dr Dorota Pstrąg Uniwersytet Rzeszowski POJĘCIE I SYMPTOMY

dr Dorota Pstrąg
Uniwersytet Rzeszowski
POJĘCIE I SYMPTOMY NIEDOSTOSOWANIA SPOŁECZNEGO
Problem jednostek niepodporządkowujących się normom społecznym, wyłamujących
się spod wpływu opiekunów i niespełniających oczekiwań społecznych, występował we
wszystkich okresach historycznych. Niedostosowanie społeczne typowe jest więc nie tylko
dla czasów współczesnych. Jak twierdzi K. Pospiszyl „Zawsze […], odkąd istniało
zorganizowane społeczeństwo, młodzież uważano za krnąbrną i złą. Jako anegdotę przytacza
się często tekst z papirusu z V w. p.n.e. , w którym egipski kapłan uskarżał się na młodzież,
opisując jej zachowanie w sposób do złudzenia przypominający współczesne utyskiwania na
krnąbrność i nieposłuszeństwo dzisiejszego młodego pokolenia.”1
GENEZA POJĘCIA
Pojęcie „przystosowania” („dostosowania”) wywodzi się z nauk przyrodniczych.
Termin ten szczególnie popularny stał się w biologii, zwłaszcza po upowszechnieniu się teorii
ewolucji i dotyczył zmian fizjologicznych i anatomicznych, umożliwiających organizmom
żywym funkcjonowanie w określonych warunkach przyrodniczych, geograficznych,
klimatycznych.
Do opisu zachowania człowieka został on wykorzystany przez przedstawicieli
behawioryzmu (ang. behaviour – zachowanie się), kierunku w psychologii XX w., który
odrzucał w badaniu czynności wyższych człowieka wszelkie metody subiektywne,
ograniczając się jedynie do analizy ludzkiego zachowania. Behawioryści dążyli do
przekształcenia psychologii w naukę opartą na obiektywnych (obserwowalnych, mierzalnych,
dostępnych bezpośredniemu poznaniu) faktach a więc starali się upodobnić ją raczej do nauk
przyrodniczych niż do apriorycznych koncepcji filozoficznych. Stąd też chętnie posługiwali
się oni terminologią używaną w biologii, między innymi pojęciem przystosowania,
nieprzystosowania (lub dostosowania, niedostosowania). Ponieważ jednak funkcjonowanie
człowieka jest znacznie bardziej złożone i badania na ten temat uwzględniać muszą nie tylko
aspekt czysto biologiczny, lecz również i społeczno – kulturowy, pojęcie przystosowania
(dostosowania) zaczęto stosować również do opisu procesów adaptacji człowieka do
1
K. Pospiszyl , Resocjalizacja. Teoretyczne podstawy oraz przykłady programów oddziaływań. Wydawnictwo
Akademickie Żak, Warszawa 1998, s. 5
społecznych warunków życia. W przypadku każdej jednostki ludzkiej można mówić więc o
przystosowaniu
biologicznym
(warunkującym
zdrowie
somatyczne
i
właściwe
funkcjonowanie fizyczne) oraz przystosowaniu społecznym, decydującym o zdrowiu
psychicznym i prawidłowym rozwoju społecznym.
Pojęcie przystosowania (dostosowania) pojawiło się najpierw w psychologii
amerykańskiej, gdzie oznaczało sprawne i możliwie bezkonfliktowe ułożenie stosunków
człowieka z innymi ludźmi a następnie przyjęte zostało także przez inne szkoły i orientacje
teoretyczne współczesnej psychologii2. Obecnie stosowane jest ono w wielu naukach
zajmujących się człowiekiem i kulturą zwłaszcza w socjologii i pedagogice. W miarę jak
termin ten stawał się coraz bardziej popularny, tracił swą jednoznaczność i ostrość, co
spowodowało powstanie wielu różniących się znacznie od siebie definicji oraz używanie
licznych synonimów omawianego pojęcia.
