Morza świata

Morza świata
Wpisany przez Joanna Rybak
Morze Arafura jest płytkim morzem położonym między północnym wybrzeżem Australii (Ziemia
Arnhema) a Nową Gwineą. Od wschodu, przez Cieśninę Torresa łączy się z Morzem
Koralowym, od zachodu sąsiaduje z morzami Timor, Banda, i Seram, od południa z Zatoką
Karpentaria (jest ona traktowana jako odrębny obszar morski). Powierzchnia tego morza wynosi
650 tys. km2. Większą część morza stanowi szelf pokryty piaskiem i mułem wapiennym, na
którego północnym krańcu występuje głęboki Rów Aru. W głębinowej części morza
(północno-zachodniej) znajduje się obszar aktywny sejsmicznie. Jest to strefa monsunowa.
Morze jest ciepłe - temperatura wody powierzchniowej sięga w lecie 280C. Nazwa morza
pochodzi od plemienia Alfura (ludzie lasu). Morze Bałtyckie powstało w plejstocenie, a ostatecznie zostało uformowane po cofnięciu się
czasz lodowych i uspokojeniu pionowych ruchów izostatycznych, generowanych w
poszczególnych glacjałach przez nasuwające się ogromne masy lądolodu skandynawskiego.
Bałtyk jest śródkontynentalnym, szelfowym morzem Oceanu Atlantyckiego w północnej Europie,
od północy ograniczone Półwyspem Skandynawskim. Połączone z Morzem Północnym przez
Cieśniny Duńskie: Wielki Bełt, Mały Bełt, Sund, Kattegat i Skagerrak. Granice morza wyznacza
linia poprowadzona od północnego cypla Półwyspu Jutlandzkiego (przylądek Grenen) do wyspy
Tjörn (Szwecja). Powierzchnia morza (bez cieśniny Kattegat) 385 tys. km kwadratowych. Pod
względem hydrologicznym wyróżnia się w nim trzy baseny: Bornholmski, Gotlandzki i Botnicki.
Średnia głębokość morza wynosi 56 m., zaś maksymalna - głębia Landsort w rejonie Gotlandii –
459 m.
Linia brzegowa Bałtyku jest bardzo rozwinięta, z licznymi zatokami, m.in. Botnicką, Fińską,
Ryską, Gdańską, Pomorską. Północne wybrzeże jest przeważnie wysokie, skaliste, południowe
zaś - niskie, piaszczyste, miejscami z wysokimi wydmami. Wzdłuż wybrzeża środkowej Szwecji
oraz Zatoki Fińskiej i Botnickiej są liczne niewielkie, skaliste wysepki (wybrzeże szkierowe).
Żeglugę utrudnia jednak zamarzanie zatok, szczególnie północnych: Botnickiej, Fińskiej i
Ryskiej oraz występowanie wzdłuż wybrzeży Skandynawii tysięcy różnej wielkości szkierów,
czyli granitowych wysepek gładzonych przez lodowiec. Nad Morzem Bałtyckim leżą: Dania,
Szwecja, Finlandia, Estonia, Litwa, Łotwa, Rosja, Polska, Niemcy, a do jego zlewiska należą
ponadto: Norwegia, Czechy i Słowacja. Do Morza Bałtyckiego uchodzi wiele rzek europejskich,
m.in. Newa, Wisła, Kemi, Göta, Niemen, Odra, Lule, Ångerman, Dźwina. Powierzchnia zlewiska
obejmuje 17% powierzchni kontynentu, na jego obszarze mieszka ponad 150 mln osób.
