docOeconomica 249 _45_
download 
Reklamacja Transkrypt
Oeconomica 249 _45_
FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS 249 Folia Univ. Agric. Stetin. OECONOMICA 45 WYDAWNICTWO AR SZCZECIN 2006 AKADEMIA ROLNICZA W SZCZECINIE AGRICULTURAL UNIVERSITY OF SZCZECIN Rada Naukowa Władimir Gusakow (Białoruś), Aleksander Małachow (Rosja), Waldemar Striks (Litwa), Peter Tilak (Niemcy), Stanisław Urban (Wrocław), Andrzej Wiatrak (Warszawa), Jolanta Zieziula (Szczecin) – przewodnicząca Opracowanie redakcyjne i korekta mgr Alicja Berner Skład komputerowy SALGREY Małgorzata Szychowska Wydano za zgodą Rektora Akademii Rolniczej w Szczecinie ISSN 1506–1965 © Copyright by Wydawnictwo Akademii Rolniczej w Szczecinie Szczecin 2006 Wydanie publikacji dofinansowane przez Oddział Terenowy Agencji Nieruchomości Rolnych w Szczecinie Przewodniczący Kolegium Redakcyjnego – Edward Niedźwiecki ul. Doktora Judyma 22, 71–466 Szczecin, tel. 091 454 16 39 e-mail: [email protected] WYDAWNICTWO AKADEMII ROLNICZEJ W SZCZECINIE Wydanie I. Nakład 140 egz. Ark. wyd. 28,3, format B-5. Oddano do druku w sierpniu 2006 r. Druk ukończono w sierpniu 2006 r. Zamówienie AR 5729/107/140/2006 Druk wykonano w Dziale Poligrafii Akademii Rolniczej w Szczecinie SPIS TREŚCI I. ANALIZA ZMIAN W ROLNICTWIE, RYBACTWIE I NA OBSZARACH WIEJSKICH Iwona Bąk Wykorzystanie metod porządkowania liniowego do klasyfikacji obszarów wiejskich w Polsce ze względu na poziom Ŝycia ludności..........................................................................................................13 Agnieszka Sompolska-Rzechuła Przestrzenne zróŜnicowanie poziomu rolnictwa w województwach Polski................................................21 Włodzimierz Dzun DuŜe gospodarstwa rolne w Polsce, ze szczególnym uwzględnieniem regionu „Pomorze i Mazury”.........................................................................................................................29 Arkadiusz Malkowski Rozwój społeczno-gospodarczy gmin przygranicznych województwa zachodniopomorskiego ...............39 Jacek Strojny Wieloaspektowa ocena produkcji roślin oleistych w Unii Europejskiej .......................................................45 Robert Rusielik Porównanie efektywności produkcji roślin oleistych w wybranych gospodarstwach z terenu Europy......53 Jolanta Kondratowicz-Pozorska Analiza statystyczna rolnictwa ekologicznego w Polsce.............................................................................59 Aneta Becker Outsourcing IT w rozwoju obszarów wiejskich ............................................................................................71 Małgorzata Zajdel Analiza stanu przygotowania planów i strategii lokalnego rozwoju gmin województwa kujawsko-pomorskiego..........................................................................................................79 Sylwia Gołąb Strategie poszukiwania pracy przez bezrobotnych absolwentów...................................................................85 Agnieszka Kowalczyk-Kassyk Mnemotechnika jako jedno z narzędzi edukacyjnych zwiększających efektywność procesu uczenia się młodzieŜy w warunkach globalizacji i gospodarki opartej na wiedzy (GOW)..................91 Tadeusz Ziejewski Mobilność zawodowa (aktywizacja i alokacja zasobów pracy) .........................................................................95 II. ANALIZA ZMIAN W SEKTORZE USŁUG DLA ROLNICTWA, RYBACTWA I NA OBSZARACH WIEJSKICH Tadeusz Szczygieł, ElŜbieta Kicka Programy rolnośrodowiskowe w nowym systemie strategicznego programowania na lata 2007–2013 ......................................................................................................................................103 Emil Svoboda, Libor Bittner Metody zarządzania strategicznego w podejmowaniu decyzji przez przedsiębiorstwa ..........................111 Alicja Markiewicz Prognozowanie na podstawie hierarchicznych modeli przyczynowo-opisowych oraz modeli neuronowo-regresyjnych zmiennej z wahaniami sezonowymi.............................................119 Joanna Miklewska Zastosowanie sterowania optymalnego w zarządzaniu obszarem chronionym ......................................129 Krystyna Brzozowska, Agata Wróbel Zmiany w polskim systemie bankowym na tle rozwoju rynku finansowego.............................................139 Krystyna Brzozowska Preferencyjne kredyty inwestycyjne w województwie zachodniopomorskim w latach 2001–2004.........147 Karol Kukuła Statystyczna analiza porównawcza bazy agroturystycznej województwa małopolskiego w ujęciu przestrzennym ..............................................................................................................................155 Aleksander Grzelak Korzystanie z usług zewnętrznych przez gospodarstwa rolne w świetle wyników badań ankietowych......................................................................................................161 Algimantas Kurlavicius, Česlovas Christauskas Zarządzanie informacjami w wirtualnej spółce rolniczej, przy wykorzystaniu sieci komputerowej..........167 Mateusz Goc Analiza rozkładu czasu usuwania usterek sieci telefonicznej według przyczyn ......................................175 Katarzyna Cheba Zastosowanie metody wskaźników sezonowości w prognozowaniu na podstawie danych miesięcznych ..........................................................................................................181 Joanna Perzyńska-Wydrych Uogólnione metody budowy prognoz złoŜonych.......................................................................................187 Monika Mejszelis Obrót nieruchomościami rolnymi na przykładzie powiatu pyrzyckiego ....................................................193 Wojciech Zbaraszewski MoŜliwości wykorzystania kontraktów terminowych w zarządzaniu ryzykiem cenowym produkcji rolnej w Unii Europejskiej............................................................................................................199 Agata Wróbel Rating jako instrument oceny zdolności kredytowej podmiotów gospodarczych.....................................207 Beata Szczecińska Ocena płynności finansowej w przedsiębiorstwie z branŜy chemicznej...................................................215 III. ANALIZA ZMIAN W PRZEMYŚLE ROLNO-SPOśYWCZYM Franciszek Kapusta Agrobiznes a gospodarka Ŝywnościowa – analiza porównawcza ..............................................................223 Tomasz Barczak Zmiany w przemyśle rolno-spoŜywczym po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej...........................231 Wiesława Cieślewicz Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w polskim przemyśle spoŜywczym .............................................239 Izabela Kuchnowska Reforma wspólnej polityki rolnej i jej skutki dla sektora mleczarskiego....................................................245 Mirosława Marciniak Innowacyjność i wzrost konkurencyjności w sektorze rybnym .................................................................251 Edyta Pawlak Analiza udziału ryb i przetworów rybnych w polskim handlu zagranicznym ............................................259 Łukasz Menart, Małgorzata Juchniewicz Zmiany w polskim eksporcie mięsa i jego przetworów po przystąpieniu do Unii Europejskiej................271 Jakub Szpon Analiza relacji cenowych w przedsiębiorstwach branŜy drobiarskiej w latach 2001–2004......................279 Jolanta Zieziula, Zbigniew Mazur Rola opakowania w marketingu produktów spoŜywczych w Polsce.............................................................285 Dawid Dawidowicz Ocena portfeli inwestycyjnych na przykładzie akcji rynku spoŜywczego .................................................295 Anna Czarny Analiza piramidalna jako metoda oceny sytuacji finansowej przedsiębiorstwa .......................................303 Andrzej Jurek Zastosowanie róŜnych funkcji klasyfikacyjnych do oceny kondycji finansowej wybranych spółek giełdowych sektora rolno-spoŜywczego......................................................................311 Agnieszka Sobolewska MoŜliwości rozwoju branŜ pośrednich przemysłu biopaliwowego w aspekcie rozwiązań unijnych ........317 Irena Łącka Partnerstwo pomiędzy uczelniami Pomorza Zachodniego a przemysłem jako szansa na powstanie klastra przetwórstwa rybnego .........................................................................323 Anna Wolnowska Doskonalenie jakości procesów pracy w laboratoriach sektora rolno-spoŜywczego i zasady ich akredytacji...............................................................................................................................331 IV. ANALIZA ZMIAN W KONSUMPCJI PRODUKTÓW ROLNO-SPOśYWCZYCH Stanisław Urban Zmiany w konsumpcji Ŝywności w Polsce .................................................................................................341 Adam Birski, Monika GruŜewska Struktura konsumpcji w wybranych grupach gospodarstw domowych ....................................................349 Anna Lewińska Analiza zmian w preferencjach konsumentów napojów po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej przy wykorzystaniu analitycznego procesu hierarchicznego...................................355 Barbara Grzybowska Ceny artykułów spoŜywczych a popyt na Ŝywność w Polsce w latach 2002–2005.................................361 Małgorzata Juchniewicz Ceny na rynku wieprzowiny w Polsce po integracji z Unią Europejską....................................................369 Joanna Hernik Fair Trade jako główna sfera działalności organizacji GEPA......................................................................377 Andrzej CzyŜewski, Anna Henisz-Matuszczak Polityka socjalna wobec mieszkańców wsi w wydatkach budŜetowych na sektor rolno-Ŝywnościowy w Polsce w latach 1996–2006 ...................................................................385 Zenon Królikowski Dochody ludności rolniczej w kontekście efektów gospodarowania w sferze pozarolniczej ...................393 CONTENTS I. ANALYSIS OF CHANGES IN AGRICULTURE, FISHERIES AND RURAL AREAS Iwona Bąk The utilization of ordering linear methods for classification of rural areas with regar to level of life population ...............................................................................................................................13 Agnieszka Sompolska-Rzechuła Spatial differentiation of agriculture level in provinces of Poland................................................................21 Włodzimierz Dzun Large agricultural holdings in Poland a special insight into “Pomorze i Mazury” region............................29 Arkadiusz Malkowski The social and economic development of Pomorze Zachodnie border communities ...............................39 Jacek Strojny A multilateral evaluation of the oilseeds production in European Union ....................................................45 Robert Rusielik Comparison of the efficiency of oilseed plants production in chosen farms in Europe..............................53 Jolanta Kondratowicz-Pozorska The static analysis of Polish ecological farming ..........................................................................................59 Aneta Becker Outsourcing IT in the development of agricultural areas.............................................................................71 Małgorzata Zajdel Analysis of state of preparation of plans and local development strategy for communities of Kujawy and Pomorze Province ................................................................................................................79 Sylwia Gołąb Methods of job searching by unemployed graduates .................................................................................85 Agnieszka Kowalczyk-Kassyk Mnemonic as one of educational instrument accrue efficiency of education process of young people of globalization and economies on knowledge based .....................................................91 Tadeusz Ziejewski Professional mobility (activation and allocation of job resources)......................................................................95 II. ANALYSIS OF CHANGES IN SECTORS SERVICING AGRICULTURE, FISHERIES AND RURAL AREAS Tadeusz Szczygieł, ElŜbieta Kicka Agro-environmental programmes in a new strategic system of programming for years 2007–2013......103 Emil Svoboda, Libor Bittner Methods of strategic decision-making in the management of entrepreneurial subjects .........................111 Alicja Markiewicz Forecasting of variable with seasonal fluctuationas with hierarchical cause-effect models and neural-regressive models....................................................................................................................119 Joanna Miklewska Application of the optimal control method to management of the protected area....................................129 Krystyna Brzozowska, Agata Wróbel Changes in Polish Banking System against financial market development.............................................139 Krystyna Brzozowska Preferential investment loans Zachodniopomorskie voivodship in 2002–2004 .......................................147 Karol Kukuła Statistical comparative analysis of agritouristic base in Małopolskie voivodship in spatial grasp............................................................................................................................................155 Aleksander Grzelak The using of external services by farms in light of results of questionnaire researches..........................161 Algimantas Kurlavicius, Česlovas Christauskas Web-based information management in virtual agricultural community..................................................167 Mateusz Goc Distribution analysis of the duration of reppearing the telecommunication network by the cause................................................................................................................................................175 Katarzyna Cheba The application of the index seasons method in forecasting monthly data..............................................181 Joanna Perzyńska-Wydrych General methods of building of combined forecasts .................................................................................187 Monika Mejszelis Turnover of farmlands in Pyrzyce District as an example.........................................................................193 Wojciech Zbaraszewski The possibility the utilization of futures contracts in management the price risk of production in agricultural European Union ............................................................................................199 Agata Wróbel Rating as instrument of estimate of credit ability of economic subject .....................................................207 Beata Szczecińska Managing of liquidity in chemical company ...............................................................................................215 III. ANALYSIS OF CHANGES IN AGRI-FOOD INDUSTRY Franciszek Kapusta Agribusiness versus agrar economy – comparative analysis ...................................................................223 Tomasz Barczak The changes in the agriculture and food industry following Poland’s accession to the European Union................................................................................................................................231 Wiesława Cieślewicz Foreign direct investments in the Polish food industry..............................................................................239 Izabela Kuchnowska CAP reform and it’s impact on dairy sector ...............................................................................................245 Mirosława Marciniak The innovation and competition growth in fish sector ...............................................................................251 Edyta Pawlak Analysis of share of fish and fish products in Poland’s foreign trade .......................................................259 Łukasz Menart, Małgorzata Juchniewicz Changes in polish export of meat and meat products after the access to the European Union .............271 Jakub Szpon Analysis of price rates on example of poultry-breeder’s enterprises in last 2001–2004 years................279 Jolanta Zieziula, Zbigniew Mazur Role of package in marketing of food products in Poland.............................................................................285 Dawid Dawidowicz Estimation of investment’s portfolios on example of food industry shares ...............................................295 Anna Czarny The pyramidal analysis as a method of financial appraisal a company ...................................................303 Andrzej Jurek Classification functions usage in financial standing estimation of selected public limited company of agri-food sector .............................................................................311 Agnieszka Sobolewska Development possibilities for the intermediary sectors of the biofuel industry in the face of the European Union solutions..............................................................................................317 Irena Łącka The partnership between universities of Western Pomerania and industry as chance for originate fish processing cluster..........................................................................................323 Anna Wolnowska Work processes quality improvement in agricultural and food sector laboratories and principles of their accreditation............................................................................................................331 IV. ANALYSIS OF CHANGES IN CONSUMPTION OF AGRI-FOOD PRODUCTS Stanisław Urban Changes in food consumption in Poland ...................................................................................................341 Adam Birski, Monika GruŜewska Consumption structure in chosen groups of households ..........................................................................349 Anna Lewińska Analysis of a non-alcoholic drinks customers’ preferences after polish European Union access with a usage of Analytic Hierarchy Process method ....................................................................355 Barbara Grzybowska Prices and demand of food articles in Poland during period 2002–2005.................................................361 Małgorzata Juchniewicz Prices on pork market in Poland after integration with European Union ..................................................369 Joanna Hernik Fair Trade idea as main activity area of GEPA organization ....................................................................377 Andrzej CzyŜewski, Anna Henisz-Matuszczak Social policy in the budgetary expenses for agricultural sector in Poland (1996–2006)..........................385 Zenon Królikowski Agricultural inhabitants incomes in context of management effects in non-agricultural sphere ..............393 PRZEDMOWA Po raz kolejny oddajemy do rąk Państwa Zeszyt Naukowy z Serii Oeconomica, wydawany przez Akademię Rolniczą w Szczecinie. Zeszyt zawiera publikacje pracowników i doktorantów Wydziału Ekonomiki i Organizacji Gospodarki śywnościowej, zawierające wyniki badań prowadzonych częściowo w ramach badań statutowych i częściowo własnych. Są one wzbogacone o tematycznie zbliŜone opracowania współpracujących z Wydziałem przedstawicieli środowisk naukowych z kraju i z zagranicy. Część prac została zaprezentowana w trakcie międzynarodowej konferencji naukowej, pt. „Gospodarka Ŝywnościowa a zmiany we wspólnej polityce rolnej i rybackiej”, zorganizowanej po raz dziewiąty przez Wydział Ekonomiki i Organizacji Gospodarki śywnościowej w Szczecinie, w dniu 22 czerwca 2006 r. Zeszyt zawiera opracowania ujęte w czterech grupach tematycznych: I. Analiza zmian w rolnictwie, rybactwie i na obszarach wiejskich. II. Analiza zmian w sektorze usług dla rolnictwa, rybactwa i na obszarach wiejskich. III. Analiza zmian w przemyśle rolno-spoŜywczym. IV. Analiza zmian w konsumpcji produktów rolno-spoŜywczych. Tegoroczny zeszyt został uzupełniony o Suplement, w którym zawarto głównie prace naukowców zaprezentowane podczas międzynarodowej konferencji pt. „Rozwój rolnictwa i obszarów wiejskich w nowej perspektywie finansowej (2007–2013)”. Konferencja, z udziałem zaproszonych gości, naukowców i praktyków gospodarczych, odbyła się w Szczecinie 21 czerwca 2006 r. Została zorganizowana przez Wydział Ekonomiki i Organizacji Gospodarki śywnościowej w Szczecinie we współpracy z Zachodniopomorskim Urzędem Marszałkowskim. Mamy nadzieję, Ŝe materiały zamieszczone w Zeszycie Naukowym oraz w Suplemencie będą pomocne w formułowaniu celów w polskiej gospodarce Ŝywnościowej, a takŜe na obszarach wiejskich, oraz w ich realizacji. prof. dr hab. Jolanta Zieziula redaktor Serii Szczecin, czerwiec 2006 r. VACAT Strona 10 z 400 I. ANALIZA ZMIAN W ROLNICTWIE, RYBACTWIE I NA OBSZARACH WIEJSKICH I. ANALYSIS OF CHANGES IN AGRICULTURE, FISHERIES AND RURAL AREAS VACAT Strona 12 z 400 FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS Folia Univ. Agric. Stetin. 2006, Oeconomica 249 (45), 13–20 Iwona BĄK WYKORZYSTANIE METOD PORZĄDKOWANIA LINIOWEGO DO KLASYFIKACJI OBSZARÓW WIEJSKICH W POLSCE ZE WZGLĘDU NA POZIOM śYCIA LUDNOŚCI THE UTILIZATION OF ORDERING LINEAR METHODS FOR CLASSIFICATION OF RURAL AREAS WITH REGAR TO LEVEL OF LIFE POPULATION Katedra Zastosowań Matematyki, Akademia Rolnicza ul. Monte Cassino 16, 70–466 Szczecin Abstract. The aim of paper is spatial differentation analysis of life level in rural areas which are situated in provinces of Poland in 2004 year. For analysis were used coefficients described by: housing condition and infrastructure of village, education and health prevention, population and work market. The classification was made by methods which belong to two groups: without pattern (taksonomy measure of development) and standard group (pattern of Hellwig). Słowa kluczowe: miary korelacji, poziom Ŝycia, taksonomiczny miernik rozwoju, wzorzec rozwoju. Key words: life's level, measure of correlation, pattern of development, taksonomy measure of development. WSTĘP Obszary wiejskie zajmują w Polsce powierzchnię 291,4 tys. km2. W 2004 roku zamieszkiwało je ponad 38,5% ludności. Przeciętna wieś charakteryzuje się słabszym, w odniesieniu do miast, rozwojem infrastruktury technicznej i społecznej, utrudnionym dostępem do edukacji i rynku pracy. Niska wydajność rolnictwa i coraz mniejsza opłacalność produkcji w małych gospodarstwach powodują obniŜenie się dochodów przeciętnej rodziny wiejskiej. Obszary wiejskie pełnią wiele róŜnych funkcji, głównie związanych z rolnictwem, leśnictwem i rybołówstwem; duŜego znaczenia nabierają równieŜ funkcje przemysłowe, usługowe, rekreacyjne, mieszkaniowe itp. Realizacja tych funkcji uzaleŜnione jest m.in. od poziomu Ŝycia zamieszkującej tam ludności. W okresie zmian systemowych zachodzących w Polsce badanie poziomu Ŝycia nabiera coraz większego znaczenia. W literaturze przedmiotu moŜna znaleźć wiele definicji terminu: poziom Ŝycia. Według Luszniewicza (1981) „[…] poziom Ŝycia ludności jest to stopień zaspokojenia materialnych i kulturalnych potrzeb społeczeństwa poprzez strumień dóbr i usług odpłatnych oraz poprzez fundusze konsumpcji zbiorowej w danej jednostce czasu i przestrzeni […].” (s. 349) Zagadnienie poziomu Ŝycia charakteryzowane jest przez wiele zmiennych, które przyjmują postać róŜnych wskaźników oraz mierników, reprezentujących róŜne grupy potrzeb ludzkich i odpowiadających na pytanie, jaki jest ich stopień zaspokojenia (Wierzbińska 2002; Sompolska-Rzechuła 2004). Do podstawowych naleŜy zaliczyć te, które dotyczą: wyŜywienia, mieszkania, zdrowia, oświaty, kultury, demografii, ochrony środowiska, rynku pracy itp. 14 I. Bąk Celem artykułu jest uporządkowanie obszarów wiejskich, zlokalizowanych w Polsce, ze względu na poziom Ŝycia ludności w 2004 roku. Klasyfikacja badanych obiektów ma bardzo duŜe znaczenie dla rozpoznania ich moŜliwości rozwojowych i moŜe stanowić podstawę opracowania strategii rozwoju mającej na celu aktywizację terenów wiejskich, zwłaszcza tych o niskim poziomie rozwoju. MATERIAŁ I METODY Badanie dotyczy obszarów wiejskich zlokalizowanych w Polsce w 2004 roku. Biorąc pod uwagę dostępność danych statystycznych, do analizy wykorzystano wstępnie 32 potencjalne zmienne diagnostyczne, które dotyczyły: warunków mieszkaniowych i infrastruktury wsi, oświaty i ochrony zdrowia oraz ludności i rynku pracy (Rocznik Statystyczny Rolnictwa i Obszarów Wiejskich 2005). W wyniku przeprowadzonej analizy poziomu zróŜnicowania cech diagnostycznych wybrano 20 zmiennych, dla których współczynnik zmienności przekraczał 20%: X 1 – liczba budynków oddanych do uŜytkowania na wsi w 2004 roku na 1000 ludności; X 2 – mieszkania na wsi wyposaŜone w gaz z sieci, w % ogółu mieszkań; X 3 – zuŜycie energii elektrycznej w gospodarstwach domowych na wsi, w GWh na mieszkańca; X 4 – sieć wodociągowa na wsi, w km na 1 km2; X 5 – kanalizacja zbiorcza na wsi, w km na 1 km2 ; X 6 – indywidualne wiejskie oczyszczalnie ścieków, na 1 km2; X 7 – oczyszczalnie ścieków zbiorcze, na 1 km2 ; X 8 – powierzchnia wysypisk odpadów, w ha na 1 km2; X 9 – zuŜycie wody z wodociągów w gospodarstwach domowych w ciągu roku, w hm 3 na 1000 ludności; X 10 – liczba ludności na wsi przypadająca na placówkę pocztową; X 11 – abonenci telefoniczni na 1000 osób; X 12 – liczba ludności przypadająca na aparat publiczny samoinkasujący; X 13 – drogi publiczne zamiejskie o twardej nawierzchni, w km na 1 km2; X 14 – drogi publiczne zamiejskie o nawierzchni ulepszonej, w km na 1 km2; X 15 – liczba miejsc w przedszkolach na wsi na 1000 osób; X 16 – liczba ludności na aptekę i punkt apteczny na 1000 osób; X 17 – liczba ludności na 1 km2; X 18 – bezrobotni mieszkający na wsi na 1000 osób; X 19 – saldo migracji na wsi; X 20 – wskaźnik zatrudnienia w rolnictwie. Badając podobieństwo zmiennych za pomocą współczynników korelacji, zauwaŜono występowanie bardzo silnej zaleŜności między niektórymi cechami. W związku z tym do ostatecznego doboru cech diagnostycznych zastosowano dodatkowo podejście formalne – metodę parametryczną zaproponowaną przez Hellwiga (cyt. za: Grabiński 1992). W tym celu wyznaczono macierz współczynników korelacji między potencjalnymi cechami diagnostycznymi, a następnie wyznaczono cechy centralne i izolowane, które utworzyły bazowy układ cech. Wykorzystanie metod porządkowania liniowego… 15 W ten sposób do dalszej analizy zaklasyfikowano następujące zmienne: X 1 – liczba budynków oddanych do uŜytkowania na wsi w 2004 na 1000 osób; X 3 – zuŜycie energii elektrycznej w gospodarstwach domowych na wsi, w GWh na mieszkańca; X 8 – powierzchnia wysypisk odpadów, w ha na 1 km2; X 11 – abonenci telefoniczni na 1000 osób; X 12 – liczba ludności przypadająca na aparat publiczny samoinkasujący; X 16 – liczba ludności na aptekę i punkt apteczny na 1000 osób; X 17 – liczba ludności na 1 km2. W zbiorze cech diagnostycznych znajdują się wielkości, których większe wartości świadczą o wyŜszym poziomie rozwoju badanego zjawiska (tzw. stymulanty). NaleŜą do nich cechy: X 1, X 3 , X 11. Ponadto w zbiorze cech znajdują się wskaźniki, których spadek wartości świadczy o wyŜszym poziomie rozwoju (destymulanty): X 8 , X 12 , X 16 i X 17 . W celu stworzenia rankingu obszarów wiejskich w Polsce zastosowano metody pochodzące z dwóch grup składających się na procedury wyznaczania miary syntetycznej (Ostasiewicz 1998): 1) metody bezwzorcowe, 2) metody wzorcowe. W metodach bezwzorcowych konstrukcja zmiennych syntetycznych wykorzystuje róŜne sposoby normalizacji i standaryzacji cech diagnostycznych (Ostasiewicz 1998). W artykule tym zastosowano normalizację cech według wzoru: z ik = x ik xk gdzie: i – numer obiektu (województwa), i = 1,2,...,16; k – numer cechy, k = 1,2,..., m; Opierając się na znormalizowanych wartościach cech diagnostycznych, skonstruowano taksonomiczny miernik rozwoju (Nowak 1990): zi = 1 m ∑ z ik m k =1 gdzie: z i – wartość taksonomicznego miernika rozwoju dla i-tego obiektu, z ik – znormalizowana wartość k-tej cechy w i-tym obiekcie. Miernik ten charakteryzuje się podobnymi właściwościami jak znormalizowane wartości cech, co oznacza, Ŝe jego średnia arytmetyczna jest równa jedności. UmoŜliwia to przeprowadzenie porównań rozwoju obiektów wielocechowych. Im większą wartość przyjmuje miernik zi , tym wyŜszym poziomem zjawiska odznacza się obiekt. JeŜeli zatem z i > 1 , to obiekt osiąga wyŜszy poziom rozwoju od przeciętnego w całym zbiorze obiektów. JeŜeli natomiast z i < 1, to obiekt ten osiąga niŜszy poziom rozwoju od średniego w zbiorze porównywanych jednostek. W metodach wzorcowych zakłada się istnienie tzw. obiektu modelowego – wzorcowego, w stosunku do którego wyznacza się odległości taksonomiczne badanych obiektów. Najczęściej 16 I. Bąk wykorzystuje się miarę Hellwiga, która opiera się na pojęciu wzorca rozwoju, którym jest obiekt abstrakcyjny o współrzędnych zestandaryzowanych: z 01, z 02 ,K, z 0K gdzie: z 0 k = max{z ik }, jeśli X k jest stymulantą, a z 0k = min{z ik } , jeśli X k jest destymulantą. i i Następnie wyznacza się odległości kaŜdego obiektu badania od tak ustalonego wzorca rozwoju o postaci: 1 K 2 d i = ∑ (z ik − z 0k )2 (i = 1, 2,K, N ) k =1 Utworzona zmienna syntetyczna nie jest unormowana, dlatego do porządkowania obiektów częściej stosuje się względny taksonomiczny miernik rozwoju zdefiniowany jako: z i′ = 1 − di d0 (i = 1, 2,K, N ) gdzie: 1 d 0 = d + 2s d , d = N 1 ∑ d i , sd = N i =1 N ∑ (d i N −d i =1 ) 1 22 Tak utworzony miernik przyjmuje wartości z przedziału [0,1]. Im bardziej wartości z i′ są bliŜsze jedności, tym dany obiekt jest mniej oddalony od wzorca. WYNIKI W tabeli 1 przedstawiono wyniki klasyfikacji obszarów wiejskich w Polsce za pomocą metod bezwzorcowej i wzorcowej. W wyniku zastosowania omawianych metod większość województw zajęła róŜne miejsca w klasyfikacji. Tylko dwa województwa (zaznaczono je pogrubionymi literami) nie zmieniły miejsca w rankingu. Jak widać, róŜne metody porządkowania dały niejednakowe rezultaty. RóŜne są bowiem sposoby wyznaczania miernika syntetycznego. Metody wzorcowe określają liniową hierarchię obiektów na podstawie ich odległości od wybranego punktu – wzorca, którym jest obiekt abstrakcyjny. Dla symulant badano odległości od wartości maksymalnej cechy, dla destymulant – od wartości minimalnej. Skrajne wartości badanych cech mają duŜy wpływ na otrzymane wyniki. W metodzie bezwzorcowej natomiast zastosowano normalizację cech opartą na średniej arytmetycznej. NajwyŜszym poziomem Ŝycia, niezaleŜnie od zastosowanej metody, charakteryzują się obszary wiejskie zlokalizowane w trzech województwach: mazowieckim, małopolskim i wielkopolskim. Są to obiekty, które charakteryzują się dobrze rozwiniętą infrastrukturą (powyŜej średniej kształtuje się liczba budynków oddanych do uŜytkowania na wsi, liczba telefonów i aptek) oraz dbałością o środowisko naturalne (mała powierzchnia wysypisk odpadów). 17 Wykorzystanie metod porządkowania liniowego… Tabela 1. Klasyfikacja obszarów wiejskich w Polsce w 2004 roku metodami wzorcową ( z i ) i bezwzorcową ( z i′ ) Nr 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 zi Województwa dolnośląskie kujawsko-pomorskie lubelskie lubuskie łódzkie małopolskie mazowieckie opolskie podkarpackie podlaskie pomorskie śląskie świętokrzyskie warmińsko-mazurskie wielkopolskie zachodniopomorskie Nr miejsca 5 8 10 16 13 2 3 11 12 15 7 4 14 9 1 6 1,0484 0,9458 0,9331 0,7627 0,8961 1,2584 1,2326 0,9152 0,9011 0,7955 0,9788 1,1795 0,8052 0,9374 1,3838 1,0265 z i′ Nr miejsca 10 9 8 14 6 3 1 16 5 13 7 4 15 11 2 12 0,3778 0,3768 0,3775 0,2438 0,4607 0,7057 0,9434 0,1714 0,4964 0,2615 0,4493 0,5933 0,2266 0,2902 0,8033 0,2826 Syntetyczne mierniki rozwoju zastępują opis badanych obiektów za pomocą wielu cech opisem za pomocą jednej agregatowej wielkości. UmoŜliwia to, poza uszeregowaniem obiektów, równieŜ ich podział na grupy o zbliŜonym poziomie rozwoju. W związku z istnieniem wielu sposobów konstruowania mierników pojawia się problem wyboru sposobu właściwego do przeprowadzenia klasyfikacji obiektów. Postulowaną własnością taksonomicznych mierników rozwoju jest ich moŜliwie duŜa zmienność oceniana za pomocą współczynnika zmienności. Wysoki poziom współczynnika zmienności moŜe świadczyć o duŜej zdolności taksonomicznej miernika rozwoju do grupowania obiektów. W metodzie bezwzorcowej współczynnik zmienności wynosił 17,87%, natomiast dla miary Hellwiga miał wartość prawie 50%. MoŜna zatem przyjąć, Ŝe wykorzystanie wzorcowego syntetycznego miernika rozwoju do klasyfikacji województw daje lepsze wyniki niŜ wykorzystanie miernika bezwzorcowego. Potwierdza to równieŜ wartość współczynnika zaproponowanego przez Sokołowskiego (cyt. za: Nowak 1990), który ma postać: G = 1− N −1 z i − z i +1 1 , N − 1 R ∑ min i i =1 gdzie: z i – uporządkowane nierosnąco wartości miernika rozwoju, a R = max{z i } − min{z i +1} . i i 1 Wskaźnik G jest unormowany w taki sposób, Ŝe: 0 ≤ G ≤ 1 − , przy czym jego duŜe N −1 wartości wskazują na duŜą zdolność miernika do grupowania porównywanych obiektów. Większą zdolność do grupowania województw pod względem poziomu Ŝycia obszarów wiejskich ma miernik rozwoju oparty na metodzie wzorcowej, dla którego wskaźnik G wyniósł 0,322. Na podstawie wartości miernika wzorcowego moŜna wyodrębnić cztery grupy typologiczne obiektów, obejmujące obiekty o wartościach miernika z następujących przedziałów: – grupa 1. województw – z i′ ≥ z ′ + S z′ , – grupa 2. województw – z ′ + S z′ > z i′ ≥ z ′ , – grupa 3. województw – z ′ > z i′ ≥ z ′ − S z′ , – grupa 4. województw – z i′ < z ′ − S z′ . 