawa archiwalna nie może narażać archiwaliów na
zniszczenie. Niedopuszczalne jest eksponowanie materiałów w miejscach nasłonecznionych czy przy źródłach ciepła. Powinny one być zabezpieczone przed
zniszczeniem bądź kradzieżą ze strony odwiedzających.
Kluczem do sukcesu wystawy może być współpraca z innymi podmiotami i
włączenie się np. w obchody nocy muzeów czy jakiegoś lokalnego festiwalu, którego jedną z atrakcji będzie nasza wystawa archiwalna. Owocne może być również współdziałanie z jakimś innym archiwum czy muzeum i przygotowanie wystawy wspólnie. Warto również postarać się o sponsorów lub patronat, np. władz
lokalnych, uniwersytetu, archiwum państwowego. Może to zaowocować ze strony
patrona np. pomocą merytoryczną, materiałową lub finansową.
Lekcja archiwalna
Jedną z najczęściej stosowanych przez archiwa form edukacyjnych jest lekcja
archiwalna. Jest ona formą pozaszkolnej edukacji historycznej i zazwyczaj odbywa się w siedzibie archiwum (choć nie jest to wymóg, można „wynieść” lekcję archiwalną z archiwum do szkolnej klasy). Jest to zróżnicowana forma edukacyjna,
która przedstawia wiele wariantów i możliwości. Stanowi ona inny i niecodzienny
styl nauczania, a więc sama w sobie jest atrakcyjna dla uczniów, ponieważ jest
czymś kreatywnym i odrywa od codziennej szkolnej rutyny. Lekcja archiwalna
może mieć tematykę typowo archiwalną, ale też historyczną, historyczno-archiwalną lub inną (np. z zakresu języka polskiego). Adresowana może być do
uczniów szkół podstawowych, gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych, ale także do
studentów lub innych grup (np. nauczycieli). Może być prowadzona zarówno
przez archiwistę jak i nauczyciela, czy to w szkole, czy poza nią. Lekcja taka
może występować jako samodzielna forma edukacyjna lub też współwystępować
z innymi, np. z wycieczką do archiwum, wystawą archiwalną czy warsztatami.
FUNDACJA OŚRODKA KARTA. PROGRAM ARCHIWISTYKA SPOŁECZNA
WWW.ARCHIWA.ORG
8
To, jaką lekcję chcemy stworzyć, zależeć będzie od tego, jaki ma być jej cel.
Lekcje archiwalne mogą spełniać wiele funkcji. Dzięki nim uczestnicy mogą zdobyć wiedzę historyczną, zrozumieć, do czego służy historykowi źródło historyczne, a także posiąść umiejętności z zakresu pracy ze źródłem (np. do historii lokalnej). Niemniej ważne jest przekazanie wiedzy o zasobie archiwalnym naszego
archiwum oraz o tym, jakie panują w nim zasady. Lekcja archiwalna niesie również pomoc w zrozumieniu swojego miejsca na świecie poprzez zrozumienie własnych korzeni i odkrywanie własnej tożsamości, zwłaszcza tej „małoojczyźnianej”, co szczególnie powinno przyświecać archiwom społecznym.
Myśląc o przygotowaniu lekcji archiwalnej, przede wszystkim trzeba wziąć pod
uwagę zasób swojego archiwum. To jego tematyka powinna nam podyktować temat lekcji. Jaki mógłby on być? Pewien obraz mogłyby dać przykładowe tematy
proponowane przez archiwa państwowe: „Jan Glinka – pierwszy historyk Białegostoku”, „Życie codzienne w Bydgoszczy 1914–1919”, „Częstochowa w okresie
I wojny światowej”, „Źródła do badań genealogicznych” czy też „Archiwum –
warsztatem pracy historyka” (pełna oferta lekcji archiwalnych prowadzonych w
archiwach państwowych dostępna jest pod adresem http://archiwa.gov.pl/lekcjelekcje-art.html?lang=pl&template=archiwa_edu). Warto być może zastanowić się
nad promocją ruchu archiwistyki społecznej i stworzyć scenariusz lekcji dotyczącej zarówno działalności naszego archiwum (kiedy powstało, kto powołał je do
życia, jaki ma zasób, jak można z niego korzystać), ale również idei społecznego
ruchu dokumentacyjnego.
