Psycholog w XXI wieku

HORYZONTY PSYCHOLOGII, 2012, TOM II
MATERIAŁY, RECENZJE, SPRAWOZDANIA, s. 191-199
Krystyna Teresa Panas
Polskie Towarzystwo Psychologiczne Zarząd Główny PTP
Oddział Terenowy PTP w Lublinie
Psycholog w XXI wieku
Psychologist in the XXI century
Streszczenie
Niniejszy artykuł w przystępny sposób zapoznaje adeptów psychologii z historią i miejscem tej nauki w XXI wieku w Polsce. Nie
rości sobie prawa do rozstrzygania wielu dylematów nękających psychologów, może być
jednak pomocny w znalezieniu odpowiedzi
na nurtujące ich pytania. Zaznaczone jest też
w artykule ważne miejsce Polskiego Towarzystwa Psychologicznego, które dba o prestiż
zawodu psychologa, szkolenia, studia podyplomowe, specjalizacje. Współpracuje
z różnymi agendami Państwa. Polskie Towarzystwo Psychologiczne przyczyniło się
do powstania Ustawy o zawodzie psychologa
i samorządzie zawodowym psychologów.
Psychologowie z Lublina godnie reprezentują
swój zawód w kraju i za granicą Polski.
Summary
This paper introduces in an accessible way
the history of psychology students and the
place of science in the twenty-first century
in Poland. Does not claim to resolve many
dilemmas confronting psychologists, however, may be helpful in finding answers
to their questions. Selected in the article is also important Polish Psychological
Association, which cares for the prestige
profession of psychologist, training, postgraduate studies, specializations. Works
with various State agencies. Polish Psychological Association contributed to the Law
on the profession of psychologist and professional self-government of psychologists.
Psychologists from Lublin worthily represent
their profession at home and abroad Polish.
S ł o w a k l u c z o w e : psychologowie, Polskie Towarzystwo Psychologiczne, kształcenie
psychologów
K e y w o r d s : psychologists, Polish Psychological Association, the training of psychologists
192
K. T. Panas, Psycholog w XXI wieku
HORYZONTY PSYCHOLOGII, 2012, TOM II – MATERIAŁY, RECENZJE, SPRAWOZDANIA
Wstęp
Niniejszy artykuł w przystępny sposób zapoznaje adeptów psychologii z historią i miejscem tej nauki w XXI wieku w Polsce. Nie rości sobie ten artykuł prawa do rozstrzygania wielu dylematów nękających psychologów, może być jednak
pomocny w znalezieniu odpowiedzi na nurtujące ich pytania. Ustawa z dnia 8
czerwca 2001 r. o zawodzie psychologa i samorządzie zawodowym psychologów
(Dz. U. Nr 73, poz. 763) jest ważnym aktem prawnym, ponieważ psycholog profesjonalnie zaangażowany jest m.in. w wiele dziedzin życia społecznego, kulturalnego, gospodarczego i edukacyjnego.
Zawód psychologa jest zawodem zaufania publicznego. Oznacza to, że na
wszystkich płaszczyznach psycholog nawiązuje prawidłową relację z odbiorcą
swoich usług. Wchodzi on za przyzwoleniem w intymny świat swego rozmówcy –
jego emocji - radości, smutków, ale i postaw, zachowań itp. Oczekuje się więc od
psychologów rzetelnej wiedzy, umiejętności i kompetencji w diagnostyce, profilaktyce i terapii w różnych obszarach życia społecznego. O ważności psychologów
świadczy również fakt odwoływania się ustawodawców do tego zawodu w kilkudziesięciu regulacjach prawnych – ustawach lub rozporządzeniach (szczegóły –
www.ptp.org.pl ).
Status psychologa
Każdy psycholog musi posiadać wykształcenie specjalistyczne – studia pięcioletnie jednolite. Niezbędne są również specjalizacje i nieustanne dokształcanie się
na studiach podyplomowych. Ważnym elementem w pracy psychologa jest przestrzeganie zasad etyki zawodowej. Kodeks Etyczno-Zawodowy Psychologa został
zatwierdzony w Polsce w 1991 r. i zawiera zasady postępowania psychologa jako
praktyka, badacza, nauczyciela i popularyzatora.