18 I. Bąk Wyniki grupowania przedstawiono w tab. 2. Tabela 2. Podział Polski na grupy według wzorcowego miernika rozwoju poziomu Ŝycia obszarów wiejskich w 2004 roku Grupa Przedział wartości miary w grupie Województwa 1 powyŜej 0,6619 3 mazowieckie, wielkopolskie, małopolskie 2 od 0,4413 do 0,6619 4 śląskie, podkarpackie, łódzkie, pomorskie 3 od 0,2207 do 0,4413 8 dolnośląskie, lubelskie, kujawsko-pomorskie, warmińsko-mazurskie, zachodniopomorskie, podlaskie, lubuskie, świętokrzyskie 4 poniŜej 0,2207 1 opolskie Do najlepszej, pierwszej, grupy typologicznej zaliczono trzy województwa, dla których miernik syntetyczny osiągnął największe wartości. Grupa druga obejmuje cztery obiekty, w których większość wartości zmiennych oscyluje wokół średnich ogólnych; wyjątkiem jest liczba budynków oddanych do uŜytkowania na wsi, przekraczająca wartość średnią dla wszystkich badanych obiektów. Ponad 56% województw obejmuje obszary wiejskie charakteryzujące się poziomem Ŝycia poniŜej wartości przeciętnej, które znalazły się w trzeciej i czwartej grupie. NajniŜszym poziomem Ŝycia w Polsce, z uwzględnieniem przyjętych cech diagnostycznych, charakteryzują się obszary wiejskie zlokalizowane na terenie województwa opolskiego. MoŜna je traktować jako tereny, które ze względu na przyjęte cechy charakteryzują się stosunkowo małą atrakcyjnością środowiska naturalnego (znaczna powierzchnia wysypisk odpadów przypadająca na 1 km2 powierzchni wiejskiej) i jednocześnie słabą infrastrukturą (mała liczba telefonów i punktów aptecznych). PODSUMOWANIE W pracy dokonano próby klasyfikacji obszarów wiejskich, usytuowanych w Polsce, pod względem poziomu Ŝycia. Badane obiekty zostały porównane za pomocą taksonomii liniowej, co pozwoliło ustalić ich ranking pod kątem badanego zjawiska. Ponadto dokonano ich dyskryminacji na cztery grupy. Wyniki podziału województw na grupy uwarunkowane są przyjętym w pracy zestawem cech diagnostycznych. W Polsce obserwuje się duŜe zróŜnicowanie przestrzenne obszarów wiejskich ze względu na poziom Ŝycia ludności. Najlepiej rozwinięte gospodarczo są obszary wiejskie skupione wokół znaczących aglomeracji miejskich (Warszawy, Krakowa, Poznania); tam teŜ obserwuje się wyŜszy poziom Ŝycia mieszkańców. Obszary wiejskie są niewątpliwie równieŜ zróŜnicowane wewnętrznie. Dlatego istnieje konieczność identyfikacji obiektów (powiatów, gmin) podobnych do siebie i borykających się z podobnymi problemami. W rozwiązywaniu takich zagadnień bardzo pomocna jest analiza taksonomiczna, która pozwala na wyodrębnienie grup typologicznych o zbliŜonym poziomie ze względu na badaną kategorię. Wykorzystanie metod porządkowania liniowego… 19 Warunkiem harmonijnego rozwoju społeczno-gospodarczego kraju jest zasada równowagi między obszarami miejskimi i terenami wiejskimi, oczywiście z uwzględnieniem specyfiki regionu. Jednak większość obszarów wiejskich w dalszym ciągu boryka się z problemami społeczno-gospodarczymi: z brakiem podstawowej infrastruktury, z malejącymi dochodami rolników, ograniczonymi moŜliwościami znalezienia pracy. To wszystko powoduje uboŜenie polskiej wsi, czemu towarzyszy poczucie zagroŜenia i frustracji, przeradzające się w apatię społeczności wiejskiej (KoŜusznik 2005). Realne szanse na poprawę tej sytuacji, czyli na wzrost poziomu społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich, a tym samym i poziomu Ŝycia, stwarza fakt wejścia Polski do Unii Europejskiej i związany z tym napływ środków. PIŚMIENNICTWO Grabiński T. 1992. Metody aksonometrii. AE, Kraków, 46–47. KoŜusznik A. 2005. Rolnictwo i obszary wiejskie w świetle analiz strategii regionalnych województwa śląskiego ora rola samorządu rolniczego w kształtowaniu strategii [w: Rolnictwo a rozwój obszarów wiejskich]. Red. M. Kłodziński, W. Dzun. Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN, Warszawa, 256. Luszniewicz A. 1981. Statystyka. PWE, Warszawa, 349. Nowak E. 1990. Metody taksonomiczne w klasyfikacji obiektów społeczno-gospodarczych. PWE, Warszawa. Rocznik Statystyczny Rolnictwa i Obszarów Wiejskich GUS. 2005. Sompolska-Rzechuła A. 2004. Metody taksonomiczne w analizie poziomu Ŝycia w powiatach województwa zachodniopomorskiego. Folia Univ. Agric. Stetin., Ser. Oeconomica 237 (43), 147–148. Statystyczne metody analizy danych. 1998. Red. W. Ostasiewicz. AE, Wrocław. Wierzbińska M., Sobolewski M. 2002. Klasyfikacja powiatów województwa podkarpackiego ze względu na poziom Ŝycia ludności. Pr. Nauk. AE Wroc., Ser. Taksonomia 942 (9). Klasyfikacja i analiza danych. Teoria i zastosowania, 84–95. 20 VACAT Strona 20 z 400 I. Bąk FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS Folia Univ. Agric. Stetin. 2006, Oeconomica 249 (45), 21–28 Agnieszka SOMPOLSKA-RZECHUŁA PRZESTRZENNE ZRÓśNICOWANIE POZIOMU ROLNICTWA W WOJEWÓDZTWACH POLSKI SPATIAL DIFFERENTIATION OF AGRICULTURE LEVEL IN PROVINCES OF POLAND Katedra Statystyki Matematycznej, Akademia Rolnicza ul. Monte Cassino 16, 71–466 Szczecin Abstract. The aim of article is qualification of agriculture level in provinces of Poland in 2003 year. With help of choosen methods of classification was made estimate of regional differentiation of agricultural level. In article were used hierarchical agglomerative methods: centre of gravity, Ward's method and also k-mean method, which is optimal – iterative. Four concetrations of provinces were distinguished and compared. The centre of gravity method gave several one – element classes, but mentioned above another methods gave approximate classifications. Results are given in article are presented in tree form connections form and also maps of Poland form, what show regional differentiation of agricultural level. Calculations were made by use Statistica Statsoft. Słowa kluczowe: cechy diagnostyczne, klasyfikacja, poziom rolnictwa. Key words: agriculture level, classification, diagnostic characteristics. WSTĘP Większość obszaru Polski (około 60%) związana jest z rolnictwem. Znaczna część uŜytków rolnych wykorzystywana jest do wytwarzania Ŝywności i surowców dla przemysłu przetwórczego (Adamowicz 2005). Doświadczenia wielu krajów wskazują, Ŝe rolnictwo jest sektorem bardzo wraŜliwym i wymaga specjalnego traktowania, szczególnej ochrony i wsparcia. Wynika to z tego, Ŝe w rolnictwie nie następuje tak szybki zwrot kapitału, jak w innych działach gospodarki, cały cykl produkcyjny jest dłuŜszy, a produkcja rolnicza często zaleŜy od czynników niezaleŜnych od człowieka, np. warunków pogodowych. RównieŜ ze względów społecznych rolnictwo odgrywa szczególną rolę, zapewnia miejsce pracy i kojarzy się, szczególnie w Europie, ze specjalnymi wartościami Ŝycia wiejskiego i z funkcją dostarczania Ŝywności. Pełni takŜe wiele róŜnych funkcji pozaprodukcyjnych i pozarynkowych, staje się coraz bardziej zróŜnicowane i wielofunkcyjne. Metody ilościowe są szeroko stosowane w analizie poziomu rolnictwa, badaniu zachodzących w nim zmian. Celem artykułu jest próba określenia, za pomocą wybranych metod taksonomicznych, poziomu rolnictwa w województwach Polski w roku 2003 oraz wyłonienie grup typologicznych obejmujących województwa o zbliŜonym poziomie badanego zjawiska. MATERIAŁ I METODA W celu oceny zróŜnicowania poziomu rolnictwa w województwach Polski w roku 2003 przyjęto następujące zmienne charakteryzujące badane zjawisko (Rocznik Statystyczny Województw 2004): 22 A. Sompolska-Rzechuła X1 – plony pszenicy z 1 ha, w dt, X2 – plony Ŝyta z 1 ha, w dt, X3 – plony jęczmienia z 1 ha, w dt, X4 – plony owsa z 1 ha, w dt, X5 – plony ziemniaków z 1 ha, w dt, X6 – plony buraków cukrowych z 1 ha, w dt, X7 – bydło na 100 ha uŜytków rolnych, X8 – trzoda chlewna na 100 ha uŜytków rolnych, X9 – produkcja Ŝywca rzeźnego w przeliczeniu na mięso na 1 mieszkańca, X10 – zuŜycie energii elektrycznej na 1 ha uŜytków rolnych, w Kw, X11 – zuŜycie nawozów mineralnych lub chemicznych, w przeliczeniu na czysty składnik na 1 ha uŜytków rolnych, X12 – powierzchnia uŜytków rolnych na 1 ciągnik, w ha, X13 – skup produktów rolnych na 1 ha uŜytków rolnych w przeliczeniu na jednostki zboŜowe, w dt. Analizując wartości cech dla poszczególnych województw, stwierdzono, Ŝe największe wartości osiągnęły województwa: opolskie – w przypadku takich zmiennych, jak: plony pszenicy, Ŝyta, jęczmienia i owsa z 1 ha, w dt; zuŜycie nawozów mineralnych lub chemicznych, w przeliczeniu na czysty składnik na 1 ha uŜytków rolnych; wielkopolskie – w przypadku trzody chlewnej na 100 ha uŜytków rolnych, produkcji Ŝywca rzeźnego, w przeliczeniu na mięso na mieszkańca; podlaskie – w przypadku bydła na 100 ha uŜytków rolnych; pomorskie – w przypadku plonów ziemniaków z 1 ha, w dt. Podstawowe charakterystyki opisowe przyjętych zmiennych przedstawiono w tab. 1. Tabela 1. Podstawowe charakterystyki opisowe zmiennych diagnostycznych Zmienna X1 X2 X3 X4 X5 X6 X7 X8 X9 X10 X11 X12 X13 x s vj 32,88 22,50 27,70 22,88 183,13 415,88 31,79 104,68 101,29 267,00 94,80 20,74 22,48 5,51 2,93 4,24 3,95 14,40 50,99 13,76 60,18 59,42 126,69 22,90 26,87 7,78 16,75 13,00 15,30 17,25 9,86 12,26 43,28 57,49 58,66 47,45 24,16 129,55 34,59 ωj 0,035 0,027 0,032 0,036 0,021 0,026 0,090 0,120 0,122 0,099 0,050 0,270 0,072 Wartości współczynników zmienności są duŜe i świadczą o duŜym zróŜnicowaniu przestrzennym obiektów. Na podstawie wartości miernika ω j , obliczonego ze wzoru (Nowak 1990): ωj = vj n ∑v j i =1 gdzie: v j – wartości współczynników zmienności, moŜna określić relatywne znaczenie zmiennych diagnostycznych. Miejsce pierwsze zajmuje zmienna X12, a miejsce ostatnie – X5. PoniewaŜ cecha: 23 Przestrzenne zróŜnicowanie poziomu rolnictwa w województwach Polski powierzchnia uŜytków rolnych na 1 ciągnik, w ha, charakteryzuje się największą zmiennością, uznaje się, Ŝe ma ona relatywnie największe znaczenie. Na rysunku 1 przedstawiono kształtowanie się tej cechy w poszczególnych województwach. [ha] 140 120 100 80 60 40 Zachodnopomorskie Zachodniopomorskie Wielkopolskie Wielkopolskie WarmińskoWarmińsko-Mazurskie Mazurskie Świętokrzyskie Świętokrzyskie Śląskie Śląskie Pomorskie Pomorskie Podlaskie Podlaskie Podkarpackie Podkarpackie Opolskie Opolskie Mazowieckie Mazowieckie Małopolskie Małopolskie Łódzkie Łódzkie Lubuskie Lubuskie Lubelskie Lubelskie KujawskoKujawsko-Pomorskie pomorskie 0 Dolnośląskie Dolnośląskie 20 Rys. 1. Powierzchnia uŜytków rolnych na ciągnik (w ha) w województwach W województwie podlaskim aŜ 118 ha uŜytków rolnych przypada na jeden ciągnik; jest to wartość prawie sześciokrotnie przewyŜszająca średnią dla wszystkich województw. Natomiast w województwie małopolskim zanotowano 6,7 ha uŜytków rolnych na jeden ciągnik, przy czym jest to wartość najmniejsza. Województwo zachodniopomorskie pod względem tej zmiennej zajmuje trzynastą pozycję z wartością 32,1 ha uŜytków rolnych na jeden ciągnik. W celu wyłonienia skupień województw zbliŜonych pod względem poziomu rolnictwa zastosowano hierarchiczne metody klasyfikacji – środków cięŜkości i Warda (Grabiński 1992; Jajuga 1993). Metody hierarchiczne polegają na tym, Ŝe tworzy się ciąg, czyli tzw. hierarchię. W zaleŜności od sposobu otrzymywania ciągu klasyfikacji wyróŜnia się dwie grupy metod hierarchicznych – hierarchiczne metody grupowania (zwane procedurami aglomeracyjnymi) oraz hierarchiczne metody podziału (Ostasiewicz 1998). Pierwsza grupa metod naleŜy do najpopularniejszych metod klasyfikacji. Zakłada się w nich, Ŝe kaŜdy obiekt stanowi początkowo odrębne skupienie, a następnie w sposób sekwencyjny zmniejsza się ich liczbę poprzez łączenie w tzw. grupy wyŜszego rzędu. Postępowanie kończy się w momencie otrzymania jednej grupy obejmującej wszystkie obiekty analizowanego zbioru. Istotą postępowania jest poszukiwanie obiektów podobnych w danym zbiorze obiektów. W postępowaniu iteracyjnym bada się w kaŜdym kroku sąsiedztwo obiektów (a po ich połączeniu sąsiedztwo skupień), posługując się odpowiednią metryką. We wszystkich metodach hierarchicznych istnieje moŜliwość graficznego przedstawienia podziału w postaci tzw. dendrogramu (drzewka połączeń), który ilustruje kolejne połączenia skupień coraz wyŜszego rzędu. Uzyskana hierarchia pozwala na określenie wzajemnego połoŜenia skupień i obiektów w nich zawartych. 24 A. Sompolska-Rzechuła Istotną wadą procedur tej grupy jest brak oczywistego kryterium stop dla ustalenia liczby skupień względnie jednorodnych klas oraz, w niektórych przypadkach, skłonność do tworzenia skupień w postaci łańcucha, a więc skupień obiektów dość odległych od siebie. W metodzie środka cięŜkości odległość między klasami jest określona jako odległość między środkami cięŜkości (wektorami średnich) tych dwóch klas, natomiast w metodzie Warda odległość między skupieniami stanowi róŜnica pomiędzy sumami kwadratów odchyleń odległości poszczególnych jednostek od środka cięŜkości grup, do których te punkty naleŜą. Na rysunkach 2 i 3 przedstawiono diagramy połączeń dla województw uzyskane metodami środków cięŜkości i Warda. Diagram drzewa Diagram drzewa Środków cięŜkości Metoda środków cięŜkości Odległ. euklidesowa Mazowieckie Mazowieckie Świętokrzyskie Świętokrzyskie Lubelskie Lubelskie Łódzkie Łódzkie Opolskie Opolskie Dolnośląskie Dolnośląskie Lubuskie Lubuskie Zachodniopomorskie Zachodniopomorskie Pomorskie Pomorskie Śląskie Śląskie Podlaskie Podlaskie Kujawsko-pomorskie Kujawsko-Pomorskie Warmińsko-mazurskie Warmińsko-Mazurskie Podkarpackie Podkarpackie Wielkopolskie Wielkopolskie Małopolskie Małopolskie 00 11 22 33 44 5 6 7 8 9 10 13 14 14 15 15 16 16 11 12 13 Rys. 2. Diagram połączeń metodą środków cięŜkości Diagram drzewa Diagram Metoda drzewa Warda Metoda Warda Odległ. euklidesowa Dolnośląskie Dolnośląskie Lubuskie Lubuskie Zachodniopomorskie Zachodniopomorskie Pomorskie Pomorskie Śląskie Śląskie Warmińsko-mazurskie Warmińsko-Mazurskie Kujawsko-pomorskie Kujawsko-Pomorskie Opolskie Opolskie Wielkopolskie Wielkopolskie Podlaskie Podlaskie Lubelskie Lubelskie Łódzkie Łódzkie Mazowieckie Mazowieckie Świętokrzyskie Świętokrzyskie Podkarpackie Podkarpackie Małopolskie Małopolskie 0 0 100 100 200 200 300 300 400 400 Odległość wiąz. Rys. 3. Diagram połączeń metodą Warda 500 500 600 600 700 700 800 800 Przestrzenne zróŜnicowanie poziomu rolnictwa w województwach Polski 25 Analizując zaprezentowane na rys. 2 i 3 wyniki, naleŜy zauwaŜyć, Ŝe róŜnice między metodami środka cięŜkości i Warda dotyczą nie tylko wyglądu drzew, ale takŜe faktycznej klasyfikacji. Metoda środków cięŜkości wprowadza podział, w którym przewaŜają klasy jednoelementowe (6 klas jednoelementowych); dwie klasy obejmują pozostałe województwa – po pięć województw. Ciekawszy podział uzyskuje się metodą Warda – dlatego wyniki uzyskane tą metodą zostaną scharakteryzowane. MoŜna wyodrębnić cztery klasy województw o następujących elementach: – I klasa – województwa dolnośląskie, lubuskie, zachodniopomorskie, pomorskie, śląskie, warmińsko-mazurskie; – II klasa – województwa kujawsko-pomorskie, opolskie, wielkopolskie, podlaskie; – III klasa – województwa lubelskie, łódzkie, mazowieckie, świętokrzyskie, podkarpackie; – IV klasa – województwo małopolskie. Pierwsza klasa województw, obejmująca sześć obiektów, charakteryzuje się wartościami średnich poszczególnych cech znacznie róŜniącymi się od średnich ogólnych. W przypadku takich zmiennych, jak: X1, X5, X6 oraz X11 są to wartości przewyŜszające nieznacznie średnie ogólne, natomiast dla takich cech jak: X7, X8, X9 i X10 przeciętne wartości są znacznie mniejsze od średnich ogólnych i najmniejsze ze wszystkich wyodrębnionych skupień. Druga grupa składająca się z czterech województw to grupa, w której nie zanotowano mniejszych średnich wartości cech od średnich ogólnych. Średnie dla takich zmiennych, np.: bydło na 100 ha uŜytków rolnych, trzoda chlewna na 100 ha uŜytków rolnych, produkcja Ŝywca rzeźnego, w przeliczeniu na mięso na mieszkańca, skup produktów rolnych na 1 ha uŜytków rolnych, w przeliczeniu na jednostki zboŜowe, w dt, znacznie przewyŜszają średnie ogólne. Skupienie trzecie obejmujące pięć województw to grupa, w której większość cech ma wartości średnie mniejsze i to znacznie od średnich ogólnych; pozostałe średnie oscylują wokół średnich ogólnych wyznaczonych dla wszystkich województw. Ostatnia, czwarta, klasa to klasa jednoelementowa, na którą składa się województwo małopolskie. RównieŜ w klasyfikacji metodą środków cięŜkości stanowiło ono klasę jednoelementową. Wynika to z wartości, jaką przyjmuje w tym województwie zmienna X10 – zuŜycie energii elektrycznej na 1 ha uŜytków rolnych, w Kw, przyjmująca wartość prawie trzykrotnie większą od średniej ogólnej i największą wśród wszystkich skupień. Pozostałe średnie wartości zmiennych takŜe nie przyjmują korzystnych wartości, np. cecha X13 – skup produktów rolnych na 1 ha uŜytków rolnych, w przeliczeniu na jednostki zboŜowe, w dt, charakteryzuje się najmniejszą wartością w wyodrębnionych klasach; podobnie jest z cechami: X1, X5, X8, X9, X11. Analizując otrzymany podział na cztery skupienia z uwzględnieniem przyjętych cech diagnostycznych, moŜna wyciągnąć wniosek, Ŝe w skupieniu drugim obserwuje się korzystną sytuację pod względem poziomu rolnictwa, natomiast w pozostałych klasach ten poziom jest znacznie niŜszy; w szczególności dotyczy to grupy pierwszej. W badaniu poziomu rolnictwa w województwach Polski w roku 2003 wykorzystano takŜe metodę klasyfikacji iteracyjno-optymalizacyjną k-średnich. Dokonano takŜe podziału na cztery klasy i wyodrębniono skupienia w następujących województwach: – I skupienie – województwa dolnośląskie, lubuskie, zachodniopomorskie, pomorskie, śląskie, warmińsko-mazurskie; 26 A. Sompolska-Rzechuła – II skupienie – województwa kujawsko-pomorskie, wielkopolskie; – III skupienie – województwa lubelskie, łódzkie, mazowieckie, świętokrzyskie, opolskie, podlaskie; – IV skupienie – województwa małopolskie, podkarpackie. Porównując wyniki podziałów za pomocą metod Warda i k-średnich, zauwaŜa się pewne podobieństwa. Pierwsza klasa zawiera identyczne obiekty, podobnie jest w przypadku klasy trzeciej. Województwo małopolskie zostało wyodrębnione jako jedna klasa z województwem podkarpackim – zasadnicza róŜnica między podziałami otrzymanymi za pomocą tych dwóch metod. W klasie drugiej obserwuje się duŜe średnie dla takich zmiennych, jak: trzoda chlewna na 100 ha uŜytków rolnych, produkcja Ŝywca rzeźnego w przeliczeniu na mięso na mieszkańca, zuŜycie nawozów mineralnych lub chemicznych w przeliczeniu na czysty składnik na 1 ha uŜytków rolnych, skup produktów rolnych na 1 ha uŜytków rolnych w przeliczeniu na jednostki zboŜowe, w dt. Skupienia pierwsze i trzecie charakteryzują się średnimi wartościami zmiennych, natomiast skupienie czwarte wyróŜnia się pod względem wartości takich zmiennych, jak: plony buraków cukrowych z 1 ha, w dt, zuŜycie energii elektrycznej na 1 ha uŜytków rolnych, w Kw. Na rysunku 4 przedstawiono regionalne zróŜnicowanie poziomu rolnictwa w Polsce. Gdańsk Olsztyn Szczecin Białystok Bydgoszcz Warszawa Poznań I skupienie Łódź Lublin II skupienie Wrocław Opole III skupienie Katowice Kraków Rzeszów IV skupienie Rys. 3. Regionalne zróŜnicowanie poziomu rolnictwa WYNIKI W pracy zastosowano dwie hierarchiczne metody klasyfikacji – środków cięŜkości i Warda oraz metodę optymalizacyjno-iteracyjną k-średnich w celu określenia przestrzennego zróŜnicowania województw Polski pod względem poziomu rolnictwa. Badanie obejmuje 2003 rok, a lista zmiennych diagnostycznych dotyczy wielkości: plonów, obsady zwierząt gospodarskich, zuŜycia nawozów mineralnych, powierzchni uŜytków rolnych na ciągnik i skupu produktów rolnych. Klasyfikacje otrzymane za pomocą metod środka cięŜkości i Warda róŜniły się między sobą. Metoda środka cięŜkości dała podział, w którym przewaŜały klasy jednoelementowe. Natomiast metody Warda i k-średnich wyłoniły pięć grup typologicznych województw Polski, Przestrzenne zróŜnicowanie poziomu rolnictwa w województwach Polski 27 zbliŜonych pod względem poziomu rolnictwa. Porównując wyniki otrzymane za pomocą tych dwóch metod, moŜna zauwaŜyć pewne podobieństwa, dotyczące otrzymanych klas województw. Zasadnicza róŜnica polega na tym, Ŝe województwo małopolskie zostało wyodrębnione jako jedna klasa w metodzie Warda; w metodzie k-średnich występuje ono wspólnie z województwem podkarpackim. WNIOSKI W artykule przedstawiono wykorzystanie wybranych metod taksonomicznych do badania regionalnego zróŜnicowania poziomu rolnictwa w Polsce w roku 2003. Metody statystyczne i taksonomiczne są szeroko stosowane w wielu dziedzinach Ŝycia społeczno-gospodarczego, w tym takŜe w ocenie poziomu rolnictwa w wybranych regionach. MoŜna, za pomocą tych metod, wyodrębnić grupy typologiczne o podobnym charakterze, co moŜe być przydatne w podejmowaniu decyzji dotyczących przyszłego rozwoju badanych regionów. Analizy zróŜnicowania poziomu róŜnych zjawisk powinny być prowadzone w czasie, co pozwala zaobserwować prawidłowości oraz stabilność badanych zjawisk. PIŚMIENNICTWO Adamowicz M. 2005. wielofunkcyjne rolnictwo w rozwoju obszarów wiejskich [w: Rolnictwo a rozwój obszarów wiejskich]. Red. M. Kłodziński i W. Dzun. Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN, Warszawa, 32–56. Grabiński T. 1992. Metody taksonometrii. AE, Kraków. Jajuga K. 1993. Statystyczna analiza wielowymiarowa. PWN, Warszawa. Nowak E. 1990. Metody taksonomiczne w klasyfikacji obiektów społeczno-gospodarczych. PWE, Warszawa. Rocznik Statystyczny Województw GUS. 2004. Warszawa. Statystyczne metody analizy danych. 1998. Red. W. Ostasiewicz. Wydaw. AE, Wrocław. 28 VACAT Strona 28 z 400 A. Sompolska-Rzechuła FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS Folia Univ. Agric. Stetin. 2006, Oeconomica 249 (45), 29–38 Włodzimierz DZUN DUśE GOSPODARSTWA ROLNE W POLSCE, ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM REGIONU „POMORZE I MAZURY”1 LARGE AGRICULTURAL HOLDINGS IN POLAND A SPECIAL INSIGHT INTO “POMORZE I MAZURY” REGION Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa, Polska Akademia Nauk ul. Nowy Świat 72, 00–330 Warszawa Abstract. 2005 is a second year after Polish accession to the EU. All of the analysis indicate on the continuous and dynamic development of the economically large holdings (> 40 ESU), operating larger land areas (> 50 ha of the arable land) in the EU 15 countries (in the countires comparable to Poland). Development of this group in Polish agriculture is to slow, and its share in the agrarian structure to small. Share of large agricultural holdings in the Polish agrarian structure is strongly regionally diversed. “Pomorze and Mazury” region has the largest share of large agricultural holdings.Regarding development of this group in the total number of holdings in Polish agriculture, the gap between Poland and the countries, with which we will compete on the EU Common Agricultural Market, is spreading. Polish economically large holdings, despite low ratio of subsidies to the value of those holdings production, are competetive to the economically large holdings from comparable EU countries. However this competetive edge is mainly based on the low costs due to lower cost of paid work, lower taxes and rents, lower costs related to debts and the larger land area. This is particularly visible in the “Pomorze and Mazury” regionTo keep competetive edge on the more stable basis, those holdings have to increase pruductivity of land, first of all by increase in share of live stock production, but also by increase in plant and live stock efficiency and labour, first of all by employment rationalization, but also by production increase. Słowa kluczowe: gospodarstwa duŜe ekonomicznie, gospodarstwa duŜe obszarowo, konkurencyjność gospodarstw rolnych, przemiany w strukturze gospodarstw rolnych, regionalne zróŜnicowanie gospodarstw rolnych. Key words: changes in agricultural holdings structure, competetive edge of agricultural holdings, economic size, land area, large agricultural holdings, regional diversion of agricultural holdings. WSTĘP Analizując procesy zachodzące w rolnictwie krajów UE, bez trudu moŜna zauwaŜyć ciągły, dynamiczny proces koncentracji zasobów czynników produkcji w gospodarstwach rolnych coraz większych obszarowo i ekonomicznie2. W ostatnich latach w porównywanych krajach UE 1 Obserwację gospodarstw rolnych w ramach FDN prowadzi się w regionach o podobnych warunkach gospodarowania. W Polsce zostały wydzielone cztery regiony: Małopolska i Pogórze (województwa małopolskie, podkarpackie, śląskie i świętokrzyskie), Mazowsze i Podlasie (województwa mazowieckie, lubelskie, łódzkie i podlaskie), Pomorze i Mazury (województwa pomorskie, lubuskie, warmińsko-mazurskie, zachodniopomorskie), Wielkopolska i Śląsk (województwa dolnośląskie, kujawsko-pomorskie, opolskie i wielkopolskie). 2 Zgodnie ze wspólnotową typologią gospodarstw rolnych klasyfikacja gospodarstw rolnych według powierzchni uŜytków rolnych jest następująca: bardzo małe – do 5 ha, małe – 5–10 ha, średnie – małe – 10–20 ha, średnie – duŜe – 20–30 ha, duŜe – 30–50 ha i bardzo duŜe – powyŜej 50 ha. Wielkość ekonomiczną gospodarstw rolnych w UE mierzy się standardową nadwyŜką bezpośrednią SGM (Standard Gross Margin), która jest nadwyŜką wartości produkcji danej działalności rolniczej nad wartością kosztów bezpośrednich, w przeciętnych dla danego regionu warunkach. Parametrem słuŜącym do określania wielkości ekonomicznej gospodarstw jest europejska jednostka wielkości ESU (European Size Unit). Jedno ESU odpowiada aktualnie 1200 euro standardowej nadwyŜki bezpośredniej (SGM). Według obowiązującej w UE wspólnotowej typologii gospodarstw rolnych wydziela się sześć klas wielkości ekonomicznej gospodarstw rolnych (ES6): bardzo małe – do 4ESU, małe – 4–8 ESU, średnie – małe – 8–16 ESU, średnie – duŜe – 16–40 ESU, duŜe – 40–100 ESU i bardzo duŜe – powyŜej 100 ESU. 30 W. Dzun (15 krajów)3 proces ten widoczny jest zasadniczo w gospodarstwach o areale ponad 50 ha u.r. i gospodarstwach duŜych (40–100 ESU) oraz bardzo duŜych (ponad 100 ESU) ekonomicznie. Tego typu gospodarstwa w tych krajach stanowią juŜ duŜy udział w strukturze ogółu gospodarstw i bardzo duŜy udział w uŜytkowaniu ziemi rolniczej, a jeszcze większy w produkcji rolnej (tab. 1). Z drugiej strony widoczny jest szybki proces tracenia na znaczeniu gospodarstw mniejszych ekonomicznie. W większości krajów, z którymi rolnictwo polskie będzie konkurować, poza polem obserwacji FADN4 znajdują się juŜ gospodarstwa poniŜej 8 ESU (z Danii, Francji), a nawet poniŜej 16 ESU (z Niemiec, Belgii, Holandii). Oznacza to, Ŝe w danych krajach gospodarstwa te stanowią margines w rolnictwie, wytwarzają mniej niŜ 10% wartości standardowej nadwyŜki bezpośredniej (SGM) i nie są uwaŜane za towarowe. Tabela 1. Gospodarstwa rolne w Polsce i wybranych krajach Unii Europejskiej Wyszczególnienie Rok Liczba gospodarstw ogółem 2003 Areał uŜytków rolnych w gospodarstwach 2003 Średni areał uŜytków rolnych gospodarstwa 2003 Gospodarstwa o areale 50 ha uŜytków rolnych i więcej 1995 Liczba gospodarstw w tys. 2003 Udział gospodarstw [%] 1995 w strukturze ogółu gospodarstw 2003 w uŜytkowaniu ogółu uŜytków rolnych 2003 Średni areał uŜytków rolnych gospodarstwa 2003 Gospodarstwa duŜe ekonomicznie – 40 ESU i więcej Liczba gospodarstw 2003 Udział gospodarstw [%] w strukturze ogółu gospodarstw 2003 w uŜytkowaniu ogółu uŜytków rolnych 2003 Średni areał uŜytków rolnych gospodarstwa w grupie 40–100 ESU 2003 w grupie 100–250 ESU 2003 w grupie > 250 ESU 2003 Kraje Dania Francja Niemcy Polska 48 230 606 440 410 610 2 144 670 2 658 210 27 795 240 16 981 750 14 426 320 55,1 45,8 41,4 6,8 17,1 17,2 198,0 202,3 72,0 83,6 12,7 17,9 24,8 34,7 77,2 119,4 26,9 32,9 79,2 144,2 12,6 20,2 70,9 108,9 0,4 0,8 24,3 196,3 20 200 238 250 137 000 12 170 41,9 79,6 39,3 75,1 33,4 78,2 0,6 18,5 62,7 109,5 208,8 71,4 117,2 152,7 50,5 99,2 515,9 85,1 331,5 1 098,5 Źródło: przeliczenia własne na podstawie danych Eurostat, link do strony z danymi o rolnictwie i rybołówstwie: http://epp.eurostat.cec.eu.int/portal/page?_pageid=0,1136206,0_45570467&_dad=portal&_schema=PORTAL. DUśE OBSZAROWO GOSPODARSTWA ROLNE W POLSCE I REGIONIE „POMORZE I MAZURY” W naszym rolnictwie zaawansowanie powyŜszych procesów jest słabe. Udział gospodarstw duŜych obszarowo (50 ha u.r. i więcej), mimo Ŝe ich liczba rośnie stosunkowo dynamicznie (w latach 1996–2004 z 12,7 do 22,1 tys.), jest wciąŜ minimalny i wynosi nieco ponad 0,8%. Jednocześnie specyfika rozwoju tej grupy gospodarstw (większość z nich powstała lub powiększyła się na bazie zakupu lub dzierŜawy całości lub części byłych PGR-ów) powoduje, Ŝe wciąŜ w tej grupie jest duŜo gospodarstw nieprowadzących działalności rolniczej (trudności 3 Kraje o podobnych warunkach klimatycznych i podobnej strukturze produkcji. Do porównań wybrano gospodarstwa Niemiec i Danii i, w niektórych aspektach, Francji i Irlandii. 4 Obserwacją w ramach FADN objęte są gospodarstwa, które wytwarzają przynajmniej 90% SGM w danym kraju. Progi minimalnej wielkości ekonomicznej gospodarstw rolnych, objętych FADN, są więc róŜne w poszczególnych krajach i tym wyŜsze, im gospodarstwa w danym kraju są silniejsze ekonomicznie; dla Polski jest to 2 ESU, a np. dla Belgii i Holandii –16 ESU. 31 DuŜe gospodarstwa rolne w Polsce, ze szczególnym uwzględnieniem... ekonomiczne, zakupy ziemi w celach spekulacyjnych lub rezydencjalnych itp.). W 2003 r. działalność rolniczą prowadziło 17,9 tys. gospodarstw, to jest 85% ogółu tej grupy gospodarstw. PowyŜsza specyfika powoduje takŜe, Ŝe średni areał gospodarstwa w tej grupie w Polsce jest znacznie większy niŜ w porównywanych krajach UE (w porównaniu z gospodarstwami francuskimi o 1/3, z duńskimi o prawie 2/3, z niemieckimi o 4/5). Te dysproporcje widać jeszcze wyraźniej, jeśli odniesie się średni areał tych gospodarstw do średniego areału ogółu gospodarstw w danym kraju. W Polsce średnie gospodarstwo w omawianej grupie gospodarstw jest aŜ 29 razy większe niŜ średnie gospodarstwa ogółem, we Francji 3,1 raza, w Niemczech 2,6 raza, a w Danii 2,2 raza. W rezultacie, mimo niewielkiej liczby omawianych gospodarstw w naszym kraju, ich udział w uŜytkowaniu ziemi rolniczej jest znaczny i w odniesieniu do ogółu gospodarstw wynosi 26%, a w odniesieniu do gospodarstw prowadzących produkcję rolną – 24%. Podsumowując, moŜna stwierdzić, Ŝe udział duŜych obszarowo gospodarstw rolnych wśród ogółu gospodarstw w naszym kraju, w porównaniu z krajami, z którymi przyjdzie nam konkurować na rynku rolnym UE, jest niezwykle mały (40 razy mniejszy niŜ w Danii i Francji, i około 25 razy niŜ w Niemczech). TakŜe udział tych gospodarstw w uŜytkowaniu ziemi rolniczej jest zdecydowanie zbyt mały (24–26%), chociaŜ dysproporcje w tym zakresie są znacznie mniejsze (Niemcy – 71%, Dania – 77%, Francja – 79%). Przy tym poprawa konkurencyjności naszych gospodarstw rolnych, poprzez wzrost koncentracji ziemi i produkcji w naszych warunkach, jest niezwykle trudna z powodu bardzo niewielkiego udziału gospodarstw średnich obszarowo (20–50 ha u.r.), zdolnych w stosunkowo szybkim czasie zasilić grupę obszarową duŜych gospodarstw rolnych. W naszym kraju takich gospodarstw wśród gospodarstw prowadzących działalność rolniczą jest nieco ponad 4%, podczas gdy w Danii 26,5%, Niemczech 22,8%, a we Francji 19,7%. Procesowi koncentracji ziemi w gospodarstwach większych obszarowo nie sprzyja takŜe słabo rozwinięty rynek ziemi rolniczej oraz brak uregulowań prawnych zapewniających odpowiednie prawa dzierŜawcom. Pod względem udziału duŜych obszarowo gospodarstw w naszym rolnictwie występuje bardzo duŜe regionalne zróŜnicowanie. W województwie świętokrzyskim gospodarstwa o areale 50 ha u.r. i większym stanowią 0,1% ogółu gospodarstw i uŜytkują tylko 4,4% gruntów rolnych, podczas gdy w województwie zachodniopomorskim te udziały są wielokrotnie większe i wynoszą odpowiednio 3,5 i 66,1%. Większość tego typu gospodarstw rolnych zlokalizowana jest w województwach północnych i zachodnich (tab. 2). Tabela. 2. DuŜe obszarowo gospodarstwa rolne w regionie „Pomorze i Mazury” Wyszczególnienie Województwo lubuskie Liczba 996 Procent ogółu gospodarstw 2,7 Areał ha uŜytków rolnych 278 044 Procent ogółu uŜytków rolnych 57,9 Województwo pomorskie 1 785 1,8 388 949 44,7 Województwo warmińsko-mazurskie 2 419 2,3 543 520 48,2 Województwo zachodniopomorskie 2 398 3,4 669 984 66,1 Region „Pomorze i Mazury” 7 598 2,7 1 880 496 53,8 19 816 0,67 4 327 667 25,6 Polska Region – udział w kraju [%] 38,3 Źródło: przeliczenia własne na podstawie danych PSR (2002). 