Obmyślając temat lekcji archiwalnej, trzeba zwrócić uwagę również na obowiązującą podstawę programową. Jest to ważne, ponieważ programy szkolne są
przepełnione, a nauczyciele ledwie nadążają z realizacją zadań obowiązujących
ich na mocy podstawy programowej. Zaproponowanie tematu, który się w niej nie
mieści, może skutkować tym, że nauczyciele nie będą zainteresowani takimi
lekcjami, ponieważ nie będą mieli czasu na przeprowadzenie dodatkowego tematu. Aktualna podstawa programowa publikowana jest na stronie internetowej Ministerstwa Edukacji Narodowej.
Warto również wziąć pod uwagę potrzeby i oczekiwania nauczycieli, jeśli to
możliwe, to skontaktować się z nimi i dowiedzieć, jakimi tematami lekcji byliby
zainteresowani, może sami podpowiedzą, co może zainteresować uczniów. Lekcja musi być dostosowana do ich wieku i możliwości poznawczych, temat powinien być atrakcyjny i związany z zainteresowaniami uczniów oraz pożyteczny.
Tworząc lekcję archiwalną, warto jest sporządzić jej konspekt lub scenariusz,
czyli po prostu mniej lub bardziej szczegółowy plan przebiegu lekcji, uwzględniający jej poszczególne etapy. Taki rozpisany scenariusz dyscyplinuje podczas prowadzenia lekcji, umożliwia podejmowanie przemyślanych działań dążących do
osiągnięcia celów lekcji i sprzyja ekonomicznemu wykorzystaniu czasu. Mówiąc o
czasie, warto wspomnieć w tym miejscu, że długość lekcji powinna być zależna
od wieku jej uczestników. Dla szkół podstawowych wynosi ona 45 minut, dla
FUNDACJA OŚRODKA KARTA. PROGRAM ARCHIWISTYKA SPOŁECZNA
WWW.ARCHIWA.ORG
9
szkół gimnazjalnych od 45 do 60 minut, natomiast dla ponadgimnazjalnych od 60
do 90 minut.
Tradycyjna lekcja zbudowana jest następująco:
•
•
•
•
•
•
czynności porządkowo-organizacyjne (zaprowadzenie w grupie dyscypliny,
sprawdzenie obecności; będą one należały do nauczyciela, a nie do archiwisty)
rekapitulacja wtórna (kontrola wiadomości uzyskanych przez uczniów w czasie poprzednich lekcji; będzie ona również raczej w rękach nauczyciela, chyba że archiwista i nauczyciel ustalą inaczej)
ogniwo wiążące (ukazanie związku dotychczas opanowanego materiału z tematyką bieżącej lekcji; przykładowe ciągi to: trzeci rozbiór Polski – życie Polaków pod zaborami; podział źródeł historycznych – rodzaje przechowywanych w archiwum materiałów archiwalnych; rewolucja przemysłowa – przemysł i handel w Warszawie w XIX wieku)
opracowanie nowego tematu lekcji (jest to właściwa część lekcji, prowadzona przez archiwistę)
rekapitulacja pierwotna (zebranie, podsumowanie i uporządkowanie wiadomości z bieżącej lekcji)
podanie i omówienie pracy domowej.
Jak podkreśliłam powyżej, jest to tradycyjny model lekcji. Często odchodzi się
jednak od takiej typowej budowy na rzecz innej organizacji czasu, trzymanie się
ściśle tego schematu nie jest konieczne. Warto wykazać się pewną inicjatywą i
pomysłowością oraz zaskoczyć czymś uczniów, np. „na dzień dobry” wprowadzić
ich do sali, w której na stołach rozłożone są materiały archiwalne i od razu postawić przed nimi jakiś problem, z którego dopiero wyniknie temat lekcji. Tutaj pole
do popisu jest bardzo duże.
Trudno podać jedną, konkretną receptę na dobrą lekcję archiwalną. Po pierwsze dlatego, że – jak pisałam powyżej – jest wiele rodzajów lekcji archiwalnych,
które mogą być skierowane do różnych grup odbiorców, co będzie dyktowało
inne podejście w każdym pojedynczym przypadku. Po drugie archiwa (zwłaszcza
te społeczne!) są instytucjami bardzo różnorodnymi, o różnych strukturach, doświadczeniach, zasobach i personelu. Mimo że nie ma łatwego przepisu, to są
jednak pewne koronne zasady, których należy się trzymać, planując lekcję archiwalną. Oto one:
FUNDACJA OŚRODKA KARTA. PROGRAM ARCHIWISTYKA SPOŁECZNA
WWW.ARCHIWA.ORG
10
•
•
•
•
•
•
Skontaktuj się z nauczycielem! Wtedy będzie on mógł zaproponować ci tematy lekcji, ale również doradzić w kwestiach metodycznych, ma przecież
doświadczenie dydaktyczne, którego tobie jako archiwiście może brakować.