„Mimo różnych porządków moralnych i światopoglądowych istnieje zespół
podstawowych wartości humanistycznych, które znalazły wyraz w Powszechnej
Deklaracji Praw Człowieka ONZ. W swoich czynnościach zawodowych psycholog zawsze powinien respektować te podstawowe wartości, zwłaszcza godność
osoby ludzkiej, podmiotowość i autonomię człowieka i jego prawo do nieskrępowanego rozwoju. Psycholog uznaje prawo każdego człowieka do kierowania się
własnym systemem wartości, dokonywania własnych wyborów, jak również prawo do intymności. Jednocześnie psycholog świadomy jest skutków, jakie przynosi
lub przynieść może w przyszłości jego oddziaływanie – ostatecznie powinny to
być skutki pomyślne dla odbiorcy lub odbiorców czynności zawodowych psychologa. W każdym przypadku na psychologu ciąży odpowiedzialność za następstwa
kontaktu, jaki w ramach swojej roli zawodowej nawiązuje z drugim człowiekiem.
K. T. Panas, Psycholog w XXI wieku
HORYZONTY PSYCHOLOGII, 2012, TOM II – MATERIAŁY, RECENZJE, SPRAWOZDANIA
193
Granice ingerencji psychologa wyznaczone są z jednej strony – jego kompetencjami profesjonalnymi, z drugiej strony – celami i oczekiwaniami formułowanymi
przez osoby zgłaszające się po pomoc psychologiczną” (Kodeks Etyczno-Zawodowy Psychologa, 1991).
Z powyższego paradygmatu wynika konieczność troszczenia się o standardy
nauczania psychologii i standardy stosowanych usług psychologicznych.
Etyka zawodowa psychologów
Niewątpliwie należy od pierwszych lat studiów zapoznawać studentów psychologii z etyką zawodową. Zajęcia te poruszają problematykę związaną z dylematami psychologicznymi, które pojawiają się w różnych dziedzinach życia
społecznego (np. wymiar sprawiedliwości – czy można przeprowadzać badania
psychologiczne skazanego bez zagwarantowania poufności spotkania; edukacja
– czy można przeprowadzać badania na uczniach bez zgody rodziców i testami
psychologicznymi bez polskiej normalizacji, czy psycholog pracujący z uczniami
lub studentami może prowadzić z nimi terapię; zdrowie –sposób podania lub nie
informacji choremu o chorobie terminalnej; reklama – czy dla korzyści komercyjnych można wykorzystać płeć, dzieci; media – wykorzystywanie psychologa
w celu zmiany postaw uczestników reality show, naruszanie intymności uczestników; internet – brak bezpośredniego kontaktu z proszącym o pomoc i udzielanie
mu porad psychologicznych, udostępnianie testów psychologicznych nie psychologom itp.). Mają też wpływ na kształtowanie tożsamości zawodowej młodych
adeptów psychologii.
Przemiany społeczne, gospodarczo-polityczne i gospodarka wolnorynkowa
wymuszają inne spojrzenie na ludzi, którzy nierzadko nie potrafią odnaleźć się
w nowej dla nich rzeczywistości społecznej i politycznej. Psycholog uczestniczy
w kryzysach, jakie spotykają ludzi niezależnie od wykształcenia, wiary, pozycji
socjalnej, przekazów kulturowych, płci czy pełnionych ról. Psycholog dokonuje
diagnozy psychologicznej dla celów medycznych, edukacyjnych, sądowych itd.
i udziela szeroko rozumianej pomocy psychologicznej i psychoterapeutycznej –
chorym, w sytuacji kryzysowej oraz przy wspomaganiu i motywowaniu w pracy,
np. sportowcom czy nauczycielom. Psycholog jest w ciągłej transgresji w wielu
płaszczyznach i relacjach. Rozwój więc zapotrzebowania na różnorodne usługi
psychologiczne wymusza wąskie specjalizacje i nie wszyscy psychologowie mogą
te specjalistyczne usługi wykonywać.
194
K. T. Panas, Psycholog w XXI wieku
HORYZONTY PSYCHOLOGII, 2012, TOM II – MATERIAŁY, RECENZJE, SPRAWOZDANIA
Kształcenie psychologów
Jak ważne jest kształcenie psychologów zauważyć można było chociażby
w wypowiedziach nauczycieli akademickich i praktyków w wystąpieniach plenarnych, sesjach naukowych i panelach dyskusyjnych w czasie XXXIV Zjazdu Naukowego Polskiego Towarzystwa Psychologicznego w Katowicach we wrześniu
2011 roku. Także Komitet Psychologii PAN pod przewodnictwem prof. dr hab.