43,4 32 W. Dzun Znaczna ich część znajduje się w regionie 785 FADN „Pomorze i Mazury”. Według PSR (2002) znajdowało się tu 7,6 tys. duŜych obszarowo gospodarstw (w tym 6,9 tys. indywidualnych), to jest 38,3% ogółu tego typu gospodarstw w kraju, a gospodarowały one na prawie 1,9 mln ha u.r. (53,8% ogółu gruntów rolnych będących w uŜytkowaniu gospodarstw rolnych w regionie), a więc na 43,4% gruntów rolnych będących w uŜytkowaniu tej grupy gospodarstw w kraju. W regionie tym grupa gospodarstw duŜych obszarowo ma duŜe szanse szybkiego wzrostu zarówno pod względem liczby, jak i uŜytkowanego areału gruntów rolnych. Wynika to z faktu, Ŝe są tu znaczne zasoby nierozdysponowanych uŜytków rolnych Zasobu WRSP oraz istnieje duŜa liczba gospodarstw z grupy obszarowej 30–50 ha (8585 gospodarstw o średnim areale około 37 ha u.r.), z których znaczna część w najbliŜszych latach, przy poprawie rentowności produkcji rolnej, moŜe powiększyć areał i zasilić grupę duŜych obszarowo gospodarstw rolnych. GOSPODARSTWA DUśE EKONOMICZNIE W POLSCE I REGIONIE „POMORZE I MAZURY” Jeszcze gorzej rolnictwo polskie prezentuje się na tle porównywanych krajów UE, jeśli chodzi o udział gospodarstw duŜych ekonomicznie (40 ESU i więcej). Takich gospodarstw w naszym rolnictwie jest tylko 12,2 tys.; stanowią one tylko 0,6% ogółu gospodarstw prowadzących działalność rolniczą, a uŜytkują 18,5% gruntów rolnych tych gospodarstw. Udział tego typu gospodarstw w ogólnej liczbie gospodarstw rolnych w naszym kraju jest około 70 razy mniejszy niŜ w Danii i Francji i prawie 60 razy niŜ w Niemczech, natomiast w uŜytkowaniu ziemi rolniczej – ponad 4-krotnie mniejszy niŜ w tych krajach. Dokonując tych porównań naleŜy zwrócić uwagę na fakt, Ŝe w Polsce liczba i udział tych gospodarstw są mniejsze niŜ gospodarstw duŜych obszarowo, podczas gdy w porównywanych krajach UE jest odwrotnie. Świadczy to o zdecydowanie wyŜszej intensywności produkcji rolnej w gospodarstwach Danii, Francji i Niemiec niŜ w Polsce. Potwierdzają to znacznie większe średnie areały gospodarstw w poszczególnych przedziałach wielkości ekonomicznej omawianej grupy gospodarstw. Przy tym naleŜy zauwaŜyć, Ŝe w strukturze duŜych ekonomicznie gospodarstw rolnych w Polsce jest znacznie większy odsetek gospodarstw ogrodniczych i drobiarskich, co zmniejsza i tak duŜy średni areał gospodarstwa w tej grupie gospodarstw. Nadrobienie dystansu w odniesieniu do porównywanych krajów będzie bardzo trudne, gdyŜ udział gospodarstw średnio duŜych ekonomicznie (16–40 ESU) w strukturze naszych gospodarstw jest bardzo mały i wynosi niecałe 3%, podczas gdy w porównywanych krajach UE jest zdecydowanie większy i wynosi około 20%. Proces ten hamuje takŜe brak tradycji dzierŜawy ziemi rolniczej. Udział ziemi dzierŜawionej w gospodarstwach polskich jest prawie dwukrotnie mniejszy niŜ w gospodarstwach Niemieckich i francuskich. Udział gospodarstw duŜych ekonomicznie w strukturze ogółu gospodarstw rolnych w Polsce jest bardzo zróŜnicowany regionalnie. Według danych PSR (2002) udział tych gospodarstw w ogólnej liczbie gospodarstw prowadzących działalność rolniczą wahał się od 0,1% w województwach świętokrzyskim, małopolskim i podkarpackim (jednocześnie w tych województwach 33 DuŜe gospodarstwa rolne w Polsce, ze szczególnym uwzględnieniem... był ogromny udział, bo wynoszący aŜ 85–88%, gospodarstw w grupie poniŜej 2 ESU) do 1,9% w województwie wielkopolskim i 1,7% w województwach zachodniopomorskim i warmińsko-mazurskim. Największym udziałem duŜych gospodarstw charakteryzują się regiony „Pomorze i Mazury” oraz „Wielkopolska i Śląsk”, a najmniejszym – „Małopolska i Pogórze”. Podobnie wyglądają takŜe moŜliwości szybkiego wzrostu liczby omawianych gospodarstw i ich udziału w strukturze ogółu gospodarstw rolnych. Szczególnie niekorzystne są one w regionie „Małopolska i Pogórze”. W Polsce największą część gospodarstw duŜych ekonomicznie (ponad 1/3) stanowią gospodarstwa specjalizujące się w hodowli zwierząt ziarnoŜernych (przede wszystkim drobiu, trzody chlewnej) – tab. 3. Tego typu gospodarstwa mają znaczny udział takŜe w omawianych gospodarstwach w porównywanych krajach UE, ale zdecydowanie mniejszy niŜ w naszym kraju (w Danii – około 12%, w Niemczech – ponad 5%, a we Francji – ponad 3%). Natomiast w porównywanych krajach UE najwięcej gospodarstw duŜych ekonomicznie specjalizuje się w hodowli bydła mlecznego (w Niemczech – 34%, w Danii – 30%, we Francji –18%, a w Irlandii – aŜ 64%). Znaczna część duŜych ekonomicznie gospodarstw rolnych, zarówno w Polsce, jak i w porównywanych krajach, specjalizuje się w uprawach polowych (zbóŜ, oleistych, strączkowych i innych). Udział takich gospodarstw w Polsce wynosi prawie 19%, w Danii – 28%, we Francji – 27%, w Niemczech – 19%. Gospodarstwa duŜe ekonomicznie i jednocześnie duŜe obszarowo najczęściej łączą specjalizację w róŜnych uprawach, w tym polowych, i hodowli róŜnych zwierząt, w tym wypasowych. Tego typu gospodarstwa stanowią w Polsce około 16%, w Niemczech – 17%, a w Danii – 22%. Specyfiką struktury duŜych ekonomicznie gospodarstw w Polsce jest znaczny udział gospodarstw specjalizujących się w uprawach ogrodniczych. Tabela 3. DuŜe ekonomicznie gospodarstwa rolne według specjalizacji w produkcji rolnej ogół gospodarstw duŜych [%] gospodarstwa danej specjalności [%] ogół gospodarstw duŜych [%] gospodarstwa danej specjalności [%] Niemcy gospodarstwa danej specjalności [%] Dania ogół gospodarstw duŜych [%] Polska Ogółem duŜe gospodarstwa 100,0 0,6 100,0 41,9 100,0 33,4 ZboŜa, oleiste i strączkowe 12,3 0,6 15,5 16,8 8,3 17,4 Inne uprawy polowe 6,4 0,2 12,6 36,7 10,3 45,1 Uprawy ogrodnicze 68,0 Specjalizacja 12,4 3,1 3,4 75,5 5,0 Pozostałe uprawy trwałe 1,9 6,3 0,7 62,5 1,9 47,1 Bydło mleczne 0,8 0,1 29,6 93,7 33,7 53,9 Bydło ogółem 4,7 0,1 0,2 80,0 2,9 48,7 32,7 4,2 12,1 89,7 5,4 64,8 RóŜne zwierzęta, głównie wypasowe 2,3 0,2 1,2 75,7 2,8 43,7 RóŜne zwierzęta, głównie ziarnoŜerne 6,3 0,6 0,8 76,2 2,6 57,4 Zwierzęta ziarnoŜerne Uprawy polowe i zwierzęta wypasowe łączenie RóŜne uprawy i zwierzęta łącznie Źródło: jak w tab. 1. 5,4 0,3 4,4 23,8 9,3 35,2 10,2 0,7 17,7 81,0 8,0 52,2 34 W. Dzun Jeśli chodzi o udział gospodarstw duŜych w określonych grupach specjalizacji, to w Polsce jest on największy w grupach „Pozostałe uprawy trwałe” (6,3%), „Zwierzęta ziarnoŜerne” (4,2%) i „Uprawy ogrodnicze” (3,1%). Jednak są to udziały bardzo małe, wynikające z minimalnego udziału gospodarstw duŜych ekonomicznie w ogólnej liczbie gospodarstw w Polsce (0,6%). Natomiast w porównywanych krajach UE duŜe ekonomicznie gospodarstwa wręcz dominują w niektórych specjalizacjach. Na przykład w Danii w grupie gospodarstw specjalizujących się w hodowli bydła mlecznego stanowią one prawie 94%, w hodowli zwierząt ziarnoŜernych – 90%, bydła ogółem – 80%. W Niemczech omawiane gospodarstwa dominują wśród gospodarstw specjalizujących się w uprawach ogrodniczych (68% gospodarstw tej specjalizacji), w hodowli zwierząt ziarnoŜernych (65%), zwierząt róŜnych, głównie ziarnoŜernych (57%) i bydła mlecznego (54%). SYTUACJA DUśYCH EKONOMICZNIE GOSPODARSTW ROLNYCH W POLSCE I REGIONIE „POMORZE I MAZURY” NA TLE TEGO TYPU GOSPODARSTW W UNII EUROPEJSKIEJ Z analizy danych FADN, przedstawionych w tab. 4, wynika, Ŝe badane duŜe ekonomicznie gospodarstwa rolne w Polsce, na tle tego typu gospodarstw w porównywanych krajach UE, odznaczają się: – mniejszą siłą ekonomiczną (w grupie gospodarstw duŜych ekonomicznie (od 40 do 100 ESU); średnia wielkość ekonomiczna gospodarstwa polskiego jest o około 15%, a w grupie gospodarstw bardzo duŜych ekonomicznie (ponad 100 ESU) o 36% mniejsza od gospodarstw duńskich i niemieckich; – zdecydowanie gorszym wyposaŜeniem technicznym. Amortyzacja w polskich gospodarstwach o wielkości ekonomicznej 40–100 ESU jest o ponad połowę mniejsza niŜ w gospodarstwach duńskich i niemieckich; – zdecydowanie większym średnim areałem gospodarstwa – w grupie gospodarstw 40–100 ESU o 1/4 większym niŜ gospodarstwa duńskie i o prawie 1/2 większym niŜ gospodarstwa niemieckie, a w grupie gospodarstw ponad 100 ESU – odpowiednio o 1/2 i 1/5; – zdecydowanie większymi nakładami pracy ogółem (AWU) i znacznie większymi nakładami pracy własnej (FWU). W przeliczeniu na 100 ha u.r. nakłady pracy ogółem w gospodarstwach polskich o wielkości ekonomicznej 40–100 ESU są dwukrotnie większe niŜ w gospodarstwach duńskich i niemieckich, a w gospodarstwach ponad 100 ESU o 60% większe niŜ w duńskich i o 33% niŜ w niemieckich; – znacznie mniejszym udziałem nakładów pracy własnej w nakładach pracy ogółem, bowiem większe nakłady pracy ogółem wynikają przede wszystkim z większych nakładów pracy najemnej; – mniejszymi plonami roślin uprawnych i niŜszymi wydajnościami jednostkowymi zwierząt gospodarskich; – niŜszą produktywnością ziemi na 1 ha u.r. i zdecydowanie niŜszą produktywnością pracy na jednostkę pracy (AWU), liczoną wartością produkcji ogółem; – niŜszymi kosztami ogółem, w przeliczeniu na 1 ha u.r., w tym zdecydowanie niŜszymi kosztami zewnętrznymi (opłata pracy najemnej, czynsze, odsetki). Opłata jednostki pracy 35 DuŜe gospodarstwa rolne w Polsce, ze szczególnym uwzględnieniem... najemnej (AWU) w gospodarstwach polskich jest około 10-krotnie niŜsza niŜ w gospodarstwach duńskich i około 6-krotnie niŜsza niŜ w gospodarstwach niemieckich; – zdecydowanie niŜszymi dopłatami do działalności operacyjnej i zuŜycia pośredniego. W gospodarstwach polskich dopłaty, w stosunku do wartości produkcji, stanowiły: w gospodarstwach o wielkości ekonomicznej 40–100 ESU – 2,9%, a w gospodarstwach ponad 100 ESU – 2,2%, podczas gdy w porównywanych gospodarstwach UE ten odsetek był 5–7 razy większy; – zdecydowanie mniejszą wartością dodaną netto, wytworzoną w gospodarstwie w przeliczeniu na jednostkę pracy ogółem (niŜsza produkcja, wysokie zatrudnienie, niskie dopłaty); – wyŜszym dochodem z gospodarstwa rolnego w przeliczeniu na jednostkę pracy własnej (niskie koszty czynników zewnętrznych: niskie koszty pracy najemnej, niskie czynsze, niskie zadłuŜenie i związane z tym odsetki, a takŜe niskie podatki); – znacznie niŜszym poziomem nakładów inwestycyjnych brutto, a jednocześnie tylko nieco niŜszym poziomem nakładów inwestycyjnych netto, w stosunku do gospodarstw duńskich, i wyŜszym w stosunku do gospodarstw niemieckich. Jest to efekt niskich odpisów amortyzacyjnych w gospodarstwach polskich, a wysokich w duńskich i niemieckich. Tabela 4. Wybrane wskaźniki duŜych ekonomicznie gospodarstw w Polsce i w wybranych krajach Unii 1 Europejskiej Liczba reprezentowanych gospodarstw Procent ogółu gospodarstw będących pod obserwacją Średnia wielkość ekonomiczna [ESU] Średni areał uŜytków rolnych [ha] –1 Amortyzacja [euro·ha uŜytków rolnych] –1 Nakłady inwestycyjne brutto [euro·ha ] 5825 8 490 11 860 87 760 > 100 ESU 40–100 ESU > 100 ESU Niemcy 49 060 1,3 0,9 22,0 31,0 41,0 23,0 56,1 147,2 66,9 236,0 66,0 230,0 78,7 215,6 63,2 142,6 52,5 178,3 138 137 297 406 368 283 221 208 437 912 385 234 Nakłady pracy ogółem [AWU] 3,2 6,9 1,2 3,0 1,7 Nakłady pracy własnej [FWU] 2,0 1,2 1,0 1,2 1,4 1,6 60,0 64,3 69,2 72,6 64,1 60,5 –1 Plon pszenicy [dt·ha ] Mleczność krów [kg na krowę] 4,2 5 695 5 561 7 230 7 790 6 354 7 333 1 450 1 584 2 015 3 320 2 230 2 008 1064 1202 2256 3584 2176 2120 Koszty zewnętrzne [euro·ha ] 75 106 544 1036 304 518 Wartość produkcji [tys. euro na AWU] 35,7 49,5 101,0 155,9 68,9 85,3 2,6 2,8 28,1 32,2 14,0 19,7 17,5 48,9 6,8 3,1 14,3 24,3 2,9 2,2 19,8 10,2 17,2 18,5 20,2 26,6 47,9 64,6 14,2 26,7 –1 Wartość produkcji [euro·ha ] –1 Koszty ogółem [euro·ha ] –1 Koszty pracy najemnej [tys. euro na AWU] Dochód z gospodarstwa rolnego [euro na FWU] Dopłaty do wartości produkcji [%] Zobowiązania [% aktywów] 1 8 100 40–100 ESU Specjalizacja Dania > 100 ESU 40–100 ESU Polska Dane FADN dla gospodarstw polskich z 2004 r. (tylko gospodarstwa osób fizycznych), dla niemieckich i duńskich z 2003 r. Uwaga: Do przeliczeń przyjęto 1 euro = 4,53 PLN. Przyjęcie niŜszego kursu, np. 1 euro = 3,97 PLN (średni kurs dla lat 1999, 2000 i 2001 przyjęty do ustalenia struktury naszych gospodarstw wg wielkości ekonomicznej na podstawie PSR 2002), polepszyłoby nieco relacje między porównywanymi gospodarstwami. Źródło: przeliczenie i zestawienie własne na podstawie danych polskiego FADN uzyskanych z IERiGś i danych Eurostat (patrz tab. 1). 36 W. Dzun Reasumując, moŜna stwierdzić, Ŝe nasze gospodarstwa duŜe ekonomicznie (osób fizycznych) w pierwszym roku po przystąpieniu Polski do UE były konkurencyjne (osiągały wyŜszą opłatę pracy własnej) w stosunku do porównywanych gospodarstw z krajów UE (15 krajów)5. Jednak ta konkurencyjność opierała się przede wszystkim na niŜszych kosztach zewnętrznych (niskiej opłacie pracy najemnej, niskich podatkach i czynszach, małym obciąŜeniu odsetkami od zobowiązań). Jednocześnie jednak naleŜy podkreślić, Ŝe ta konkurencyjność osiągnięta została przy zdecydowanie niŜszym poziomie dopłat i subsydiów. Aby konkurencyjność naszych duŜych ekonomicznie gospodarstw oparta była na bardziej pewnych podstawach, gospodarstwa te muszą zwiększyć produktywność ziemi (przede wszystkim poprzez wzrost udziału produkcji zwierzęcej, ale takŜe poprzez wzrost wydajności roślin i zwierząt) oraz pracy (przede wszystkim poprzez racjonalizację zatrudnienia, ale i poprzez wzrost produkcji). Tabela 5. Wybrane wskaźniki duŜych ekonomicznie gospodarstw rolnych w kraju i regionie „Pomorze i Mazury” na tle gospodarstw średnich ekonomicznie Polska Wyszczególnienie III IV Region „Pomorze i Mazury” V VI III IV V VI Liczba reprezentowanych gospodarstw 183 168 79 013 8 100 5825 20 724 11 588 1266 1418 Procent ogółu gospodarstw będących 29,8 12,8 1,3 0,9 36,8 20,6 2,2 2,5 pod obserwacją Średnia wielkość ekonomiczna [ESU] 11,7 24,5 56,1 147,2 11,8 24,9 57,3 139,1 Średni areał uŜytków rolnych [ha] 20,7 37,5 78,7 215,6 28,6 56,4 143,1 302,7 –1 Amortyzacja [zł · ha u.r.] 754 666 624 621 552 458 254 359 –1 Nakłady inwestycyjne brutto [zł · ha ] 5529 979 1002 644 352 469 555 586 Nakłady pracy ogółem 9,4 6,0 4,1 3,1 6,2 3,7 2,3 2,0 [AWU na 100 ha] Nakłady pracy własnej 1,7 1,9 2,0 1,8 1,7 1,8 1,8 1,7 [FWU na gospodarstwo] Nakłady pracy własnej 8,5 5,0 2,5 0,8 5,8 3,2 1,3 0,6 [FWU na 100 ha] –1 Plon pszenicy [dt · ha ] 53,0 56,5 60,0 64,3 53,1 56,6 58,1 64,0 Mleczność krów [kg na krowę] 4070 4742 5 695 5 561 3754 4605 5006 5850 –1 Wartość produkcji [tys. zł · ha ] 4,9 5,7 6,6 10,5 3,8 4,4 4,3 4,9 Koszty ogółem [tys. zł · ha–1] 3,7 4,1 4,8 5,4 3,1 3,4 3,3 3,5 Wartość produkcji [tys. zł na AWU] 52,8 94,4 162,3 225,0 61,7 119,2 183,8 247,5 Koszty pracy najemnej 10,7 12,5 12,7 11,4 12,5 13,2 16,9 10,1 [tys. zł na AWU] Wartość dodana netto 32,7 55,9 73,4 14,6 33,8 60,3 91,5 16,4 [tys. zł na AWU] Dochód z gospodarstwa rolnego 17,0 36,6 79,4 221,3 14,1 34,9 91,1 247,7 [tys. zł na FWU] Dopłaty [% wartości produkcji] 3,6 3,1 2,9 2,2 3,0 2,2 2,8 1,1 Zobowiązania [% wartości aktywów] 6,7 13,7 20,2 26,6 9,0 15,1 20,8 29,8 Gospodarstwa według grup ekonomicznych w ESU: I – do 4, II – 4–8, III – 8–16, IV – 16–40, V – 40–100, VI – powyŜej 100. Źródło: przeliczenie i zestawienie własne na podstawie danych polskiego FADN uzyskane w IERiGś. 5 Analizując powyŜsze relacje między duŜymi gospodarstwami polskimi a niemieckimi i duńskimi, naleŜy mieć na uwadze to, Ŝe 2004 r. był dla rolnictwa polskiego: po pierwsze, pierwszym (choć niepełnym) rokiem członkostwa Polski w UE, a więc pierwszym rokiem objęcia naszych gospodarstw mechanizmami wspólnej polityki rolnej UE. W roku tym wystąpiły juŜ dopłaty, choć bardzo niskie w stosunku do krajów UE (15 krajów), wynikające z WPR, oraz jeszcze znaczne dopłaty z wygasających dopłat z budŜetu krajowego, wynikające z krajowej polityki rolnej; po drugie, bardzo dobrym rokiem pod względem wzrostu wartości produkcji rolnej (w cenach producenta o 19%), przede wszystkim w związku z bardzo dobrymi wynikami w produkcji roślinnej (korzystne warunki pogodowe) z realnym wzrostem cen; po trzecie, bardzo dobrym rokiem pod względem wzrostu dochodów rolników (wzrost 2,3-krotny), przede wszystkim w związku ze zdecydowanie wyŜszym wzrostem wartości produkcji w porównaniu z kosztami (o 13%), jak równieŜ z duŜym wzrostem dopłat (wzrost 10-krotny) – Gomułka (2005). Rok ten charakteryzował się takŜe bardzo niskim kursem złotego do euro (1 euro = 4,53 zł), co w analizach zaniŜa wielkość ekonomiczną naszych gospodarstw i pogarsza ich relacje w stosunku do porównywanych gospodarstw UE. DuŜe gospodarstwa rolne w Polsce, ze szczególnym uwzględnieniem... 37 W tym miejscu moŜna postawić pytanie: jak na tym tle prezentują się duŜe ekonomicznie gospodarstwa regionu „Pomorze i Mazury”? Przede wszystkim moŜna stwierdzić, Ŝe są to gospodarstwa mniej intensywne niŜ porównywane gospodarstwa w kraju i odznaczają się większym areałem uŜytków rolnych, mniejszymi nakładami pracy, mniejszym zainwestowaniem (niŜszą amortyzacją), mniejszymi nakładami inwestycyjnymi, mniejszymi kosztami w przeliczeniu na 1 ha (tab. 5). W rezultacie, choć analizowane gospodarstwa w tym regionie charakteryzują się podobnymi wydajnościami jednostkowymi roślin i zwierząt, to uzyskują niŜszą produkcję, w przeliczeniu na 1 ha, a jednocześnie nieco większą wartość produkcji i wartość dodaną netto, w przeliczeniu na 1 w pełni zatrudnionego (AWU), a takŜe nieco wyŜszy dochód z gospodarstwa, w przeliczeniu na jednostkę pracy własnej (FWU). PODSUMOWANIE WyŜej przedstawiona analiza wyraźnie wskazuje, Ŝe na rynku rolnym UE (w produktach typowych dla naszego rolnictwa) nasze gospodarstwa będą konkurować z gospodarstwami rolnymi znacznie silniejszymi ekonomicznie, w zdecydowanej większości o sile ekonomicznej powyŜej 16 ESU (Belgia, Holandia, Niemcy, Dania, Francja). Natomiast w strukturze naszych 2172 tys. gospodarstw prowadzących produkcję rolną, towarowych gospodarstw (powyŜej 2 ESU) jest tylko 745 tys. (34%), w tym 75 tys. gospodarstw powyŜej 16 ESU, a więc tylko 3,5% ogółu gospodarstw i 10,2% gospodarstw towarowych (objętych obserwacją FADN). Jeśli do tego dodać nawet gospodarstwa o sile ekonomicznej 8–16 ESU, których jest ponad 149 tys., to moŜna powiedzieć, Ŝe w naszym rolnictwie jest około 225 tys. gospodarstw (około 10% ogółu gospodarstw prowadzących produkcję rolną i około 30% towarowych – powyŜej 2 ESU) mogących podjąć normalną konkurencję na wspólnym rynku rolnym UE. Polskie gospodarstwa rolne na tle gospodarstw rolnych porównywanych krajów UE są więc bardo słabe ekonomicznie. Analiza danych, zawartych w tab. 5, wskazuje jednocześnie, Ŝe wraz ze wzrostem przedziałów wielkości ekonomicznej gospodarstw wyraźnie zwiększają się: średni areał gospodarstwa, średnie wydajności roślin i zwierząt, średnie wartości produkcji zarówno w przeliczeniu na jednostkę ziemi, jak i na jednostkę pracy. Natomiast maleją zdecydowanie, w przeliczeniu na jednostkę ziemi, nakłady pracy ogółem i pracy własnej, oraz w niewielkim stopniu środków trwałych (amortyzacja), przy czym wzrost kosztów ogółem jest znacznie wolniejszy niŜ produkcji. W rezultacie duŜe gospodarstwa rolne, mimo znacznie wyŜszych kosztów zewnętrznych (wynagrodzenia, czynsze, odsetki) i relatywnie mniejszych dopłat oraz subsydiów, uzyskują, nawet w odniesieniu do gospodarstw średnich, nie mówiąc juŜ o gospodarstwach małych, znacznie wyŜsze dochody – zarówno w przeliczeniu na gospodarstwo, jak i na jednostkę ziemi oraz na jednostkę pracy, a zdecydowanie wyŜsze – w przeliczeniu na jednostkę pracy własnej. Jeśli polskie rolnictwo ma normalnie, a nie przede wszystkim na bazie bardzo niskiej opłaty pracy6, konkurować na wspólnym rynku rolnym, to w strukturze towarowych gospodarstw 6 Średni dochód z gospodarstwa, w przeliczeniu na jednostkę pracy własnej (FWU), wynosi: w grupie gospodarstw 2–4 ESU – 24%, 4–8 ESU – 45%, 8–16 ESU – 83% średniej płacy netto w naszym kraju – Goraj (2005), natomiast średni koszt jednostki pracy najemnej (AWU), w przeliczeniu na miesiąc, ponoszony w gospodarstwach stanowi od 840 zł w gospodarstwach 2–4 ESU do 1058 zł w gospodarstwach powyŜej 100 ESU (przeliczenie własne na podstawie danych polskiego FADN). 38 W. Dzun rolnych w naszym kraju musi szybko wzrastać udział gospodarstw o duŜej skali produkcji, silnych ekonomicznie. Polsce potrzebna jest znaczna liczba takich gospodarstw, które znajdą swoje trwałe miejsce w podziale pracy, jaki kształtuje się w UE (25 krajów). Region „Pomorze i Mazury” ma duŜe moŜliwości szybkiego rozwoju właśnie tej grupy gospodarstw rolnych. PIŚMIENNICTWO Gomułka J. 2005. Wyniki ekonomiczne polskiego rolnictwa w latach 2003–2004. IERiGZ-PIB, Warszawa. Goraj L. 2005. Ekonomiczno-rynkowe uwarunkowania przekształceń w sektorze indywidualnych gospodarstw rolnych. Wieś Rol. 4, 31–40. FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS Folia Univ. Agric. Stetin. 2006, Oeconomica 249 (45), 39–44 Arkadiusz MALKOWSKI ROZWÓJ SPOŁECZNO-GOSPODARCZY GMIN PRZYGRANICZNYCH WOJEWÓDZTWA ZACHODNIOPOMORSKIEGO THE SOCIAL AND ECONOMIC DEVELOPMENT OF POMORZE ZACHODNIE BORDER COMMUNITIES Katedra Międzynarodowych Stosunków Gospodarczych i Handlu Zagranicznego, Akademia Rolnicza ul. śołnierska 47, 71–210 Szczecin Abstract. This article represents the results of audits conducted in border communes. To classify studied communities the Tacsonomic Development Models was used. The conducted audits revealed strong polarization of development, in a coastal belt and around Szczecin. Słowa kluczowe: granica, lokalny rozwój gospodarczy, taksonomiczny miernik rozwoju. Key words: border, local economic development, Tacsonomic Development Models. WSTĘP Okres bezpośrednio przedakcesyjny i poakcesyjny sprzyjał dyskusji nad przyszłością polskich regionów. Najczęściej wskazywano na szanse, jakie niesie ze sobą pełne uczestnictwo w rodzinie państw europejskich. Niewątpliwie UE utoŜsamiana być moŜe jako niepowtarzalna szansa na rozwój społeczno-gospodarczy nie tylko Polski, ale całej Europy Wschodniej, ale stawia takŜe szereg wyzwań. W okresie tym pojawiło się wiele opracowań dotyczących identyfikacji potencjału rozwojowego całych regionów, wskazujących, iŜ powinny przygotować się one do konkurencji o fundusze europejskie. Stosunkowo nieliczne są jednak badania dotyczące mikroregionów, a przecieŜ to właśnie z perspektywy lokalnej najlepiej widać, jakie problemy trapią polskie samorządy. Celem opracowania jest próba określenia, w jakiej sytuacji znalazł się obszar pogranicza polsko-niemieckiego w roku 2004. Badaniem objęto 19 gmin województwa zachodniopomorskiego (13 gmin miejsko-wiejskich i 6 wiejskich) rozmieszczonych wzdłuŜ granicy polsko-niemieckiej i leŜących w pasie, którego szerokość wyznacza nadgraniczny powiat. Dzięki temu badaniem objęto obszar prawie 4 tys. km2 zamieszkały przez prawie 200 tys. osób. Do analizy sytuacji, w jakiej znalazł się obszar przygraniczny w 2004 roku, wykorzystano taksonomiczny miernik rozwoju (TMR). OBSZAR PRZYGRANICZNY JAKO PRZEDMIOT BADAŃ EKONOMICZNYCH Zmiany geopolityczne w Polsce i Europie w bezpośredni sposób dotknęły obszary przygraniczne, wcześniej uznawane za niedorozwinięte i wymagające aktywizacji (Leśniak 1985), a po roku 1990 wskazywane jako potencjalne centra wzrostu (Rykiel 1991). W związku z tym szczególnie 40 A. Malkowski interesujące staje się określenie, w jakim stopniu zmiany te wpłynęły na rozwój społeczno-gospodarczy obszarów przygranicznych. Przesłanką zmian w postrzeganiu obszarów przygranicznych i przypisywanych im ról było krystalizowanie się koncepcji rozwoju regionalnego i lokalnego jako podstaw zjednoczonej Europy. Gdańsk Szczecin Warszawa Poznań główne osie przyspieszonego rozwoju gospodarczego Wrocław Kraków obszary rozwojowe zmniejszające dystans w stosunku do UE aglomeracje będące lokomotywami wzrostu Rys. 1. Kierunki przyspieszonego rozwoju społeczno-gospodarczego w Polsce w pierwszej dekadzie XXI w. Źródło: opracowanie własne w oparciu o: Wlęcławowicz (1996). Otwarcie granic dla swobodnego ruchu granicznego i oŜywione kontakty między społecznościami zamieszkującymi region po obu stronach granicy skłaniają do podjęcia badań zmierzających do wskazania, w jaki sposób przygraniczne połoŜenie wpływa na poziom rozwoju społeczno-gospodarczego gmin przygranicznych. Minął juŜ okres, w którym gminy przygraniczne mogły w prosty sposób czerpać korzyści ze swojego połoŜenia w kontekście wzmoŜonego ruchu granicznego i funkcjonowania przygranicznych targowisk. Ruch graniczny z roku na rok jest coraz mniejszy, róŜnice w cenach po obu stronach granicy powoli przestają mieć decydujące znaczenie, a klientów przygranicznym targowiskom odbierają lokalizowane w bezpośrednim sąsiedztwie granicy i po obu jej stronach wielkie centra handlowe, kuszące interesującą ofertą i nade wszystko rozwiniętą infrastrukturą obsługi kupujących. Integracja z Unią stawia polskie obszary przygraniczne w nowej sytuacji i wymaga podjęcia wielu działań, które pozwoliłyby, przy wykorzystaniu doświadczenia współpracy przygranicznej, zbudować podstawy zrównowaŜonego rozwoju gospodarczego. Jest to szczególnie waŜne dla regionu pogranicza polsko-niemieckiego, który ma szansę urzeczywistnienia idei przekształcenia go w obszar intensywnego wzrostu (rys. 1). ROZWÓJ SPOŁECZNO-GOSPODARCZY ZACHODNIOPOMORSKICH GMIN PRZYGRANICZNYCH Rozwój w sensie ekonomicznym, a więc w wąskim ujęciu utoŜsamiany jest ze wzrostem gospodarczym. Ten z kolei wyjaśniany jest przez róŜnorodne teorie wzrostu (Stacewicz 1991). Za syntetyczny miernik obrazujący wzrost gospodarczy przyjmowane jest tempo wzrostu PKB lub dochodu narodowego. Rozwój społeczno-gospodarczy gmin przygranicznych województwa… 41 W szerszym ujęciu rozwój gospodarczy, czyli zmiany w strukturze oraz funkcjonowaniu gospodarki, wpływające na dostępność dóbr i usług oraz jakość Ŝycia, naleŜy rozpatrywać jako złoŜoną sekwencję procesów, dla których punktem wyjścia są szeroko rozumiane innowacje. Chodzi nie tylko o innowacje techniczne, lecz takŜe o wszelkiego rodzaju nowe sposoby postępowania w określonej dziedzinie – od techniki, poprzez gospodarkę, do instytucji społecznych oraz wzorców kulturowych (Stacewicz 1991). Regiony przygraniczne ze względu na swoje oŜywione kontakty transgraniczne, róŜnorodność kulturową, a więc takŜe inne spojrzenie na zagadnienia aktywności gospodarczej, powinny stać się beneficjentem tych zmian. Wydaje się Ŝe, województwo zachodniopomorskie, a w szczególności podregion szczeciński z przemysłem stoczniowym i maszynowym, a takŜe z dobrze rozwiniętym przetwórstwem rolno-spoŜywczym, jest szczególnie atrakcyjne w kontekście tworzenia i przyjmowania innowacji. Aktywność społeczno-techniczno-gospodarcza powoduje przyspieszenie procesów rozwoju, stymulując kolejne fale innowacji i przyciągając nowe rodzaje aktywności (Stacewicz 1988). Jednym z podstawowych problemów współczesnych badań jest określenie roli czynników zewnętrznych (egzogennych) i wewnętrznych (endogennych) w rozwoju społeczno-gospodarczym. Według Gorzelaka (2000) określenie tej roli ma znaczenie wykraczające poza dociekania czysto naukowe i moŜe stanowić istotną dyrektywę w praktycznym zarządzaniu rozwojem lokalnym. Autor ten podkreśla, iŜ zachodzące zmiany, szczególnie w mechanizmach rozwoju gospodarki światowej, w istotny sposób zmieniły proporcje między egzo- i endogennymi czynnikami rozwoju. Zmiany te spowodowały, iŜ rola czynników endogennych wyraźnie wzrosła, powodując, iŜ rozwój, szczególnie na szczeblu lokalnym, w mniejszym stopniu zaleŜy od decyzji podejmowanych z zewnątrz. W poprzednim modelu rozwoju władze lokalne zmuszone były do biernego oczekiwania na zainteresowanie wyŜszych szczebli administracji lub inwestorów. Obecnie zobligowane są do jak najlepszego przygotowania się do konkurencji w pozyskiwaniu kapitałów, wpływania na dotyczące ich decyzje, wydawane przez organy zewnętrzne. Rozwój lokalny utoŜsamiany teŜ bywa z tzw. rozwojem oddolnym, zakładającym aktywizację lokalnych zasobów, w celu zaspokojenia lokalnych potrzeb. Dla Paryska (1997) rozwój lokalny mieści się w przedziale wyznaczonym, z jednej strony, przez tworzenie nowych miejsc pracy dla danego lokalnego systemu terytorialnego, z drugiej zaś strony – przez pojmowanie tego rozwoju jako kompleksowego kształtowania moŜliwie najlepszych warunków Ŝycia w lokalnym środowisku względnie doskonalenie organizacji, struktury i funkcjonowania lokalnego terytorialnego systemu społecznego, głownie poprzez wykorzystanie lokalnych zasobów rozwoju. W celu określenia poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego przygranicznych gmin województwa zachodniopomorskiego wykorzystano taksonomiczny miernik rozwoju zaproponowany przez Hellwiga (1981). Prace Hellwiga dały początek wielowymiarowej analizie porównawczej, która początkowo silnie związana z taksonomią, stopniowo wyodrębniła się w samodzielną dyscyplinę badawczą. Koncepcja Hellwiga polega na stworzeniu pewnego idealnego punktu – w tym przypadku gminy, która osiąga maksymalne wartości stymulant i minimalne wartości destymulant. Poszukujemy, więc hipotetycznej gminy charakteryzującej się następującymi współrzędnymi: 42 A. Malkowski A [z01, z02, z03, ... z0n] gdzie: zos – maks. dla stymulant, zos – min. dla destymulant, zos – zestandaryzowana wartość zmiennej w jednostce. Tworząc w ten sposób pewien zespół zmiennych, otrzymujemy wzorzec rozwoju, czyli hipotetyczną supergminę. Co pozwala przejść do kolejnego etapu modelu, jakim jest określenie odległości, w jakiej rzeczywiste gminy znajdują się od wzorca rozwoju. Otrzymana w wyniku obliczeń syntetyczna miara rozwoju – taksonomiczny miernik rozwoju (TMR) – „di” przybiera wartości w przedziale od 0 do 1. Im bardziej wartość „di” zbliŜa się do jedności, tym silniej dany obiekt jest rozwinięty. W badaniach przeprowadzonych dla roku 2004 poziom rozwoju społeczno-gospodarczego 19 przygranicznych gmin określono, wykorzystując 11 zmiennych: Zmienne społeczno-demograficzne – X 1 – stopa bezrobocia, – X 2 – wskaźnik obciąŜenia socjalnego, – X 3 – przyrost naturalny, – X 4 – dochód na mieszkańca. Zmienne ekonomiczne – X 5 – wydatki inwestycyjne na mieszkańca, – X 6 – podmioty gospodarcze na 1 tys. mieszkańców, – X 7 – ilość spółek z kapitałem zagranicznym. Zmienne z zakresu infrastruktury technicznej – X 8 – długość sieci wodociągowej, w km/km2, – X 9 – długość sieci kanalizacyjnej, w km/km2. Zmienne związane z turystyką – X 10 – ilość miejsc noclegowych, – X 11 – liczba korzystających z noclegów. Dzięki wykorzystaniu taksonomicznego miernika rozwoju uzyskano ogólny obraz przestrzennego zróŜnicowania poziomu rozwoju przygranicznych gmin województwa zachodniopomorskiego (tab. 1). Tabela 1. Klasy gmin ze względu na wartość TMR w roku 2004 Poziom rozwoju Gminy bardzo dobre Wartość TMR Gminy TMR > 0,471 Dziwnów, Międzyzdroje, Banie Gminy dobre 0,314 < TMR < 0,471 Kołbaskowo, Gryfino Dobra Szczecińska, Cedynia, Wolin Gminy przeciętne 0,1463 < TMR < 0,314 Police, Chojna, Kamień Pomorski, Widuchowa, Nowe Warpno, Mieszkowice, Trzcińsko Zdrój Stare Czarnowo TMR < 0,1463 Moryń, Świerzno, Golczewo Gminy słabe Na podstawie uzyskanych wartości syntetycznego miernika TMR przeprowadzono klasyfikację gmin. Podstawą uzyskania klas są przedziały, jakie przyjmuje TMR w oparciu o średnią Rozwój społeczno-gospodarczy gmin przygranicznych województwa… 43 arytmetyczną i odchylenie standardowe. Co z kolei pozwoliło na umiejscowienie wyników na mapie gmin województwa zachodniopomorskiego. Przedstawione na rys. 2 wyniki badania obrazują poziom rozwoju społeczno-gospodarczego badanych gmin w 2004 roku. gminy bardzo dobre gminy dobre gminy przeciętne gminy słabe Rys. 2. Klasyfikacja przygranicznych gmin województwa zachodniopomorskiego pod względem rozwoju społeczno-gospodarczego w roku 2004 Wykorzystanie w badaniach modelu TMR umoŜliwiło wskazanie, iŜ w grupie 19 gmin, scharakteryzowanych przez 11 wybranych czynników rozwoju gospodarczego, 3 gminy osiągnęły wyniki klasyfikujące je wśród gmin bardzo dobrych. Są to dwie gminy nadmorskie – Dziwnów i Międzyzdroje, i jedna gmina leŜąca w centralnej części obszaru badawczego, tj. Banie. Ta wiejska gmina, odsunięta przecieŜ od granicy, a takŜe nieleŜąca w pobliŜu duŜych aglomeracji miejskich Szczecina czy Stargardu Szczecińskiego, radzi sobie zaskakująco dobrze, co potwierdzają wyniki wcześniejszych badań prowadzonych przez autora1. Pięć kolejnych gmin osiągnęło nieznacznie gorsze wskaźniki TMR i uznanych zostało za gminy dobre. Trzy z nich to gminy nadgraniczne i mające na swoim terenie przejście graniczne, a dodatkowo połoŜone w bezpośredniej bliskości Szczecina. Kołbaskowo i przede wszystkim Dobra Szczecińska ze względu na swój podmiejski charakter powoli stają się atrakcyjnymi miejscami dla szczecinian na budowę domów czy kupowania mieszkań. W mniejszym stopniu odnosi się to do gminy Gryfino. Dwie pozostałe gminy z tej grupy to Wolin, czyli kolejna gmina nadmorska, i Cedynia połoŜona w południowo-zachodniej części powiatu gryfińskiego. Najwięcej gmin (8) osiągnęło wyniki klasyfikujące je wśród gmin przeciętnych. Cztery z nich, najsłabsze takŜe w całej ósemce, leŜą w południowej części obszaru badawczego, okalając niejako najsłabszą gminę Moryń. Poza wspomnianym Moryniem jeszcze dwie gminy, tym razem z północnej części, osiągnęły wskaźnik TMR na poziomie gmin słabych; są to gminy rolnicze Świerzno i Golczewo, odsunięte do morza i leŜące stosunkowo daleko od regionalnych centrów wzrostu. 1 W 2001 roku gmina zaklasyfikowana została jako dobra w grupie 56 przygranicznych gmin województwa zachodniopomorskiego (Malkowski 2003). 44 A. Malkowski WNIOSKI Zmiany, jakie niesie ze sobą członkostwo Polski w UE, w największym stopniu wpłyną na sytuację polskich regionów, zwłaszcza na kondycję samorządów lokalnych. Współczesne koncepcje rozwoju lokalnego podkreślają niezwykle trudne zadanie, jakie stoi przed władzami gmin, które same muszą dbać o swoją przyszłość. Samorządy są głównym beneficjentem pomocy udzielanej w ramach funduszy strukturalnych, a jednocześnie będą zmuszone do ostrej konkurencji w ich pozyskiwaniu. Poziom rozwoju społeczno-gospodarczego gmin określa wiele czynników. W przeprowadzonym badaniu wybrano tylko 11. Wydaje się jednak, Ŝe wykorzystanie wielowymiarowej analizy porównawczej daje narzędzie umoŜliwiające porównanie poziomu rozwoju gmin. Przygraniczne gminy województwa zachodniopomorskiego stoją przed niewątpliwie wielką szansą, jaką jest zmieniająca się sytuacja na pograniczu, zmierzająca do przekształcenia go z regionu schyłkowego w centrum wzrostu. Wszystkie leŜą na osi prognozowanego przyspieszonego rozwoju gospodarczego, jednak przedstawione wyniki badań wskazują, Ŝe spore są między nimi dysproporcje w rozwoju, a takŜe na silną polaryzację rozwoju w pasie przybrzeŜnym i wokół Szczecina, który odgrywa rolę regionalnego centrum wzrostu. PIŚMIENNICTWO Gorzelak G. 2000. Zewnętrzna interwencja jako czynnik rozwoju lokalnego (na przykładzie Programu Inicjatyw Lokalnych). Stud. Reg. Lok. 3, 99. Hellwig Z. 1981. Wielowymiarowa analiza porównawcza w badaniach wielocechowych obiektów gospodarczych [w: Metody i modele ekonomiczno-matematyczne w doskonaleniu zarządzania gospodarką socjalistyczną]. PWE, Warszawa. Leśniak J. 1985. Planowanie przestrzenne. PWE, Warszawa, 279. Malkowski A. 2003. Rola granicy w rozwoju lokalnym na przykładzie gmin Pomorza Zachodniego. Praca doktorska. AR, Szczecin (maszynopis). Parysek J. 1997. Podstawy gospodarki lokalnej. Wydaw. Nauk. UAM, Poznań, 46 i nast. Rykiel Z. 1991. Rozwój układów stykowych w teorii i badaniach empirycznych. Ossolineum, Wrocław, 36. Stacewicz J. 1988. Racjonalność gospodarowania a współczesne wyzwania rozwojowe. PWE, Warszawa, 25. Wlęcławowicz G. 1996. Contemporary Poland. Space and Society, UCL Press, London. FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS Folia Univ. Agric. Stetin. 