POJĘCIA POKREWNE
Obok najczęściej używanych pojęć:
literaturze
przedmiotu
używa
się
„dostosowanie” i
również
określeń
„niedostosowanie” w
„przystosowanie”
i
„nieprzystosowanie”. Większość autorów używa tych terminów zamiennie, tzn. traktuje je
jako dwa różne określenia, oznaczające to samo zjawisko. Jednakże zdaniem M. Susłowskiej i
M. Przetacznikowej3, należy zróżnicować te dwa pojęcia i uznać, że:
 niedostosowanie – dotyczy zaburzeń w rozwoju i funkcjonowaniu społecznym, które są
silne, głębokie, trwałe, utrudniają znacząco jednostce normalne współżycie z innymi
ludźmi i wymagają poddania jej specjalistycznym oddziaływaniom resocjalizującym;
 nieprzystosowanie, natomiast ma charakter lżejszy, przejściowy, dotyczyć może ono
każdego, kto znalazł się w nowej, trudnej dla siebie sytuacji (np. zmiana środowiska,
miejsca zamieszkania, przejście do innej szkoły, nowe, nieznane doświadczenia, odmienne
od dotychczasowych role społeczne, zmiana warunków życia itp.), może zostać dość
szybko przezwyciężone, nawet własnymi siłami człowieka, bez konieczności korzystania z
pomocy specjalistów, lecz niekiedy stanowić może również wstępną fazę rozwijającego się
niedostosowania społecznego.
Pojęciom tym zarzuca się jednak niekiedy pewną nieścisłość, gdyż w rzeczywistości
każdy człowiek, który żyje wśród ludzi, wchodzi w określone interakcje z nimi, zaspokajając
2
K. Pospiszyl, E. Żabczyńska, Psychologia dziecka niedostosowanego społecznie. Warszawa 1985, s. 9
M. Przetacznikowa, M. Susłowska , Wybrane zagadnienia psychologii kliniczno – wychowawczej dzieci i
młodzieży. W: Psychologia kliniczna. pod red A. Lewickiego, Warszawa 1959, s. 252.
3
w pewien sposób swoje potrzeby społeczne, a więc musi być w jakiś sposób społecznie
przystosowany (bądź dostosowany). Procesy przystosowawcze są więc typowe dla rozwoju
społecznego każdej jednostki, mogą one jednak przebiegać w sposób prawidłowy lub
zaburzony. Stąd też bardziej uzasadnione z logicznego punktu widzenia byłoby używanie
terminów: złe i dobre przystosowanie (dostosowanie) społeczne. Terminy te nie uzyskały
jednak zbytniej popularności, bywają stosowane w literaturze przedmiotu, lecz dość rzadko.
Inne określenia, opisujące stan zaburzonej adaptacji społecznej, to: trudności
wychowawcze, demoralizacja (termin używany np. w ustawie O postępowaniu w sprawach
nieletnich), wykolejenie społeczne, patologia społeczna, zachowanie dewiacyjne itp.
DEFINICJE NIEDOSTOSOWANIA SPOŁECZNEGO
L. Pytka4 analizując spotykane w literaturze przedmiotu określenia niedostosowania
społecznego stwierdza, że można je ująć w cztery zasadnicze grupy definicji. Są to:
Definicje objawowe, w których nieprzystosowanie społeczne określa się
poprzez odwołanie się do jego podstawowych i specyficznych objawów albo elementarnych
wskaźników o charakterze behawioralnym;
Definicje
teoretyczne,
w
których
-
oprócz
charakterystyki
symptomatologicznej - angażuje się pewne pojęcia teoretyczne, wynikające z ogólnej teorii
przystosowania lub normalnego funkcjonowania społecznego jednostki (np. motywacja,
postawy, role społeczne, przepisy ról społecznych, normy, standardy idealne, internalizacja
wartości norm, poziom lęku, sumienie);
Definicje operacyjne, w których wskazuje się nie tylko na symptomy danego
zjawiska (nieprzystosowania), ale przede wszystkim na sposoby jego pomiaru, odsyłając
jednocześnie do konkretnego narzędzia pomiarowego (testu, skali, kwestionariusza itp.);
Definicje
utylitarne
(zdroworozsądkowe,
administracyjne),
ujmujące
nieprzystosowanie społeczne od strony pewnej bezradności środowiska wychowawczego
wobec jednostki sprawiającej mu trudności wychowawcze oraz „niedostosowania” tego
środowiska do potrzeb i aspiracji oraz poziomu rozwoju dziecka oznaczonego jako
„zaburzone”, wobec którego należy zastosować „specjalne metody i środki”.
Niedostosowanie społeczne jest zjawiskiem niezwykle złożonym, badanym przez
różne dyscypliny naukowe i tym samym niejednolicie definiowanym.