Piotra Oleś w dniu 22 czerwca 2012 przyjął stanowisko dotyczące jednolitych
studiów magisterskich z psychologii. Stanowisko to poparli jednogłośnie dziekani wydziałów psychologii i dyrektorzy instytutów psychologii (reprezentujących
w sumie 14 instytucji) i zostało przekazane pani Minister Nauki i Szkolnictwa
Wyższego oraz Przewodniczącym Polskiej Komisji Akredytacyjnej i Uniwersyteckiej Komisji Akredytacyjnej.
Zawodowi psychologa renomy dodają uzyskiwane rekomendacje uznanych
Towarzystw Naukowych, np. Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego (rekomendacje psychoterapeutyczne) czy Polskiego Towarzystwa Psychologicznego
(szczegóły www.ptp.org.pl).
Polskie Towarzystwo Psychologiczne
Polskie Towarzystwo Psychologiczne jest najstarszą / od 1907 r./ i najliczniejszą organizacją skupiającą psychologów. Dba o prawną regulację naszego zawodu. W styczniu 2006 r. weszła w życie Ustawa o zawodzie psychologa i samorządzie zawodowym psychologów/ uchwalona przez Sejm RP 8 czerwca 2001 r. Dz.
U. z 2001, nr 73, poz. 763 z późniejszymi zmianami/.
Polskie Towarzystwo Psychologiczne jest członkiem Europejskiej Federacji
Towarzystw Psychologicznych ������������������������������������������
EFPA i �����������������������������������
Międzynarodowej Unii Nauk Psychologicznych – IUPsyS. Przygotowuje
������������������������������������������������������������
się do przyjęcia Europejskiego Certyfikatu Psychologa. W 2011 r. została podjęta uchwała o utworzeniu Narodowego Komitetu
Certyfikacyjnego. Europejski Certyfikat Psychologa ma zapewnić jednolite i wysokie standardy nauczania i szkolenia zawodowego psychologów w Unii Europejskiej. Proponowane jest również wprowadzenie Europejskiego Rejestru Psychologów. Certyfikat /przyznawany na 7 lat/ mają otrzymać psychologowie, którzy:
• „posiadają dyplom psychologa uzyskany na poziomie uniwersyteckim w trakcie co najmniej pięcioletnich studiów;
• wylegitymują się dowodem odbycia rocznego stażu i praktyki pod nadzorem
doświadczonego psychologa;
• złożą pisemne oświadczenie w swoim Krajowym Komitecie o stosowaniu zasad Kodeksu etyki zawodowej EFPA i powstałych na jego podstawie krajowych kodeksów etyki.
K. T. Panas, Psycholog w XXI wieku
HORYZONTY PSYCHOLOGII, 2012, TOM II – MATERIAŁY, RECENZJE, SPRAWOZDANIA
195
Aktualne zadania Krajowego Komitetu są następujące:
• określanie warunków, które zainteresowany psycholog musi spełnić i dokumentów które przedkłada w aplikacji jako potwierdzenie kompetencji zawodowych;
• przygotowanie odrębnych zasad dotyczących psychologów z wieloletnią praktyką i młodych absolwentów;
• przygotowywanie wskazówek ocen dokonywanych przez superwizorów;
• ustalenie specyficznych dziedzin certyfikowania;
• przygotowanie zasad etyki zawodowej (Kodeks EFPA i PTP)”.
Europejski Certyfikat Psychologa mogą otrzymać wszyscy niezależnie od
przynależności do PTP (www.ptp.org.pl).
Polskie Towarzystwo Psychologiczne współpracuje m.in. z Centrum Medycznym
Kształcenia Podyplomowego w zakresie kształcenia w psychologii klinicznej. W 2012
r. Lublin otrzymał 55 miejsc specjalizacyjnych / dwie placówki: Uniwersytet Medyczny i Szpital Neuropsychiatryczny im. prof. M. Kaczyńskiego SPZOZ w Lublinie/.