Bałtyk jest morzem mało zasolonym. Zasolenie wód powierzchniowych (wynoszące średnio 0,8%) zmienia się w poszczególnych porach roku, w zależności od kierunku wiatrów w
cieśninach duńskich i związanego z tym zróżnicowanego dopływu wód z Atlantyku; wielkości
dopływu słodkich wód lądowych; temperatury wód powierzchniowych. Temperatura wód
powierzchniowych w zimie od 0° do 2°C, w lipcu od 12°C w Zatoce Botnickiej, 15°C na
otwartym morzu, do 20-22°C na południowych wybrzeżach. W zimie pokrywa lodowa i częste
1/3
Morza świata
Wpisany przez Joanna Rybak
mgły. Zasolenie, uzależnione od wlewów słonych wód Morza Północnego, rośnie od wschodu
ku zachodowi: od 1-2‰ w Zatoce Botnickiej, 7-8‰ w południowej części, 8-9‰ w zachodniej,
do ponad 18‰ u wylotu Kattegatu. Niewielkie falowanie 2-4 m, ekstremalnie do 10-11 m. Morze
Bałtyckie jest silnie zanieczyszczone, większość ścieków odprowadzanych jest do niego bez
oczyszczenia.
Życie w Bałtyku - mimo małego zasolenia wód - jest ubogie. Świat roślinny reprezentują głównie
glony: zielenice (taśma, ramienice, gałęzatka), brunatnice (morszczyn pęcherzykowaty),
krasnorosty oraz trawy morskie (tasiemica, która tworzy tzw. łąki podwodne). W morzu żyją
między innymi foka szara, foka obrączkowana, morświny oraz dorsze, śledzie, płastugi, szproty,
makrele, łososie, węgorze, głowaczowate (m.in. kur rogacz, będący reliktem arktycznym), a
także małże, skorupiaki (m.in. kiełż Pantoporeia femorata - relikt arktyczny) oraz wieloszczety i
jamochłony (m.in. chełbia modra).
Główne porty morskie to: w Polsce – Gdańsk, Gdynia, Szczecin, w Niemczech –Lubeka,
Kilonia, Rostock, w Danii – Kopenhaga, w Szwecji – Göteborg, Sztokholm, Norrköping, w
Finlandii – Helsinki, Turku, w Estonii – Talin, na Łotwie: Ryga, na Litwie – Kłajpeda, w Rosji:
Kaliningrad i Petersburg. Morze Koralowe, pół zamknięte duże i głębokie morze pacyficzne, przy północno-wschodnich
wybrzeżach Australii. Łączy się z Oceanem Indyjskim przez Cieśninę Torresa. Graniczy od
północy z Morzem Salomona, od południa z Morzem Tasmana i Morzem Fidżi. Od otwartego
oceanu oddzielają go wyspy Santa Cruz, Nowe Hebrydy (Vanuatu), Wyspy Lojalności i Nowa
Kaledonia. Powierzchnia 4068 tys. km2, średnia głębokość 2243 m (maksymalna 9140 m Rów
Bougainville). Zasolenie 34-35‰. Główne porty: Cairns (Australia), Port Moresby (Nowa
Gwinea) i Numea (Nouméa) w Nowej Kaledonii. Przy brzegach australijskich Wielka Rafa
Koralowa.
Morze Martwe (arab. Al-Bahr al-Majit, hebr. ‫המלח ים‬, Yam haMelah), a właściwie jezioro
bezodpływowe, unikalne ze względu na stopień zasolenia, jest najniżej położonym punktem na
Ziemi (411 m p.p.m.), znajduje się na Bliskim Wschodzie, położone jest w tektonicznym Rowie
Jordanu (El-Ghor), na pograniczu Izraela, Jordanii i terytoriów palestyńskich. Powierzchnia
jeziora wynosi 1020 km2, a maksymalna głębokość - 399 m. Jezioro to wykazuje bardzo duże
zasolenie - średnio 26% (średnia dla oceanów - ok. 3,7%). Na powierzchni zasolenie wynosi
blisko 22%, a na głębokości 50 m - 35%.
Długość jeziora rozciągającego się południkowo wynosi 76 km, a szerokość 4,5-16 km. Linia
brzegowa jest dość wyrównana, z wyjątkiem półwyspu El-lisan dzielącego Morze Martwe na
część głębszą północną i płytszą południową (ok. 6 m głębokości). Do północnego bieguna
Morza Martwego uchodzi jeden większy dopływ - Jordan, który tworzy dość rozległą deltę.