4
L.Pytka, Pedagogika resocjalizacyjna, Warszawa 1995, s. 45.
W definicjach psychologicznych, traktuje się niedostosowanie społeczne, jako przejaw
zaburzeń
osobowościowych,
dotyczących
przede
wszystkim
sfery
emocjonalnej,
wolicjonalnej i charakterologicznej jednostki. Problemy w kontaktach społecznych są więc w
tym ujęciu jedynie objawem zaburzeń wewnętrznych, wyrażających się w sferze
behawioralnej w naruszaniu norm moralnych i prawnych. Jako przykład posłużyć mogą
definicje H. Spionek i 0. Lipkowskiego.
•
Zdaniem H. Spionek : niedostosowane społecznie są takie dzieci, u których
zaburzeniu uległa sfera emocjonalno - wolicjonalna oraz rozwój charakteru i
osobowości, co powoduje często zakłócenie stosunków społecznych między tymi
dziećmi a ich otoczeniem5.
•
Jak
twierdzi
0.
Lipkowski
niedostosowanie
społeczne,
to:
zaburzenie
charakterologiczne o niejednolitych objawach, spowodowane niekorzystnymi
zewnętrznymi lub wewnętrznymi warunkami rozwoju, wyrażające się długotrwałymi
trudnościami w dostosowaniu się do normalnych warunków społecznych i w
realizacji zadań życiowych danej jednostki6.
W definicjach socjologicznych akcentuje
się raczej rozbieżność pomiędzy
zachowaniem jednostki a wymaganiami i oczekiwaniami grupy społecznej, w której ona
funkcjonuje. Osoba niedostosowana nie odpowiada więc pewnym standardom uznawanym
przez daną zbiorowość, przy czym socjologowie niekiedy nie określają nawet charakteru tego
środowiska. Człowiek może być więc dobrze przystosowany do jednej grupy a równocześnie
źle przystosowany do innej, np. osoba dobrze przystosowana do zbiorowości respektującej
powszechnie uznawane wartości kulturowe może być źle przystosowana do środowiska
przestępczego. Tego typu charakter ma np. definicja J. Chałasińskiego, który określa
niedostosowanie społeczne jako: odchylenie zachowania się od wymogów grupy społecznej,
oraz
definicja
UNESCO
ustalona
na
konferencji
poświęconej
wychowaniu
i zdrowiu dzieci w Europie, zgodnie z którą: „za dziecko społecznie nieprzystosowane uważa
się takie dziecko, które jest niezdolne do swobodnego uczestnictwa w życiu swej grupy i do
reagowania na jej wymagania w sposób możliwy do przyjęcia.”7
Pojęcie niedostosowania społecznego używane jest również w pedagogice i dlatego też
pojawiła się konieczność takiego zdefiniowania omawianego terminu, które pozwoliłoby na
określenie kim jest osoba niedostosowana, jak ją zdiagnozować i jakie oddziaływania wobec
5
H. Spionek, Zaburzenia psychoruchowego rozwoju dziecka. Warszawa 1965, PWN, s. 275
O. Lipkowski, Dziecko społecznie niedostosowane i jego resocjalizacja. PZWS, Warszawa 1971, s. 37
7
W. D. Wall, Wychowanie i zdrowie psychiczne. PWN, Warszawa 1960, s. 268
6
niej
zastosować.
Jedną
z
pierwszych
pedagogicznych
definicji
niedostosowania
upowszechniła w naszym kraju, w latach 60-tych XX wieku M. Grzegorzewska. Jest to
definicja Światowego Związku Instytucji Opieki nad Dziećmi i Młodzieżą, zgodnie z którą,
młodzież niedostosowana społecznie, to: zespół wszystkich nieletnich wymagających
specjalnych metod wychowawczych, medyczno-psychologicznych i medycznych, tych
wszystkich, wobec których pracodawca i urzędy publiczne muszą zastosować metody
specjalne, a także wychowawcy muszą się uciekać do sposobów specjalnych, tych
wszystkich, dla których trzeba czegoś innego niż dla większości ludzi8.