2006, Oeconomica 249 (45), 45–52 Jacek STROJNY WIELOASPEKTOWA OCENA PRODUKCJI ROŚLIN OLEISTYCH W UNII EUROPEJSKIEJ A MULTILATERAL EVALUATION OF THE OILSEEDS PRODUCTION IN EUROPEAN UNION Katedra Statystyki Matematycznej, Akademia Rolnicza al. Adama Mickiewicza 21, 31–120 Kraków Abstract. The research aims to assess the diversity of the development level of a selected branch of the agriculture between EU members measured by the mean of production indicators. The paper presents results of an analysis of the oilseeds production patterns in EU. The study takes into consideration production volume, production per capita and yields. The employed statistical analysis attempts to characterise multivariate phenomenon of agricultural industries competitive position by creation of an aggregate variable. The methodology of that measures’ building up encompasses normalisation process of diagnostic characteristics (zero unitarisation). The outcome of the research is the countries ranking and their typology against production patterns of raw products for the plant fats fabrication. The countries positioning was mostly determined by aggregated production and yield indexes. Słowa kluczowe: analiza wielowymiarowa, rośliny oleiste, wzorce produkcyjne. Key words: multivariate analysis, oilseeds, production patterns. WSTĘP Głównym źródłem tłuszczu roślinnego są nasiona lub owoce roślin oleistych, takich jak: soja, słonecznik, rzepak i rzepik, kukurydza, len, mak, gorczyca, rycynus, palma, sezam, orzeszki ziemne, oliwka i inne. Na świecie wytwarza się około 111 mln t oleju roślinnego do celów spoŜywczych. Produkcja nasion roślin oleistych na świecie w roku produkcyjnym 2005–2006 jest szacowana na 377 mln t. Wielkość produkcji soi jest oceniana na 217 mln t. Światowe zapasy nasion roślin oleistych są szacowane na koniec 2005 roku na 56 mln t. Dla przemysłu olejarskiego w Europie podstawowym surowcem jest rzepak. Z uwagi na stale wzrastające zuŜycie tłuszczów roślinnych i zwiększające się zapotrzebowanie na nasiona roślin oleistych znaczenie tego działu produkcji rolniczej powinno się zwiększać. Polska moŜe się stać znaczącym eksporterem rzepaku. Jest to istotne, poniewaŜ kraje Unii Europejskiej są zarówno eksporterami, jak i importerami tego surowca. Największymi producentami rzepaku są kraje UE (w tym szczególnie Francja i Niemcy), a takŜe Polska i Czechy. W światowej produkcji nasion rzepaku Polska zajmuje 8 miejsce. Niektóre państwa są stałymi importerami nasion rzepaku. NaleŜy do nich część krajów Unii Europejskiej. Na rynku Europy Wschodniej duŜą rolę odgrywają Czechy, które intensywnie zwiększają produkcję nasion rzepaku zarówno na własne potrzeby, jak i na eksport. 46 J. Strojny Economist Intelligence Unit (2005) wskazuje na rosnące światowe zapotrzebowanie na ziarno rzepaku spowodowane głównie jego zastosowaniem do produkcji biopaliwa, w szczególności na terenie UE. Zakłada się tam do roku 2010 pozyskanie 5,7% paliw silnikowych z surowców pochodzenia biologicznego. Przewiduje się, Ŝe juŜ w 2006 roku zuŜycie nasion rzepaku na cele nieŜywnościowe przewyŜszy ich zastosowanie na potrzeby konsumpcyjne. Bardziej kompleksowe scharakteryzowanie sektorów rolniczych krajów członkowskich UE, ze względu na wzorce produkcji roślin oleistych, wymaga rozszerzenia analizy o wskaźniki wolumenu produkcji. Ograniczenie się do statystyk produkcji powoduje utratę z pola widzenia wielu istotnych związków. Rozszerzenie zakresu informacji branych pod uwagę w celu pełniejszego scharakteryzowania badanych obiektów wymaga jednak zastosowania specjalnych metod analizy. MATERIAŁ I METODY Statystyczna analiza porównawcza Wieloaspektowa ocena obiektów wiąŜe się z przetwarzaniem znacznej ilości informacji. Odwzorowania rzeczywistości w postaci niewielkiej liczby wskaźników moŜna dokonać jedynie poprzez transformację oraz agregację informacji. Redukcja wielowymiarowości danych do niewielkiej liczby mierników, opisujących badane zjawiska, stwarza przesłanki do wnioskowania syntetyzującego. Zdolność do hierarchizacji obiektów w przestrzeni wielowymiarowej z uwagi na charakterystyki, których bezpośredni pomiar jest utrudniony, moŜe być uznana za najwartościowszą cechę metod wielowymiarowych analizy porównawczej. Metodologię wieloaspektowych analiz i liczne jej zastosowania przedstawiają w swoich opracowaniach: Cieślak (1976); Borys (1984); Nowak (1984, 1985); Grabiński i in. (1989); Strahl (1990); Kukuła (1996); Strojny (2005). Wieloaspektowa ocena metodami ilościowymi obiektów i zaleŜności między nimi występujących pociąga za sobą odwzorowanie składowych procesu na zbiorach liczbowych. Na ogół zjawiska złoŜone opisywane są wieloma charakterystykami o róŜnorodnych mianach. Procesowi ewaluacji poddawane są obiekty PK naleŜące do zbioru: Q = {P1, ... , PK} (1) Analiza porównawcza opiera się na zbiorze cech charakteryzujących problem będący obiektem zainteresowania. Zmienne moŜna oznaczyć: X1, ..., Xm. Zatem symbolicznie obiekt moŜna opisać za pomocą wektora: X = [X1, ..., Xm], (2) o m składowych – charakterystykach zaawansowania rozwojowego obiektu. W sensie ilościowym opis stanu rozwoju zbioru obiektów Q = {P1, ..., PK} będzie wektorem: Xk = [Xk1, ..., Xkm], w skład którego wchodzą jednowymiarowe cechy o K realizacjach dla obiektów P1, ... , Pk. (3) Wieloaspektowa ocena produkcji roślin oleistych w Unii Europejskiej 47 KaŜdemu obiektowi PK ∈ Q są przyporządkowane wartości xkj, które moŜna interpretować jako odwzorowania zbioru obiektów Q na zbiór liczb rzeczywistych. Zatem obrazem numerycznym stanu rozwojowego zbioru obiektów Q będzie macierz: x kj x11 x 21 L x1m x x 22 L x 2m (k = 1, ..., K), = 21 , M M M M (j = 1, ..., m), x K 1 aK 2 L aKm (4) gdzie: xkj – realizacja liczbowa j-tej zmiennej opisującej stan obiektu k. Budowa wskaźników mających cechy porównywalności wymaga eliminacji wpływu jednostek miary poszczególnych zmiennych. Przekształcenia tego typu nazywane są normowaniem. Wyczerpujący przegląd sposobów sprowadzania zróŜnicowanych danych do porównywalności prezentuje Kukuła (2000). Unormowaną miarą stanu obiektu będzie wartość funkcji f1, która jest wektorem Z o m składowych: Zk = [Zk1, ..., Zkm] = f1 [Xk1, ..., Xkm] (5) Realizacją liczbową przekształcenia: z kj = f1( x km ) = ( x kj − min x kj ) k max x kj − min x kj k (6) k gdzie: xkj – wartości zmiennych diagnostycznych, f1 – liniowa funkcja wartościująca, zkj – wartości zmiennych transformowanych, jest macierz o postaci: z i kj z i 11 z i 12 L z i 1m i (i = 1, ..., I), z 21 z i 22 L z i 2m , (j = 1, ..., m), = M M M M i (k = 1, ..., K). i i z K 1 z K 2 L z Km (7) Dla znacznej liczby obiektów i cech unormowana miara jest trudna w interpretacji. Bardziej uproszczony opis rozwoju zbioru obiektów Q wymaga utworzenia miernika syntetyzującego informację. Miara taka pozwala na porządkowanie obiektów ze względu na zawansowanie rozwojowe badanych procesów, podczas gdy wskaźniki unormowane {zkj} umoŜliwiają wyłącznie analityczne porównania w ramach kaŜdej cechy oddzielnie. Miarą syntetyzującą informacje (zwaną dalej wskaźnikami agregowanymi { S kli }) jest wartość funkcji f2, która jest macierzą o wymiarze (1×K), o elementach będących skalarami przyporządkowanymi obiektom Pk (k = 1, ..., K): 48 J. Strojny z i 11 z i 12 L z i 1m i (i = 1, ..., I), z 21 z i 22 L z i 2m , (k = 1, ..., K), S ki = f 2 M M M M i (l = 1, ..., L), i i z K 1 z K 2 L z Km (8) gdzie: i – liczba aspektów badanego problemu uwzględnionych we wskaźniku syntetycznym, f2 – liniowa funkcja wartościująca dla l-tego wskaźnika, S ki – wskaźnik agregowany dla obiektu k. Dla przekształcenia (8) funkcja wartościująca przyjmuje postać: f2i = 1 n i ∑ z kj n j =1 (9) gdzie: n – liczba zmiennych tworzących l-ty wskaźnik. Wskaźniki agregowane { S ki }, zgromadzone dla wszystkich badanych obiektów Pk {P1, ..., PK}, tworzą macierz: s11 s1I 1; L ; I s s (i = 1, ..., I), S ki = 2 ; L ; 2 , M M 1 ; L ; I (k = 1, ..., K). s K s K (10) Uwzględnione w badaniu aspekty i analizowanego zjawiska to: produkcja w wartościach bezwzględnych, produkcja w przeliczeniu na osobę, szacunki plonów osiąganych w badanych sektorach. Wspomniane aspekty stanu rozwoju obiektów dalej są nazywane zmiennymi agregowanymi { S i }. Kwantyfikację poziomu rozwoju badanego zjawiska dla obiektu Pk w postaci jednej liczby moŜna uzyskać, poddając przekształceniu wskaźniki { S ki } dla obiektów: Sk = 1 I i ∑ sk , I i =1 (i = 1, ..., I), (k = 1, ..., K). (14) Miernik syntetyczny Sk dodatkowo stwarza moŜliwość porządkowania obiektów {P1, ..., PK} ze względu na poziom rozwoju analizowanego problemu. Logicznym następstwem ewaluacji dokonanej za pomocą mierników syntetyzujących informacje z róŜnych dziedzin rozwoju obiektów jest wyodrębnienie grup jednorodnych w określonym sensie. Grupowanie takie jest moŜliwe w poszczególnych etapach budowy miernika syntetycznego, jak równieŜ po jego ostatecznym oszacowaniu. Jest to szczególnie waŜne w trakcie ustalania wzorca rozwoju. 49 Wieloaspektowa ocena produkcji roślin oleistych w Unii Europejskiej Dane statystyczne W niniejszym badaniu zostały wykorzystane dane statystyczne FAO z roku 2005 (FAOSTAT database). Informacje pochodzą ze wszystkich państw członkowskich UE oraz, dodatkowo, z dwu krajów do tej organizacji aspirujących – Bułgarii i Rumunii. Dla Belgii i Luksemburga informacje zostały zagregowane z uwagi na taki sposób ich podania w źródle. W badaniu zostały uwzględnione informacje odnośnie do produkcji takich roślin, jak: rzepak, słonecznik, len, nasiona bawełny, sezam, nasiona innych roślin oleistych, oliwki, soja. Wskaźniki produkcyjne dla poszczególnych rodzajów roślin oleistych podano w jednostkach naturalnych. PoniewaŜ uwzględnienie jedynie wolumenu produkcji nie wyczerpuje wszystkich aspektów z nią związanych, indeksy bazowe dla poszczególnych krajów zostały przeliczone równieŜ na jedną osobę. W analizie uwzględniono dodatkowo szacunki plonowania rozpatrywanych rodzajów roślin. DYSKUSJA Wielokryterialna analiza, przeprowadzona na źródłowych danych statystycznych, umoŜliwiła oszacowanie wskaźników zagregowanych, które zostały przedstawione w tab. 1. Indeksy te, oprócz wyczerpującej charakterystyki aspektów związanych z produkcją, pozwoliły na typologię wzorców produkcji roślin oleistych na obszarze UE. Typologia ta została przeprowadzona metodą taksonomiczną (za pomocą analizy skupień), w oparciu o wskaźniki agregowane wolumenu produkcji, produkcji na osobę i plonu. Wyniki tego badania są przedstawione w kolumnie „Grupa” w tab. 1. Tabela 1. Wskaźniki agregowane { S i } oraz zmienna syntetyczna {Sk} charakteryzująca produkcję roślin oleistych w UE Lp. Kraj 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 Austria Belgia – Luksemburg Bułgaria Cypr Czechy Dania Estonia Finlandia Francja Grecja Hiszpania Holandia Irlandia Litwa Łotwa Malta Niemcy Polska Portugalia Rumunia Słowacja Słowenia Szwecja Węgry Wielka Brytania Włochy Symbol Produkcja Plon A B-L BG CY CZ DK EE FIN F EL E NL IRL LT LV MT D PL P RO SK SI S HU UK I 0,153 0,031 0,088 0,002 0,045 0,034 0,007 0,020 0,322 0,230 0,157 0,010 0,001 0,023 0,011 0,000 0,240 0,137 0,084 0,214 0,035 0,000 0,047 0,197 0,277 0,435 0,909 0,127 0,297 0,330 0,382 0,045 0,025 0,029 0,349 0,495 0,413 0,239 0,083 0,023 0,019 0,000 0,262 0,046 0,048 0,218 0,338 0,503 0,040 0,434 0,053 0,599 Produkcja na osobę 0,573 0,164 0,184 0,091 0,168 0,280 0,249 0,170 0,185 0,381 0,090 0,034 0,015 0,313 0,191 0,000 0,127 0,130 0,187 0,256 0,185 0,003 0,280 0,421 0,229 0,306 Zmienna syntetyczna 0,540 0,118 0,227 0,118 0,222 0,171 0,126 0,075 0,384 0,339 0,212 0,085 0,059 0,142 0,108 0,000 0,279 0,143 0,082 0,267 0,203 0,113 0,115 0,406 0,210 0,402 Grupa 1 2 3 3 3 2 2 2 4 5 3 3 2 2 2 2 4 2 2 4 3 3 2 5 4 5 50 J. Strojny Z badania wynika, Ŝe Austria jest obiektem o największej wartości miary syntetycznej. Miernik ten uwzględnia wszystkie analizowane aspekty związane z produkcją roślin oleistych. ZbliŜonymi wartościami indeksu charakteryzowały się równieŜ Węgry, Włochy, Francja i Grecja. Państwa takie, jak Niemcy, Rumunia, Bułgaria, Czechy, Hiszpania, Wielka Brytania, Słowacja, charakteryzowały się takŜe duŜymi wartościami miernika syntetycznego, niemniej w ich przypadku zarysowała się juŜ wyraźna róŜnica w stosunku do krajów wymienionych wyŜej. W przypadku Danii, Polski, Litwy, Estonii, Belgii – Luksemburga, Cypru, Szwecji, Słowenii i Łotwy odnotowano znacznie niŜsze wskaźniki syntetyczne niŜ dla wymienionych uprzednio państw. Pod względem miary syntetycznej najsłabiej ocenione zostały Holandia, Portugalia, Finlandia, Irlandia; Malta charakteryzowała się wartością zero rozwaŜanego indeksu. Uwzględnienie w analizie dla poszczególnych obiektów jednocześnie wszystkich trzech wskaźników agregowanych (produkcji, plonu, produkcji na osobę) moŜe być interpretowane jako poszukiwanie swoistych sposobów wytwarzania surowców roślinnych przez sektory rolnicze badanych krajów. Analiza wariancji przeprowadzona dla wzorców produkcyjnych, wyodrębnionych na podstawie zmiennych agregowanych, gdy czynnikiem jest przynaleŜność do grupy – wzorca produkcyjnego, wskazuje, Ŝe wymiarami najbardziej róŜnicującymi produkcję roślin oleistych wśród badanych krajów są przede wszystkim wolumen produkcji, a następnie wielkość osiąganych plonów. Produkcja na osobę jest stosunkowo najmniejszym źródłem zróŜnicowania w badaniu. Relacje między państwami UE, porównywanymi ze względu na zmienne agregowane wolumenu produkcji oraz plonu (wraz z uwzględnieniem przynaleŜności do wyłonionych grup – wzorców produkcyjnych), prezentuje rys. 1. 1,0 Grupa 0,8 Plon 0,6 0,4 0,2 0,0 0,00 0,05 0,10 0,15 0,20 0,25 0,30 0,35 0,40 0,45 Produkcja Rys. 1. Pozycjonowanie badanych krajów względem zmiennych agregowanych { S i } plonu i produkcji, z uwzględnieniem wyodrębnionych wzorców produkcyjnych Objaśnienie symboli krajów podano w tab. 1. Wieloaspektowa ocena produkcji roślin oleistych w Unii Europejskiej 51 PODSUMOWANIE Klasyfikacja dokonana w oparciu o zmienną syntetyczną pozwoliła na wyłonienie w ramach UE krajów, które przodują w wytwarzaniu surowców słuŜących do otrzymywania tłuszczów pochodzenia roślinnego. Za obiekty takie mogą być postrzegane: Austria, Węgry, Włochy, Francja, Grecja. DuŜe wartości miernika syntetycznego odnotowano takŜe w przypadku takich państw, jak: Niemcy, Rumunia, Bułgaria, Czechy, Hiszpania, Wielka Brytania, Słowacja. Typologia badanych państw ze względu na indeksy agregowane umoŜliwiła dodatkowo wyłonienie w obrębie UE pięciu wzorców produkcji roślin oleistych. Nadmienić naleŜy, Ŝe wskaźnik syntetyczny nie moŜe być utoŜsamiany z wolumenem produkcji wytwarzanym w poszczególnych krajach. Mimo iŜ wspomniany miernik tworzony jest w oparciu o agregowane wskaźniki produkcyjne, uzyskiwanych plonów i produkcji na osobę, decydujący wpływ na zróŜnicowanie między badanymi państwami wywierają jedynie dwa pierwsze z podanych wielkości. Wartość wskaźników produkcji na osobę jest czynnikiem wnoszącym do przeprowadzonej analizy wyraźne niŜszy potencjał dywersyfikacji badanych obiektów. PIŚMIENNICTWO Borys T. 1984. Kategorie jakości w statystycznej analizie porównawczej. Pr. Nauk. AE Wroc., Ser. Monogr. 284 (23). Cieślak M. 1976. Modele zapotrzebowania na kadry kwalifikowane. PWN, Warszawa. Economist Intelligence Unit (EIU). 2005. http//store.eiu.com/indem.asp. Grabiński T., Wydymus S., Zeliaś A. 1989. Metody taksonomii numerycznej w modelowaniu zjawisk społeczno-gospodarczych. PWN, Warszawa. Kukuła K. 1996. Statystyczne metody analizy struktur ekonomicznych. Wydawnictwo Edukacyjne, Kraków. Kukuła K. 2000. Metoda unitaryzacji zerowanej. PWN, Warszawa, 2000. Nowak E. 1984. Metody statystyczne w porównaniu efektywności obiektów rolniczych. Pr. Nauk. AE Wroc. 262, 31–47. Nowak E. 1985. Metodyka statystycznych analiz porównawczych efektywności obiektów rolniczych. Pr. Nauk. AE Wroc., Ser. Monogr. 292 (25). Strahl D. 1990. Metody programowania rozwoju społeczno-gospodarczego. PWE, Warszawa. Strojny J. 2005. Opóźnienie rozwojowe infrastruktury transportowej Polski w relacji do zachodnioeuropejskich krajów UE. Wiad. Statyst. 7, 60–74. 52 VACAT Strona 52 z 400 J. Strojny FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS Folia Univ. Agric. Stetin. 2006, Oeconomica 249 (45), 53–58 Robert RUSIELIK PORÓWNANIE EFEKTYWNOŚCI PRODUKCJI ROŚLIN OLEISTYCH W WYBRANYCH GOSPODARSTWACH Z TERENU EUROPY COMPARISON OF THE EFFICIENCY OF OILSEED PLANTS PRODUCTION IN CHOSEN FARMS IN EUROPE Katedra Zarządzania Przedsiębiorstwami, Akademia Rolnicza ul. Monte Cassino 16, 70–466 Szczecin Abstract. The article is an attempt to compare the efficiency of production of different species of oil seed plants on the basis of data from selected farms associated in International Farm Comparison Network (IFCN). With the aim to compare the efficiency of this plants production both revenues and costs were converted in the common unit called MtRE (Metric tonne Rapeseed Equivalent) and then technical efficiency for particular plant was computed by applying Data Envelopment Analysis (DEA) method. Słowa kluczowe: DEA, efektywność produkcji, rośliny oleiste. Key words: DEA, efficiency, oil seed plants. WSTĘP Rośliny oleiste są bardzo istotnym źródłem pokarmów energetycznych zarówno dla człowieka, jak i zwierząt. W Europie około 60% powierzchni upraw oleistych zajmuje rzepak, natomiast w Polsce uprawy te stanowią ponad 97%, powierzchnia uprawy rzepaku wynosi od kilku lat około 500 tys. ha i nie wzrasta, w przeciwieństwie do powierzchni w takich krajach, jak Niemcy, Francja, Anglia i Czechy, w których się zwielokrotniła. Porównanie efektywności produkcji ułatwi znalezienie odpowiedzi na pytanie: co moŜe być przyczyną takiego stanu rzeczy? W Europie drugą pod względem powierzchni uprawy rośliną oleistą jest słonecznik, który moŜe być dla rzepaku rośliną konkurencyjną, zwłaszcza przy wykorzystaniu na cele niespoŜywcze. Do analizy przyjęto uprawy róŜnych roślin oleistych z kilku wybranych gospodarstw z Europy, zrzeszonych w międzynarodowej sieci gospodarstw porównawczych IFCN. Porównanie efektywności róŜnych roślin było moŜliwe po sprowadzeniu do wspólnej jednostki – zarówno przychody, jak i koszty ujęto w Mt RE (Metric tonne Rapeseed Equivalent), a następnie przy wykorzystaniu metody DEA (Data Envelopment Analysis) obliczono efektywność techniczną poszczególnych upraw. MATERIAŁ I METODY Badania są prowadzone w ramach międzynarodowej sieci gospodarstw porównawczych IFCN (International Farm Comparison Network). IFCN jest światową organizacją zrzeszającą naukowców, doradców i rolników z 28 krajów świata. W celu porównania efektywności uprawy roślin oleistych do analizy celowo dobrano 13 gospodarstw z terenu Europy, w tym jedno gospodarstwo 54 R. Rusielik z Polski, w których produkuje się soję, rzepak lub słonecznik na ziarno. Listę gospodarstw, ich podstawowe dane oraz uprawiane przez nie rośliny oleiste zamieszczono na rys. 1. W niektórych gospodarstwach uprawia się róŜne rośliny oleiste, dlatego wielkość próby wynosi 17. Nazwy poszczególnych gospodarstw obejmują: dwie litery, które oznaczają nazwę kraju lokalizacji, liczbę oznaczającą powierzchnię gospodarstwa, w ha, następnie dwie litery oznaczające jego połoŜenie (region lub połoŜenie geograficzne). Dodatkowo pogrupowano gospodarstwa wg rodzajów uprawianej rośliny oleistej; badania obejmują rok 2004. Udział danej rośliny oleistej w powierzchni zasiewów przedstawiono na rys. 2. [ha] 3000 Soja Rzepak Słonecznik 2500 ha 2000 1500 1000 UA1730VI HU1100TD HU50GP HU250GP CZ460BO UA2250BT PL1850NW HU250GP HU1100TD FR150PG FR200BG DE900MV DE1200UM CZ460BO UA2250BT CZ2200BO 0 DE260OW 500 Rys. 1. Powierzchnia zasiewów w analizowanych gospodarstwach Źródło: Opracowano na podstawie IFCN Cash Crop Report (2005). [%] 35% Soja Rzepak Słonecznik 30% 25% 20% 15% 10% UA1730VI HU1100TD HU50GP HU250GP CZ460BO UA2250BT PL1850NW HU250GP HU1100TD FR150PG FR200BG DE900MV DE260OW CZ460BO CZ2200BO UA2250BT 0% DE1200UM 5% Rys. 2. Udział oleistych w strukturze zasiewów Źródło: Opracowano na podstawie IFCN Cash Crop Report (2005). Jak wynika z przedstawionych danych, powierzchnia porównywanych gospodarstw waha się od 50 do 2250 ha. RóŜny jest teŜ udział poszczególnych roślin w strukturze zasiewów. Udział ten waha się w analizowanych gospodarstwach od około 1 do około 30%. Porównanie efektywności produkcji roślin oleistych... 55 W celu porównania efektywności produkcji róŜnych roślin oleistych oszacowano wspólny wskaźnik EPV (Estimated Processed Value), a na jego podstawie opracowano współczynniki korekcyjne dla kaŜdej rośliny (Plessmann 2004). Obliczenia wykonano wg następującej formuły: EPV = Pm · Wm + Po · Wo gdzie: Pm – cena śruty z danego ziarna, Wm – procentowy udział śruty w danym ziarnie, Po – cena oleju z danego ziarna, Wo – procentowy udział oleju w danym ziarnie. Ceny do kalkulacji zostały przyjęte jako średnie z cen odnotowanych w portach Morza Północnego w latach 2000–2004. Jako walutę obliczeniową przyjęto wartość dolara amerykańskiego, co wynikało z faktu, Ŝe badania prowadzono równieŜ poza Europą. Procentowy udział poszczególnych składników wynikał z ich zawartości w poszczególnych nasionach. Do obliczenia współczynnika korekcyjnego dla kaŜdej rośliny przyjęto, Ŝe dla rzepaku wynosi on 1,000, natomiast dla pozostałych roślin jest on adekwatny do wielkości obliczonego wskaźnika EVP. Otrzymane wyniki zamieszczono w tab. 1. Tabela 1. Współczynniki korekcyjne dla nasion oleistych Roślina Rzepak Soja Słonecznik Mączka 151 222 123 Olej 500 471 548 EVP 279 259 300 Współczynnik korekcyjny 1,000 0,930 1,075 Źródło: IFCN Cash Crop Report (2005). Na podstawie tak otrzymanych współczynników skorygowano rzeczywiste plony poszczególnych roślin, w wyniku czego otrzymano dane przeliczone na jednostki rzepakowe MtRE (Metric tonne Rapeseed Equivalent), co pozwoliło porównać koszty produkcji, wpływy itp. Do obliczenia efektywności technicznej wykorzystano metodę DEA (Data Envelopment Analysis), która opiera się na programowaniu liniowym. Metoda ta umoŜliwia wyliczenie współczynnika efektywności względnej, który w zadaniu programowania liniowego jest funkcją celu, poddaną maksymalizacji dla kaŜdego obiektu. Ze względu na znaczne róŜnice w wielkości gospodarstw do obliczeń wybrano model uwzględniający zmienne efekty skali i zorientowany na nakłady, tzn. optymalizujący nakłady przy danym stałym efekcie. Ostateczne zadanie dualne w przyjętym modelu programowania liniowego przyjmuje postać (szczegółowy opis modelu zob. Coelli i in. 1998): Yλ ≥ Y0 , min Θ, przy ograniczeniach: ΘX 0 − Xλ ≥ 0, Θ, λ gdzie: X0 – wektor nakładów danego obiektu, X – macierz nakładów wszystkich obiektów, λ ≥ 0. 56 R. Rusielik Y0 – wektor efektów danego obiektu, Y – macierz efektów wszystkich obiektów, λ1,...,λσ – współczynniki kombinacji liniowej, Θ – współczynnik efektywności obiektu. Celem optymalizacji tego modelu jest znalezienie minimalnej wartości Θ, przy której moŜliwe jest zredukowanie zastosowanych nakładów lub zasobów przy osiągnięciu tego samego efektu. Gdy nie jest moŜliwa do znalezienia taka wartość, wówczas Θ = 1, co oznacza, Ŝe nie istnieje bardziej korzystna kombinacja zastosowanych nakładów i zasobów oraz Ŝe obiekt moŜna uznać za efektywny. Gdy Θ < 1, taka kombinacja istnieje. Informacji o strukturze optymalnej kombinacji nakładów i efektów dostarczają obliczone współczynniki kombinacji liniowej l. Do obliczeń został wykorzystany program DEAP 2.1. Do obliczenia efektywności przyjęto następujące zmienne: – efekt – przychody ze sprzedaŜy (USD/Mt RE) lub przychody ze sprzedaŜy + dotacje (USD/Mt RE), – nakłady – koszty stałe, koszty bezpośrednie, koszty pracy, koszty finansowe, koszty maszyn i budynków, koszty ziemi. ANALIZA WYNIKÓW W celu porównania efektywności produkcji dokonano kalkulacji kosztów całkowitych oraz przychodów dla poszczególnych upraw w analizowanych gospodarstwach, a następnie otrzymane wyniki przeliczono na jednostkę Mt RE. PrzybliŜone wartości poszczególnych zmiennych przedstawiono na rys. 3. Koszty koszty bezpośrednie bezpośrednie Koszty koszty ziemi ziemi 600 Kosztymaszyn maszyn ii budynków budynków koszty Kosztystałe stałe koszty Soja Koszty koszty finansowe finansow e przychody Przychody Koszty koszty pracy bezpośrednie Przychody z dotacjami koszty ziemi Rzepak Słonecznik 500 USD / MtRE [USD/MtRE] 400 300 200 Rys. 3. Nakłady i efekty w analizowanych gospodarstwach Źródło: Opracowano na podstawie danych IFCN. UA1730VI HU50GP HU1100TD HU250GP CZ460BO UA2250BT PL1850NW HU250GP HU1100TD FR150PG FR200BG DE900MV DE260OW CZ460BO CZ2200BO UA2250BT 0 DE1200UM 100 Porównanie efektywności produkcji roślin oleistych... 57 Analiza danych wykazuje, Ŝe w ani jednym przypadku poziom uzyskiwanego dochodu bez dotacji nie pokrywa ponoszonych kosztów całkowitych. W pięciu przypadkach poziom uzyskiwanego dochodu wraz z otrzymywaną dotacją przewyŜszał koszty całkowite – w trzech gospodarstwach uprawiających rzepak (DE900MV, FR200BG i HU1100TD) oraz w dwóch uprawiających słonecznik (CZ460BO i HU1100TD). W celu porównania efektywności produkcji pomiędzy poszczególnymi gospodarstwami obliczono wskaźnik efektywności technicznej przy wykorzystaniu dwóch wariantów zmiennych. Zmienne reprezentujące nakłady w obydwu wariantach były takie same. W przypadku zmiennych dotyczących przychodów wariant pierwszy obejmował przychody gospodarstwa uzyskane za tonę przeliczeniową ekwiwalentu rzepakowego, natomiast wariant drugi obejmował dodatkowo subwencje i dotacje związane z produkcją roślin oleistych. Obliczony wskaźnik w zadaniu programowania liniowego jest funkcją celu poddaną maksymalizacji dla kaŜdego obiektu, zmiennymi decyzyjnymi są wagi poszczególnych nakładów i efektów, natomiast ich wartości są wielkościami empirycznymi. Otrzymany wskaźnik efektywności jest wskaźnikiem względnym; określa on efektywność danej uprawy względem innych upraw. W wyniku optymalizacji, oprócz wskaźników efektywności, otrzymano równieŜ optymalną kombinację nakładów dla kaŜdego gospodarstwa uznanego za nieefektywne. Ze względu na objętość tego opracowania kombinacje optymalne nie będą publikowane; zaprezentowano otrzymane wskaźniki efektywności dla poszczególnych gospodarstw (tab. 2). Tabela 2. Wskaźniki efektywności technicznej produkcji roślin oleistych Gospodarstwo UA2250BT CZ2200BO CZ460BO DE1200UM DE260OW DE900MV FR150PG FR200BG HU250GP HU1100TD PL1850NW UA2250BT CZ460BO HU250GP HU50GP HU1100TD UA1730VI Model z dotacjami 1,000 1,000 1,000 1,000 1,000 1,000 1,000 0,988 0,972 1,000 1,000 1,000 1,000 0,932 1,000 1,000 1,000 Model bez dotacji 1,000 1,000 1,000 1,000 1,000 1,000 0,633 0,771 0,839 1,000 1,000 1,000 1,000 0,869 1,000 1,000 1,000 Jak wynika z przeprowadzonych badań wśród 17 badanych upraw w przypadku modelu z dotacją 3 zostały uznane za nieefektywne, tj. rzepak w gospodarstwach FR200BG, HU250GP i słonecznik w gospodarstwie HU250GP. Średni wskaźnik efektywności badanych upraw wyniósł 0,994, natomiast najmniejszy wskaźnik efektywności – 0,932. W przypadku modelu bez dotacji odnotowano 4 uprawy nieefektywne, tj. rzepak w gospodarstwach FR150PG, FR200BG i HU250GP oraz słonecznik w gospodarstwie HU250GP. Średni wskaźnik efektywności wyniósł 0,948, natomiast najmniejszy wskaźnik efektywności – 0,633. Porównanie obliczonych wskaźników efektywności w prezentowanych modelach przedstawia rys. 4. 58 R. Rusielik Model dotacji modelbez bez dotacji Model z zdotacjami model dotacjami Soja Rzepak Słonecznik 1,000 0,950 0,900 0,850 0,800 0,750 0,700 0,650 UA1730VI HU1100TD HU50GP HU250GP CZ460BO UA2250BT PL1850NW HU1100TD HU250GP FR200BG FR150PG DE900MV DE260OW DE1200UM CZ460BO CZ2200BO UA2250BT 0,600 Rys. 4. Wskaźniki efektywności technicznej analizowanych modeli PODSUMOWANIE I WNIOSKI Jak wynika z badań, zarówno produkcja rzepaku, jak i słonecznika oraz soi moŜe być efektywna i konkurencyjna względem siebie. MoŜna zauwaŜyć, Ŝe część upraw nie jest objęta dotacjami, a mimo to w obu analizowanych przypadkach jest efektywna. Analizowane gospodarstwo z Polski wykazuje efektywność uprawy rzepaku w obydwu modelach, co oznacza, Ŝe nawet pomimo braku dotacji moŜe konkurować na rynku europejskim, natomiast po wyrównaniu warunków gospodarowania moŜe zdobyć przewagę konkurencyjną. Utrzymywanie się w ostatnich latach powierzchni upraw rzepaku było spowodowane nie brakiem efektywności, a innymi czynnikami, niezaleŜnymi od producentów. PIŚMIENNICTWO Coelli T., Prasada R., Battese G. 1988. An itroduction to efficiency and productivity analysis. Kluwer Academic Publishers, Boston. IFCN Cash Crop Report 2005 “Oilseeds”. 2005. Federal Agricultural Research Centre Institute of Farm Economics, Braunschweig, Germany. Plessmann F. 2004. Comparison of oilseed producing farms. Federal Agricultural Research Centre, Institute of Farm Economics, Braunschweig, Germany. International Farm Comparison Network. 2006. http://www.ifcnnetwork.org. The Centre for Efficiency and Productivity Analysis. A Data Envelopment Analysis (Computer) Program. 2006. http://www.uq.edu.au/economics/cepa/deap.htm. FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS Folia Univ. Agric. Stetin. 2006, Oeconomica 249 (45), 59–70 Jolanta KONDRATOWICZ-POZORSKA ANALIZA STATYSTYCZNA ROLNICTWA EKOLOGICZNEGO W POLSCE THE STATIC ANALYSIS OF POLISH ECOLOGICAL FARMING Katedra Statystyki Matematycznej, Akademia Rolnicza ul. Monte Cassino 16, 71–460 Szczecin Abstract. In the paper author presents the static analisis of level of development of ecological farming in Poland in years 1990–2005. Due to the fact of polish mebership in EU, there is also presented the situation of farming development in particular countries of EU. There is also presented the dynamism of creation homesteads with ecological products. Production of healthy food might be the best form of using polish resources and it also might be the serious competition to current liders in production of healthy food. This argument bases on the following: using less amount of chemmicals in traditional farming, big amount of cheap and free workers, big amount of unused ground, cheap production of ecological goods in relation to EU partners. Słowa kluczowe: analiza rozwoju, rolnictwo ekologiczne. Keywords: analysis of development, ecological farming. WSTĘP Z definicji rolnictwa ekologicznego (określanego równieŜ jako: biologiczne, organiczne, biodynamiczne) wynika, Ŝe jest to pewien sposób gospodarowania, w którym stosuje się tylko środki naturalne: – obornik, komposty, nawozy zielone, nawozy zwierzęce oraz minerały, występujące w przyrodzie, zamiast nawozów sztucznych; – metody zapobiegawcze w ochronie roślin, w tym metody biologiczne, środki roślinne i mineralne, zamiast syntetycznych pestycydów; – zwierzętom zapewnia się pasze gospodarskie, ściółkę oraz ruch na świeŜym powietrzu. Gospodarstwa ekologiczne znajdują się w czystym środowisku, co wyklucza lub maksymalnie ogranicza zanieczyszczenia, których źródłem jest przemysł lub drogi szybkiego ruchu (Encyklopedia PWN 2000) – wydaje się, Ŝe Polska wręcz najbardziej nadaje się do prowadzenia rolniczej produkcji ekologicznej. Przemawia za tym równieŜ fakt, Ŝe w naszym kraju stosowano dotychczas tradycyjne metody produkcji rolniczej i zuŜywano niewielkie ilości środków chemicznych (zuŜycie pestycydów w Polsce w 1999r. wynosiło zaledwie 0,59 kg·ha–1, a w 2003 r. – 0,56). Polska moŜe z powodzeniem produkować „Ŝywność wysokiej jakości”, na którą – zgodnie z prognozami – będzie wzrastał popyt zarówno w krajach unijnych, jak i w kraju. Polska ma przewagę komparatywną względem UE w takich sektorach i kierunkach produkcji rolniczej, które wymagają duŜych nakładów pracy i ziemi, i które jednocześnie są stosunkowo trudne do zmechanizowania. Rolnictwo jako całość, w tym szczególnie pewne kierunki produkcji, spełniają to kryterium, np. nasiennictwo, uprawy szklarniowe, produkcja owoców czy warzyw. 