Psycholog i prawo
Bardzo często psychologowie z różnym stażem zawodowym napotykają problemy z zachowaniem tajemnicy zawodowej. Oczekuje się od nich informacji
o pacjentach, klientach, wynikach badań psychologicznych, wydawania opinii
niewłaściwym odbiorcom, uczenia testów i ich interpretowania. Poniższe informacje, przepisy prawne, które także znajdują się na www.ptp.org.pl pozwalają zachować się etycznie w stosunku do osoby badanej i należy się na nie powoływać
się w celu zachowania poufności.
ASPEKTY PRAWNE PRACY PSYCHOLOGA – podstawowe regulacje prawne.
Najważniejsze odniesienia prawne związane z tajemnicą zawodową znajdują
się w następujących ustawach:
1.art. 14 ustawa o zawodzie psychologa i samorządzie zawodowym psychologów (Dz. U z 2001 nr 73 poz. 763 z późn. zm.);
2.Kodeks karny art. 266 § 1;
3.art. 50 ust. 1 Ustawa o ochronie zdrowia psychicznego (Dz. U z 1994 r. nr 111
poz.535 z późn. zm.);
4.art. 14 ust. 1 Ustawa o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw pacjenta (Dz.
U z 2009 nr 52 poz.417 z późn. zm.);
5.art. 260 § 2 Kodeks postępowania cywilnego z 17.11.1965 (Dz. U. 43 poz.296
późn. zm.);
6.art. 84 § 2 Kodeks postępowania administracyjnego z 14.06.1960 (tekst jednolity Dz. U z 2000 nr.98 poz.1071 z późn. zm.);
196
K. T. Panas, Psycholog w XXI wieku
HORYZONTY PSYCHOLOGII, 2012, TOM II – MATERIAŁY, RECENZJE, SPRAWOZDANIA
7.zachowanie tajemnicy zawodowej przed sądem. Należy wyraźnie oświadczyć
przed organami procesowymi tzn. precyzyjnie wyartykułować wolę skorzystania z odmowy złożenia zeznania, powołując się na konieczność zachowania tajemnicy (ustawy i kk).
Zachowanie tajemnicy – ogólne zasady:
• brak granic czasowych, także po śmierci pacjenta
• ochrona dokumentacji
• kazuistyka w nauczaniu ;
8.ogólne warunki naruszenia tajemnicy:
• zwolnienie z tajemnicy;
• zagrożenie zdrowia lub życia klienta lub innych osób;
9.zwolnienie z tajemnicy zawodowej określa kodeks postępowania karnego art.180:
§ 1 osoby zobowiązane do zachowania tajemnicy służbowej lub tajemnicy związanej z wykonywaniem zawodu lub funkcji mogą odmówić zeznań co do okoliczności, na które rozciąga się ten obowiązek, chyba że
sąd lub prokurator zwolni te osoby od obowiązku zachowania tajemnicy;
§ 2 osoby obowiązane do zachowania tajemnicy zawodowej (…) mogą być
przesłuchiwane co do faktów objętych tą tajemnicą tylko wtedy, gdy jest to
niezbędne dla dobra wymiaru sprawiedliwości, a okoliczności nie mogą być
ustalone na podstawie innego dowodu. Sąd podejmuje postanowienie o zwolnieniu z tajemnicy zawodowej- przepis ten dotyczy tylko procedury karnej
i sporządzany jest zawsze w formie postanowienia ( na piśmie). Odwołanie od
postanowienia prokuratora do prokuratora nadrzędnego (art. 302 kpk – norma ogólna dotycząca zażalenia). Od postanowienia sądu nie ma odwołania.
10.Psycholog nie może być świadkiem w sądzie.
Istnieje bezwzględny zakaz dowodowy:
Art. 52, ust. 1 ustawy o ochronie zdrowia psychicznego:
nie wolno przesłuchiwać osób, zobowiązanych do zachowania tajemnicy
(…) jako świadków na okoliczność przyznania się osoby z zaburzeniami
psychicznymi do popełnienia czynu zabronionego pod groźbą kary.