Poziom wody Morza Martwego obniża się co roku o 80–100 cm. Od początku XX wieku spadł
on o ponad 20 m. Ilość wody wpływająca do Morza Martwego, w ciągu XX wieku zmniejszyła
się z powodu wykorzystywania części wód Jordanu (na skutek budowania tam, rezerwuarów i
rurociągów) przez Izrael i Jordanię, a także zmian klimatycznych. Ilość dopływających dziś do
Morza Martwego wód to około 10% dawnej ilości. Znaczne parowanie powoduje obniżanie się
lustra wody i wytrącanie pokładów soli. W związku z wysychaniem wody powierzchnia Morza
Martwego zmniejszyła się o około jedną trzecią, jednocześnie wzrasta stopień zasolenia. Woda,
w której do niedawna żyły unikatowe organizmy tolerujące sól, staje się zbyt słona nawet dla
2/3
Morza świata
Wpisany przez Joanna Rybak
nich.
W związku z tak dużym zasoleniem w Morzu Martwym nie ma prawie zupełnie życia
organicznego, za to z wody pozyskuje się znaczne ilości soli kuchennej i potasowej (zasoby
oceniane na 43 mld ton). Wykorzystując lecznicze działanie wód i osadów błotnych, w okolicy
znajdują się liczne uzdrowiska. W rejonie otaczającym Morze Martwe żyje wiele gatunków
fauny i flory, w tym wiele zagrożonych, jak koziorożec alpejski, lampart czy góralek. Planuje się
objąć cały obszar specjalnym rezerwatem, tzw. MAB (Rezerwat Człowieka i Biosfery). W
pobliżu Morza Martwego znajdują się starożytna twierdza Masada oraz miejsce znalezienia
zwojów z Qumran. Morze Tasmana jest to duże i głębokie morze pacyficzne przy wschodnich wybrzeżach
Australii. Od północy sąsiaduje z morzem Koralowym (wg Międzynarodowego Biura
Hydrograficznego w Monako granica przebiega wzdłuż 300 szer. geogr. pd. Od brzegów
Australii, przez wyspę Lord Howe, do Przylądka Północnego Nowej Zelandii) i Fidżi, od
wschodu z Nową Zelandią. Powierzchnia morza wynosi ponad 3 mln km2, objętość 11 mln
km3, a średnia głębokość 3285 m. Znaczna część obszaru morza zajmuje głęboki Basen
Wschodnioaustralijski, w którym przeważają głębokości ponad 4500 m. Basen Nowokaledoński
ma kształt wydłużony i rozciąga się między wzniesieniem Lorda Howe a Grzbietem Norfolk. W
północnej części morza dno pokrywają rafy koralowe. Przy brzegach Australii przemieszcza się
na południe ciepły Prąd Wschodnioaustralijski, mający swój początek w Morzu Koralowym.
Temperatura wody w tym prądzie osiąga latem 270C. Głównymi portami są Sydney, Brisbane,
Newcastle, Auckland i New Plymouth. Nazwa morza pochodzi od nazwiska holenderskiego
żeglarza Abla Tasmana, który pływał po nim w 1642 r.
Wielka Zatoka Australijska (z angielskiego Great Australian Bight) jest to otwarta zatoka u
południowego wybrzeża Australii, na Oceanie Indyjskim, między przylądkami West Cape Howe
na zachodzie i Przylądkiem Południowo-Zachodnim na Tasmanii na wschodzie. Na wschodzie
graniczy z Cieśniną Bassa. W instrukcji Międzynarodowego Biura Hydrograficznego traktowana
jest jako odrębne morze. Do Wielkiej Zatoki Australijskiej uchodzi rzeka Murray. Powierzchnia
1,3 mln km2. Głębokość do 5670 m. Główne porty to Adelaida i Port Pirie. W rejonie Adelaidy
głęboko wcinają się w kontynent zatoki Spencera i Saint Vincent oraz Encounter Bay. Na
południu leży wielka Wyspa Kangura.
3/3