Platońskie wzorce wychowania obywatelskiego

Krzysztof Wereszczyński
Platońskie wzorce wychowania obywatelskiego
Ludzkość od zarania dziejów tworzyła organizacje wymagające od ich
członków przyjmowania określonych postaw. Pozwalały one na funkcjonowanie
w społeczności, a dla jednostek ambitnych stanowiły drogę do władzy. Wraz z
pierwszymi organizacjami państwowymi pojawiły się wzorce obywatelskie,
których musieli przestrzegać ich członkowie. Wielu myślicieli wypowiadało się
w tej materii. Do najwybitniejszych można zaliczyć Platona (427-346 p.n.e.).
Platon bardzo często wypowiadał się na temat wychowania
obywatelskiego młodzieży i dorosłych. Postawił tezę o mówiącą o tym, że
degeneracja polityczna wynika z degeneracji moralnej i braku wiedzy. Pogląd
ten zdaje się być niezwykle aktualny w warunkach polskich początku XXI
wieku. Jednak Platon upatrywał w zatrzymaniu rozwoju państwa środek na
stworzenie państwa wolnego od niebezpieczeństw zmian i upadku1. Dziś na
zmiany patrzymy jak na niezbędne i niosące potrzebne dla wszystkich typów
ustrojów demokratycznych ewolucje. Zmiana stała się na początku XXI wieku
jakby symbolem demokracji, co otwarcie kłóci się z teorią platońskiej
demokracji, jednak nie podważa samej istoty postrzegania przez filozofa tego
ustroju i państwa. Zarzuty związane z historycyzmem poglądów Platona
znakomicie znajdują swoje odbicie w dziele Poppera2. Jednak wielu w
platońskiej wizji państwa widzi dwudziestowieczne systemy totalitarne lub
kojarzą się z klasztorem, więzieniem czy obozem. Powszechnym jest jednak
pogląd, że wychowanie nie musi być związane z państwem. Jest na to w
dziejach wiele przykładów. Jednak trzeba pamiętać, że każdą epokę
charakteryzują inne warunki kulturowe, społeczne i polityczne.
Platon twierdził, że człowiek rodzi się z wrodzonymi skłonnościami.
Wychowanie może je nasilić lub złagodzić. Dla Platona wychowanie człowieka
mogło przebiegać jedynie w społeczeństwie i życiu państwa. Nie dostrzegał
wychowania indywidualnego. W duszy każdego człowieka żyje państwo3.
Platon w zdecydowanym stopniu identyfikował wychowanie w ogóle z
wychowaniem obywatelskim. Wychowanie miało wtedy sens, gdy służyło
państwu. Platon stworzył wizję idealnego państwa z cechami
dwudziestowiecznych systemów totalitarnych. Jego niechęć do demokracji ma
swoje źródła w arystokratycznym pochodzeniu i tragicznej śmierci jego mistrza
Sokratesa. W tym świetle system platońskiej filozofii cechuje się dążeniem do
prawdy. Platon przykładał wielką wagę do odpowiedzi za prawdę głoszonych
poglądów. To była dla niego jedna z najważniejszych wartości. Platon
przykładał również uwagę do wychowania moralnego, które wg niego powinno
1
Karl Popper, Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie, t. I-II, Warszawa 1993., t. I, str. 43.
Tamże, t. I.
3
Tamże, t. I, str. 52.
2
rozpoczynać się w wieku dziecięcym, ale w pełni mogło rozwinąć się w wieku
dojrzałym. Do najważniejszych cnót zaliczał posłuszeństwo, rozwagę,
sprawiedliwość, męstwo, umiarkowanie i umiejętność rządzenia. Kształcenie ich
od najwcześniejszych lat po późny wiek dojrzały miało zapewnić człowiekowi
prawidłowe wypełnianie zadań, jakie stoją przed każdym obywatelem.
Wychowanie człowieka powinno obejmować duszę, serce (uczucia), umysł i
ciało. Dlatego też nie lubił on sofistów i demagogów4. Stworzona przez filozofa
Akademia Platońska była pierwszą szkołą dla dorosłych. Jednak należy zwrócić
uwagę na to, że jego poglądy andragogiczne odnoszą się głównie do mężczyzn.