Art. 199 kpk: złożone wobec biegłego oświadczenia oskarżonego dotyczące
zarzucanego mu czynu nie mogą stanowić dowodu;
11.przepisy dotyczące konieczności złamania tajemnicy zawodowej:
Art. 240, § 1. kodeks karny:
kto mając wiarygodną wiadomość o karalnym przygotowaniu albo
usiłowaniu lub dokonaniu czynu zabronionego określonego w art.:
118,127,128,130,140,148,163,166 lub 252 nie zawiadamia niezwłocznie organu
powołanego do ścigania przestępstw podlega karze pozbawienia wolności do lat 3;
12.ustawa o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie z dnia 29 lipca 2005 r. (Dz. U.
Nr 180, poz. 1493). Art. 12 określa co następuje:
K. T. Panas, Psycholog w XXI wieku
HORYZONTY PSYCHOLOGII, 2012, TOM II – MATERIAŁY, RECENZJE, SPRAWOZDANIA
197
• osoby, które w związku z wykonywaniem swoich obowiązków służbowych lub
zawodowych powzięły podejrzenie o popełnieniu przestępstwa z użyciem przemocy w rodzinie, niezwłocznie zawiadamiają o tym policję lub prokuratora;
• osoby będące świadkami użycia przemocy w rodzinie powinny zawiadomić
o tym policję, prokuratora lub inny podmiot działający na rzecz przeciwdziałania przemocy w rodzinie” (www.ptp.org.pl).
Odznaczenia Polskiego Towarzystwa Psychologicznego
Walne Zgromadzenie Delegatów Polskiego Towarzystwa Psychologicznego
(zgodnie z art. 18 statutu PTP) od 1980 r. nadaje odznaczenia Zasłużony dla Polskiego Towarzystwa Psychologicznego. Do tej pory zostało odznaczonych 37 osób
z Oddziału Terenowego PTP w Lublinie.
W każdej kadencji członkowie Oddziału Terenowego PTP w Lublinie wchodzą w skład Prezydium i Zarządu Głównego PTP, Sądu Koleżeńskiego PTP, Komisji Rewizyjnej oraz odpowiadają za działalność różnych Komisji Statutowych PTP.
Reprezentują także psychologów w Narodowym Komitecie Certyfikacyjnym. Pracują w EFPA i IUPsyS.
Polskie Towarzystwo Psychologiczne docenia osiągnięcia psychologów praktyków i naukowców. Nagroda im. Bogdana Zawadzkiego przeznaczona jest dla psychologów praktyków. Młodzi psychologowie naukowcy nagradzani są Nagrodą im.
Stefana Błachowskiego. Autorzy najlepszej pracy badawczej z dziedziny neuropsychologii i psychofizjologii otrzymują Nagrodę im. prof. Wandy Budohoskiej.
Psychologowie z Lublina za swoje zasługi są także odznaczani przez władze
państwowe, Polską Akademię Nauk – prof. dr hab. Czesław Walesa, zajmują odpowiedzialne stanowiska w kraju i za granicą – prof. dr hab. Adam Biela, prof. dr
hab. Zbigniew Zaleski, są doradcami w ministerstwach, a obecnym przewodniczącym Komitetu Psychologii PAN jest prof. dr hab. Piotr Oleś z Lublina.
Działalność Polskiego Towarzystwa Psychologicznego
W Polskim Towarzystwie Psychologicznym istnieją sekcje, do których mogą
należeć psychologowie według swoich zainteresowań i je rozwijać. Poszczególne
sekcje organizują konferencje naukowe czy szkoleniowe
Spółka Polskiego Towarzystwa Psychologicznego Pracownia Testów Psychologicznych sp. z o.o. dba o wysokie standardy metod stosowanych w badaniach
psychologicznych. Przygotowuje też rekomendacje dla testów psychologicznych,
które mogą być stosowane jedynie przez psychologów i te, które mogą stosować
198
K. T. Panas, Psycholog w XXI wieku
HORYZONTY PSYCHOLOGII, 2012, TOM II – MATERIAŁY, RECENZJE, SPRAWOZDANIA
po uprzednim przygotowaniu specjaliści innych dziedzin naukowych (np. pedagogów, socjologów czy pielęgniarek).
Polskie Towarzystwo Psychologiczne organizuje Zjazdy Naukowe. Ostatni –
XXXIV odbył się w Katowicach we wrześniu 2011r. pt. „Oblicza współczesnej psychologii – jedność w różnorodności?” WSEI była reprezentowana przez ks. prof.