60 J. Kondratowicz-Pozorska Wykorzystanie swoistej pozycji zacofania polskiego rolnictwa dla budowy konkurencyjności gospodarstw produkujących metodami ekologicznymi wymaga jednak pewnych działań. Do nich moŜna zaliczyć: zwiększenie wiedzy rolników, nakładów inwestycyjnych i uruchomienie działań marketingowych. Pozytywną przesłanką dla dalszego rozwoju polskiego rolnictwa moŜe być fakt, Ŝe mamy stosunkowo duŜo młodych rolników (do 34 roku Ŝycia) w całej strukturze wiekowej tej grupy zawodowej – 16,1% (w UE – około 8%). Daje to szansę na powodzenie przy tworzeniu gospodarstw ekologicznych, poniewaŜ młodzi są bardziej skłonni podejmować nowe wyzwania i przyjmować ryzyko z tym związane. ROLNICTWO EKOLOGICZNE W KRAJACH UNII EUROPEJSKIEJ W większości krajów Europy Zachodniej rolnictwo ekologiczne zaczęło się intensywnie rozwijać pod koniec lat 80. i w latach 90. Wiązało się to z wprowadzeniem aktywnej praktyki rolnej oraz stosownego ustawodawstwa i dotacji dla rolników przestawiających się z gospodarstw tradycyjnych na ekologiczne. Przyczyn zmiany postaw polityków rolnych w podejściu do rolnictwa ekologicznego naleŜy szukać głównie w docenianiu jego roli środowiskowej oraz w dąŜeniu do ograniczania nadprodukcji. Na podstawie informacji opublikowanych przez Institute of Organic Agriculture, z 31 grudnia 2003 r., uprawy ekologiczne ogółem w państwach Unii Europejskiej wynosiły 5 682 415 ha, co stanowiło 3,44% ogólnej powierzchni uŜytków rolnych (3,51% w 2002 r.). Liczba gospodarstw prowadzących produkcję metodami ekologicznymi, według tego samego źródła, wynosiła 142 393, co stanowiło 1,5% gospodarstw w państwach Unii Europejskiej. Największe powierzchnie upraw ekologicznych, podobnie jak w latach poprzednich, znajdowały się na terenie: – Włoch – 1 052 02 ha, – Niemiec – 734 027 ha, – Hiszpanii – 725 254 ha, – Wielkiej Brytanii – 695 619 ha. Natomiast największą liczbę gospodarstw ekologicznych odnotowano na terenie: – Włoch – 44 043, – Austrii – 19 056, – Hiszpanii – 17 028, – Niemiec – 16 476. Największy procentowy udział powierzchni, na których prowadzona jest produkcja ekologiczna, w stosunku do ogólnej powierzchni uŜytków rolnych, dotyczy Austrii – 12,9%, Finlandii – 7,2% i Włoch – 6,8%. Natomiast największy odsetek gospodarstw ekologicznych, w stosunku do ogólnej liczby gospodarstw rolnych, odnotowano takŜe w Austrii (9,5%) oraz w Finlandii (6,6%) i w Danii (6,1%). Dla porównania, w Polsce liczba gospodarstw, posiadających certyfikat i będących w okresie przestawiania produkcji z tradycyjnej na ekologiczną w 2004 r., wynosiła 3760, co w stosunku do ogólnej liczby gospodarstw (według wstępnych danych z GUS za I półrocze 2004 r.) stanowiło 0,20% gospodarstw. Powierzchnia uŜytków rolnych przeznaczonych pod uprawy ekologiczne w 2004 r. wynosiła 82 730 ha, co w stosunku do ogólnej powierzchni uŜytków rolnych w Polsce (wg wstępnych danych z GUS za I półrocze 2004 r.) stanowiło 0,5% (0,3% w 2003 r.) 61 Analiza statystyczna rolnictwa ekologicznego w Polsce Kształtowanie się powierzchni upraw ekologicznych i liczby gospodarstw w państwach Unii Europejskiej i w Polsce w roku 2004 przedstawiono na rys. 1. Udział procentowy 14 12 10 8 6 4 2 UE Wielka Brytania Włochy Szwecja Słowenia Słowacja Portugalia Polska Niemcy Malta Łotwa Luxemburg Litwa Irlandia Holandia Hiszpania Grecja Francja Finlandia Dania Estonia Cypr Czechy Belgia Austria 0 powierzchnia upraw ekologicznych w stosunku do ogólnej powierzchni uŜytków rolnych [%] liczba gospodarstw ekologicznych w stosunku do ogólnej liczby gospodarstw [%] Rys. 1. Rolnictwo ekologiczne w Unii Europejskiej w 2004 roku Źródło: Rocznik Statystyczny GUS (2005). ISTOTA I OGÓLNE ZASADY ROLNICTWA EKOLOGICZNEGO Tradycja rolnictwa ekologicznego w Polsce W Polsce rolnictwo ekologiczne miało swoje początki jeszcze w czasach przedwojennych. Od roku 1930 metodą biodynamiczną prowadził swój majątek w Szelejewie, koło Gostynia, hrabia S. Karłowski, senator II Rzeczypospolitej. Po wojnie rolnictwo ekologiczne poszło w zapomnienie. Ponownie zaczęto o nim mówić dopiero w latach 80. Pierwszy kurs rolnictwa biodynamicznego zorganizowano w Warszawie w roku 1984. Mimo to gospodarstwa ekologiczne, które ochronę środowiska mają wpisaną w zasady gospodarki rolnej, długo nie cieszyły się zainteresowaniem rolników (0,03% powierzchni uŜytków rolnych). Dopiero wprowadzenie pomocy finansowej w 1999 r. i uregulowań prawnych w 2002 roku stworzyło warunki do szybkiego ich rozwoju. Od 1 maja 2004 roku wraz z wejściem Polski do UE zmieniło się prawo w zakresie rolnictwa ekologicznego. Wygasła Ustawa z 16 marca 2001 roku w sprawie rolnictwa ekologicznego (DzU z 2001 r.) wraz z rozporządzeniami, która została zastąpiona takimi przepisami prawnymi, jak: – Ustawa z 20 kwietnia 2004 r. o rolnictwie ekologicznym (DzU z 2004 r., nr 93, poz. 898) określająca zadania i właściwości organów i jednostek organizacyjnych w zakresie rolnictwa ekologicznego. – Rozporządzenie Rady (EWG) nr 2092 z 24 czerwca 1991 r. w sprawie produkcji ekologicznej produktów rolnych oraz znakowania produktów rolnych i środków spoŜywczych wraz z późniejszymi zmianami (DzUL z 1991 r., nr 198, z późn. zm.), dotyczące nieprzetworzonych i przetworzonych produktów roślinnych, zwierzęcych, zwierząt, pasz i mieszanek paszowych 62 J. Kondratowicz-Pozorska wyprodukowanych bądź utrzymywanych w sposób ekologiczny. Zawiera regulacje dotyczące oznakowania produktów, zasad produkcji ekologicznej, systemu kontroli, informacji o objęciu produktów systemem kontroli, ogólnych środków egzekwowania wymagań, importu z krajów trzecich, swobodnego obrotu towarowego we Wspólnocie. – Rozporządzenie Komisji (EWG) nr 94 z dnia 14 stycznia 1992 r. ustanawiające szczegółowe zasady wprowadzenia w Ŝycie uzgodnień dotyczących przywozu z państw trzecich przewidzianych w Rozporządzeniu Rady (EWG) nr 2092/91, wraz z późniejszymi zmianami. – Rozporządzenie Rady (WE) nr 1804 z dnia 19 lipca 1999 r. uzupełniające Rozporządzenie Rady (EWG) nr 2092/91 w sprawie produkcji ekologicznej produktów rolnych oraz znakowania produktów rolnych i środków spoŜywczych w celu włączenia produkcji zwierzęcej. – Rozporządzenie Komisji (WE) nr 1918 z dnia 25 października 2002 r., zmieniające Rozporządzenie Komisji (WE) nr 1788 z dnia 7 września 2001 r., ustanawiające szczegółowe zasady wykonywania przepisów dotyczących świadectwa kontroli w odniesieniu do przywozu z państw trzecich, na podstawie art. 11 Rozporządzenia Rady (EWG) nr 2092/91 (DzUL z 2002 r., nr 289). Obecnie stosowane polskie technologie produkcji rolnej zapewniają produktom wysoką jakość i dobry smak, przy poziomie cen porównywalnych lub niŜszych od cen produktów innych wytwórców z krajów UE (Drelichowski 2005). UwaŜa się, Ŝe przestawienie się części gospodarstw na rolnictwo ekologiczne sprawi, iŜ przy stosunkowo niewielkich zmianach ich produkcja będzie miała jeszcze większy zbyt w krajach Unii niŜ dotychczas. Kryteria produkcji ekologicznej Kryteria rolnictwa ekologicznego to nie tylko wymogi dotyczące uprawy roślin i chowu zwierząt. System obejmuje takŜe przetwórstwo surowców ekorolniczych oraz zasady znakowania produktów przeznaczonych do obrotu. Takie ujęcie zostało usankcjonowane przez międzynarodowe regulacje prawne, a takŜe wytyczne Kodeksu śywnościowego FAO/WHO. Szczególna rola kryteriów polega na tym, Ŝe ich wdroŜenie podlega kontroli, co jest warunkiem uzyskania certyfikatu, uprawniającego do znakowania i zbytu produktów pochodzących z rolnictwa ekologicznego. Integralną częścią kryteriów produkcji jest przestawianie na metodę ekologiczną, czyli wymagany okres stosowania kryteriów w gospodarstwie przed przyznaniem certyfikatu po raz pierwszy. Okres przestawiania wynosi zasadniczo 2 lata (dla upraw wieloletnich – 3 lata), ale moŜe być – w zaleŜności od poprzedzającego sposobu gospodarowania – skrócony do roku albo wydłuŜony. Okres przestawiania ma słuŜyć osiąganiu równowagi ekologicznej w gospodarstwie. Szczegółowe kryteria produkcyjne, słuŜące realizacji trzech podstawowych celów rolnictwa ekologicznego, to: – zachowanie wysokiego poziomu próchnicy warunkującej Ŝyzność gleby, – utrzymanie równowagi biologicznej w środowisku produkcji rolniczej dzięki pielęgnowaniu bioróŜnorodności, – samowystarczalność paszowo-nawozowa, czyli dąŜenie do zamknięcia obiegu materii w gospodarstwie (poprzez zrównowaŜenie produkcji roślinnej i zwierzęcej). Istotną rolę w gospodarstwie ekologicznym odgrywają zwierzęta, które usprawniają i jednocześnie zamykają obieg materii. Obecność zwierząt wymusza włączenie do uprawy roślin pastewnych (poszerzenie bioróŜnorodności), a przede wszystkim zapewnia gospodarstwu własne Analiza statystyczna rolnictwa ekologicznego w Polsce 63 nawozy organiczne. Zwierzęta dokupowane muszą pochodzić z chowu w gospodarstwach ekologicznych; tylko na określonych warunkach mogą pochodzić ze źródeł konwencjonalnych. Dopiero po określonym czasie odchowu w gospodarstwie ekologicznym produkty pochodzące od tych zwierząt mogą być sprzedawane jako ekorolnicze. W Ŝywieniu zwierząt wyklucza się pasze przemysłowe, zawierające syntetyczne dodatki paszowe. Pasze powinny być wytwarzane w gospodarstwie; dopuszczalny jest zakup maks. 5% pasz z gospodarstw konwencjonalnych (średnio intensywnych) dla zwierząt roślinoŜernych i maks. 15% pasz konwencjonalnych dla pozostałych gatunków. Istotny jest takŜe zapis, Ŝe nie wolno okaleczać zwierząt; dopuszcza się jedynie niektóre zabiegi hodowlane i produkcyjne. Troska o zdrowie i kondycję zwierząt wyraŜa się w profilaktyce i ściśle wiąŜe z warunkami utrzymania i Ŝywienia. Profilaktyczne podawanie leków jest zabronione, a szczepienia ochronne dopuszczone są tylko wtedy, gdy wymagane są urzędowo. Kryteria ekorolnicze określają dozwolone środki i sposoby produkcji oraz przetwórstwa. Dozwolone substancje są wymienione w załącznikach do kryteriów, stanowiących tzw. listy pozytywne; środki w nich niezamieszczone nie mogą być stosowane w ekologicznej produkcji Ŝywności. Kontrola w rolnictwie ekologicznym Pozytywne oddziaływanie ekologicznych metod produkcji na środowisko i na jakość Ŝywności nie ujawnia się zewnętrznie w produktach. Do tego, by konsument mógł je bezbłędnie rozpoznać na rynku, potrzebny jest jednoznaczny system ich identyfikacji. Specjalne oznakowanie nie jest potrzebne, gdy zakupu dokonuje się bezpośrednio u producenta, ale gdy produkty ekologiczne są wprowadzane do obrotu na anonimowy rynek, niezbędne jest poświadczenie zgodności z kryteriami, czyli system certyfikacji. Początkowo wiarygodność produkcji ekologicznej potwierdzali sami rolnicy, kontrolując nawzajem swoje gospodarstwa; później ugrupowania ekoproducenckie powoływały specjalne organy inspekcji i atestacji; w obu przypadkach była to jednak kontrola wewnętrzna. Wprowadzone w latach dziewięćdziesiątych regulacje prawne stanowią, Ŝe certyfikacja musi być dokonywana przez stronę trzecią, co oznacza, Ŝe ekoproducenci są kontrolowani przez niezaleŜną, upowaŜnioną do tego, jednostkę kontrolną/certyfikującą. Kontrola dotyczy sposobu produkcji, a nie produktu końcowego. Przyjmuje się, Ŝe jeśli warunki środowiskowe nie budzą zastrzeŜeń, to jakość produktów rolniczych zaleŜy od sposobu wytwarzania. Kontrola obejmuje właśnie sposób wytwarzania, określony w kryteriach rolnictwa ekologicznego, zapewniający naturalną jakość produktów. Warto podkreślić, Ŝe produkty rolnictwa ekologicznego podlegają ogólnym przepisom prawa Ŝywnościowego; ekologiczna metoda produkcji wnosi wartość dodatkową i podlega dodatkowej kontroli. Na program certyfikacji składają się standardy (kryteria), kontrola (sprawdzanie, czy są one przestrzegane), certyfikacja (poświadczenie przestrzegania kryteriów). Program certyfikacji, dysponujący odpowiednim zapleczem (osobowość prawna, kadra fachowa, wyposaŜenie techniczne), działa według jawnych zasad, jest otwarty dla wszystkich zainteresowanych, niezaleŜny od interesów którejkolwiek ze stron, gwarantuje poufność informacji (ochronę danych). Certyfikowane gospodarstwa, przetwórnie, hurtownie mogą wprowadzać do obrotu produkty oznakowane jako „wytworzone metodami ekologicznymi” i opatrywać je znakiem organizacji certyfikującej, stanowiącym gwarancję takiego oznakowania. 64 J. Kondratowicz-Pozorska Kryteria rolnictwa ekologicznego to rodzaj umowy między producentami i nabywcami Ŝywności, dotyczącej sposobu wytwarzania produktów. Gwarancją dotrzymania warunków umowy jest certyfikat – świadectwo wystawione przez niezaleŜną jednostkę kontrolną – w interesie producentów, dla których stanowi przepustkę na rynek ekoproduktów oraz konsumentów, dla których jest dowodem wiarygodności tych produktów. Przetwórstwo produktów rolnictwa ekologicznego ma na celu zachowanie wysokiej jakości biologicznej surowców. Dopuszczalne są tradycyjne metody mechaniczne, fizyczne, fermentacyjne oraz ograniczona liczba sprawdzonych od lat substancji dodatkowych. W przetwórstwie nie mogą być stosowane syntetyczne dodatki i substancje wspomagające, takie jak barwniki, emulgatory, stabilizatory, konserwanty, przeciwutleniacze, substancje powlekające. Mikroorganizmy zmienione w drodze inŜynierii genetycznej (GMO) i ich produkty, a takŜe napromienianie Ŝywności jest zabronione i nie moŜe być wykorzystywane w przetwórstwie ekorolniczym. Przechowywanie musi gwarantować odpowiednie warunki magazynowania towaru. Pomieszczenia nie mogą być skaŜone pestycydami; wykluczone są toksyczne materiały budowlane, farby itd. Transport produktów musi być odpowiedni do ich rodzaju, przy czym produkty muszą być transportowane w zamkniętych opakowaniach i być właściwie oznakowane. Obecnie certyfikaty wydają następujące ośrodki potwierdzające wiarygodność produkcji ekologicznej: – Polskie Centrum Badań i Certyfikacji Biuro ds. Badań i Certyfikacji Oddział w Pile, – Jednostka Certyfikacji Produkcji Ekologicznej PNG sp. z o.o w Zajączkowie, – BIOEKSPERT sp. z o.o w Warszawie, – AGROBIOTEST sp. z o.o w Warszawie, – COBICO sp. z o.o w Krakowie, – EKOGWARANCJA PTRE sp. z o.o w Lublinie. ANALIZA ROZWOJU ROLNICTWA EKOLOGICZNEGO W POLSCE Mimo wielu czynności prawno-organizacyjnych, jakie rolnicy muszą wykonać, aby przestawić gospodarstwo z tradycyjnego na ekologiczne, stale rośnie zainteresowanie tą formą gospodarowania. Liczba gospodarstw ekologicznych w Polsce stale się powiększa (rys. 2). Liczba gospodarstw 4000 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Rok Rys. 2. Struktura liczby gospodarstw ekologicznych w Polsce w latach 1990–2004 Źródło: Materiały Inspekcji Jakości Handlowej Artykułami Rolno-SpoŜywczymi (2005). 65 Analiza statystyczna rolnictwa ekologicznego w Polsce Z prezentowanego na rys. 2 materiału wynika, Ŝe przełom w rozwoju ekologicznych gospodarstw miał miejsce w 2000 roku. Tabela 1 ilustruje zmiany w liczbie i powierzchni gospodarstw produkujących zdrowymi metodami w latach 2000–2002. W tym czasie zarejestrowano 698 nowych gospodarstw (wzrost o 154,6% w stosunku do roku 2000), na które przeznaczono kolejnych 21 527 ha ziemi (wzrost o 196,2%). Tabela 1. Porównanie liczby i powierzchni gospodarstw ekologicznych w latach 2000–2002 Etap kontroli Kontrola ogółem: z certyfikatem II rok przestawienia I rok przestawienia 2000 r. liczba powierzchnia gospodarstw [ha] 1279 22 371 405 8445 41 757 405 13 269 2001 r. liczba powierzchnia gospodarstw [ha] 1778 38 731 669 12 862 223 7454 886 18 415 2002 r. liczba powierzchnia gospodarstw [ha] 1977 43 898 882 24 412 505 13 522 590 15 590 Źródło: Materiały Inspekcji Jakości Handlowej Artykułami Rolno-SpoŜywczymi (2003). W dwa lata później ogółem powierzchnia gospodarstw z certyfikatem i będących w trakcie przestawiania z produkcji konwencjonalnej na produkcję metodami ekologicznymi (skontrolowanych w 2004 r. – tab. 2) wynosiła juŜ 104 932,2 ha (w porównaniu z 2003 r. wzrost powierzchni gospodarstw o 58,3%), w tym powierzchnia uŜytków rolnych – 82 730,2 ha (wzrost o 60,3% w stosunku do roku ubiegłego). Najwięcej gospodarstw, które poddano kontroli jednostek certyfikujących w 2004 r., znajdowało się na terenie województw: świętokrzyskiego (302), małopolskiego (231) i lubelskiego (210). Najwięcej gospodarstw, które w roku kontroli mogły uzyskać certyfikat zgodności, czyli w drugim roku przestawiania, znajdowało się w województwach małopolskim (136) i podkarpackim (67). Z kolei pod względem powierzchni największe z nich znajdowały się na terenie województw: zachodniopomorskiego (15 541,2 ha), podkarpackiego (15 067,2 ha) oraz warmińsko-mazurskiego (12 798 ha). Powierzchnia gospodarstw w wymienionych 3 województwach stanowiła 41,3% ogólnej powierzchni zajmowanej przez gospodarstwa na terenie wszystkich województw. Tabela 2. Liczba i powierzchnia gospodarstw oraz liczba przetwórni skontrolowanych w 2004 roku (według województw) Województwo Dolnośląskie Kujawsko-Pomorskie Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Śląskie Świętokrzyskie Warmińsko-Mazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie Razem Liczba gospodarstw w okresie z certyfikatem przestawiania 89 108 58 31 210 183 18 48 33 38 231 466 191 243 16 10 193 237 90 117 31 35 27 20 302 245 91 153 33 37 70 106 1683 2077 Powierzchnia [ha] ogółem uŜytków rolnych Liczba przetwórni 10 431,6 1 930,0 7 024,1 2 567,0 1 495,3 9 988,9 8 043,9 581,6 15 067,2 4 876,8 2 175,3 584,2 5 874,9 12 798,0 5 952,2 15 541,2 104 932,2 8 789,1 1 719,1 5 705,6 2 297,7 1 195,4 7 626,4 6 075,0 446,7 10 711,4 3 863,3 1 781,3 486,6 4 994,6 9 496,6 4 815,9 12 724,8 82 730,2 2 6 8 0 4 2 8 1 3 3 0 2 3 3 4 6 55 Źródło: Dane Inspekcji Jakości Handlowej Artykułami Rolno-SpoŜywczymi (2004). 66 J. Kondratowicz-Pozorska Dynamiczny wzrost liczby gospodarstw ekologicznych jest notowany przede wszystkim na terenach Polski południowo-wschodniej i środkowej, gdzie dominowało dotychczas rozdrobnione rolnictwo indywidualne. Z danych Inspekcji Jakości Handlowej Artykułami Rolno-SpoŜywczymi (IJHARS) wynika, Ŝe w roku 2004 w Polsce zarejestrowanych było ogółem 3760 gospodarstw ekologicznych i będących w trakcie przestawiania (tj. o 63,2% więcej niŜ w roku 2003) oraz 55 przetwórni (o 150% więcej niŜ w roku 2003). Wśród tych 3760 gospodarstw certyfikat zgodności uzyskały 1683 gospodarstwa (o 24% więcej niŜ w 2003 r.), o łącznej powierzchni 46 817,2 ha. W pierwszym roku przestawiania było 1 639 gospodarstw, a w drugim roku – 438 gospodarstw. Powierzchnia ich wynosiła 104 932,2 ha (wzrost o 58,3% w stosunku do roku 2003), w tym powierzchnia uŜytków rolnych – 82 730,2 ha (wzrost o 60,3%). Największy udział w strukturze upraw miały w roku 2004 łąki i pastwiska (57%) oraz uprawy rolnicze (38%). W produkcji zwierzęcej dominowały głównie dwa kierunki: – chów bydła mlecznego oraz młodego bydła opasowego, – chów trzody chlewnej. W 2004 r. w gospodarstwach utrzymywano 7788 krów, od których uzyskano 26 125,6 tys. l mleka. Średnia wydajność od krowy kształtowała się na poziomie zdecydowanie niŜszym niŜ przy hodowli intensywnej i wynosiła 3350 l. Produkcja mleka koziego wynosiła 617,5 tys. l, przy wydajności ok. 315 l od kozy. W zakresie produkcji Ŝywca rzeźnego odnotowano: – 639 t Ŝywca wołowego, – 1170 t Ŝywca wieprzowego, – 490 t Ŝywca baraniego. Produkcja jaj wynosiła 8 529 tys. szt., co stanowiło prawie 190 jaj rocznie od kury nioski. W pierwszym roku przestawiania na produkcję metodami ekologicznymi najwięcej gospodarstw było w województwach małopolskim (330) i świętokrzyskim (207). Liczbę gospodarstw z certyfikatem i będących w trakcie przestawiania, pod względem wielkości powierzchni w 2004 roku, przedstawiono w tab. 3. Tabela 3. Udział liczby gospodarstw ekologicznych w poszczególnych grupach obszarowych Powierzchnia [ha] Ogólna liczba gospodarstw Ogółem [ha] 3760 Mniejsze niŜ 5 ha 699 5–10 ha 10–20 ha 20–50 ha 50–100 ha 962 1009 668 247 PowyŜej 100 ha 175 Źródło: Materiały Inspekcji Jakości Handlowej Artykułami Rolno-SpoŜywczymi (2004). Najwięcej gospodarstw mieściło się w przedziale od 5 do 20 ha; stanowiły one 52% ogólnej liczby gospodarstw. Właściciele gospodarstw o powierzchni do 5 ha stanowili prawie 19% wszystkich właścicieli gospodarstw, a ci, którzy posiadali areał powyŜej 50 ha, stanowili 11% ogólnej liczby gospodarzy. Najmniejsze obszarowo gospodarstwa znajdowały się w województwach świętokrzyskim (średnia powierzchnia – 10,7 ha), śląskim (12 ha) i małopolskim (14,7 ha). Największe obszarowo gospodarstwa zlokalizowane były w województwach zachodniopomorskim (88,3 ha) i warmińsko-mazurskim (54,4 ha). 67 Analiza statystyczna rolnictwa ekologicznego w Polsce W okresie od 1 stycznia do 30 czerwca 2005 r. 3139 nowych producentów zgłosiło podjęcie działalności w zakresie rolnictwa ekologicznego, z czego: 3112 producentów zadeklarowało zamiar prowadzenia produkcji rolnej metodami ekologicznym, 27 producentów zamierza podjąć działalność w zakresie przetwórstwa. Na podstawie wykazów producentów w rolnictwie ekologicznym, przekazanych do Głównego Inspektora JHARS przez upowaŜnione jednostki certyfikujące, obliczono, Ŝe w 2004 roku było 3760 producentów prowadzących produkcję rolną metodami ekologicznymi oraz 55 przetwórców. Porównując liczbę zgłoszeń, złoŜonych przez producentów rolnych w WIJHARS oraz liczbę producentów w wykazach za rok 2004, moŜna stwierdzić, Ŝe rozwój rolnictwa ekologicznego w Polsce odbywa się w sposób bardzo dynamiczny. Świadczy o tym fakt, Ŝe w pierwszym półroczu ubiegłego roku, w stosunku do roku 2004, nastąpił 83-procentowy wzrost liczby producentów rolnych prowadzących produkcję metodami ekologicznymi. Największą liczbę zgłoszeń w zakresie ekologicznej produkcji rolnej w pierwszym półroczu 2005 r. odnotowano w województwach podkarpackim (409 nowych zgłoszeń), małopolskim (399), mazowieckim (388) i lubelskim (366). PowyŜsze dane odnośnie do nowych zgłoszeń świadczą o tym, Ŝe w wymienionych województwach nie słabnie zainteresowanie produkcją metodami ekologicznymi, w stosunku do lat wcześniejszych. Na szczególną uwagę zasługuje wzrost zainteresowania rolnictwem ekologicznym w województwach: wielkopolskim, lubuskim, podlaskim, pomorskim i zachodniopomorskim. W pierwszym półroczu 2005 r. liczba nowych zgłoszeń, złoŜonych w tych wojewódzkich inspektoratach JHARS przekroczyła liczbę producentów z 2004 r. Tabela 4 podaje liczbę nowych producentów, którzy złoŜyli zgłoszenia w I półroczu 2005 r. i liczbę producentów skontrolowanych w 2004 r. Tabela 4. Liczba producentów zamierzających podjąć produkcję metodami ekologicznymi w I półroczu 2005 r. i prowadzących taką produkcję w 2004 r. Województwo Wielkopolskie Lubuskie Podlaskie Pomorskie Rok 2005 123 109 264 104 Zachodniopomorskie 187 Rok 2004 70 66 207 86 176 Źródło: Materiały Inspekcji Jakości Handlowej Artykułami Rolno-SpoŜywczymi (2005). Pod względem wielkości powierzchni gospodarstw, jakie deklarowali producenci w zgłoszeniach złoŜonych w I półroczu 2005 r., przewaŜały gospodarstwa małe, tzn. do 5 ha. Ich liczba nieznacznie wzrosła w stosunku do roku 2004 i stanowiła prawie 25% wszystkich gospodarstw. PoniŜsza tabela przedstawia strukturę powierzchni gospodarstw deklarowanych przez producentów w omawianym okresie (tab. 5). Tabela 5. Liczba i struktura powierzchni gospodarstw wg zgłoszeń producentów w I półroczu 2005 r. Powierzchnia [ha] Ogólna liczba zgłoszeń Ogółem [ha] Do 5 ha 5–10 ha 10–20 ha 20–50 ha 50–100 ha PowyŜej 100 ha 3112 781 746 669 522 224 170 Źródło: Materiały Inspekcji Jakości Handlowej Artykułami Rolno-SpoŜywczymi (2005). 68 J. Kondratowicz-Pozorska Dalsze porównania, dotyczące liczby zgłoszeń złoŜonych przez producentów rolnych w IJHARS oraz liczby producentów w wykazach z roku 2004, pozwalają stwierdzić, Ŝe rozwój rolnictwa ekologicznego w Polsce odbywa się w sposób bardzo dynamiczny (rys. 3). Świadczy o tym takŜe fakt, Ŝe w pierwszym półroczu 2005 r., w stosunku do roku ubiegłego, nastąpił 83-procentowy wzrost liczby producentów rolnych prowadzących produkcję metodami ekologicznymi. Liczba gospodarstw 800 rok 2005 rok 2006 700 600 500 400 300 200 zachodniopomorskie wielkopolskie wielkopolskie warmińsko-mazurskie świętokrzyskie świętokrzyskie śląskie pomorskie pomorskie podlaskie podkarpackie podkarpackie opolskie mazowieckie mazowieckie małopolskie łódzkie łódzkie lubuskie lubelskie lubelskie kujawsko-pomorskie 0 dolnośląskie dolnośląskie 100 Województwo Rys. 3. Zestawienie liczby producentów ekologicznych w 2004 i I półroczu 2005 roku Źródło: Materiały Inspekcji Jakości Handlowej Artykułami Rolno-SpoŜywczymi (2005). WNIOSKI O tym, Ŝe Polska ma ogromne moŜliwości wytwarzania Ŝywności ekologicznej wiadomo od dawna. Nasi rolnicy produkują tradycyjnymi metodami, zuŜywając najmniej nawozów w całej Unii Europejskiej. Mimo to do I połowy 2005 roku ekologiczne certyfikaty otrzymało zaledwie niecałe 7 tys. gospodarstw, które obejmują około 150 tys. ha powierzchni upraw ekologicznych w Polsce. Uprawy te nie przekraczają 1% całej powierzchni rolnej. W Unii Europejskiej produkcję ekologiczną prowadzi 1,5% gospodarstw – najwięcej we Włoszech, gdzie zajmuje się tym 44 tys. rolników gospodarujących na ponad 1 mln ha ziemi. Zwiększona liczba chętnych do produkcji zdrowej Ŝywności to między innymi zasługa unijnych dotacji. W 2004 r. do Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa wpłynęło 3,6 tys. wniosków o dopłaty do gospodarstw ekologicznych. Do 15 czerwca 2005 r. rolnicy złoŜyli 7170 wniosków. Dostali oni większe dopłaty do ziemi niŜ producenci prowadzący tradycyjne gospodarstwa (unijne dopłaty do 1 ha ekologicznych upraw sadowniczych i jagodowych wynoszą np. 1800 zł). Oprócz unijnych dopłat rolnicy otrzymują takŜe z polskiego budŜetu zwrot kosztów kontroli przeprowadzanych przez jednostki certyfikujące. Uzyskanie certyfikatu ekologicznego trwa, niestety, przynajmniej dwa lata, ale polskie przepisy wyraźnie promują takie gospodarstwa i polscy rolnicy chętnie z tej moŜliwości korzystają. Ekologiczną produkcją szczególnie zainteresowani są przede wszystkim drobni rolnicy, dla których jest to nierzadko jedyna szansa przetrwania na rynku. Najwięcej takich gospodarstw Analiza statystyczna rolnictwa ekologicznego w Polsce 69 znajduje się w Polsce południowo-wschodniej, ale największe obszarowo gospodarstwa znajdują się w części północno-zachodniej. Produkcja ekologiczna jest obecnie uwaŜana za segment perspektywiczny (Kryger 2005). Zdecydowały o tym dopłaty rolno-środowiskowe, a takŜe fakt, iŜ produkty z certyfikatem ekologicznym są przynajmniej o jedną trzecią droŜsze od tych bez atestu. Zwodzi to rolników, bowiem jest to i zaleta, i wada. Z jednej strony, wyŜsza cena to wyŜszy dochód dla właściciela gospodarstwa ekologicznego, ale z drugiej strony, polski klient nie dysponuje jeszcze taką silą nabywczą, by kupować w zamian za towar tańszy i nieekologiczny towar drogi, ale zdrowy. Dodatkowym problemem dla producentów zdrowej Ŝywności moŜe być takŜe kłopot ze zbytem, poniewaŜ liczba zakładów przetwórczych z certyfikatem ekologicznym jest wciąŜ niewielka. W 2004 roku w Polsce było tylko 55 takich firm, w 2005 roku powstało kolejnych 27. Przedsiębiorcy narzekają takŜe na brak wystarczającej liczby dostawców. W tej sytuacji korzystne wydaje się stworzenie zadowalających warunków do rozwoju rodzimej rolniczej produkcji ekologicznej, która pozwoli na zaangaŜowanie występującej na terenach wiejskich wolnej siły roboczej, a takŜe na pełniejsze wykorzystanie ziemi. Obecnie Polska nie znajduje się nawet w pierwszej dziesiątce państw, w których rozwija się rolnictwo ekologiczne. Jednak analiza dynamiki zmian, jakie zachodzą w polskim rolnictwie ekologicznym, pozwala przypuszczać, Ŝe niedługo stanie się ono konkurencyjne dla takich potentatów zdrowej Ŝywności, jak Austria, Włochy czy Finlandia. PIŚMIENNICTWO Bartosiewicz J. 2003. Rolnictwo ekologiczne dewizą XXI wieku. Aura 4, 6–7 Drelichowski L. 2005. Źródła konkurencyjnej przewagi polskiego agrobiznesu na rynkach UE. Pr. Nauk. AE Wroc. 162. Agrobiznes 2005. Encyklopedia Powszechna. 2000. PWN, Warszawa. European Organic Farming Statistics. 2006. www.organic-europe.net/europe_eu/statistics.asp. Kodeks Ŝywnościowy FAO/WHO. 2003. Decyzja Rady Unii Europejskiej z dnia 17 listopada 2003 r., nr 2003/822/EC. Kryger K. 2004. śywność funkcjonalna w Polsce i na świecie. Przem. SpoŜ. 11, 14–16. Materiały Inspekcji Jakości Handlowej Artykułami Rolno-SpoŜywczymi. Raporty o stanie rolnictwa ekologicznego. 2005. IJHARS, Warszawa. Rocznik Statystyczny GUS. 2005. Ustawa o rolnictwie ekologicznym z dnia z 16 marca 2001 r. DzU z 2001 r., nr 38. Ustawa o rolnictwie ekologicznym z dnia 20 kwietnia 2004 r. DzU z 2004 r., nr 93, poz. 898. 70 VACAT Strona 70 z 400 J. Kondratowicz-Pozorska FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS Folia Univ. Agric. Stetin. 2006, Oeconomica 249 (45), 71–78 Aneta BECKER OUTSOURCING IT W ROZWOJU OBSZARÓW WIEJSKICH OUTSOURCING IT IN THE DEVELOPMENT OF AGRICULTURAL AREAS Katedra Statystyki Matematycznej, Akademia Rolnicza ul. Monte Cassino 16, 71–466 Szczecin Abstract. In this article a concept of outsourcing was characterized and it presented advantages in activities of economic subjects. One of the forms of outsourcing, which can contribute to the development of agricultural society is the Telecentre. Due to this, problems of computerizing agricultural areas and interest in functioning of Telecentres in Poland were focused. Słowa kluczowe: informatyzacja obszarów wiejskich, outsourcing, telecentrum, telechata. Key words: computerizing agricultural areas, outsourcing, telecentre, telecottage. WSTĘP Dynamiczny rozwój e-biznesu jest moŜliwy dzięki zaangaŜowaniu wyspecjalizowanych usług informatycznych. Firmy, szczególnie małe i średnie, nie są zainteresowane rozwojem usług informatycznych we własnym zakresie. Powodem są wysokie koszty wprowadzania na bieŜąco zmian technicznych w systemach. Pojęcie profesjonalizmu usług (ang. outsourcing ‘obsługa zewnętrzna’) pojawiło się na początku lat siedemdziesiątych w Stanach Zjednoczonych. Wiele firm doszło do wniosku, Ŝe są dziedziny, w których wykonanie zadań − ze względu na jakość oferowanych usług i opłacalność − naleŜy powierzyć profesjonalistom. Taką dziedziną jest bez wątpienia informatyka, wymagająca nieustannie duŜych nakładów finansowych. W Polsce naleŜy przyspieszyć proces informatyzacji, co zmniejszy dysproporcje naszego kraju wobec bardziej rozwiniętych krajów Unii Europejskiej. Jednak rozwój społeczeństwa informacyjnego napotyka wiele trudności. Trudności te mnoŜą się, jeŜeli przedmiotem postępu jest polska wieś. Istnieją wyraźne róŜnice pomiędzy społecznością wiejską i aglomeracjami miejskimi, jeśli chodzi o poziom zaawansowania technologicznego. Przyczynami są słabsza sytuacja społeczno-gospodarcza społeczności wiejskiej oraz spadek inwestowania w infrastrukturę telekomunikacyjną. DuŜe szanse dostrzega się w tworzeniu wiejskich telecentrów, które przyczyniłyby się do poprawy ekonomicznej pozycji polskiej wsi (ZałoŜenia programu „Wiejskie telecentra” 2006). Podstawowa oferta teleinformacyjna powinna obejmować świadczenie usług: komunikacyjnych, administracyjno-urzędowych, edukacyjno-szkoleniowych i promocyjnych, dbanie o bezpieczeństwo, wspomaganie przedsiębiorczości. Utworzenie telecentrów na terenach wiejskich moŜe przyczynić się, między innymi, do: promocji turystycznej terenów wiejskich, edukacji mieszkańców społeczności wiejskiej, tworzenia małego biznesu, a tym samym redukcji bezrobocia (Bednarczyk i Kupidura 2006). 72 A. Becker Celem artykułu jest omówienie problemów związanych z realizacją koncepcji telecentrów na obszarach wiejskich (w Polsce) oraz podkreślenie potrzeby tworzenia tego typu rozwiązań. OUTSOURCING W DZIAŁALNOŚCI GOSPODARCZEJ Outsourcing (z ang. outside-resource-using) oznacza korzystanie ze źródeł zewnętrznych. W praktyce polega na przekazywaniu realizacji określonych zadań firmie zewnętrznej, która specjalizuje się w danej dziedzinie (np. w księgowości, finansach, obsłudze biura, informatyce, transporcie). Dzięki temu firma moŜe skoncentrować się na realizacji zadań związanych z zasadniczą sferą jej działalności oraz korzystać z najnowszych osiągnięć technologii (Kubiak 2004). Merytoryczną zaletą zewnętrznego zlecania, oprócz względów ekonomicznych (poprawy bilansu firmy, zwiększenia PKB, zmniejszenia bezrobocia), jest moŜliwość korzystania z efektów koncentracji kwalifikacji i doświadczenia, na jaką mogą sobie pozwolić wyspecjalizowane firmy przyjmujące zlecenia (Turski 2005). Organizacja META Group1 definiuje outsourcing poprzez: – usługi infrastrukturalne, czyli udostępnianie infrastruktury sieciowej i sprzętowej; – zarządzanie zasobami sprzętowymi w postaci serwerów, komputerów biurkowych, sieci lokalnych; – warstwę aplikacyjną, czyli udostępnianie oprogramowania na wszelkie moŜliwe sposoby, w tym w modelu ASP (ang. Application Service Providers); – outsourcing procesów biznesowych (najwyŜszy poziom organizacyjny). WyróŜnia dodatkowo outsourcing usług ciągłości przetwarzania danych, który moŜe zawierać wszystkie powyŜsze elementy, ale funkcjonuje osobno, oraz outsourcing usług telekomunikacyjnych, dotyczący kompletu rozwiązań związanych z transmisją głosu (Outsourcing… 2004). Współpraca outsourcingowa stwarza wiele moŜliwości, które wymagają sporych nakładów pracy i duŜej wiedzy. Zastosowanie outsourcingu nie eliminuje potrzeby posiadania w przedsiębiorstwie specjalistycznej kadry, która moŜe wykorzystać prace wykonane przez outsourcerów. Wykwalifikowani pracownicy są niezbędni do kontrolowania przebiegu wykonywanych usług, koordynowania współpracy, weryfikacji wyników i decydowania o zakresie kupowanych usług. Outsourcing nie uzdrowi źle funkcjonującej i zarządzanej firmy, a przekazanie na zewnątrz usług IT powinno być poprzedzone wnikliwą analizą sposobu działania wewnętrznej organizacji IT. Outsourcing z powodzeniem stosują firmy znajdujące się u szczytu swojej działalności, aby zapewnić sobie przyspieszenie rozwoju i zwiększyć szansę na zdystansowanie konkurentów. Z uwagi na to, Ŝe firma zewnętrzna nigdy nie będzie miała wiedzy o procesach biznesowych równej wiedzy pracowników wewnętrznych, warto własne zasoby wykorzystać do alternatywnych projektów, natomiast procesy pomocnicze − powtarzalne, niewymagające kreatywności biznesowej, lecz umiejętności technicznych i logistycznych – przekazać firmie zewnętrznej (Galiński 2005). 