Edukację dorosłych nazywał wychowaniem w wieku męskim. Jednak widział w
niej dużo większe możliwości wynikające z posiadanego doświadczenia
życiowego. Właściwie wychowany moralnie człowiek był pełnowartościowym
nie tylko jako obywatele, ale również będzie wstanie do zaspokajania i
pielęgnowania wyższych potrzeb na coraz wyższym poziomie egzystencji.
Dlatego dla Platona wychowanie człowieka dorosłego to głównie wspieranie i
pomaganie w samorozwoju i kształtowaniu osobowości. Skutkiem takiego
podejścia do wychowania było przykładanie przez Platona dużej roli do
samowychowania, samopoznania i samokształcenia dorosłych. Widział w nich
źródło zrozumienia świata, unikania błędów i osiągania sukcesów. Najwyższym
poziomem samowychowania i samokształcenia miała być świętość. Miała to być
również droga do absolutnego posłuszeństwa wobec przykazań boskich i prawa
państwowego. W tak autorytarnym systemie wychowawczym nie było miejsca
dla indywidualizmu i samodzielnych poszukiwań5. Dobro całości, czyli
społeczeństwa jest zawsze najważniejsze. Stąd też przykładanie wagi przez
Platona do kształcenia zawodowego, które z nów z punktu widzenia
państwowego jest istotne. Również skierowanie przez filozofa swojej
działalności do mężczyzn nie przeszkodziło mu na przyjęcie w okresie 40
letniego kierowania Akademią dwóch kobiet. Kobiety otaczał Platon
szacunkiem jako strażniczki domowego ogniska. Jednak postrzeganie przez
związków kobiety i mężczyzny miało charakter czysto formalny. W jego
koncepcji relacje są prawidłowe, gdy odpowiadają celom państwowym. Jakby
celem związków była istotna z punktu widzenia państwa prokreacja. Swoje
prawo do nawiązywania kontaktów ze społeczeństwem kobiety miały
realizować za pośrednictwem mężczyzn. Według Platona rodzaj męski ma
władzę nad rodzajem żeńskim. Sama Akademia przetrwała prawie 900 lat6.
Niezwykle ciekawym jest to, że Platon postrzegał wychowanie jako
działania przygotowujące obywatela do działalności państwowej. Wręcz
identyfikował wychowanie z rozumianą dziś, szeroko pojętą edukacją
obywatelską. Wychowanie miało sens i cel, gdy służyło państwu. Dlatego też
4
Platon, Państwo z dodatkiem siedmiu ksiąg praw , tłumaczenie W. Witwicki, t. I-II, Warszawa 1958, t. I, str.
12-13, Turos, Andragogika ogólna, Siedlce 1993, str. 43-45, Diogenes Laertios, Żywoty i poglądy słynnych
filozofów, PWN 1984 r., str. 199.
5
Turos, Andragogika, str. 48.
6
Tamże, str. 49, 53, Platon, Państwo, t. I, str. 14, Laertios, Żywoty, str. 203, Źródła, t. I, str. 57-58.
musi dokonywać się w społeczeństwie. Wzorce wychowania państwowego
Platona mają swoje korzenie w państwach o ustroju archaicznym gdzie państwo
całkowicie pochłaniało jednostkę. W ówczesnej Grecji przykładem takiego
ustroju była Sparta7. Dobro państwa Platon upatrywał w stałości
(niezmienności) systemu. Dla dzisiejszej demokracji jest to niewyobrażalne, czy
wręcz zabójcze. Jednak w swoich pracach: Państwo i O prawach daje szereg
wskazówek istotnych dla funkcjonowania demokracji oraz liczne wciąż aktualne
rozwiązania pedagogiczne. Państwo to wizja idealnej organizacji społecznej,
często daleka od rzeczywistości jednak niezwykle cenna historiografii i rozwoju
demokracji. Pedagogiczne wskazówki Platon daje matkom i ojcom, którzy
spodziewają się potomstwa. Jak mają przygotować się do narodzin dziecka, jak
dbać o nie od pierwszych dni. Według filozofa nauka powinna zaczynać się od
10 roku życia. Do tego czasu dziecko powinno poprzez ćwiczenia fizyczne i
estetyczne wyrabiać równowagę ducha i ciała. Po tym okresie edukacja powinna
zaczynać się od nauki czytania i pisania. W wieku lat 20 młodzieńcy nadający
się na rządców-filozofów mają rozpocząć edukacji. Aby cele edukacji mogły
być realizowane potrzebni są dobrzy nauczyciele. Nauczyciele uczący dzieci,
młodzież i dorosłych muszą być na wyższym poziomie. „Nieznajomość samego
siebie nie może człowiek uważać za mądrość”8. Dla filozofa nauczyciel to ktoś
wyjątkowy. To on ma sprawić, że człowiek zdobędzie wiedzę o samym sobie.