Kazimierza Popielskiego, dr Teresę Panas i studentki III r. psychologii z WSEI: Joannę Kopciuch, Aldonę Misiak, Annę Milewską – Grzyb, Ewelinę Niewiadomską,
Monikę Pańczyk (Koło Naukowe Psychologów Wyższej Szkoły Ekonomii i Innowacji). XXXI Zjazd Naukowy Polskiego Towarzystwa Psychologicznego odbył
się w Lublinie we wrześniu 2002 r. Tematem była „Psychologia w perspektywie
XXI wieku”. W 1986 r. w Lublinie została zorganizowana I konferencja Naukowo-Szkoleniowa Psychologów Regionu Lubelskiego. Owocem tej konferencji jest
publikacja w formie książkowej pod redakcją prof. dr hab. Adama Bieli i prof. dr
hab. Czesława Walesy.
W Lublinie od roku 1999 wydawany jest Przegląd Psychologiczny organ Polskiego Towarzystwa Psychologicznego. Współwydawcami Przeglądu Psychologicznego są: Polskie Towarzystwo Psychologiczne i Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Przegląd Psychologiczny znalazł się na
prestiżowej liście ERIH.
Zakończenie
Dla każdego młodego człowieka zaczynającego swoją pracę jako psycholog
ważny jest mistrz, nauczyciel.
Moimi mistrzami i nauczycielami byli:
Rektor KUL ks. prof. dr hab. Wincenty Granat – sługa boży – który pokazał,
jak w ustroju totalitarnym można szanować człowieka / marzec 1968/. Za Jego
kadencji na KUL mogli kontynuować studia represjonowani studenci walczący
o wolność sumienia i którzy w większości obecnie zajmują znaczące miejsce w życiu kulturalnym, społecznym i politycznym Polski.
Rektor KUL ks. prof. dr hab. Mieczysław Albert Krąpiec – potrafił nauczyć
młodych studentów, jak znajdować w filozofii i kulturze chrześcijańskiej źródeł
poznania i rozumienia człowieka.
Ks. prof. dr hab. Stanisław Kamiński – w sposób dla siebie charakterystyczny
i legendarny uczył logicznego i metodologicznego podejścia do nauki, w tym do
psychologii.
Ks. prof. dr hab. Józef Pastuszka – wychowawca wielu pokoleń psychologów.
Uczył, że człowiek ma ciągle te same problemy, choć w tak różnych wariantach
psycho-kulturowych.
K. T. Panas, Psycholog w XXI wieku
HORYZONTY PSYCHOLOGII, 2012, TOM II – MATERIAŁY, RECENZJE, SPRAWOZDANIA
199
Prof. dr hab. Zofia Sękowska otwierała drzwi do widzenia ludzi z niepełnosprawnościami.
Ks. Prof. dr hab. Zbigniew Chlewiński – zapoznał z psychologią eksperymentalną i zmniejszył lęk przed statystyką.
Prof. dr hab. Zenomena Płużek. Była moją promotorką pracy magisterskiej
i doktorskiej. To Ona zainteresowała mnie psychologią osobowości i psychologią
kliniczną. Jej sposób widzenia człowieka, pracy z nim towarzyszy mi przez cały
czas mojej pracy dydaktycznej jak i terapeutycznej.
Osobami ważnymi w kształtowaniu mojej tożsamości psychologicznej są nadal Koleżanki i Koledzy z którymi obecnie współpracuję. Niektórzy z Nich byli
w czasie studiów w KUL moimi wykładowcami – ks. prof. dr hab. Kazimierz Popielski, prof. dr hab. Czesław Walesa.
Bibliografia
1.Historia Teraźniejszość Przyszłość. 1907-2007 Księga jubileuszowa (2008).
Red. nauk. M. Toeplitz-Winiewska, A. Sękowski. PTP. Warszawa
2.Model doskonalenia zawodowego psychologów(2006). Red. R. Ossowski,
E. Kasprzak. Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego. Bydgoszcz.
3.Oblicza współczesnej psychologii. Jedność w różnorodności. XXXIV Zjazd
Naukowy Polskiego Towarzystwa Psychologicznego. Katowice, 18-21 września 2011r. Psychotronics publishing – Tychy. Katowice.
4.Problemy współczesnej psychologii (1992). Red. A. Biela, Cz. Walesa. PTP O/
Lublin. Lublin.
5.www.ptp.org.pl.