1 Organizacja META Group zajmuje się badaniami i opracowywaniem wysokiej jakości raportów na temat technologii informatycznych i konsultingu strategicznego. Outsourcing IT w rozwoju obszarów wiejskich 73 Według zachodnich analityków outsourcing osiągnął fazę dojrzałości. Jednak na polskim rynku wciąŜ nie brakuje budzących kontrowersje problemów związanych z jego stosowaniem. Mimo Ŝe są to rozwiązania, które mają swoją tradycję. Warto przypomnieć powstałe w drugiej połowie lat 60 Zakłady Elektronicznej Techniki Obliczeniowej (ZETO), które wykonywały pełnozakresowe usługi przetwarzania danych dla zewnętrznych zleceniodawców, były pionierami relacji gospodarczych typu outsourcing. Potanienie sprzętu komputerowego oraz rozwój gotowego oprogramowania spowodowały odejście od tej formy korzystania z informatyki. Centra usługowe zlikwidowano, a w zamian powstały wewnętrzne wydziały i komórki informatyki (Turski 2005). Profesor Turski (2005) zwraca uwagę na „odporność” polskich instytucji państwowych na rynek outsourcingowy, które bronią prawa do własnych systemów i są niechętne wobec wszelkich prób głębszej międzyresortowej współpracy. Dla polskich przedsiębiorców outsourcing jest zjawiskiem, do którego podchodzi się z największą ostroŜnością. Do najczęściej pojawiających się problemów naleŜą: – róŜnice kulturowe pomiędzy zleceniodawcą i wykonawcą usług − chodzi tu o kulturę organizacji, wynikającą z przynaleŜności firm do międzynarodowych korporacji, które charakteryzują się organizacją i jakością pracy na najwyŜszym poziomie; dlatego na etapie negocjowania kontraktu waŜna jest umiejętność komunikowania się outsourcera z potencjalnym zleceniodawcą; w przypadku polskich firm łatwiej porozumieć się z partnerem lokalnym, który nie realizuje polityki korporacyjnej; – sporządzenie poprawnej umowy outsourcingowej; – sytuacja pracowników firmy korzystającej z usług outsourcingowych, która ulega zmianie; większość z nich staje się pracownikami dostawcy usług, co stwarza im szansę na zdobycie nowych doświadczeń oraz lepsze wykorzystanie umiejętności; zdarza się, Ŝe pracownicy krajowych firm nie są w stanie sprostać wysokim wymaganiom międzynarodowych korporacji lub obawiają się pogorszenia swoich warunków pracy i w konsekwencji odchodzą, utrudniając outsourcerowi przejęcie odpowiedzialności za utrzymanie infrastruktury zleceniodawcy (Galiński 2005). W Polsce nie przyjęła się idea wielkich firm globalnych, które proponują model polegający na całościowym przeniesieniu na zewnątrz działalności biznesowej klienta, łącznie z przejęciem pracowników. Tego typu rozwiązanie napotkało bariery organizacyjno-finansowe oraz psychologiczne. Sprawdza się za to model realizowany krok po kroku, stosownie do bieŜących potrzeb biznesowych konkretnego klienta, przy ścisłej współpracy i kontroli wykwalifikowanych specjalistów zatrudnionych w firmie, pełniących rolę pośredników między stronami umowy outsourcingowej. NaleŜy dodać, Ŝe outsourcing rozwija się najlepiej w firmach, które mają sprecyzowane oczekiwania (Outsourcing… 2004). Przejawem formy outsourcingu IT w rozwoju przedsiębiorczości lokalnej (społeczności wiejskiej) mogą być telecentra, które funkcjonują w rozwiniętych krajach anglosaskich (Gurstein 2000; Grossman i Minow 2001) i które są propozycją do zastosowania w warunkach polskich (Hołowiński i Małecki 2002). Idea polega na wprowadzeniu w ośrodkach wiejskich (i małych miastach) niezbyt kosztowych rozwiązań, które upowszechnią działanie kiosków multimedialnych i internetowych w postaci wiejskich telecentrów. 74 A. Becker TELECENTRA JAKO FORMA OUTSOURCING’U Telecentrum to nazwa znajdującego się na terenie gminy wiejskiej lokalnego centrum informacyjnego, w którym stosowane są nowoczesne technologie informacyjne i telekomunikacyjne. Termin ten wywodzi się od pierwszej telechaty (ang. telecottage), która powstała w 1985 r. na północy Szwecji. W odróŜnieniu od telechaty, która podkreśla społeczny charakter ośrodka, telecentrum jest bardziej komercyjne − kładzie nacisk na tworzenie zastępczego, dobrze zarządzanego i bezpiecznego miejsca pracy, wyposaŜonego w zaawansowane urządzenia telekomunikacyjne, które ułatwiają kontakt z pracodawcą, współpracownikami i klientami. Strukturę organizacyjną telecentrum przedstawia rys. 1. GP – placówki gminne WP – placówki wiejskie KZ – kanał zwrotny (kablowy lub GSM) SKD – satelitarny kanał dystrybucyjny Rys. 1. Struktura organizacyjna telecentrum Źródło: ZałoŜenia programu „Wiejskie telecentra”... (2006). Zaletą telecentrów jest dostęp do publicznych i prywatnych usług z obszarów słabo zaludnionych i terenów wiejskich. Telecentra przyczyniają się do rozwoju wiejskiej infrastruktury, ułatwiają wiejskim regionom kontakt z lepiej funkcjonującymi instytucjami uŜyteczności publicznej, usprawniając pracę miejscowej administracji, tworzą miejsca pracy, integrują lokalne społeczności ze społecznościami międzynarodowymi. W przypadku lokalnego biznesu ułatwiają miejscowym producentom dostęp do rynku informacyjnego, co moŜe przyczynić się do zmniejszenia liczby pośredników podczas zakupu materiałów i sprzedaŜy towarów, a w konsekwencji – do obniŜenia cen wytworzonych towarów (Kubiak 2004). Ponadto umoŜliwiają zwiększenie zatrudnienia – poprzez telepracę (np. internetowe projektowanie, programowanie, a nawet wprowadzanie danych) i konkurencyjność lokalnych przedsiębiorstw (dostęp do sieci informacyjnych, podnoszenie kwalifikacji kadry kierowniczej) oraz ułatwiają dostęp do publicznych usług Outsourcing IT w rozwoju obszarów wiejskich 75 (np. edukacyjnych). Wspierają nowoczesne formy pracy, umoŜliwiają dostęp do Internetu i jego usług (np. do bankowości elektronicznej) oraz działalność wydawniczą. Promują lokalne społeczności, przedsiębiorstwa, rzemieślników, twórców i kulturę. Tworzą miejsca do organizacji spotkań i pośredniczą w świadczeniu usług finansowych i ubezpieczeniowych (Hołowiński i Małecki 2002). STOPIEŃ ZAWANSOWANIA BUDOWY TELECHAT NA OBSZARACH WIEJSKIECH W Polsce podobną rolę jak telechaty zaczęły odgrywać szkolne pracownie komputerowe, które powstały nawet na wsiach, w ramach programu Interkl@sa. Ministerstwo Łączności rozpoczęło projekt pod nazwą Telecentrum, a pilotowa jednostka powstała w gminie Barwice (województwo zachodniopomorskie). W województwie zachodniopomorskim funkcjonują dość pręŜnie gminne ośrodki informacyjne; przykładem mogą być gminy: Rewal, Tuczno, Przelewice, Kozienice i Marianowo. Ponadto moŜna wyróŜnić następujące inicjatywy, które zostały podjęte w zakresie tworzenia telecentrów: – program „Ikona”, realizowany przez Ministerstwo Nauki i Informatyzacji, polegający na uruchomieniu punktów powszechnego dostępu do Internetu w bibliotekach publicznych wszystkich gmin danego województwa; – projekt „Bractwo Gutenberga”, – projekt Poczty Polskiej, która tworzy w swoich placówkach zlokalizowanych na wsiach i w małych miasteczkach centra komunikacji społecznej; – projekt Internetowe Centra Edukacji (ICE), którego celem jest tworzenie jednostek ułatwiających dostęp do sprzętu i Internetu oraz organizowanie szkoleń zgodnie z potrzebami i oczekiwaniami lokalnej społeczności, przy wykorzystaniu do tego juŜ istniejących centrów; – gminne centra informacji (GCI), mające popularyzować ideę korzystania z komputerów i sieci internetowej, szczególnie wśród osób poszukujących pracy (Zintegrowany Program… 2004). Ambitny plan powstania w najbliŜszych latach kilkuset telecentrów moŜe okazać się mało realny przy przewidywanych trudnościach budŜetowych. Problemem są równieŜ rozwiązania prawne, które nie nadąŜają za rzeczywistością, szczególnie w przypadku przepisów Kodeksu Pracy. Istotną barierą jest sam dostęp do Internetu. W „Planie działania na rzecz rozwoju elektronicznej gospodarki (eGovernment) na lata 2005–2006”, opracowanym przez Ministerstwo Nauki i Informatyzacji, występują dwa interesujące projekty dotyczące województwa zachodniopomorskiego. Pierwszy z nich nosi nazwę „eGryfino” i ma na celu rozbudowę infrastruktury technicznej, sieci telecentrów i minitelecentrów na bazie pracowni szkolnych oraz edukację mieszkańców. Drugim projektem jest „Regionalna platforma cyfrowa powiatu kołobrzeskiego”, której uruchomienie ma usprawnić elektroniczny obieg dokumentów. W ramach tego projektu mają powstać kioski multimedialne i portale tematyczne z połączeniem szerokopasmowym. Potrzebę powstania telecentrów na terenie Polski potwierdzają wyniki badania pilotowego przeprowadzone przez GUS (w latach 2004–2005), które wskazują na słaby zasięg informatyzacji, szczególnie w przypadku terenów wiejskich. Badania dotyczyły wykorzystania technologii informacyjno-telekomunikacyjnych (ICT) w przedsiębiorstwach i gospodarstwach domowych 76 A. Becker (Wykorzystanie technologii… 2005, 2004). Wynika z nich, Ŝe w 2004 r. komputery osobiste posiadało 36% badanych, przy czym w mieście odsetek był większy (42%) niŜ na wsi (25%). W roku 2005 nastąpił wzrost liczby gospodarstw domowych wyposaŜonych w komputery o 4% − w mieście wynosił 45%, na wsi – 30% (rys. 2). Dostęp do Internetu w 2004 r. deklarowało 26% badanych gospodarstw, przy czym na terenach miejskich 31%, a na wsi 15%. W 2005 r. dostęp do sieci wzrósł do 30% − w miastach wynosił 36%, na terenach wiejskich − 19% (rys. 3). Podobnie jak w przypadku posiadania komputerów dysproporcje w wyposaŜeniu w urządzenia i technologie informacyjno-telekomunikacyjne wynikają z zasobności portfela, miejsca zamieszkania i obecności dzieci, których działania są główną przyczyną prowadzenia, przez gospodarstwa domowe, inwestycji w tym zakresie. Jako najczęstsze przyczyny nieposiadania Internetu w miejscu zamieszkania wymienia się: brak potrzeby korzystania z sieci, wysokie koszty dostępu oraz sprzętu, brak odpowiednich umiejętności i samej infrastruktury oraz dostęp do sieci poza domem. 2004 rok 2005 rok 30 Wieś 25 45 42 Miasto 0 20 40 2005 rok 15 36 Miasto 40 36 Ogółem 2004 rok 19 Wieś 31 30 Ogółem 60 [%] Rys. 2. WyposaŜenie gospodarstw domowych w komputery w latach 2004–2005 Źródło: opracowanie własne na podstawie: Wykorzystanie technologii… (2005). 26 0 10 20 30 40 [%] Rys. 3. Dostęp do Internetu gospodarstw domowych w latach 2004–2005 Źródło: opracowanie własne na podstawie: Wykorzystanie technologii… (2004). Gospodarstwa domowe, które korzystały z Internetu, posługiwały się nim przede wszystkim w celach prywatnych (m.in. poszukiwanie informacji, korzystanie z serwisów on-line, komunikowanie się), a takŜe, aby kontaktować się z instytucjami publicznymi, zamawiać i sprzedawać towary oraz usługi, korzystać z usług bankowych, brać udział w szkoleniach i kształceniu. Kontakt z instytucjami publicznymi ograniczał się do poszukiwania informacji umieszczonych na stronach internetowych, rzadziej miał na celu pobranie lub odesłanie wypełnionych formularzy urzędowych. Handel elektroniczny równieŜ nie jest zbyt popularny w polskich gospodarstwach domowych. Jako argumenty przemawiające przeciwko jego stosowaniu podawano: chęć robienia zakupów osobiście, brak potrzeby korzystania z takiej formy sprzedaŜy, wysokie koszty samej operacji, długie terminy dostaw, problem z odbiorem towaru lub bezpieczeństwem oraz brak zaufania do tego rodzaju transakcji. PODSUMOWANIE W Polsce moŜliwość korzystania z usług internetowych i szybkiej transmisji danych pozostaje wciąŜ domeną mieszkańców terenów miejskich. Dlatego przyśpieszenie procesu informatyzacji Outsourcing IT w rozwoju obszarów wiejskich 77 obszarów wiejskich jest wyzwaniem i szansą dla polskiej wsi. Stanowi to podstawowy warunek włączenia polskiego rolnika i wiejskiego przedsiębiorcy w struktury gospodarcze wspólnego rynku europejskiego oraz stopniowej likwidacji zapóźnienia cywilizacyjnego społeczności wiejskiej. Strategiczne znaczenie wiejskich telecentrów w tym procesie wynika ze ścisłego uzaleŜnienia rozwoju społeczeństwa opartego na wiedzy od powszechnego dostępu do informacji. WaŜne jest przy tym przyśpieszenie wdroŜeń ciekawych projektów i koncepcji dotyczących telecentrów, aby mogła z nich korzystać społeczność wiejska. Budowa centrów teleinformatycznych nie moŜe jednak być przedsięwzięciem izolowanym. Musi ono stanowić integralną część międzysektorowych, interdyscyplinarnych działań na rzecz rozwoju lokalnego i regionalnego. W szczególności istotne są działania w ramach programów rozwoju regionalnego, które pomagają zgromadzić większe środki i siły, a takŜe pozyskać wsparcie rzeczowe i merytoryczne o charakterze pomocowym. PIŚMIENNICTWO Bednarczyk H., Kupidura T. 2006. Telecentra – modele organizacyjne publicznego dostępu do Internetu. Stowarzyszenie Oświatowe Sycyna, prezentacja, http://www.witrynawiejska.org.pl/images/14444_Telecentra.pdf. Galiński J. 2005. Pułapki polskiego outsourcingu. Teleinfo 6, 18–19. Grossman L.K., Minow N. 2001. A digital gift to the nation, fulfilling the promise of the digital and internet age. Century Found. Press, New York, United States. Gurstein M. 2000. Community informatics: enabling communities with information and communication technologies. Idea Group Publishing, London, United Kingdom. Hołowiński G., Małecki K. 2002. Telecentrum jako narzędzie rozwoju i promocji lokalnych społeczności i lokalnej gospodarki [w: Informatyka w rozwoju przedsiębiorczości lokalnej]. Red. R. Budziński. Wydaw. Nauk. Uniw. Szczec., Szczecin, 363. Kubiak M.J. 2004. Telecentra. Wirtualna Edukacja. http://lttf.ieee.org/we/a012.html. Outsourcing – szansa czy zagroŜenie. Forum ekspertów świata telekomunikacji. 2004. Świat Telekomunikacji 12 (70), 38–41. FinGroup Polska. 2006. http://www.fingroup.com.pl/outsorcing.html#01. Turski W.M. 2005. Nowe wraca. Teleinfo 4, 30. Wykorzystanie technologii informacyjno-telekomunikacyjnych w 2005 r. 2005. Badanie Głównego Urzędu Statystycznego. http://www.stat.gov.pl/dane_spol-gosp/spoleczenstwo_informacyjne/2005/index.htm. Wykorzystanie technologii informacyjno-telekomunikacyjnych w przedsiębiorstwach i gospodarstwach domowych w 2004 r. 2004. Badanie Głównego Urzędu Statystycznego. http://www.stat.gov.pl/dane_spol-gosp/spoleczenstwo_informacyjne/2004/index.htm. ZałoŜenia programu „Wiejskie telecentra”. 2006. Opracowanie Zespołu Towarzystwa Telekomunikacji Wiejskiej RUTEL. http://www.rutel.org.pl/telecentra.html. Zintegrowany Program Operacyjny Rozwoju Regionalnego. 2004. Dokument roboczy Ministerstwa Gospodarki i Pracy. http://zporr.silesia-region.pl/zalaczniki/2005/08/10/1123652428.pdf. 78 VACAT Strona 78 z 400 A. Becker FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS Folia Univ. Agric. Stetin. 2006, Oeconomica 249 (45), 79–84 Małgorzata ZAJDEL ANALIZA STANU PRZYGOTOWANIA PLANÓW I STRATEGII LOKALNEGO ROZWOJU GMIN WOJEWÓDZTWA KUJAWSKO-POMORSKIEGO ANALYSIS OF STATE OF PREPARATION OF PLANS AND LOCAL DEVELOPMENT STRATEGY FOR COMMUNITIES OF KUJAWY AND POMORZE PROVINCE Katedra Informatyki w Zarządzaniu, Akademia Techniczno-Rolnicza ul. Kaliskiego 7, bud. 3, 85–796 Bydgoszcz Abstract. In the paper analysis of preparation of rural and municipal rural communities in local development strategies and also other documentations having impact on the EU fund obtaining was made. On the base of opinions of representatives of territorial self-governments one can indicate factors guarantying national development of communities. It was appeared that among factors determining a development of communities in the future representatives of local self-governments mentioned such ones as: availability of the EU funds, growth in non-agricultural enterprise and also increasing financial inputs. Słowa kluczowe: administracja samorządowa, przedsiębiorczość, rozwój lokalny, strategia rozwoju gminy, wielofunkcyjny rozwój wsi. Keywords: community development strategy, enterprise, local development, multifunctional rural development, self-government administration. WSTĘP ZróŜnicowanie warunków funkcjonowania urzędów administracji samorządowej determinowane m.in. przez warunki przyrodnicze, demograficzne, poziom infrastruktury wpływa w róŜny sposób na moŜliwości ich rozwoju społeczno-gospodarczego. Do produktów planowania strategicznego naleŜy m.in. strategia rozwoju gospodarczego gminy (Kania 2001). Stanowi ona instrument efektywnego zarządzania gminą w celu rozwiązywania jej obecnych i perspektywicznych problemów (Kłodziński 200). To w niej powinny być określone preferowane kierunki rozwoju przedsiębiorczości (Urban 2001). Pierwsze strategie rozwoju powstały na początku lat dziewięćdziesiątych i dotyczyły rozwoju infrastruktury. W kolejnych latach gminy przygotowywały w róŜny sposób plany rozwoju samodzielnie, a takŜe przy pomocy pracowników róŜnych instytucji, np. Agencji Rozwoju Regionu lub wyŜszych uczelni (Moskal i Kotala 2001). Przygotowana własna strategia rozwoju moŜe wywołać u władz samorządowych przekonanie o własnym zaangaŜowaniu w rozwój gminy, powiatu czy województwa. Celowe jest takŜe wskazanie w strategii interesów społeczności lokalnych (Bąk i Bodak 2005). Samorządy terytorialne powinny dąŜyć do uruchamiania przedsięwzięć inwestycyjnych, a takŜe wszelkich działań stymulujących warunki sprzyjające rozwojowi (Urban 2001). Obecnie do realizacji tych działań niezbędne jest posiadanie odpowiednich dokumentacji, w tym Strategii Rozwoju 80 M. Zajdel Gminy. Konieczne staje się zatem pobudzanie róŜnych środowisk lokalnych w zakresie wspólnego udziału w zadaniach podejmowanych przez gminę. Przykładem takiej współpracy moŜe być przygotowywanie na zasadach partnerstwa właśnie strategii gminy. Marek Kłodziński (2003) wskazuje, Ŝe w środowisku wiejskim konieczna staje się odbudowa lokalnych społeczności i instytucji społeczeństwa obywatelskiego. Podkreśla, Ŝe gminy, które pomagają aktywnym ludziom i liderom w tworzeniu dla nich stowarzyszeń, mogą wygrać z innymi gminami w ubieganiu się o środki pomocowe, nowe miejsca pracy i turystów (Kłodziński 2003). Cele badawcze opracowania to: – ocena urzędów administracji samorządowej w zakresie stanu przygotowania dokumentacji, strategii rozwoju gmin i innych planów rozwoju, niezbędnych do ich prawidłowego funkcjonowania; – wskazanie czynników gwarantujących wielofunkcyjny rozwój gmin; – określenie udziału aktywnie uczestniczących organizacji pozarządowych w środowisku wiejskim. MATERIAŁ I METODY Materiał wykorzystany w pracy pochodzi z badań prowadzonych w 2005 roku we wszystkich 92 gminach wiejskich i 35 gminach miejsko-wiejskich na terenie województwa kujawsko-pomorskiego. Jako metody badawczej uŜyto sondaŜu diagnostycznego, a techniką badawczą była ankieta. Narzędzie badawcze stanowił kwestionariusz ankiety. WYNIKI Ogółem otrzymano po weryfikacji 72 ankiety (56,7%), w tym gminy wiejskie stanowiły 68,1% odpowiedzi , a gminy miejsko-wiejskie – 31,9%. Badania wykazały, Ŝe 79,17% gmin wiejskich i miejsko-wiejskich posiada przygotowaną strategię rozwoju, 58,33% – plany zagospodarowania przestrzennego, 43,06% – plany gospodarki wodno-ściekowej. Analiza wskazuje, Ŝe plany ochrony środowiska ma sporządzonych 29,17% gmin, plany gospodarki odpadami – 34,72%, a program lokalnego rozwoju turystyki – zaledwie 8,33% gmin (rys. 1). Inne Plan ochrony środowiska Plan gospodarki odpadami Plan gospodarki wodno-ściekowej Plan zagospodarowania przestrzennego Program lokalnego rozwoju turystyki Strategia rozwoju gminy 0 20 40 60 80 100 Struktura [%] Rys. 1. Strategia rozwoju gminy i pozostała dokumentacja we wszystkich gminach w woj. kujawsko-pomorskim [%] 81 Analiza stanu przygotowania planów i strategii lokalnego rozwoju gmin... Dostrzega się taki sam stopień przygotowania strategii rozwoju zarówno w gminach wiejskich, jak i miejsko-wiejskich. W porównaniu z gminami wiejskimi (51,02%) więcej sporządzono planów zagospodarowania przestrzennego w gminach miejsko-wiejskich (73,91%). Okazuje się, Ŝe pozostała dokumentacja przygotowana jest takŜe w większości gmin miejsko-wiejskich. Dotyczy to planów ochrony środowiska (34,78%), planów gospodarki odpadami (43,48) czy planów gospodarki wodno-ściekowej (52,17%). Zaledwie 2,04% gmin wiejskich dysponuje programem lokalnego rozwoju turystyki. W przypadku gmin miejsko-wiejskich odnotowano większy udział tych programów – 21,74% (tab. 1). Tabela 1. ZróŜnicowanie zasobów dokumentacji w gminach wiejskich i miejsko-wiejskich [%] Struktura [%] Rodzaje dokumentacji gminy wiejskie gminy miejsko-wiejskie Strategia rozwoju gminy 79,59 78,26 Program lokalnego rozwoju turystyki Plan zagospodarowania przestrzennego Plan gospodarki wodno-ściekowej Plan gospodarki odpadami 2,04 51,02 38,78 30,61 21,74 73,91 52,17 43,48 Plan ochrony środowiska Inne 26,53 24,49 34,78 13,04 Wyniki badań wskazują, Ŝe w przygotowaniu tak waŜnego dokumentu, jakim jest Strategia rozwoju gminy, istotny wpływ miały róŜne grupy społeczne środowiska lokalnego. Decydujący udział w tym procesie mieli radni gmin (86,11%), sołtysi (83,33%), lokalni przedsiębiorcy, a takŜe organizacje społeczno-gospodarcze. Niemały wpływ na proces przygotowania tych dokumentów miały dyskusje społeczne (68,06%). Odnotowano równieŜ znaczący udział ośrodków doradztwa rolniczego (40,28%), nadleśnictwa i leśnictwa (37,50%) oraz policji (47,22%). Ponadto w przygotowanie dokumentacji zaangaŜowały się równieŜ zakłady energetyczne (23,61%) i telekomunikacja (22,22%) – rys. 2. Sołtysi Dyskusje ze społecznością Lokalni przedsiębiorcy Eksperci zagraniczni Eksperci lokalni Telekomunikacja Zakłady energetyczne Leśnictwo i nadleśnictwo Ośrodki doradztwa rolniczego Organizacje społeczno-gospodarcze 0 20 40 60 80 100 Struktura [%] Rys. 2. Stopień zaangaŜowania w tworzenie Strategii rozwoju gmin w gminach ogółem w woj. kujawsko-pomorskim [%] 82 M. Zajdel W gminach wiejskich stwierdza się, iŜ największy udział w tworzeniu Strategii mają sołtysi (87,76%), radni gminy (85,71%) i społeczność lokalna (71,43%). Podobnie kształtuje się sytuacja w gminach miejsko-wiejskich, jednakŜe tam sołtysi w mniejszym stopniu są zaangaŜowani w jej opracowanie (tab. 2). Tabela 2. Stopień zaangaŜowania w tworzenie Strategii rozwoju gmin w gminach wiejskich i miejsko-wiejskich w województwie kujawsko-pomorskim [%] Wyszczególnienie Organizacje społeczno-gospodarcze Ośrodki doradztwa rolniczego Nadleśnictwo i leśnictwo Zakłady energetyczne Telekomunikacja Eksperci lokalni Eksperci zagraniczni Lokalni przedsiębiorcy Dyskusje ze społecznością Sołtysi Policja Domy pomocy społecznej Zakłady opieki zdrowotnej Rada gminy Starostwo Uczelnie wyŜsze gminy wiejskie 61,22 44,90 40,82 20,41 18,37 28,57 6,12 69,39 71,43 87,76 40,82 18,37 42,86 85,71 36,73 6,12 Struktura [%] gminy miejsko-wiejskie 69,57 30,43 30,43 30,43 30,43 47,83 4,35 65,22 60,87 73,91 60,87 30,43 43,48 86,96 30,43 4,35 W opinii większości przedstawicieli samorządów terytorialnych gmin ogółem wśród czynników mogących zagwarantować wielofunkcyjny rozwój gminy znajdują się m.in. dostępne środki Unii Europejskiej (77,78%), nakłady finansowe (72,22%) i wzrost przedsiębiorczości pozarolniczej (69,44%). Stwierdzono, Ŝe gminy miejsko-wiejskie widzą szansę rozwoju w udziale inwestorów zagranicznych (69,57%) i zwiększeniu działań edukacyjnych dla mieszkańców (tab. 3). Tabela 3. Czynniki mające wpływ na wielofunkcyjny rozwój gminy w opinii przedstawicieli samorządów terytorialnych Struktura [%] Wyszczególnienie gminy ogółem gminy wiejskie Wzrost przedsiębiorczości pozarolniczej Działalność organizacji pozarządowych Więzi społeczne 69,44 27,78 26,39 71,43 26,53 24,49 gminy miejsko-wiejskie 65,22 30,43 30,43 Nakłady finansowe Aktywność społeczności lokalnej 72,22 61,11 75,51 61,22 65,22 60,87 Skłonność do podejmowania ryzyka Wzrost działań edukacyjnych mieszkańców Dostępność środków UE Inwestorzy zagraniczni 29,17 33,33 77,78 55,56 26,53 30,61 75,51 48,98 34,78 39,13 82,61 69,57 Wśród beneficjentów środków unijnych na obszarach wiejskich, oprócz administracji samorządowej, są takŜe działające z korzyścią dla społeczności lokalnych organizacje pozarządowe. 83 Analiza stanu przygotowania planów i strategii lokalnego rozwoju gmin... W większości organizacje te, w opinii samorządów, nie posiadają wykwalifikowanej kadry i wystarczającej wiedzy, by skutecznie zabiegać o środki pomocowe. Z analizy wynika, Ŝe w 60% gmin wiejskich i miejsko-wiejskich aktywnie uczestniczą organizacje pozarządowe, ale w przypadku gmin miejsko-wiejskich ich udział jest większy i wynosi odpowiednio 69,57% (tab. 4). Tabela 4. Działalność organizacji pozarządowych w gminach Gminy ogółem Organizacje pozarządowe Gminy wiejskie Aktywnie uczestniczące 43 struktura [%] 59,72 Brak organizacji pozarządowych w gminach 29 40,28 22 44,90 7 30,34 Razem 72 100,00 49 100,00 23 100,00 liczba liczba 27 struktura [%] 55,10 Gminy miejsko-wiejskie struktura liczba [%] 16 69,57 Analiza wykazała, Ŝe w 11% gmin ogółem objętych badaniami nie przeszkolono Ŝadnego pracownika w zakresie moŜliwości wykorzystania środków Unii Europejskiej. W grupie 39 gmin (ponad 60%) przeszkolonych było od 1 do 3 pracowników, w 17 gminach (26,6%) – odpowiednio od 4 do 6 osób. Zaledwie 8 gmin, co stanowi 12,5%, umoŜliwiło uzupełnienie wiedzy z tego zakresu 7 i więcej osobom (rys. 1). Liczba gmin 45 [%] 70 60,9 40 60 35 50 30 39 40 25 26,6 20 30 15 10 20 12,5 17 5 10 8 0 0 od 1 do 3 osób od 4 do 6 osób liczba gmin 7 osób i więcej udział gmin [%] Rys. 3. Szkolenie pracowników administracji samorządowej w gminach ogółem Analiza szkoleń pracowników gmin wiejskich i miejsko-wiejskich nie wykazała istotnych róŜnic między grupami (tab. 5). Tabela 5. Przeszkolenie pracowników administracji samorządowej w gminach wiejskich i miejsko-wiejskich Wyszczególnienie Gminy wiejskie liczba Gminy miejsko-wiejskie struktura [%] liczba struktura [%] 60,00 Od 1 do 3 osób 27 61,36 12 Od 4 do 6 osób 11 25,00 6 30,00 7 i więcej osób 6 13,64 2 10,00 44 100,00 20 100,00 Razem 84 M. Zajdel W 2004 roku gminy woj. kujawsko-pomorskiego mogły uczestniczyć w szkoleniach organizowanych przez: Instytut Współpracy i Partnerstwa Lokalnego, Ministerstwo Gospodarki Pracy i Polityki Społecznej, Ambasadę USA, Wordldwide Strategies. Okazało się, Ŝe tylko nieliczne gminy uczestniczyły w tych szkoleniach, m.in. gmina miejsko-wiejska Izbica Kujawska z powiatu włocławskiego zatrudnia obecnie jednego pracownika z uzyskanym Certyfikatem Partnerstwa Lokalnego w zakresie OŜywienia Gospodarczego. PODSUMOWANIE Badania wykazały, Ŝe zarówno gminy wiejskie jak i miejsko-wiejskie posiadają opracowane strategie rozwoju lokalnego (79,17%), plany zagospodarowania przestrzennego (58,33%) i plany gospodarki wodno-ściekowej (43,05%). W badanych gminach stwierdzono niewielki udział przygotowania programów lokalnego rozwoju turystyki (8,33%), przy czym w gminach miejsko-wiejskich udział tych programów jest większy (21,74%). W obu typach gmin do tworzenia strategii rozwoju gminy angaŜowano radnych gminy (86,11%), sołtysów (83,33%), a takŜe prowadzono dyskusje ze społecznością lokalną (68,06%). ZaangaŜowanie tak duŜej grupy przedstawicieli róŜnych środowisk jest przykładem zasady partnerstwa, która jest jedną z naczelnych zasad wspierających realizację polityki strukturalnej w Unii Europejskiej. Stosowanie zasady partnerstwa ma istotne znaczenie w działaniach podejmowanych zarówno przez administrację, jak i partnerów Ŝycia społecznego. Dostępność środków Unii Europejskiej, wzrost przedsiębiorczości pozarolniczej i zwiększenie nakładów finansowych w opinii przedstawicieli samorządów mogą być czynnikami decydującymi o rozwoju gminy w przyszłości. W skutecznym pozyskiwaniu środków pomocowych mogą uczestniczyć organizacje pozarządowe, które odnotowano w 60% gmin. PIŚMIENNICTWO Bąk D., Bodak A. 2005. Miejsce agrobiznesu i agroturystyki w strategiach rozwoju dolnośląskich jednostek samorządowych. Zmiany w agrobiznesie po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej. Pr. Nauk. AE Wroc. 1070, 50. Kania S. 2001. Kierunki rozwoju społeczności lokalnych na przykładzie wybranych gmin województwa małopolskiego. Rozwój regionalny w aspekcie integracji z Unią Europejską. Zesz. Nauk. AR Krak. 81, 174. Kłodziński M. 2000. Lokalne bariery rozwoju obszarów wiejskich. FAPA, Warszawa, 45–52. Kłodziński M. 2003. Jak aktywizować gminę [w: Wiejskie obszary problemowe w województwie zachodniopomorskim i moŜliwości ich aktywizacji gospodarczo-społecznej ze szczególnym uwzględnieniem obszarów popegeerowskich]. AR, Szczecin, 5. Moskal S., Kotala A. 2001. Strategie i realia rozwoju regionalnego na obszarach wiejskich Małopolski. Zesz. Nauk. AR Krak. 81, 216–223. Urban S. 2001. Rola władz gminnych w rozwoju przedsiębiorczości lokalnej. Rozwój regionalny w aspekcie integracji z Unią Europejską. Zesz. Nauk. AR Krak. 81, 373–374. FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS Folia Univ. Agric. Stetin. 2006, Oeconomica 249 (45), 85–90 Sylwia GOŁĄB STRATEGIE POSZUKIWANIA PRACY PRZEZ BEZROBOTNYCH ABSOLWENTÓW METHODS OF JOB SEARCHING BY UNEMPLOYED GRADUATES Zakład Pedagogiki, Akademia Rolnicza ul. śołnierska 47, 71–210 Szczecin Abstract. Unemployment of graduates is one of the most serious problems in Poland. Many graduates begin their professional career from an unemployment benefit. Unemployment among people who have gained a particular level of education is a negative phenomenon. It causes that none of the job functions – economic, income-generating, or social – can be fulfilled. The effort made while obtaining education and qualifications proves futile. The present paper aims to analyse the activity of the unemployed in job searching, their disposition for mobility and preferences about their future work place. Słowa kluczowe: bezrobocie, młodzieŜ, rynek pracy. Key words: attitudes, graduate, unemployment. WSTĘP Bezrobocie w Polsce jest uwarunkowane wieloma czynnikami; niektóre z nich stanowią pozostałości systemu gospodarki centralnie sterowanej, niektóre zaś wynikają z przemian struktury gospodarczej. Gdy w 1998 roku rozpoczęto proces transformacji ustrojowej, zakładano moŜliwość pojawienia się bezrobocia, jednak miało ono być konsekwencją przekształceń strukturalnych, racjonalizacji zatrudnienia i eliminacji zatrudnienia nadmiernego. Miało sprzyjać efektywności gospodarowania i zwiększenia konkurencyjności polskiej gospodarki. JednakŜe w warunkach niewydolnego rynku pracy (brak odpowiedniej struktury organizacyjnej) i braku ubezpieczeń z tytułu utraty pracy bezrobocie stało się najwaŜniejszym problemem społeczno-gospodarczym (Dzięcielska-Machnikowska 1995). Niepokojący jest jednak fakt, Ŝe najbardziej zagroŜona bezrobociem jest młodzieŜ. Przymusowa bezczynność u progu aktywności zawodowej uniemoŜliwia młodzieŜy prawidłowy rozwój społeczny i utrudnia rozpoczęcie dorosłego Ŝycia. Bezrobocie stało się głównym zagroŜeniem startu zawodowego młodzieŜy, barierą, która nie pozwala na zdobycie praktycznych umiejętności, usamodzielnienia się, zdobycia uznania i prestiŜu społecznego, załoŜenia rodziny. Jednocześnie młodzieŜ jest szczególnie naraŜona na zjawiska patologii społecznej. Szczególną kategorię bezrobotnej młodzieŜy stanowią absolwenci. Strukturalnym czynnikiem bezrobocia absolwentów, decydującym w zasadzie o ich pozycji na rynku pracy, jest niedostosowanie poziomu i struktury kształcenia kadr do potrzeb gospodarki (Wojnarowski 2000). Dlatego zatrudnianie młodych ludzi rozpoczynających karierę zawodową stanowi jeden z najwaŜniejszych problemów, jakie naleŜy rozwiązać w polityce zatrudnienia oraz polityce społecznej. 86 S. Gołąb Bezrobociu absolwentów szkół poświęcanych jest coraz więcej artykułów, ksiąŜek i innych materiałów. Prezentowane są propozycje programów i metod przeciwdziałania bezrobociu. Opracowana została „Narodowa strategia wzrostu zatrudnienia i rozwoju zasobów ludzkich w latach 2000–2006”. Mimo to następuje stały wzrost liczby absolwentów pozostających bez pracy. Wśród przyczyn trudności w pozyskaniu pierwszej pracy wskazywane są najczęściej: sytuacja gospodarcza w całym kraju, niedostosowanie poziomu, kierunków kształcenia i kwalifikacji do potrzeb gospodarki, brak ofert pracy na lokalnym rynku pracy, brak ofert pracy w zawodzie wyuczonym (zgodność zawodu wykonywanego i wyuczonego jest tym waŜniejsza, im wyŜsze są kwalifikacje), wygórowane oczekiwania potencjalnych pracodawców, brak praktyki zawodowej i doświadczenia zawodowego, bierne postawy absolwentów i niewielkie umiejętności radzenia sobie w sytuacjach społecznych, nieumiejętność poruszania się na rynku pracy, nieskuteczność działań urzędów pracy jako pośrednika między absolwentem a pracodawcą (Kowalska 1998). Głównym celem prezentowanych badań było rozpoznanie potencjału bezrobotnych absolwentów, ich aktywności w poszukiwaniu pracy, w podnoszeniu kwalifikacji, skłonności do mobilności oraz preferencji w wyborze miejsca pracy. METODY Metodą badawczą, zastosowaną dla realizacji zamierzonego celu, była metoda sondaŜu diagnostycznego, natomiast techniką uŜytą w obrębie tej metody był autorski kwestionariusz ankiety. Badania przeprowadzono na terenie Powiatowego Urzędu Pracy w Szczecinie wśród bezrobotnych absolwentów wybranych drogą losowania według wygody (ang. convenience sampling) – Kowal (1998). Metoda ta polega na losowym wyborze respondentów spośród osób oczekujących w urzędach pracy w kolejce do comiesięcznego, obowiązkowego, potwierdzenia gotowości do pracy. Ogółem badaniami objęto 156 osób. Kobiety, stanowiły 53,8% badanych. W przebadanej grupie przewaŜały osoby z najniŜszymi kwalifikacjami, natomiast osoby z wykształceniem wyŜszym stanowiły niewielki odsetek (tab. 1). Tabela 1. Bezrobotni absolwenci według poziomu wykształcenia Typ ukończonej szkoły WyŜsza Policealna Średnia zawodowa Liceum ogólnokształcąca Zasadnicza zawodowa Podstawowa Ogółem [%] 1,9 3,8 30,1 18,6 35,3 10,3 WYNIKI W literaturze przedmiotu wyróŜnia się następujące strategie poszukiwania pracy przez młodzieŜ: 1) strategię pasywną – najbardziej popularną – polega ona na poszukiwaniu pracy poprzez znajomych, na przeglądaniu ofert zatrudnienia w prasie, na słupach i tablicach ogłoszeń, takŜe w urzędzie pracy. Szukający nie spotykają się z pracodawcami, nie umieszczają teŜ nigdzie swoich ogłoszeń; 87 Strategie poszukiwania pracy przez bezrobotnych absolwentów 2) strategię aktywną – osoby z tej grupy starają się przede wszystkim dotrzeć do pracodawcy ze swoją ofertą pracy: osobiście odwiedzają firmy, umieszczają swoje oferty w prasie, wysyłają c.v. bezpośrednio do pracodawcy, poszukują zatrudnienia za pośrednictwem head-hunterów, rzadko natomiast korzystają z pomocy urzędów pracy (CASE 2002). Z przeprowadzonych badań wynika, iŜ bezrobotni absolwenci w większości ograniczają się do standardowych działań w celu pozyskania zatrudnienia: odwiedzają urzędy pracy, liczą na pomoc krewnych i znajomych, śledzą ogłoszenia prasowe. Aktywną postawę w poszukiwaniu zatrudnienia, poprzez bezpośredni kontakt z pracodawcą lub zamieszczanie własnej oferty w prasie, miało niewielu badanych. Te formy aktywności okazały się niepopularne wśród osób po szkołach podstawowej i zasadniczej zawodowej (rys. 1). Wykształcenie respondentów: Wykształcenie respondentów szkoła podstawowa szkoła zasadnicza zawodowa liceum ogólnokształcące szkoła średnia zawodowa szkoła policealna szkoła wyŜsza 6,25 12,7 17,2 14,9 16,7 Zamieszczam własne własne ogłoszeniawwprasie prasie ogłoszenia 0 31,2 27,3 Odwiedzam Odwiedzam pracodawców, pracodawców, wysyłam wysyłam c.v. CV 72,4 80,8 100 Formy aktywności 66,7 93,7 90,9 96,5 89,4 Szukam pracy Szukam pracy z przypomocą pomocyrodziny rodzinyi i znajomych znajomych 50 33,3 81,2 98,2 100 97,9 Śledzę ogłoszenia Śledzę ogłoszenia w w prasie prasie 83,3 100 87,5 89 Sprawdzam Sprawdzam systematycznie oferty systematycznie w biurzeoferty pracy w biurze pracy 100 85,1 100 100 0% 20% 40% 60% 80% 100% 120% [%] Rys. 1. Formy aktywności bezrobotnych absolwentów w poszukiwaniu w pracy a wykształcenie Samoocena szans bezrobotnej młodzieŜy na znalezienie pracy określa ich wiarę w moŜliwość podjęcia zatrudnienia, co świadczyć moŜe o ich kondycji psychicznej. Wiara ta jest niezbędna w aktywnym poszukiwaniu pracy. Wykształcenie pozwala czuć się pewniej na rynku pracy, natomiast jego brak znacznie obniŜa wiarę we własne moŜliwości w pozyskaniu zatrudnienia. Osoby posiadające wyŜsze lub średnie wykształcenie ocenili wyŜej swoje szanse na znalezienie pracy niŜ respondenci z wykształceniem 88 S. Gołąb podstawowym lub zasadniczym zawodowym. W grupie bezrobotnych absolwentów z wykształceniem wyŜszym i policealnym ponad połowa oceniła swoje szanse na rynku jako średnie i duŜe (rys. 2). [%] 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 18,8 12,5 20 18,2 31 31,2 12,5 24,1 23,6 14,9 17 25,5 33,3 13,8 25 12,7 20,7 50 10,3 30% 20% 10,6 66,6 19,2 33,3 10% 38,3 16,7 0% DuŜe Wykształcenie Wykształcenierespondentów respondentów: szkoła podstawowa szkoła zasadniacza zawodowa liceum ogólnokształcące szkoła średnia zawodowa szkoła policealna szkoła wyŜsza Średnie Bardzo niewielkie Nie mam Ŝadnych Nie wiem szans Szanse na znalezienie pracy Rys. 2. Szanse na znalezienie pracy a wykształcenie Brak tradycji i określonych obyczajów sprawia, Ŝe skłonność ludzi do migracji jest ograniczona. Wynika to z niedostatku mieszkań i wysokich kosztów przeprowadzek. Tymczasem wraz z dokonującą się transformacją gospodarki struktura zatrudnienia równieŜ powinna dostosować się do zmian zachodzących poprzez migracje pracowników (Kryńska 1997). Elastyczna postawa na rynku pracy wymaga często zmiany miejsca zamieszkania, podjęcia pracy niezgodnej z początkowymi oczekiwaniami, nierzadko uciąŜliwej. Mimo barier, dotyczących migracji w naszym kraju, coraz częstsze są migracje międzyregionalne. Na wysokim poziomie, pod względem liczby wyjeŜdŜających, utrzymują się zarobkowe wyjazdy za granicę (Golinowska 1998). Skłonność respondentów do mobilności przestrzennej prezentuje rys. 3. Wykształcenie absolwentów okazało się waŜnym czynnikiem, który wpływa na skłonność do mobilności przestrzennej. Najbardziej mobilną grupą okazali się respondenci z ukończoną szkołą wyŜszą. Większość z nich, tj. ponad 60%, zdecydowana była przeprowadzić się w celu poszukiwania pracy. Jednak około 50% respondentów z wykształceniem średnim wykazywało bierność w zakresie mobilności. Wielu bezrobotnych udzieliło odpowiedzi „raczej nie” bądź „zdecydowanie nie”. Świadczyć to moŜe o braku chęci do zmiany swojej sytuacji zawodowej. Wykształcenie respondentów okazało się czynnikiem mającym istotny wpływ na akceptację mało atrakcyjnych warunków pracy. Skłonność respondentów do wyraŜenia zgody na nieatrakcyjne warunki proponowanej pracy przedstawia tab. 2. 