Może również przygotować uczniów do wizyty w archiwum, co ułatwi ci potem zadanie w trakcie lekcji.
Dobierz tematykę do odbiorców! Temat lekcji archiwalnej musi być uzależniony od tego, kto będzie w niej uczestniczył, przede wszystkim od jego wieku. Przygotowanie dla licealistów lekcji dotyczącej rozróżniania typów źródeł
historycznych (pisane vs. niepisane), a dla dziesięciolatków zajęć na temat
systemu hitlerowskich obozów koncentracyjnych nie jest najlepszym pomysłem.
Dobierz tematykę do archiwum! Pamiętaj, że taka lekcja daje wspaniałą
możliwość do zaprezentowania zasobu twojego archiwum społecznego. Dostosuj temat lekcji do tego, co masz w zasobie archiwalnym i – na ile to możliwe – wyeksponuj jego najbardziej interesujące części.
Stwórz konspekt! Pozwoli on dobrze wykorzystać czas w trakcie lekcji oraz
dobrnąć do jej celu. Może być on przydatny zwłaszcza osobom bez doświadczenia w dydaktyce, a ponadto zostanie dla „następnych pokoleń” i kolejnych
archiwistów w twoim archiwum społecznym.
Nie przesadzaj! Nie umieszczaj na siłę zbyt wielu informacji w trakcie jednej
lekcji. Uczniom ma się ona przede wszystkim podobać i zostawić dobre
wrażenie, niekoniecznie każdy z jej uczestników musi potem znać wszystkie
zasady archiwalne czy dokładny przebieg kampanii wrześniowej w twoim regionie.
Daj dobry występ! To, jak ty sam się zaprezentujesz, również jest istotne.
Pewność siebie, dobra dykcja, odpowiednie operowanie głosem, poprawna
postawa i odrobina humoru skupią na tobie uwagę uczniów i pozostawią dobre wrażenie.
Rzecz jasna, planując przeprowadzenie lekcji archiwalnej, trzeba wziąć pod uwagę możliwości swojego archiwum, np. lokalowe czy kadrowe. W przypadku niektórych archiwów społecznych trudno jest czasem mówić zarówno o lokalu, jak i
o kadrach. Warto wtedy zastanowić się nad przeprowadzeniem lekcji w szkole. W
takim wypadku to archiwista przyjeżdża do uczniów, a nie odwrotnie. Prezentuje
im wtedy albo oryginały materiałów archiwalnych (o ile archiwum zdecydowało
się na ten, bądź co bądź, niebezpieczny krok), albo cyfrowe kopie, np. w postaci
prezentacji z użyciem rzutnika multimedialnego. Wadą takiego rozwiązania jest
to, że specyfika i „magia” lekcji archiwalnych polega właśnie na tym, że są one
odskocznią od szkolnej rutyny oraz dają możliwość zmysłowego kontaktu z oryginalnymi materiałami archiwalnymi w miejscu, do którego przynależą. Idealna lekcja archiwalna jest archiwalna z trzech powodów: odbywa się w archiwum, a prowadzi ją archiwista mający pod ręką archiwalia.
FUNDACJA OŚRODKA KARTA. PROGRAM ARCHIWISTYKA SPOŁECZNA
WWW.ARCHIWA.ORG
11
Magdalena Wiśniewska, absolwentka kierunku archiwistyka i zarządzanie dokumentacją
oraz doktorantka z zakresu historii na Wydziale Nauk Historycznych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Autorka publikacji naukowych na temat archiwów społecznych,
teorii archiwalnej i oral history. Obecnie zajmuje się relacjami oral history jako obiektami
archiwalnymi.
Warszawa 2014
FUNDACJA OŚRODKA KARTA. PROGRAM ARCHIWISTYKA SPOŁECZNA
WWW.ARCHIWA.ORG
12
Artykuł powstał w ramach projektu Ośrodka KARTA “Stabilizacja archiwistyki społecznej”.
(www.archiwa.org)
Ośrodek KARTA
ul. Narbutta 29
02-536 Warszawa
Tel. (48-22) 848-07-12, faks (48-22) 646-65-11
Email: [email protected], www.karta.org.pl
Tekst publikacji (z wyłączeniem materiałów wizualnych) dostępny jest na licencji Creative
Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 3.0
Tekst prawny licencji z przystępnym podsumowaniem:
https://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/pl/
Projekt realizowany w ramach programu Obywatele dla Demokracji, finansowanego z
Funduszy EOG.
FUNDACJA OŚRODKA KARTA. PROGRAM ARCHIWISTYKA SPOŁECZNA
WWW.ARCHIWA.ORG