Tak sformułowana definicja uznana została za zbyt szeroką, gdyż stosowania
specjalnych metod wymagają bardzo zróżnicowane kategorie dzieci i młodzieży, np. osoby
niepełnosprawne, przewlekle chore a także wybitnie uzdolnione, których nie należy
automatycznie zaliczać do kategorii społeczne niedostosowanych. Dlatego też, autorka
uzupełniła ją o wykaz pewnych cech najbardziej typowych dla niedostosowanej społecznie
młodzieży. Są to, jej zdaniem:
•
Tendencje społecznie negatywne,
•
Odwrócenie zainteresowań od wartości pozytywnych i chęć wyżycia się w akcji
społecznie destruktywnej.
•
Podziw i zainteresowanie dla tzw. złych czynów.
•
Cynizm i brawura w tym względzie.
•
Nieżyczliwy stosunek do człowieka, do cudzego, mienia, regulaminów, norm i
zarządzeń,
•
Nieodpowiedni stosunek do czynów własnych, nieumiejętność zżycia się z grupą.
•
Wyłamywanie się , zrzucanie winy.
•
Brak poczucia odpowiedzialności za swoje czyny
•
Niechęć do pracy i nauki.
•
Życie chwilą, przygodą awanturą.
•
Duża wyobraźnia, brak hamulców krytycyzmu, sugestywność.
•
Brak wizji życia w płaszczyźnie etycznej-społecznie pozytywnej.
•
Nieumiejętność wyjścia z trudnej sytuacji, brak wiary w możliwość tego9.
H. Kołakowska - Przełomiec10 zwraca uwagę na dynamikę procesu niedostosowania
społecznego i wskazuje na konieczność przyjęcia kryteriów, pozwalających na odróżnienie
8
9
M. Grzegorzewska, Wybór pism, PWN, Warszawa 1964, s.317-318.
M. Grzegorzewska, op.cit. s. 70 – 71
doraźnych nieprawidłowości w zachowaniu społecznym (które zdarzyć mogą się u każdego
dziecka) od symptomów poważnego zaburzenia w rozwoju społecznym. Zdaniem autorki
należy więc brać pod uwagę:
1.narastanie liczby i częstości objawów
2. zespoły objawów, tworzące pewne syndromy a nie pojedyncze symptomy
3.wielokrotne występowanie tych zespołów objawów, przybierające postać „systematycznego
postępowania”.
Inną pedagogiczną definicję niedostosowania społecznego przedstawił D.H. Stott, powołując
się na materiały opracowane przez komisję Ministerstwa Oświaty w Anglii.
Zgodnie z
przyjętym przez komisję stanowiskiem, za niedostosowane należy uznać to dziecko, które
rozwija się w taki sposób, że odbija się to źle na nim samym albo na jego kolegach, a które
bez specjalnej pomocy z zewnątrz nie może poprawić swych stosunków z rodzicami,
nauczycielami i innymi dorosłymi. Autor uzupełnił to niepełne określenie, podając
psychologiczne kryteria, które pozwalają na dokładniejsze rozpoznanie niedostosowania.
Jego zdaniem:
„A) Dziecko niedostosowane nie działa w swoim najlepszym interesie. Motywacja jego
działania jest w związku z tym nierealistyczna, jest natomiast dowodem daleko posuniętej
frustracji.
B) Dowodem frustracji jest także fakt, że dziecko swoim działaniem stwarza sobie wiele
kłopotów, których samo nie jest w stanie rozwikłać, a których mogło uniknąć.
C) Reakcje takiego dziecka są skomplikowane, tzn. nie można ich przewidzieć
i na ogół są one nieproporcjonalne do bodźców, które je wywołały. To powoduje, że
zachowanie takiego dziecka rzadko kiedy jest właściwie oceniane przez mało wytrawnych i
wnikliwych pedagogów.
D) Dalszą konsekwencją takiego zachowania się dziecka jest brak sukcesu, tego głównego
motoru wszelkiego działania ludzkiego.
E) Niemożności osiągnięcia sukcesu towarzyszy złe samopoczucie dziecka, co ostatecznie
wyraża się tym, że czuje się ono nieszczęśliwe. Ten ostatni objaw jest głównym elementem
społecznego niedostosowania i właściwie wszelkie próby ustalenia diagnozy od stwierdzenia
tego stanu należy zaczynać. Nie jest niedostosowanym ten, kto działa na swoją własną
szkodę, kto nie odnosi sukcesu, ale kto z tego powodu nie cierpi11.