89 Strategie poszukiwania pracy przez bezrobotnych absolwentów [%] 100% 90% 12,5 27,3 80% 70% 36,4 10,9 17,2 25,4 34,5 60% 50% 12,5 25 50 37,9 31,9 10,4 40% 19,2 30% 16,7 33 66,7 33,3 34 14,9 20% 10% 33,3 16,7 0 0% Zdecydowanie tak Raczej tak 0 Raczej nie Zdecydowanie nie Gotowość do przeprowadzki Wykształcenie respondentów: Wykształcenie respondentów szkoła podstawowa szkoła zasadnicza zawodowa liceum ogólnokształcące szkoła średnia zawodowa szkoła policealna szkoła wyŜsza Rys. 3. Typ ukończonej szkoły a gotowość do przeprowadzki w poszukiwaniu pracy Tabela 2. Akceptacja nieatrakcyjnych warunków proponowanej pracy a wykształcenie [%]* wyŜsza policealna średnia zawodowa liceum ogólnokształcące zasadnicza zawodowa podstawowa Typ ukończonej szkoły Niskie zarobki 0 33,3 80,8 55,2 85,4 93,7 Praca poniŜej własnych kwalifikacji 0 50 51,1 62,1 90,9 93,7 Warunki proponowanej pracy Konieczność przekwalifikowania się, dokształcania 0 66,7 74,5 72,4 89,1 87,5 Niekorzystny rozkład czasu pracy 66,7 33,3 76,6 69 81,8 87,5 Praca nieciekawa 33,3 83,3 85,1 72,4 96,4 93,7 *Respondenci mogli wskazać więcej niŜ jedną odpowiedź. śadna z osób z wyŜszym wykształceniem nie podjęłaby się pracy poniŜej własnych kwalifikacji, jak równieŜ nie widziała potrzeby dokształcania się i przekwalifikowania. Odwrotnie kształtowały się proporcje w grupie osób po szkołach zasadniczej zawodowej i podstawowej, w której ponad 80% jest skłonna podjąć się jakiejkolwiek pracy. Wydaje się, Ŝe proporcje te są właściwe; naleŜy jednak pamiętać, Ŝe wydłuŜający się czas pozostawania bez pracy moŜe weryfikować oczekiwania, które bezrobotni mają wobec przyszłych pracodawców. Badanie preferencji bezrobotnych absolwentów, dotyczących przyszłego miejsca i formy zatrudnienia, wskazuje na oczekiwanie stabilizacji i bezpieczeństwa pracy. AŜ 77,6% respondentów najchętniej podjęłoby pracę w zakładzie państwowym, tylko 16% widziałoby się w prywatnej 90 S. Gołąb firmie. Pozostali badani deklarowali, iŜ miejsce pracy nie ma znaczenia. Zdecydowana większość ankietowanych preferowała zatrudnienie na umowę o pracę w pełnym wymiarze godzin (66%), natomiast znacznie mniej respondentów zainteresowałoby się kaŜdą formą zatrudnienia (20,5%). PODSUMOWANIE Zaprezentowane wyniki badań wskazują, iŜ bezrobotni absolwenci charakteryzują się zróŜnicowaną aktywnością w poszukiwaniu zatrudnienia. Najczęściej są pasywni w odwiedzaniu urzędów pracy, śledzeniu ogłoszeń prasowych oraz pytaniu znajomych i rodziny. Rzadko poszukują pracy w sposób aktywny – odwiedzając potencjalnych pracodawców bądź zamieszczając swojej oferty w prasie. Sposób ten zmniejsza ich szanse na znalezienie pracy. Najistotniejszym czynnikiem, pozwalającym bezrobotnym absolwentom na zwiększenie szans na rynku pracy, jest wykształcenie. WyŜsze wykształcenie ułatwia wejście na rynek pracy, choć nie jest gwarancją zatrudnienia. Szansę na znalezienie pracy zwiększa posiadanie deficytowych na rynku kwalifikacji zawodowych. Niejednokrotnie wiąŜe się to z koniecznością dokształcania, podjęcia nauki na kursach i studiach podyplomowych. Innymi waŜnymi czynnikami są równieŜ mobilność zawodowa i przestrzenna, a więc gotowość do zmiany miejsca zamieszkania, jak równieŜ zmiany kwalifikacji zawodowych. Wykształcenie umiejętności poruszania się na rynku pracy i poznanie mechanizmów jego funkcjonowania naleŜy do zadań placówek oświatowych i instytucji rynku pracy. PIŚMIENNICTWO CASE. 2002. Praca dla młodych. Raport Centrum Analiz Społeczno-Ekonomicznych. Agora S.A., Warszawa, 15. Dzięcielska-Machnikowska S. 1995. Osobliwości polskiego bezrobocia. Rynek Pracy 1–13. Golinowska S. 1998. Rozwój ekonomiczny regionów. Rynek pracy. Procesy migracyjne. IPiSS, Warszawa, 168. Kowal J. 1998. Metody statystyczne w badaniach sondaŜowych rynku. PWN, Warszawa, 20–21. Kowalska A. 1998. Losy zawodowe absolwentów w latach 1994–1997. GUS, Warszawa, 38. Rynek pracy w wybranych krajach. Metody przeciwdziałania bezrobociu. 1999. Red. E. Kryńska. IPiSS, Warszawa, 56–58. Wojnarowski J. 2000. Rynek pracy młodzieŜy w krajach OECD. Diagnoza, Rynek Pracy 5/6, 105. FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS Folia Univ. Agric. Stetin. 2006, Oeconomica 249 (45), 91–94 Agnieszka KOWALCZYK-KASSYK MNEMOTECHNIKA JAKO JEDNO Z NARZĘDZI EDUKACYJNYCH ZWIĘKSZAJĄCYCH EFEKTYWNOŚĆ PROCESU UCZENIA SIĘ MŁODZIEśY W WARUNKACH GLOBALIZACJI I GOSPODARKI OPARTEJ NA WIEDZY (GOW) MNEMONIC AS ONE OF EDUCATIONAL INSTRUMENT ACCRUE EFFICIENCY OF EDUCATION PROCESS OF YOUNG PEOPLE OF GLOBALIZATION AND ECONOMIES ON KNOWLEDGE BASED Zakład Pedagogiki, Akademia Rolnicza ul. śołnierska 47, 71–210 Szczecin Abstract. Article is based on the results of research concerning one of basic factor witch decide about efficiency of learning process or by students aquire knowledge on method Faculty of Environmental Management and Agriculture on University of Agriculture in Szczecin. Słowa kluczowe: edukacja, gospodarka, mnemotechnika, rynek pracy, wiedza. Key words: economy, education, knowledge, labor market, mnemonic. WSTĘP „Globalizacja […] wymusza przeobraŜenia gospodarcze i społeczne, których odzwierciedleniem są pojęcia: gospodarka oparta na wiedzy, gospodarka wiedzy, gospodarka ucząca się, organizacje uczące się, zarządzanie wiedzą oraz pojęcia komplementarne: społeczeństwo uczące się, kształcenie ustawiczne” (Dudek i Kopel 2002, s. 21–32). Zdaniem wielu autorów (Dudek i Kopel 2002) wspomniany rodzaj gospodarki eliminuje bądź marginalizuje z rynku pracy ludzi wykonujących proste rutynowe prace, zaś premiuje ludzi innowacyjnych, kreatynnych, zdolnych do rozwiązywania niestandardowych problemów oraz umiejących radzić sobie z „eksplozją informacyjną”, a takŜe takich, którzy potrafią formułować trafne pytania i kierować je do odpowiednich „baz wiedzy”. Karol Schwab, twórca Światowego Forum Gospodarczego, stwierdza ponadto, Ŝe „[…] w społeczeństwie globalnym nowa linia podziału nie przebiega między tymi, którzy mają i nic nie mają, ale znajduje się ona pomiędzy tymi, którzy wiedzą i nie wiedzą” (Schwab 1999, s. 35). PowyŜsze stwierdzenia implikują pytanie o to: czym jest wiedza? Zdaniem Skrzypek (2001), w warunkach gospodarki opartej na wiedzy i ogromnej zmienności otoczenia, wiedza jest to: – zasób; – klucz do zmian, wyboru wartości, szans Ŝyciowych; – szansa na sukces; – strumień danych, którym nadane zostanie określone znaczenie ze względu na ustalone cele; – narzędzie umoŜliwiające kreatywność, rozwijające wyobraźnię, rodzące twórczy niepokój; 92 A. Kowalczyk-Kassyk – najbardziej poszukiwany towar i kapitał; – jeden z głównych elementów przetargowych na rynku pracy. Na wiedzę całkowitą składają się, zatem: wiedza o faktach, zasadach i prawidłowościach, wiedza o tym, co kto wie oraz o tym, kto wie, jak coś zrobić, a takŜe wiedza z poszczególnych dyscyplin akademickich i przedsięwzięć interdyscyplinarnych. ZłoŜoność i znaczenie wiedzy, ale równieŜ fakt, Ŝe wiedza i umiejętności ulegają szybkiej deprecjacji powodują, iŜ obecnie: – imperatywem bezwzględnym staje się uczenie ustawiczne, – „[…] coraz większej istotności nabiera problem radzenia sobie z wzrastającą ilością napływających do kaŜdego informacji cząstkowych […]” – Kupisiewicz i Banach (2000, s. 45). Wspomniane okoliczności stanowią ogromne wyzwanie nie tylko dla instytucji edukacyjnych, ale takŜe dla dzisiejszego ucznia i studenta, bowiem zmuszają do wykorzystywania w procesie kształcenia róŜnorodnych technik i metod, których zadaniem jest permanentne zwiększanie efektywności procesu uczenia się1 – ilości i jakości przyswajanej wiedzy. Efektywność procesu uczenia się warunkowana jest wieloma czynnikami natury endoi egzogennej, wśród których kluczowe znaczenie ma sposób przyswajania i utrwalania wiedzy (Pietrasiński 1990) – sposób przygotowywania się do zajęć. Celem niniejszego artykułu jest uzyskanie odpowiedzi na pytanie: czy istnieją róŜnice w sposobie przygotowywania się do zajęć (przyswajania nowych wiadomości) studentów osiągających gorsze i lepsze wyniki nauczania, wyraŜone średnią ocen w przedziałach: od 2,0 do 3,0, od 3,0 do 4,0 i od 4,0 do 5,0? MATERIAŁ I METODY Badaniem objęto 137 studentów Wydziału Kształtowania Środowiska i Rolnictwa Akademii Rolniczej w Szczecinie. Badania przeprowadzono w listopadzie 2005 roku. Dla przyjętej koncepcji badań za podstawową ilościową metodę badawczą uznano metodę badania częściowego. W obrębie wspomnianej metody jako technikę badawczą zastosowano ankietę rozdawaną (środowiskową). Narzędzie badawcze stanowił natomiast autorski kwestionariusz ankiety skierowany do studentów. Zawierał on pytania dotyczące między innymi: średniej ocen respondentów, najczęściej stosowanej metody (sposobu) uczenia się (przygotowywania się do zajęć). WYNIKI Na podstawie przeprowadzonych badań stwierdzono, Ŝe liczba studentów osiągających wyniki nauczania, wyraŜone średnią ocen od 2,0 do 3,0, wynosi 48, osiągających oceny od 3,0 do 4,0 – 64, zaś od 4,0 do 5,0 – 25. 1 Termin ten w niniejszym artykule rozumiany jest jako „[…] praca umysłowa – celowa aktywność człowieka, ukierunkowana na przyswojenie wiedzy […] najbardziej charakterystyczna dla roli ucznia, studenta, samouka” (Pietrasiński 1990, s. 18). Mnemotechnika jako jedno z narzędzi edukacyjnych... 93 Z badań wynika, Ŝe najczęściej wykorzystywanym sposobem przyswajania nowej wiedzy wśród respondentów z najniŜszą średnią ocen było: czytanie tekstu i jednocześnie słuchanie muzyki (17 odpowiedzi), natomiast najrzadszym – uczenie się poprzez sporządzanie notatek z wykorzystaniem kolorowych markerów (jedna odpowiedź) i uczenie się poprzez przyswajanie małych partii materiału (równieŜ jedna odpowiedź). Szczegółowe wyniki badań przedstawiono w tab. 1. Tabela 1. Sposób przygotowywania się do zajęć studentów ze średnią ocen od 2,0 do 3,0 Liczba odpowiedzi 17 14 11 4 1 1 Najczęściej wykorzystywany sposób przygotowywania się do zajęć – przyswajania wiedzy Czytam tekst, słuchając muzyki. Kilka razy czytam notatki z zajęć. Powtarzam materiał, chodząc po pokoju. Uczę się na pamięć zadanego fragmentu tekstu, wybierając waŜniejsze pojęcia. Robię notatki z wykorzystaniem kolorowych markerów. Dzielę materiał na partie, uczę się ich, a następnie powtarzam całość. Respondenci osiągający wyniki nauczania, wyraŜone średnią ocen od 3,0 do 4,0, najczęściej (38 odpowiedzi) przygotowywali się do zajęć poprzez notowanie waŜniejszych pojęć, z uŜyciem kolorowych markerów, zaś najrzadszym sposobem przyswajania wiedzy w tej grupie badanych było: aktywne słuchanie (3 odpowiedzi) oraz uczenie się z zastosowaniem metody PPLPP (2 odpowiedzi). Szczegółowe wyniki badań przedstawia tab. 2. Tabela 2. Sposób przygotowywania się do zajęć studentów ze średnią ocen od 3,0 do 4,0 Liczba odpowiedzi 38 11 10 3 2 Najczęściej wykorzystywany sposób przygotowywania się do zajęć – przyswajania wiedzy Notuję waŜniejsze pojęcia, wykorzystując kolorowe markery. Uczę się systematycznie, powtarzając wiadomości. Przyswajam materiał, indeksując informacje. Uczę się na pamięć zadanego fragmentu, wykorzystując technikę aktywnego słuchania. Uczę się metodą PPLPP. Ponadto z przeprowadzonych badań wynika, Ŝe najczęściej wykorzystywanym sposobem przyswajania wiedzy, w grupie studentów osiągających wyniki nauczania wyraŜone średnią ocen od 4,0 do 5,0, jest podstawowy rodzaj mnemotechniki, czyli metoda PPLPP (12 odpowiedzi), najrzadszym zaś – tradycyjny sposób ucznia się, czyli wielokrotne powtarzanie partii materiału (2 odpowiedzi). Szczegółowe wyniki badań przedstawia tab. 3. Tabela 3. Sposób przygotowywania się do zajęć studentów ze średnią ocen od 4,0 do 5,0 Liczba odpowiedzi 12 5 4 2 2 Najczęściej wykorzystywany sposób przygotowywania się do zajęć – przyswajania wiedzy Uczę się metodą PPLPP. Przyswajam materiał, indeksując informacje. Przyswajam materiał, wykorzystując metodę łańcuchową. Przyswajam materiał, wykorzystując metodę Locii. Uczę się na pamięć zadanego fragmentu poprzez jego wielokrotne powtarzanie. WNIOSKI 1. Studenci, których wyniki nauczania wyraŜone są średnią ocen od 2,0 do 3,0, przygotowują się do zajęć (przyswajają wiedzę) w oparciu o tradycyjne sposoby uczenia się, które obarczone są wieloma wadami. Między innymi charakteryzuje je: jednostronność, monotonia czasochłonność. Metody te zmniejszają efektywność procesu uczenia się. 94 A. Kowalczyk-Kassyk 2. W grupie respondentów, których wyniki nauczania wyraŜone są średnią ocen od 3,0 do 4,0, występuje zróŜnicowanie sposobów pracy umysłowej. Oprócz technik tradycyjnych, bazujących na biernym sposobie przyswajania wiedzy, pojawiają się techniki oparte na aktywności sensorycznej (aktywne słuchanie, metoda PPLPP), a poprzez to zwiększające się efektywność procesu przyswajania wiedzy. 3. Studenci, których wyniki nauczania wyraŜone są średnią ocen od 4,0 do 5,0, najczęściej (spośród badanych) korzystali z mnemotechnik, które uznawane są za jedno z narzędzi edukacyjnych znacznie zwiększających efektywność procesu przyswajania wiedzy. Wspomniane ustalenia implikują ogólne stwierdzenie, Ŝe istnieją róŜnice w sposobach przygotowywania się do zajęć pomiędzy studentami z niŜszą i studentami z wyŜszą średnią ocen. PODSUMOWANIE Aby nauka przynosiła widoczne efekty, w postaci sukcesywnie zwiększających się zasobów wiedzy i umiejętności, studenci nie powinni ograniczać się do konwencjonalnych sposobów jej zdobywania, lecz jak mówi Charold Handy „[…] powinni inteligentnie wykorzystywać nowe technologie uczenia się – mnemotechniki, które są specjalnymi metodami opracowanymi w celu zwiększania efektywności procesu przyswajania informacji wykorzystującymi wszystkie poznane do tej pory aspekty procesów psychicznych (w tym pamięci i myślenia) – Hammer (1999, s. 11). PIŚMIENNICTWO Dudek A., Kopel J. 2002. Jakość kształcenia w szkolnictwie wyŜszym – bariery zewnętrzne [w: Zarządzanie jakością w szkolnictwie wyŜszym]. Red. J. Dietla i Z. Sapijaszki. Fundacja Edukacyjna Przedsiębiorczości, Łódź, 56–57. Schwab K. 1999. The realities of globalism. Newsweek Internat. 15, 8. Skrzypek E. 2001. Wpływ zarządzania wiedzą na wartość firmy [w: Zarządzanie wartością przedsiębiorstwa w warunkach globalizacji]. Red. E. Urbańczyk. Wydaw. US., Szczecin, 248–259. Kupisiewicz C., Banach C. 2000. Strategia rozwoju edukacji do roku 2020 [w: Strategia rozwoju Polski do roku 2020]. T. 2. Studia eksperckie na temat 20-lecia 2001–2020. Komitet Prognoz „Polska 2000 Plus” przy Prezydium PAN, Warszawa, 19. Pietrasiński Z. 1990. Sztuka uczenia się. PWN, Warszawa, 7. Hammer H. 1999. Nowoczesne uczenie się albo ściąga z metodyki pracy umysłowej. Veda, Warszawa. FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS Folia Univ. Agric. Stetin. 2006, Oeconomica 249 (45), 95–100 Tadeusz ZIEJEWSKI MOBILNOŚĆ ZAWODOWA (AKTYWIZACJA I ALOKACJA ZASOBÓW PRACY) PROFESSIONAL MOBILITY (ACTIVATION AND ALLOCATION OF JOB RESOURCES) Zakład Pedagogiki, Akademia Rolnicza ul. śołnierska 47, 71–210 Szczecin Abstract. As a result of the economic development, market economy and globalization, the phenomenon of mobility of job resources is gaining particular importance. activation and allocation of job resources are becoming essential factors limiting unemployment, and a wise personnel policy – an important factor of competition advantage. Słowa kluczowe: alokacja, mobilność, rozwój gospodarczy, rynek pracy, zasoby pracy. Key words: allocation, economic development, job market, job resources, mobility. WSTĘP Mobilność to modne pojęcie, jak wiele innych we współczesnej teorii ekonomii, organizacji i zarządzania. Słowo zaczerpnięte z języka wojskowego od „mobilizacja” – ‘rekrutacja’ (z ang. mobile ‘ruchomy’, łac. mobilis ‘zmienny’). W naszym rozumieniu na uŜytek niniejszej publikacji będziemy uŜywać pojęcia „mobilność” w odniesieniu do pracownika, a nawet całych zasobów pracy. Zatem pracownik mobilny to taki pracownik, który ma zdolność przemieszczania i poruszania się na rynku pracy. Pracownik powinien być zdolny do sprawnego, elastycznego działania, a nadto przedsiębiorczy, rzutki, dyspozycyjny. Są to cechy, które coraz bardziej będą potrzebne w procesie aktywizacji i alokacji zasobów pracy. Ogólnie mobilność jest rozumiana jako ruchliwość społeczna ludności. Przez pojęcie „aktywizacja” rozumieć będziemy ‘pobudzanie do działania’ (łac. activum ‘czynny’), zaś przez pojęcie „alokacja” – ‘przemieszczanie zasobów pracy’. W publikacji tej pojęcia mobilność będziemy uŜywać w dwojakim znaczeniu – jako ‘zdolność do zmiany miejsca pracy (mobilność terytorialna)’ i jako ‘zdolność zmiany zawodu i zakładu pracy (mobilność zawodowa)’. Szczególnego znaczenia nabiera obecnie mobilność zawodowa, pozwalająca dostosować się do zmiennego rynku pracy. Coraz częściej potrzebni są pracownicy poliwalentni, zdolni do zmiany zawodu (przekwalifikowania się). Przejawem mobilności jest zjawisko migracji ludności w celach zarobkowych, a takŜe alokacji czy relokacji pracowników w ramach ruchu słuŜbowego między firmami1. ZJAWISKO MIGRACJI LUDNOŚCI Polska jest krajem o historycznych zjawiskach migracji ludności (duŜych ruchów międzynarodowych). Emigracje zarobkowe za chlebem, emigracje polityczne o róŜnym nasileniu wielokrotnie 1 Około 70% firm europejskich uwaŜa, Ŝe w przyszłości będzie delegować swych pracowników za granicę. 96 T. Ziejewski dotykały nasz kraj. Odrębnym bolesnym doświadczeniem były migracje i przesiedlenia wynikające z działań wojennych lub układów politycznych, w tym pokojowych. Współcześnie po okresie transformacji ustrojowo-gospodarczej nastąpiła istotna reorientacja kierunku polskiej migracji pracowniczej na kraje Europy Zachodniej i to nie tylko do Niemiec, lecz coraz częściej do Anglii, Irlandii, Holandii, Włoch i Hiszpanii. Tradycyjnie Polacy wyjeŜdŜają takŜe do USA. Transfer siły roboczej w sytuacji wysokiego bezrobocia w Polsce jest zjawiskiem, które moŜna określić jako mniejsze zło. Bowiem korzystają na tym głównie kraje wykorzystujące aktywne, mobilne zasoby pracy, głównie do przezwycięŜania trudności wąskich gardeł na własnym rynku pracy. Polacy zatrudniani są zwykle na trudnych, nawet uciąŜliwych, niskopłatnych stanowiskach pracy, które są niechętnie obejmowane przez miejscowych. Zjawiskiem nowym jest migracja wysokiej klasy specjalistów, którzy są niedoceniani w kraju, takich jak: naukowcy, lekarze, nauczyciele, pielęgniarki. Taki sposób zatrudniania nie moŜe być metodą rozwiązywania problemu bezrobocia w kraju. Konieczne jest pilne podjęcie dalekowzrocznej polityki kadrowej, prowadzącej do aktywnego wspierania rozwoju gospodarczego kraju. Zjawisko migracji siły roboczej nawet przy efektywnym gospodarowaniu kapitałem ludzkim nie ulegnie całkowitej likwidacji. Zmianom powinny ulegać jedynie skala zjawiska, uwarunkowania, charakter i kierunki przepływu ludzi. Oprócz regionalnych przepływów nasilać się będą migracje kontynentalne oraz interkontynentalne. Źródłem tych przemieszczeń ludzi pozostaną zjawiska demograficzne, intensywny rozwój ośrodków gospodarczych, zmiany w ekonomice światowej, nowe branŜe wytwórczości, rozwój usług, znoszenie barier, czyli globalizacja, przepływ kapitału, alokacja, łączenie się firm i inwestycji. Ułatwieniem jest ogromny postęp w komunikacji, transporcie, łączności i technologii informatycznej (Ziejewski 2005). Na drodze wszystkich kierunków migracji pracowniczej (zarobkowej) są Niemcy; tu kieruje się około 70% naszych wyjeŜdŜających. Dla Niemiec kraj nasz był i jest rezerwuarem zasobów pracowniczych. MoŜna zauwaŜyć, Ŝe po okresie emigracji na stałe powrócił model wyjazdów czasowych, głównie do prac sezonowych. W obliczu starzenia się ludności rozwiniętych krajów Europy emigracja młodych ludzi z krajów Europy Środkowej i Wschodniej daje istotne korzyści nie tylko ekonomiczne, ale takŜe demograficzne. Badania dowodzą, Ŝe Polacy niechętnie opuszczają swoje miejsca zamieszkania nie tylko za granicą, ale takŜe w kraju. Mobilność terytorialna ogółu Polaków nie jest najwyŜsza, ale z róŜnych przyczyn, głównie ekonomicznych i demograficznych, zmuszeni są oni do wyjazdów. Dlatego Polacy stanowią większość wśród pracowników obcokrajowców w krajach Europejskiego Obszaru Gospodarczego (EOG), wśród nowych członków UE (w Anglii – 56%, Norwegii – 64%, Holandii – 82%, Szkocji – 59%). Najliczniej za granicę wyjeŜdŜają ludzie z województw śląskiego, opolskiego, dolnośląskiego, a napływ z zagranicy odnotowują w szczególności województwa: śląskie, małopolskie i mazowieckie. Z badań przeprowadzonych przez Acxiom Polska za pomocą ogólnopolskiego kwestionariusza produktów i usług wynika, Ŝe ok. 37% badanych Polaków chciałoby wyjechać za granicę w celach zarobkowych, lecz na wyjazd dłuŜszy niŜ trzy miesiące zdecydowałoby się juŜ tylko ok. 18% badanych. Wśród deklarujących wyjazd krótkookresowy dominują kobiety Mobilność zawodowa (aktywizacja i alokacja zasobów pracy) 97 (ok. 66%), wśród mających chęć wyjazdu na dłuŜszy okres przewaŜają męŜczyźni (ok. 66%) – Bank danych… (2003). Tymczasem pogłębia się zjawisko starzenia się ludności naszego kraju. Socjologowie alarmują, wskazując na słabnące tendencje prorodzinne i prokreacyjne oraz ujemne saldo migracyjne. Ekonomiści takŜe wskazują na błędy w gospodarowaniu zasobami pracy (kapitałem ludzkim). Okresowa praca za granicą ma róŜne skutki – z jednej strony jest źródłem dodatkowych wyŜszych zarobków, zasila budŜety domowe, daje moŜliwości nawiązania nowych kontaktów, poznania innych ludzi, ich kultury i obyczajów, poznania nowych technologii i organizacji produkcji, a dla młodych daje moŜliwość doskonalenia znajomości języka obcego. Z drugiej jednak strony pociąga za sobą określone koszty, takie jak: rozluźnienie więzi rodzinnych, czasem nawet rozpad rodziny, zaniedbania w wychowaniu dzieci, stres, a nawet utrata zdrowia. MoŜna zatem powiedzieć, Ŝe migracja zarobkowa pociąga za sobą korzyści i straty w wymiarze jednostkowym (indywidualnym) i społecznym (ogólnym). Interes społeczny i gospodarczy sprawia, Ŝe większość krajów wysoko rozwiniętych prowadzi określoną politykę, stosując protekcjonizm, bariery i utrudnienia przed napływem zewnętrznej siły roboczej. Zjawiska te są w wielu państwach objęte uregulowaniami prawnymi. U nas wciąŜ brakuje polityki migracyjnej. Prowadzi to do pojawiania się róŜnych patologicznych zjawisk, takich jak: nieuczciwe pośrednictwo i handel Ŝywym towarem. Obok zjawiska migracji międzynarodowej w Polsce od lat obserwujemy przemieszczanie się ludności ze wsi do miasta. W tym mamy jednak ogromne zapóźnienia. Zjawisko wysokiego bezrobocia zahamowało przepływ ludności wiejskiej do miast. Brak pracy, będący głównym problemem społeczno-gospodarczym, jest źródłem wielu patologicznych zjawisk na wsi i w mieście, takich jak: łamanie prawa, zaniŜanie wynagrodzenia, mobbing, dyskryminacja, nepotyzm. Z drugiej strony wśród pracowników obserwuje się: stres, brak wiary we własne siły, bezładność, deprywację i marginalizację w sytuacji, gdy potrzebna jest postawa aktywności, elastyczności, umiejętności negocjowania. Poszukiwanie czy zmiana pracy to trudny proces decyzyjny, uwarunkowany wieloma czynnikami. W tych warunkach szczególnego znaczenia nabiera umiejętność negocjowania. Takim nowoczesnym zaawansowanym modelem negocjacji jest HPN (Haward Projeckt of Negociaton). Wśród wielu strategii osiągania celów przez negocjacje dominują: ustępstwa, kompromis, przetrwanie. Dochodzimy tu do strategii HPN (tj. rozwiązywania problemu), która spełnia trzy kryteria: racjonalności, efektywności rozwiązania i uzasadnienia (Fisher i in. 1997). Nowym zjawiskiem na szerszą skalę będzie takŜe relokacja pracowników, to znaczy delegowanie pracowników przez firmy w ramach ich działalności za granicą celem realizacji nowych inwestycji, przygotowania do wdraŜania nowych technologii czy współpracy z innymi firmami. Niemal połowa badanych firm (48%) zgadza się z twierdzeniem, Ŝe w Europie mamy do czynienia nie z brakiem siły roboczej, lecz z nieodpowiednim ich rozmieszczeniem. Badania wskazują na bariery ograniczające delegowanie pracowników. Tymi barierami są: – brak zintegrowanego ustawodawstwa w zakresie pracy, – odmienne systemy podatkowe, – trudność znalezienia pracy dla współmałŜonka, – brak umiejętności językowych, – odmienne systemy świadczeń. 98 T. Ziejewski Dla strony pracowników przeszkodami są: – rodzina, dzieci w wieku szkolnym, – problemy językowe, – informacja o moŜliwości zatrudnienia, – oczekiwane umiejętności, – praca współmałŜonka. W praktyce funkcjonuje wiele rodzajów relokacji. Najczęściej spotykanymi są: 1. Tradycyjny (Traditional expatriate) wyjazd pracownika za granicę na kilka lat (1–5). 2. Przeniesienie permanentne (Permanent transfer) – praca na bezterminową umowę na warunkach lokalnych. 3. Obcokrajowiec (International hire) – pracownik, który jest obcokrajowcem zatrudnionym na lokalnych warunkach. 4. Pracownik lokalny (Local hire) – urodzony za granicą, który podejmuje pracę w ramach rekrutacji lokalnej. 5. Pracownik dojeŜdŜający za granicę (Cross – border commuter) – pracownik dojeŜdŜający do pracy w innym kraju. 6. Relokacja racjonalna (Rotational assignee) – pracownik wyjeŜdŜający za granicę do pracy na kilka miesięcy. 7. Relokacja wirtualna (Virtual assignee) – pracownik pracujący za granicą bez przenoszenia się (wspierany pracownikami lokalnymi oraz narzędziami informatycznymi). 8. Telepraca (Teleworking) – pracownik pracujący dla firmy w dowolnym miejscu za pomocą narzędzi informatycznych. Interesującą kwestią w przytoczonych badaniach są kraje preferowane w delegowaniu pracowników. Okazuje się, Ŝe firmy polskie preferują (w podanej kolejności): Niemcy, USA i Włochy. Podobne tendencje wykazują firmy z Czech i Węgier, z tym Ŝe na trzecim miejscu pierwsi wskazują Wielką Brytanię, a drudzy – Austrię. Analizując te wyniki badań, moŜna stwierdzić, Ŝe większość badanych krajów UE jako pierwsze miejsce delegowania pracowników wskazuje państwo sąsiadujące. WNIOSKI 1. Niedostosowanie zapotrzebowania lokalnych rynków pracy do podaŜy siły roboczej tworzy zjawisko bezrobocia. Wysokie bezrobocie pociąga za sobą wiele negatywnych zjawisk społeczno-ekonomicznych, w tym duŜe obciąŜenie budŜetu państwa. 2. Rozwój gospodarczy w skali kraju, Europy, a takŜe świata wymuszać będzie aktywizację i alokację zasobów pracy. W ten sposób następować będzie wyrównywanie niedoborów i/lub nadmiarów siły roboczej. 3. Firmy i koncerny, otwierając swoje filie za granicą, będą delegować swych specjalistów dla uzupełnienia miejscowych zasobów pracy. W tych warunkach nabiera znaczenia elastyczność pracowników i załogi, zdolność dostosowania się do nowych potrzeb, umiejętności przekwalifikowania się oraz znajomość języków obcych. Mobilność zawodowa (aktywizacja i alokacja zasobów pracy) 99 4. W warunkach gospodarki rynkowej mobilność zawodowa nabiera coraz większego znaczenia – mobilność rozumiana szeroko, nie tylko jako zdolność przemieszczania się (ruchliwość), ale przede wszystkim jako zdolność zmiany kwalifikacji, zawodu i stanowiska pracy. 5. Na poziom i kierunki przepływu zasobów pracy wpływać będą: zjawisko globalizacji, alokacja kapitału, łączenie się firm, lokalizacja duŜych inwestycji oraz zjawiska demograficzne. PIŚMIENNICTWO Amstrong M. 2000. Zarządzanie zasobami ludzkimi. Dom Wydawniczy ABC, Kraków. Bank danych regionalnych. 2003. www.stat.gov.pl-GUS. Baza danych regionalnych. Chmiel N. 2003. Psychologia pracy i organizacji. GWP, Gdańsk. Fiszer R., Ury W., Patton B. 1997. Dochodząc do TAKI… PWE, Warszawa. Przyszłość pracy w XXI wieku. 2004. Red. S. Borkowska. Wydaw. IPISS, Warszawa. Ziejewski T. 1997. Aktywizacja i alokacja zasobów ludzkich poprzez wykształcenie [w: Agrobiznes i obszary wiejskie wobec integracji z Unia Europejską – nadzieje, szanse, obawy]. AR, Szczecin. Ziejewski T. 2005. Wybrane aspekty przemian społeczno-gospodarczych. Człowiek w procesie przemian. WAR, Szczecin. 100 VACAT Strona 100 z 400 T. Ziejewski II. ANALIZA ZMIAN W SEKTORZE USŁUG DLA ROLNICTWA, RYBACTWA I NA OBSZARACH WIEJSKICH II. ANALYSIS OF CHANGES IN SECTORS SERVICING AGRICULTURE, FISHERIES AND RURAL AREAS VACAT Strona 102 z 400 FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS Folia Univ. Agric. Stetin. 2006, Oeconomica 249 (45), 103–110 Tadeusz SZCZYGIEŁ, ElŜbieta KICKA1 PROGRAMY ROLNOŚRODOWISKOWE W NOWYM SYSTEMIE STRATEGICZNEGO PROGRAMOWANIA NA LATA 2007–2013 AGRO-ENVIRONMENTAL PROGRAMMES IN A NEW STRATEGIC SYSTEM OF PROGRAMMING FOR YEARS 2007–2013 Zakład Prawa i Gospodarki Nieruchomościami, Pracownia Ekonomiki Przestrzennej i Środowiskowej, Akademia Rolnicza ul. śołnierska 47, 71–210 Szczecin 1 Zakład Analizy Systemowej, Akademia Rolnicza ul. Monte Cassino 16, 70–466 Szczecin Abstract. The implementation of agro-environmental programmes was of high importance for Polish agriculture. Farmers who will fulfil the package services protecting natural environment in their farms according to the plan of agro-environmental procedures have opportunity to gain financial support from EU. This article presents: an outline of documents contributing to the considered programmes, priority zones, field of their activities and suggestions of their expansion. Słowa kluczowe: pakiety usług, programy rolnośrodowiskowe, strefy priorytetowe. Key word: agro-environmental programmes, package services, priority zones. WSTĘP Rok 2006 jest ostatnim rokiem funkcjonowania Narodowego planu rozwoju 2004–20061, który – zgodnie z załoŜeniami Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej – jest kompleksowym dokumentem określającym strategię społeczno-gospodarczą kraju w pierwszych latach członkostwa w Unii Europejskiej (UE). Narodowy plan rozwoju 2004–2006 (NPR) słuŜył i słuŜy jako punkt odniesienia dla działań o charakterze rozwojowym podejmowanych wyłącznie z zasobów środków krajowych i jako baza przygotowania Podstaw wsparcia Wspólnoty – dokumentu określającego kierunki i wielkość wsparcia przez fundusze strukturalne realizacji zamierzeń rozwojowych. Ze względu na krótki okres programowania (3 lata) zaproponowany system wdraŜania, w szczególności w zakresie działań przewidzianych do realizacji w ramach programu rozwoju regionalnego, ma charakter przejściowy. Zgodnie z przyjętą procedurą tworzenia strategicznych rządowych dokumentów opracowano projekt Narodowego planu rozwoju 2007–2013, w którym przewiduje się poszerzenie zakresu, proponowanych do współfinansowania przez instrumenty strukturalne UE, działań oraz zwiększenia stopnia decentralizacji zarządzania programem, w szczególności poprzez realizację przygotowanych przez samorządy województw 16 odrębnych programów rozwoju regionalnego. 