Dominującą wg Platona miała być metoda polegająca na zręcznym stawianiu
pytań, których końcowym efektem ma być uświadomienie sobie przez ucznia,
co wie i czego nie wie. Stąd ważne, aby już dzieci przygotowywać do
komunikowania się z innymi. W procesie rozmowy z nauczycielem ważna rolę
miało odgrywać żywe słowo. Kolejnym celem istotnym w systemie
platońskiego wychowania miało być przygotowanie rodziców do macierzyństwa
i ojcostwa. Ma to kolosalne znaczenie dla systemu wychowawczego. To rodzice
w zdecydowanym stopniu wpływają na postawy młodych pokoleń. Istotnym jest
ciągłość wychowania od kołyski po późna starość9.
W poglądach Platona można zauważyć ciekawe łączenie procesów
poznawczych z ich wartościowaniem. Podlegają jemu również zachowania i
działania uczących się dorosłych10. Platońskie kształtowanie osobowości polega
na nierozerwalnym związku moralności, wartości i wiedzy. Co jest do dziś
wciąż aktualnym.
Poglądy Platona pozwalają wyciągnąć również ważne wnioski dla nas
żyjących na początku XXI wieki. Jego poglądy pedagogiczne wskazują nie
tylko na doniosłość kształcenia dorosłych, ale również na potrzebę
kształtowania świadomości i postaw edukacji przez całe życie. Każdy etap życia
7
Kot S., Historia wychowania, zarys podręcznikowy, t. I-II, Państwowe Wydawnictwo Książek Szkolnych,
Lwów 1934, t. I, str. 53.
8
Turos, Andragogika, str. 46-47.
9
Tamże, str. 50-54.
10
Tamże, str. 55.
ludzkiego ma nie tylko towarzyszące mu zjawiska, ale i wymaga określonych
postaw edukacyjnych, na kształtowanie, których należy zwracać uwagę od
najmłodszych lat.
Dziś w erze globalizacji i zlewu pop kulturą, transformacji systemowej,
jaką przechodzi Polska, przemian kulturowych i szeregu nowych zjawisk o
charakterze społecznym, swobodnego dostępu do informacji, upadku
autorytetów potrzeba poszukiwania przez dorosłych odpowiedzi na kluczowe i
codzienne pytania, umiejętność wartościowania lub próby jego podejmowania
nie tylko są potrzebne, ale również niezbędne dla poprawnego funkcjonowania
społeczeństwa i państwa. Zjawiska drążące polskie społeczeństwo przełomu XX
i XXI wieku, polską młodzież, wśród której liczne patologie i choroby zbierają
krwawe żniwo są skutkiem postaw prezentowanych przez dorosłych. Brak
pozytywnych codziennych wzorców, zdolności do poszukiwania odpowiedzi na
takie problemy: Co jest dobrem? Co jest złem? Prób odpowiedzi na podstawowe
życiowe problemy często o charakterze egzystencjalnym ze strony dorosłych
odbija się jak w krzywym zwierciadle w świecie dzieci i młodzieży. Taka
sytuacja ma różnorakie źródła. Poszukiwać ich można w 50 latach rządów
totalitarnych, transformacja ustrojowa, przejściowa epoka w dziejach
cywilizacji, w jakiej przypadło nam żyć? Źródeł można by poszukiwać długo
jednak należy w tym miejscu przyznać wiele słuszności poglądom Platona, do
których wielu się odwołuje, ale nieliczni dostrzegają analogie pozwalające na
stwierdzenie aktualności tez Platona mimo upływu tysięcy lat.