10
H. Kołakowska – Przełomiec, Środowisko rodzinne w świetle badań kryminologicznych. W: Zagadnienia
przestępczości w Polsce, pod. red. J. Jasińskiego, Wyd. Prawnicze., Warszawa 1975.
11
J. Konopnicki, Niedostosowanie społeczne. PWN , Warszawa 1971, s. 20 – 21.
Autor sformułował również społeczne kryteria niedostosowania, które potraktować
można jako konsekwencję tych form zachowania, które uznane zostały za kryteria
psychologiczne. Osoba niedostosowana społecznie, charakteryzuje się więc zaburzonym
funkcjonowaniem w relacjach międzyludzkich, co wyraża się w tym, że:
•
Nie jest lubiana przez innych ludzi,
•
Nie ma zaufania do ludzi i wzajemnie, inni także jej nie ufają,
•
Jest wyobcowana w grupie,
•
Nie potrafi zaspokajać, potrzeb w sposób akceptowany.
J. Konopnicki analizując definicję społecznego niedostosowania D.H. Stotta stwierdza
że: „Główne kryteria rozpoznawania niedostosowania są wyłącznie psychologiczne, a
konsekwencje tego stanu rzeczy są natury społecznej [...]. Takie dwustronne – psychologiczne
i społeczne – określenie niedostosowania może być jeszcze niepełne. Dla celów praktycznych
jest ono jednak wystarczające. Zarówno z kryteriów psychologicznych jak i z konsekwencji
społecznych tak ujętego niedostosowania społecznego wynika pewna wspólna cecha – nigdy
nie jest ono nieodwracalne.”12 Kryteria wyróżnione przez D.H. Stotta posłużyły do
opracowania powszechnie używanego arkuszu diagnostycznego, który został dostosowany do
polskich warunków właśnie przez J. Konopnickiego.
RODZAJE NIEDOSTOSOWANIA SPOŁECZNEGO
Niedostosowanie społeczne jest zaburzeniem o wyraźnie zróżnicowanych objawach,
stąd też wyróżnić można różne jego formy, rodzaje, typy czy kategorie.
Wspomniani twórcy popularnego arkusza diagnostycznego D.H. Stott oraz J.
Konopnicki13 wyodrębnili cztery rodzaje niedostosowania. W każdym z nich wyróżnione
zostały wiodące formy zachowania się dziecka. Są to:
I. Zachowania zahamowane
Cechy wiodące :
A. brak zaufania do ludzi, nowych rzeczy i sytuacji
B. depresja
C. wycofywanie się
Dziecko jest uległe wobec innych osób, nie lubi ryzykować, boi się nowych osób i
zdarzeń. W sytuacjach problemowych zachowuje się poniżej swoich możliwości
12
13
J. Konopnicki , op. cit. s. 21
J. Konopnicki , op. cit. s. 20 – 21
intelektualnych, przegrywa w konkurencji. Na ogół dzieci takie nie sprawiają większych
problemów wychowawczych, dlatego też nie są spostrzegane przez nauczycieli jako
społecznie niedostosowane. Ze względu na poczucie nadmiernej kontroli i braku poczucia
mocy, uczą się one poczucia bezradności i zależności.
II. Zachowania demonstracyjno - bojowe ( wrogie )
Cechy wiodące :
A. wrogość w stosunku do dorosłych
B. wrogość w stosunku do innych dzieci
C. łagodniejsze formy społecznego zachowania
Wrogość należy rozumieć jako względnie stałe nastawienie i gotowość do
negatywnego ustosunkowanie się do osób i rzeczy, z jakimi dziecko spotyka się w różnych
sytuacjach. Nastawienie wrogie aktywizuje się pod wpływem okoliczności i przejawia się w
szkodliwych dla otoczenia aktach zachowania ( bójki, niesubordynacja ). Agresywność
wyrażająca się w wielu zachowaniach przejawianych w środowisku domowym, szkolnym i
rówieśniczym, wiąże się z niekorzystnymi oddziaływaniami środowiska, głównie w okresie
wczesnego dzieciństwa. Zasadnicze znaczenie mają punitywne oddziaływania rodziców,
obserwowanie agresywnych wzorów zachowań, frustracja potrzeb bezpieczeństwa, miłości i
afiliacji. Wrogie zachowanie kierowane jest na osoby z najbliższego otoczenia, podlega
generalizacji i przenoszeniu się na szersze środowisko społeczne, staje się zaczątkiem
zachowań przestępczych i stanowi najczęstszy typ niedostosowania. Daje największe szanse
w zakresie resocjalizacji, poprzez zmianę środowiska wychowawczego.
III. Zachowania aspołeczne
Cechy wiodące :
A. brak zainteresowania oceną swojego zachowania przez dorosłych
B. brak poczucia winy
C. nieuczciwe korzystanie z sytuacji, niekoleżeńskość
Charakterystyczną cechą tego typu zachowań jest wyjątkowe dążenie do szkodzenia
innym, mściwość, a często i okrucieństwo. Jednostki aspołeczne odznaczają się brakiem
przestrzegania elementarnych norm, przypominają osobowość socjopatyczną. Aspołeczność
stanowi końcowy etap rozwoju wrogości w szczególnie niekorzystnych warunkach
środowiskowych. Jednostki aspołeczne odznaczają się dużym okrucieństwem i brakiem
przestrzegania elementarnych norm, są uczestnikami podkultur dewiacyjnych. Efekty
resocjalizacyjne są w tym wypadku znikome.
IV. Zachowania niekonsekwentne
Reakcje takiego dziecka są natychmiastowe, spontaniczne i pozbawione wcześniejszej
refleksji. W związku z tym nie są one na ogół najlepszym z możliwych sposobem zachowania
się. Wiąże się to z naruszaniem przez dziecko norm społecznych. Zachowania
niekonsekwentne można przyrównać do nadpobudliwości. Dziecko "niekonsekwentne" nie
może wstrzymać się z reakcją w chwili zadziałania bodźca, nie wykorzystuje wcześniejszego
doświadczenia, tym samym nie wybiera najbardziej adekwatnej realizacji zadania w
określonych warunkach. Reakcje te nie są przemyślane, są przypadkowe i przez to
niekonsekwentne.
W praktyce resocjalizacyjnej często stosowana jest kategoryzacja K. Pospiszyla, który
wyodrębnia takie formy niedostosowania jak:

zachowanie przestępcze (niezgodne z normami prawnymi, kodeksem karnym);

neurotyczne (wysoki poziom lęku, mała podatność na bodźce docierające z zewnątrz,
wysoki poziom syntonii: jednostka nadmiernie wczuwa się w stany emocjonalne
innych osób);

psychopatyczne (niski poziom lęku, brak empatii co powoduje, że psychopaci nie
cierpią z powodu poczucia winy, mściwość, pamiętliwość, nadmierna skłonność do
agresji).
Według autora „Zachowanie przestępcze jest (...) określone na podstawie
stwierdzonego odstępstwa od umownych norm prawnych podczas, gdy zachowanie
neurotyczne i psychopatyczne jest oceniane w kategoriach odstępstwa od tzw. normy
psychicznej”14.
Z kolei N. Han – Ilgiewicz15 rozpatruje zagadnienie „niedostosowania społecznego” w
kontekście „dostosowania się” jednostki do konkretnych komponentów składających się na
jej otoczenie społeczne i wpływających na jej funkcjonowanie, uwzględniając przy tym:
a)
dostosowanie (względnie niedostosowanie) do warunków (tj. nieumiejętność
akomodacji);
b)
14
15
dostosowanie (lub niedostosowanie) do ludzi (niezdolność asymilacji);
K. Pospiszyl, E. Żabczyńska, Psychologia dziecka niedostosowanego społecznie, Warszawa 1985, s.17.
N. Han – Ilgiewicz, Dziecko społecznie niedostosowane i jego resocjalizacja. PZWS, Warszawa 1971, s. 37
c)
dostosowanie (lub niedostosowanie) do norm (braki w zakresie ich akceptacji);
d)
dostosowanie (względnie niedostosowanie) do wybranych przez jednostkę
celów i wartości (tj. nieumiejętność identyfikacji z nimi).
Autorka ta uważa, że umiejętność dostosowania się w tych zakresach stanowi o
prawidłowym rozwoju osobowości, natomiast niespełnienie ich powoduje zaburzony jej
rozwój, nazywany społecznym niedostosowaniem.
STOPNIE ZABURZEŃ W ROZWOJU SPOŁECZNYM
Niedostosowanie
społeczne
jest
procesem,
czyli
zjawiskiem
dynamicznym,
podlegającym pewnym prawidłowościom rozwojowym. Rozpoczyna się ono od pojawienia
się pierwszych, często niezbyt poważnych i bagatelizowanych trudności wychowawczych, a
kończy takim stanem dezadaptacji społecznej człowieka, który uniemożliwia mu zupełnie
normalne funkcjonowanie społeczne, czyli wypełnianie ról społecznych i zaspokajanie
własnych psychospołecznych potrzeb w sposób zgodny z powszechnie akceptowanymi
standardami. W literaturze przedmiotu wyróżnia się więc pewne stadia, stopnie, etapy procesu
zaburzonego rozwoju społecznego kończącego się niedostosowaniem społecznym. Z punktu
widzenia
praktyki
wychowawczej
można
wyróżnić
trzy,
następujące
stopnie
niedostosowania:

I stopień, zaburzenie początkowe – zachowania, zrozumiałe dla wychowawców, znają
oni ich źródło, wiedzą z czego wynika, najczęściej radzą sobie z tym.

II stopień, zaburzenia dziecka przestają być zrozumiałe dla wychowawcy, poszukuje
się kontaktu ze specjalistami.

III stopień, jednostka staje się groźna dla otoczenia, prezentuje postawy
antyspołeczne, które stanowią zagrożenie dla innych ludzi. Wymaga resocjalizacji
niekiedy nawet w placówkach zamkniętych
Zdaniem Cz. Czapówa16, prekursora i wybitnego przedstawiciela polskiej pedagogiki
resocjalizacyjnej, w przebiegu niedostosowania społecznego należy zwrócić uwagę na
następujące etapy (stadia):

Stadium
pierwsze
–
charakteryzuje
się
poczuciem
odtrącenia,
czyli
niezaspokojeniem potrzeb zależności emocjonalnej. Reakcją może być agresja
antyspołeczna, reakcje negatywne, buntownicze, narastająca wrogość wobec rodziców
16
Cz.Czapów, Wychowanie resocjalizujące, PWN, Warszawa 1980.
i społeczeństwa jako całości. Występują niekontrolowane reakcje emocjonalne, brak
koncentracji uwagi, szybkie nudzenie się rozpoczętymi czynnościami.

Stadium drugie – wyraża się utrwaleniem wrogich reakcji wobec osób socjalizująco
znaczących i autorytetów. Jednostka zaczyna zaspokajać podstawowe potrzeby
społeczne i emocjonalne poza domem rodzinnym. Pojawiają się wówczas pierwsze
symptomy wykolejenia społecznego, takie jak: alkoholizowanie się, ucieczki z domu,
wagarowanie, wybryki seksualne, itp.

Stadium trzecie – wiąże się z autonomizowaniem się działalności antyspołecznej.
Osoby wchodzące w to stadium dążą do nawiązania kontaktów z gangami i grupami o
charakterze chuligańskim lub przestępczym. Przejawia się to w grupowej działalności
antyspołecznej prowadzącej do jawnego, otwartego konfliktu z moralnością lub
prawem.
Z
uwagi
na
aspekt
psychologiczny
i
socjologiczny
oraz
pedagogiczny
w podsumowaniu stwierdzić można, że niedostosowanie społeczne jest to dewiacja
osobowościowa, spowodowana czynnikami biopsychicznymi lub środowiskowymi
o
negatywnym wpływie na kontakty społeczne, aktywność i harmonię życia społecznego
jednostki. Zjawisko to uniemożliwia jej konstruktywną socjalizację, aktywną edukację i
pomyślną realizację zadań życiowych. 17
Jak wynika z powyższych rozważań, zjawisko niedostosowania społecznego może być
skrajnie różnie interpretowane, ale pewne konkluzje uznać należy za dość powszechne.
Można zatem stwierdzić, że:
 „społeczne niedostosowanie wyraża się w negatywnym stosunku do norm
społecznych, do uznanych społecznie wartości,
 jest wyrazem trudnej wewnętrznej sytuacji jednostki społecznie niedostosowanej,
 trudności wychowawcze wynikające ze społecznego niedostosowania cechuje znaczna
trwałość postaw aspołecznych,
 jest
główną postacią (syndromem)
zachowania
negatywnego
wobec
społecznych.”18
17
18
Makowski A., Niedostosowanie społeczne młodzieży i jej resocjalizacja, Warszawa 1990., s. 25
O. Lipkowski, op.cit., s. 106
norm