1 Narodowy plan rozwoju 2004–2006 został przyjęty przez Radę Ministrów w dniu 11 lutego 2002 r. 104 T. Szczygieł i E. Kicka Zgodnie z Ustawą z dnia 20 kwietnia 2004 roku o Narodowym Planie Rozwoju dokument ten miał być wdraŜany za pomocą programów operacyjnych: regionalnych, sektorowych bądź innych o specjalnym przeznaczeniu, dotyczących wyodrębnionych grup zagadnień przestrzennych, ekonomicznych lub społecznych. Dla zapewnienia efektywnego systemu zarządzania i właściwej koordynacji pomiędzy programami operacyjnymi proponowano pogrupowanie ich w programy horyzontalne. KaŜdy z nich miał realizować cele NPR w wyodrębnionych strefach interwencji publicznej. 31 stycznia 2006 roku Rada Ministrów zaakceptowała załoŜenia do nowej Strategii rozwoju kraju 2007–20152 – dokumentu opisującego wieloletnią strategię rozwoju społeczno-gospodarczego Polski3. W dokumencie tym mają być uwzględnione zasady zrównowaŜonego rozwoju, czyli równorzędnie potraktowane trzy podstawowe filary: gospodarczy, społeczny i środowiskowy. Strategia rozwoju kraju (SRK) ma być podstawą do przygotowania narodowych strategicznych ram odniesienia, programów operacyjnych oraz rządowych i samorządowych programów rozwoju. Jednocześnie będzie to dokument, który posłuŜy do efektywnego wykorzystania przez Polskę środków rozwojowych przeznaczonych na realizację celów społeczno-gospodarczych w latach 2007–2013. Pozwoli teŜ właściwie wykorzystać środki finansowe pochodzące z Unii Europejskiej na lata 2007–2013, przeznaczone na cele polityki spójności, wspólnej polityki rolnej i wspólnej polityki rybackiej. Rada Ministrów 14 lutego 2006 r. zaakceptowała Wstępny projekt narodowych strategicznych ram odniesienia 2007–2013 (NSRO) wspierających wzrost gospodarczy i zatrudnienie4. NSRO jest dokumentem o charakterze strategicznym, w którym określono priorytety i obszary wykorzystania oraz system wdraŜania funduszy unijnych: Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (EFRR), Europejskiego Funduszu Społecznego (EFS) oraz Funduszu Spójności5. Celem strategicznym narodowych strategicznych ram odniesienia jest tworzenie warunków dla wzrostu konkurencyjności gospodarki polskiej6, opartej na wiedzy i przedsiębiorczości, zapewniającej wzrost zatrudnienia oraz wzrost poziomu spójności społecznej, gospodarczej i przestrzennej Polski w ramach UE i wewnątrz kraju. W dokumencie tym (NSRO) zakłada się realizację celów szczegółowych, wynikających ze strategii lizbońskiej, strategicznych wytycznych Wspólnoty oraz z wniosków z analizy SWOT polskiej gospodarki. Narodowe strategiczne ramy odniesienia, zgodnie z załoŜeniami i rozporządzeniami Rady, będą realizowane przez cztery centralne programy operacyjne (PO), zarządzane przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, 16 regionalnych programów operacyjnych, zarządzanych przez samorządy wojewódzkie oraz programy operacyjne Europejskiej Wspólnoty Terytorialnej i program operacyjny „Pomoc techniczna”. 2 Tym samym zawieszono prace nad NPR 2007–2013. Dokument ten ma być dokumentem nadrzędnym wobec innych strategii i programów. W trakcie przygotowywania NSRO wykorzystane zostały prace nad NPR na lata 2007–2013, przyjętym przez Radę Ministrów 6 września 2005 r. 5 www.mrn.gov.pl. 6 Komisja Europejska przygotowała Projekt strategicznych wytycznych wspólnoty (SWW), dotyczących spójności społecznej, gospodarczej i terytorialnej, określający ramy dla interwencji funduszy w latach 2007–2013. Na podstawie SWW kaŜdy kraj członkowski, będący beneficjentem funduszy, przygotowuje narodowe strategiczne ramy odniesienia. 3 4 Programy rolnośrodowiskowe w nowym systemie… 105 Cel strategiczny osiągany będzie poprzez realizację horyzontalnych celów szczegółowych, co oznacza, Ŝe wszystkie programy, działania i projekty podejmowane w NSRO uwzględniają je jednocześnie, lecz w róŜnym zakresie. Cele horyzontalne narodowych strategicznych ram odniesienia to: – – – – tworzenie warunków dla utrzymania trwałego i szybkiego tempa wzrostu gospodarczego, wzrost zatrudnienia poprzez rozwój kapitału ludzkiego oraz społecznego, zwiększenie konkurencyjności polskich przedsiębiorstw, w tym szczególnie sektora usług, budowa i modernizacja infrastruktury technicznej, mającej podstawowe znaczenie dla wzrostu konkurencyjności Polski i jej regionów, – wzrost konkurencyjności polskich regionów i przeciwdziałanie ich marginalizacji społecznej, gospodarczej i przestrzennej, – rozwój obszarów wiejskich. Polityka Unii Europejskiej w zakresie rozwoju obszarów wiejskich regulowana jest Rozporządzeniem Rady (WE) nr 1698/2005 w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich z Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW). Dokument ten ukierunkowuje kształt i zakres działań podejmowanych na rzecz rozwoju obszarów wiejskich i rolnictwa w latach 2007–2013, szczególnie uwzględnia problematykę gospodarczą, społeczną i środowiskową aspektów zrównowaŜonego rozwoju, dbanie o dobrą jakość Ŝywności i środowiska przyrodniczego, o dobrostany zwierząt. Głównym celem Funduszu jest promocja zrównowaŜonego rozwoju obszarów wiejskich na terenie całej Wspólnoty, uwzględniająca jednocześnie instrumenty rynkowe i wspieranie dochodów w ramach wspólnej polityki rolnej oraz polityki spójności i wspólną politykę rybołówstwa. Ramy finansowe rozwoju obszarów wiejskich określone będą w utworzonym Europejskim Funduszu Rolnym na Rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich. W związku z tym zaszła konieczność połączenia instrumentów finansowych rozwoju obszarów wiejskich, obecnie realizowanych w ramach dwóch programów – programu rozwoju obszarów wiejskich (PROW) i sektorowego programu operacyjnego „Rolnictwo” (SPOR) w jeden spójny program operacyjny rozwoju obszarów wiejskich (POROW) na lata 2007–2013. POROW (Klisowska 2006) określa w szczególności beneficjentów, wielkość, zakres oraz warunki udzielania pomocy w ramach poszczególnych działań oraz plan finansowy, system wdraŜania, monitorowania i oceny. Program swym zasięgiem obejmuje cały kraj i będzie realizowany ze środków Unii Europejskiej pochodzących z Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (ERROW), w połączeniu ze środkami krajowymi (publicznymi i prywatnymi beneficjentów). Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi będzie instytucją zarządzającą, odpowiedzialną za opracowania, negocjacje, zarządzanie, kontrolę oraz monitorowanie. Akredytowana Agencja Płatnicza będzie odpowiedzialna za weryfikację, zatwierdzanie i płatności, a jednostka certyfikująca – za weryfikację i certyfikacje płatności. W programie wyróŜniono 4 osie priorytetowe wraz z działaniami: Oś 1 – wsparcie konkurencyjności sektora rolnego i leśnego, w tym działania: – szkolenie zawodowe i akcje informacyjne dla osób zatrudnionych w rolnictwie i leśnictwie, – ułatwienie startu młodym rolnikom, – przyznawanie rent strukturalnych, 106 – – – – T. Szczygieł i E. Kicka modernizacja gospodarstw rolnych, zwiększanie wartości gospodarczej lasów, zwiększenie wartości dodanej podstawowej produkcji rolnej i leśnej, poprawienie i rozwijanie infrastruktury związanej z rozwojem i dostosowaniem rolnictwa i leśnictwa, – wzmocnienie potencjału produkcji rolniczej niszczonej przez klęski Ŝywiołowe oraz wprowadzanie działań zapobiegawczych, – wsparcie dla rolników, którzy biorą udział w programach jakości Ŝywności, – wsparcie dla grup producentów w zakresie działalności instrumentalnej i promocyjnej dla producentów objętych programem jakości Ŝywności, – wsparcie gospodarstw rolnych niskotowarowych w fazie restrukturyzacji, – tworzenie grup producentów rolnych, – tworzenie systemu usług z zakresu zarządzania, pomocy i usług doradczych oraz korzystanie rolników oraz właścicieli lasów z przedmiotowych usług. Oś 2 – poprawa stanu środowiska i krajobrazu, w tym działania: – wspieranie gospodarowania na obszarach górskich i innych obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania, – realizacja płatności dla obszarów rolnych objętych siecią „Natura 2000” i płatności związanych z Dyrektywą 2000/60 FC, – wsparcie przedsięwzięć rolnośrodowiskowych, – tworzenie inwestycji nieprodukcyjnych na obszarach rolnych, – poprawa dobrostanu zwierząt, – – – – zalesianie gruntów rolnych, zalesianie gruntów innych niŜ grunty rolne, dopłaty do gruntów leśnych na obszarach sieci Natura 2000, realizacja płatności leśnośrodowiskowych, – odtwarzanie potencjału produkcji leśnej i wprowadzanie odpowiednich instrumentów zapobiegawczych. Oś 3 – podniesienie jakości Ŝycia na obszarach wiejskich i dywersyfikacja ekonomiczna obszarów wiejskich, w tym działania: – – – – w kierunku rozwijania działalności nierolniczej, zachęcanie do prowadzenia działalności związanej z turystyką, świadczenie podstawowych usług dla gospodarki i ludności wiejskiej, organizowanie i prowadzenie szkoleń oraz informowanie. Oś 4 – Leader, w tym działania: – wdraŜanie lokalnych strategii rozwoju, – współpraca krajowa i międzynarodowa, – prowadzenie lokalnych grup działania, zdobywanie umiejętności, animacja. W ramach POROW na lata 2007–2013 wstępnie zaproponowano program rolnośrodowiskowy wraz z ramową listą działań, która obejmuje część działań z poprzedniego okresu programowania – z lat 2004–2006, które są w trakcie realizacji i wdraŜania, oraz listę nowych działań na lata 2007–2013, które wymagają konsultacji i uzgodnień. Programy rolnośrodowiskowe w nowym systemie… 107 DOTYCHCZASOWE DOŚWIADCZENIA Z WDRAśANIA KRAJOWEGO PROGRAMU ROLNOŚRODOWISKOWEGO Krajowy program rolnośrodowiskowy (KPR) jest częścią Planu rozwoju obszarów wiejskich na lata 2004–2006, zapisaną jako działanie 4: Wspieranie przedsiębiorczości rolnośrodowiskowych i poprawy dobrostanu zwierząt. Program jest formą pomocy finansowej dla rolników, którzy chcą się włączyć do działań mających na celu poprawę jakości środowiska przyrodniczego i zachowanie walorów przyrodniczych obszarów wiejskich. Programy rolnośrodowiskowe7 w Polsce wdraŜane są od 1 września 2004 r. na podstawie Ustawy o wspieraniu rozwoju obszarów wiejskich… (2003) oraz Rozporządzenia Rady Ministrów w sprawie szczegółowych warunków… (2004). Celem programu rolnośrodowiskowego jest zachęcanie rolników do przestrzegania przepisów krajowych i UE z zakresu ochrony środowiska i przyrody w swoim gospodarstwie. Od sposobu, w jaki jest prowadzona produkcja rolnicza w gospodarstwie rolnym, zaleŜy stan środowiska. Wiele cennych siedlisk o wysokich walorach przyrodniczych i krajobrazowych powstawało dzięki tradycyjnym formom gospodarowania, np. dzięki wypasom i systematycznemu koszeniu traw. Zaniechanie rolniczego uŜytkowania łąk i pastwisk prowadzi do zmian w ekosystemach, doprowadzając w duŜej części do ich degradacji. W ubiegłych latach duŜym zagroŜeniem dla środowiska przyrodniczego, szczególnie na obszarach wiejskich Ziem Odzyskanych, na których dominowało rolnictwo uspołecznione, prowadzona była wielkotowarowa i intensywna produkcja rolna, która w dłuŜszej perspektywie prowadzi do zachwiania równowagi przyrodniczej, wzrostu zanieczyszczenia wód i gleb (niejednokrotnie doprowadzając do ich degradacji), a w konsekwencji do pogorszenia jakości płodów rolniczych. Dodatkowym niekorzystnym czynnikiem jest degradacja rolniczego krajobrazu. Rolnicy, którzy w swoich gospodarstwach będą realizowali pakiety usług chroniących środowisko, zgodnie z planem działalności rolnośrodowiskowej, otrzymają wsparcie finansowe, a efekty tych zabiegów będą korzystne dla całego społeczeństwa. Cele szczegółowe programu rolnośrodowiskowego (Feledyn-Szewczyk 2006) to: – promocja systemów produkcji rolniczej przyjaznej dla środowiska, – zachowanie róŜnorodności biologicznej siedlisk półnaturalnych, – zachowanie starych ras zwierząt hodowlanych, odmian roślin uprawnych, – utrzymywanie zróŜnicowania krajobrazu na obszarach uŜytkowanych rolniczo, – zwiększenie świadomości ekologicznej mieszkańców wsi. Pomoc finansowa, jaką otrzymuje rolnik (tzw. płatność rolnośrodowiskowa), jest udzielana do wysokości limitu stanowiącego równowartość kwoty w euro, przewidzianej w Planie, w ramach następujących pakietów: – rolnictwa zrównowaŜonego, – rolnictwa ekologicznego, – utrzymania łąk ekstensywnych, – utrzymania pastwisk ekstensywnych, – ochrony gleb i wód, – tworzenia stref buforowych, – ochrony lokalnych ras zwierząt gospodarskich. 7 W krajach członkowskich UE programy rolnośrodowiskowe jako jedyne z wielu instrumentów rozwoju obszarów wiejskich są obowiązkowe. WdraŜanie rozpoczęto w 1992 r. Obecnie ponad 20% rolników UE prowadzi swoje gospodarstwa zgodnie z zaleceniami rolnośrodowiskowymi. 108 T. Szczygieł i E. Kicka Przedstawione pakiety mogą się dzielić na warianty, z których moŜna wyodrębnić zadania, które rolnik realizuje w cyklu rocznym. Zasięg terytorialny wdraŜania programu rolnośrodowiskowego uzaleŜniony jest od pakietu. Na obszarze całego kraju są realizowane 4 pakiety: rolnictwo ekologiczne, ochrona gleb i wód, strefy buforowe, zachowanie lokalnych ras zwierząt gospodarskich. MoŜliwość korzystania z pozostałych 3 pakietów: rolnictwa zrównowaŜonego, utrzymania łąk i utrzymania pastwisk zaleŜy od połoŜenia gospodarstwa – czy znajduje się ono na terenie strefy priorytetowej. Za strefę priorytetową uznaje się w województwie obszar wybrany ze względu na wybitne walory przyrodnicze, wymagające ochrony lub występowanie problemowych obszarów środowiskowych, na których naleŜy wdraŜać działania naprawcze. Na terenie Polski wyznaczono 69 priorytetowych stref, o łącznej powierzchni ponad 10 mln ha, co stanowi około 32% powierzchni kraju8. Strefy priorytetowe Na terenie województwa zachodniopomorskiego wyodrębniono cztery strefy priorytetowe, o łącznej powierzchni 46 000 ha; ich zasięg przestrzenny przedstawiono w tab. 1. Tabela 1. Strefy priorytetowe POROW województwa zachodniopomorskiego (stan na 31.12.2005 r.) Nr strefy Nazwa strefy 32 A PobrzeŜe Zalewu Szczecińskiego i Równina Goleniowska Obszar strefy powiat Goleniów Kamień Pomorski Białogard 32 B Równina Białogardzka i Nowogardzka oraz Wysoczyzna Łobeska Goleniów Kołobrzeg Koszalin Choszczno 32 D Pojezierze Choszczeńskie i Wałeckie oraz Równina Drawska Drawno Wałcz Gryfino 32 R Dolina Dolnej Odry i Pojezierze Myśliborskie Myślibórz Pyrzyce gmina Goleniów Przybiernów Stepnica Kamień Pomorski Wolin Białogard Karlino Tychowo Maszewo Nowogard Osina Dygowo Gościno Biesiekierz Świeszyno Choszczno Drawno Recz Bierzwnik Krzącin Kalisz Pomorski Wierzchowo Człopa Mirosławiec Tuczno Wałcz Chojna Trzcińsko Zdrój Widuchowa Boleszkowice Myślibórz Nowogródek Pomorski Lipiany Źródło: opracowanie własne na podstawie Rozporządzenia Rady Ministrów w sprawie szczegółowych warunków i trybu udzielania pomocy finansowej… (2004). 8 Szczegółowy wykaz stref z podaniem gmin i obrębów geodezyjnych, na których są ustanowione oraz limity powierzchni, na których moŜna realizować program według województw, zawarte są w załącznikach nr 2 i 3 do omawianego Rozporządzenia Rady Ministrów. Programy rolnośrodowiskowe w nowym systemie… 109 Uczestnicy Programu Udział w Krajowym programie rolnośrodowiskowym jest dobrowolny. Uczestnikami programu mogą być osoby fizyczne, prawne lub jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej, posiadające gospodarstwo rolne o powierzchni co najmniej 1 ha uŜytków rolnych. Okres trwania Programu w gospodarstwie rolnym wynosi minimum 5 lat, z moŜliwością jego przedłuŜenia o następnych 5 lat. Obszar objęty Programem Działania rolnośrodowiskowe mogą być realizowane na gruntach ornych i trwałych uŜytkach zielonych, a w ramach rolnictwa ekologicznego – dodatkowo w sadach. Płatność przysługuje tylko w przypadku działek, na których realizowane są działania zgodne z pakietami. Płatnościami nie są objęte powierzchnie, które stanowią grunty zabudowane (siedliska), grunty pod wodami, grunty leśne, drogi dojazdowe, grunty dzierŜawione na okres krótszy niŜ 5 lat. NaleŜy zwrócić uwagę, iŜ na całej powierzchni gospodarstwa rolnego uczestnik programu rolnośrodowiskowego zobowiązany jest do przestrzegania zasad dobrej praktyki rolniczej. Propozycja rozszerzenia działań Programu rolnośrodowiskowego na lata 2005–2013 Zakłada się, Ŝe w nowym okresie programowania działalności rolnośrodowiskowych, oprócz aktualnie realizowanych (które naleŜy wdraŜać w zakresie zbliŜonym do dotychczasowego), będzie moŜna rozszerzyć pakiety o takie propozycje, jak: – integrowana produkcja, – utrzymywanie ekstensywnych trwałych uŜytków zielonych, – ochrona siedlisk przyrodniczych, – działania uzupełniające (usuwanie zarośli z cennych siedlisk przyrodniczych), – zachowanie tradycyjnej gospodarki stawowej, – hamowanie odpływu z rowów melioracyjnych, – zachowanie ekstensywnego uŜytkowania gruntów rolnych, – odtwarzanie łąk półnaturalnych, – zachowanie lokalnych odmian roślin uprawnych, – tworzenie pakietu przeciwerozyjnego, – tworzenie pakietu próchniczotwórczego, – utrzymywanie i rozbudowa terenów otwartych, – utrzymywanie i rozbudowa sadów przydomowych, – utrzymywanie oczek wodnych. PODSUMOWANIE Niniejsze propozycje są podstawą do dyskusji nad kształtem i zawartością nowego programu. Powinny uwzględniać dotychczasowe doświadczenia wdroŜeniowe. WaŜne są opinie i zalecenia przekazywane zarówno przez doradców rolnośrodowiskowych, jak i pracowników agencji płatniczej. Postuluje się konieczność uproszczeń formalno-prawnych zarówno w odniesieniu do dokumentów programowych (wniosku i planu działalności rolnośrodowiskowej), jak i procedur wdroŜeniowych oraz prawnych podstaw Programu. Uproszczenie procedury przystąpienia do Programu spowoduje łatwiejszy dostęp do przedstawionych działań, a tym samym moŜe zwiększyć liczbę rolników zainteresowanych wdroŜeniem nowych metod organizacji i produkcji rolniczej w swoim gospodarstwie. Upraszczając zasady 110 T. Szczygieł i E. Kicka realizacji Programu, naleŜy pamiętać o jego głównym celu – promowaniu wśród rolników metod produkcji rolnej, zgodnych z wymogami i zasadami ochrony środowiska. Prace w przedmiotowym zakresie prowadzą resort rolnictwa i agencja płatnicza, dlatego zakres działań w formie wstępnej koncepcji moŜe ulec istotnym zmianom. Niniejszy materiał naleŜy potraktować, w części dotyczącej propozycji rozszerzenia działalności w ramach Programu rolnośrodowiskowego, jako pomocny w dyskusji dokument informacyjny. PIŚMIENNICTWO Feledyn-Szewczyk B. 2006. Krajowy program rolnośrodowiskowy 2004–2006 [w: Program rolnośrodowiskowy aktualnie i w przyszłości]. Warsztaty szkoleniowe, Puławy 9 lutego 2006. IUNG, Puławy, 14–22. Klisowska A. 2006. ZałoŜenia do Programu Operacyjnego Rozwój Obszarów Wiejskich na lata 2007–2013, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Departament Rozwoju Obszarów Wiejskich, Wydział ds. Programowania PROW, Warszawa. Narodowy Plan Rozwoju 2004–2006. Ministerstwo Gospodarki, Warszawa. Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 20 lipca 2004 r. w sprawie szczegółowych warunków i trybu udzielania pomocy finansowej na wspieranie przedsięwzięć rolnośrodowiskowych i poprawy dobrostanu zwierząt objętej planem rozwoju obszarów wiejskich. DzU z 2004 r., nr 174, poz. 1809, z późn. zm. Ustawa z dnia 28 listopada 2003 r. o wspieraniu rozwoju obszarów wiejskich ze środków pochodzących z Sekcji Gwarancji Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej. DzU z 2003 r., nr 229, poz. 2273 oraz z 2004 r., nr 42, poz. 386 i nr 148, poz. 1551. FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS Folia Univ. Agric. Stetin. 2006, Oeconomica 249 (45), 111–118 Emil SVOBODA, Libor BITTNER1 METHODS OF STRATEGIC DECISION-MAKING IN THE MANAGEMENT OF ENTREPRENEURIAL SUBJECTS METODY ZARZĄDZANIA STRATEGICZNEGO W PODEJMOWANIU DECYZJI PRZEZ PRZEDSIĘBIORSTWA Department of Management, Mendel University of Agriculture and Forestry in Brno Zemědělská 5, 613 00 Brno, e-mail: [email protected] 1 Bioveta, a.s. Ivanovice na Hané Komenského nám. 212, 683 23 Ivanovice na Hané, e-mail: Bittner [email protected] Abstract. The paper presents the results of the 12/EP 2001–2004 and MSM 6215648904 researches with their applications in enterprise practice, in the sphere of strategic control of enterprise management focused on the methods of decision-making enabling an enterprise to respond to changes in the entrepreneurial environment. Rapid changes, principally in the external environment, require of the business management to select new approaches and methods of decision-making and to have a well conceived algorithm enabling a flexible response to customers’ wishes. The paper presents particular applications in the joint-stock company Bioveta Ivanovice na Hané which has a very large scope of business. Bioveta deals with research, production and sale of veterinary biopreparations and drugs on the Czech market, the existing EU market, and about thirty other world markets. Within the foregoing complicated scope of business, methodical procedures were formulated in the research for marketing activities, inventory management, quality management, and the system to motivate managers and employees. The paper follows up with the results published in scientific magazines and presented at scientific conferences, mainly IAES (Paris, 2002), ČZU PEF Prague (2002–2003), SPU FEM Nitra (2002–2004), and Agriculture Economics (IV/2001 and V/2003). Key words: company management, marketing, methods of managerial decision-making, strategic management. Słowa kluczowe: marketing, metody podejmowania decyzji, zarządzanie firmą, zarządzanie strategiczne. INTRODUCTION As Drucker states (1998), no century in the history of mankind recorded so many radical changes as the twentieth century. His publication presents practical experience of companies, particular approaches to given situations and their practical use. At present, further fundamental changes come up to the changes characterized by the cited author. The new changes, provoked by integration and globalization processes in Europe, will create gradually a new entrepreneurial environment for Czech entrepreneurial subjects where a lot of large changes may be reflected. These changes will belong to main factors which will limit the behaviour of all entrepreneurial subjects in next years. It may be supposed that enterprises with established business contacts with the EU member countries or doing already business with other world countries will be prepared better for the process of changes. 112 E. Svoboda and L. Bittner TARGET AND METHODOLOGY The target of this paper is to publish synthetic results of the authors’ research focused on the analysis of strategic decision-making of a company top management. For the purposes of this paper, the object of detailed analysis is the joint-stock company Bioveta, a.s. Ivanovice na Hané (hereinafter Bioveta) where the authors carry out the foregoing research and apply conclusions of results. Results of business activities of the company with the existing EU member countries are published and compared to other foreign markets and possible changes of the entrepreneurial environment after admission of the Czech Republic to the European Union are formulated. Bioveta ensures research and development, production and sale of veterinary and some human drugs on the Czech market, in member countries of the European Union, and in many Asian, American and other countries. Currently, Bioveta trades with approximately 40 world countries and their number is growing every year. The research is based on the methodology of creation, implementation and changes of entrepreneurial strategies, conceived and verified gradually in the practice of entrepreneurial subjects (Svoboda 2002). This methodology continues the defined proprietary strategies of entrepreneurial subjects. The results of decision-making are applied to partial entrepreneurial strategies of selected entrepreneurial subjects in the sphere of business, marketing, inventory management, quality and change management, human resources management, and company financing. The analysed enterprises working together in the research, including Bioveta, represent medium-sized enterprises with a large scope of business activity, equipped with modern management and communication technology. The research used methods of strategic decision-making, the method of controlled dialogue with a company top management and members of the board of directors. Furthermore, marketing methods, accounting methods and other related methods were used. The aforementioned methods are based on the conclusions found out by the methods of analysis of the management environment, related SPACE analysis applications and BCG methods modified by the authors. The SPACE analysis was carried out according to the methodology developed by a pair of authors Hron and Tichá (1995) with the construction of 35 input characteristics divided into 4 summary areas, i.e. the analysis of financial strength of an enterprise, its competitive advantages, stability of environment, and the strength of sector. These areas are evaluated on a 0–6 score scale. The Boston Consulting Group’s analysis is adjusted to particular conditions of the company and is made according to selected Czech and foreign markets where Bioveta offers its products. Data are followed since the transformation of the limited liability company to the joint-stock company in the year 1998 up to the year 2003. The results of the analysis are given in a percentage summary of individual products represented on selected markets, on the basis of the life cycle analysis of individual selected groups of products. The relative expression of monitored markets is due to non-publishing of concrete company data which must be kept in secret, for which the authors are fully responsible. Quadrant I includes products with a high Methods of strategic decision-making in the management of entrepreneurial subjects 113 market development and a high share in the market, quadrant II represents products with a high market development and a low share in the given market, quadrant III comprises company products with a retarding rate of market changes and a high share in the market, and quadrant IV reflects company products with a retarding rate of market changes and a low share in the market. Furthermore, a lot of other methods used, i.e. management, marketing, and accounting methods, represent the economic side of controlled processes. Owing to the fact that a crisis situation may occur in any enterprise in the market economy, either partial or complex, the paper gives an algorithm of possible response of company management to the aforementioned situation. RESULTS A lot of conclusions result from the analysis of the process of strategic management in Bioveta which trades in veterinary drugs and biopreparations, mainly for livestock and pets. The following analyses and methods are used for a long time: – analyses and methods of management environment with formulation of its changes; – analyses and methods of creation, implementation and changes of entrepreneurial strategies; – analyses and methods of the scope of business activity of a company and its evaluation according to a series of viewpoints and requirements; – analyses of stocks of products and methods of their management; – analyses and methods of market research, research a development, registration, and sale of individual products; – BCG and SPACE analyses; – analyses of revenues with a general price index, with the definition of basic factors of their changes etc. Currently, Bioveta produces and markets 26 product lines in 375 versions and packages, including some products for a human medicine. This large and complex scope of business activity requires a flexible and creative response to changing market conditions which make a significant element of the external entrepreneurial environment. Business activity is closely related to other enterprise systems: organizational and internal company management, economic and financial system, human resources management system, and information system which displays and integrates all the preceding systems, thus influencing decisions on approaches to the management of individual spheres of the company activity. In relation to the analysis of strategic decision-making of the company management, approaches realized in the process of strategic management will be described in the system of company and internal company management of the analysed enterprise. The mentioned system went through a series of necessary changes and approaches. The company responds in this way to changes of the external and internal entrepreneurial environment by gradual application of new approaches in the process of company management control. After privatization, the newly established state enterprise Bioveta was transformed to a limited liability company in the year 1994 and then to a joint-stock company in 1998. 114 E. Svoboda and L. Bittner The present management system is simple and is based on the financial and economic management of the company and its internal units which are quite independent. The aforementioned management system and the other company systems are supported by the company information system which provides data and uses modern information technologies. The Bioveta managing director manages in line relations a financial director, a production director, a director for sale of veterinary biopreparations and drugs, a quality director, a marketing director, and a director of product registrations. Individual managerial activities of all functions are delimited by tools of direct and indirect company and internal company management, where the main place is occupied by economic and financial tools delimiting an economic framework for decision-making of all directors, with its upper and lower limits. Now, results will be presented of the executed BCG analyses and the related SPACE analysis studying the position of the given company on individual markets. BCG examines two principal market dimensions, i.e. changes in the market growth and the share of products of the analysed company in the given market. These two dimensions enable to set up the matrix of relations with four principal quadrants. The SPACE analysis evaluates the company position on the market from the viewpoint of branch environment, putting into relation principal factors of changes in the branch on the one hand and preconditions and changes of decisive factors in the company sphere on the other hand. Thus, mutual relations of selected decisive factors of the strategic position of the company on the market are represented. The analysis of selected markets with the BCG and SPACE methods had been realized in the company from 1998 to 2003, always as at 31st December of a respective year. It means that the whole period of the joint-stock company was studied. Data were collected from the company information system. Table 1. Representation of products according to the BCG analysis [%] Year 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Quadrant I 38.1 43.4 34.5 32.1 27.2 45.1 38.7 II 24.0 27.5 31.0 34.2 34.5 34.0 35.1 III 25.7 27.0 30.0 26.0 22.1 18.2 17.9 IV 12.2 2.1 4.5 7.7 16.2 2.7 8.3 This paper only presents data which characterize the input and output periods, with a brief characterization of their changes. The products represented in Quadrant I were 38.1% in the year 1998 and they only changed to 38.7% in the year 2004, i.e. by 0.6% (Table 1). In Quadrant II, the initial representation of 24.0% increased to 35.1%, i.e. by 11.1% in the aforementioned period. But reduction occurred in Quadrant III from the initial position of 25.7% to 17. 9% and even more marked reduction occurred in Quadrant IV from the initial position of 12.2% to 8.3%. It results from the changes in the representation of products in individual quadrants that this representation is advantageous as the majority of products is included in Methods of strategic decision-making in the management of entrepreneurial subjects 115 Quadrants I to III. Furthermore, it is evident from the results of the analysis that the company applies well the innovation strategy to its products represented in Quadrant II in the time of launching, as their representation increased by 10% in the given period. The products included in Quadrant I are principal from the customer’s viewpoint of product quality, and the company’s viewpoint of achieved volume of sales. These products are optimally placed on a developing market. It is also evident that Bioveta applies with success the diversification strategy to its products, which can be proved by the increases in Quadrants I to III. Quadrant IV informs the company management on the representation of products which are unsuccessful on the market and economically unprofitable for the company. The marked desirable reduction of products in this quadrant results from a good application of the stock management and the system motivating managers to minimize stock. The SPACE analysis completes the previous conclusions and its summary results reveal that the sphere of sale of veterinary biopreparations and drugs is quite stable, but with high dynamic changes in the sale of individual products. The company financial strength increased considerably in the monitored period from the initial state of 4.7 points to 5.4 points, which approaches the upper limit of the score scale. The company competitiveness also improved from the initial value of 4.9 points to 5.5 points in 2003. As for the evaluation of enterprise in the branch of production of drugs and biopreparations, it can be valuated as stable, with the input value of 3.5 points and the output value of 3.9 points. The attractiveness rate was also a good opportunity for the company in the whole period. The input value was 3.2 points and the output value was 4.2 points. All the foregoing values characterize selected markets and are average values. The experience of the company top management points at very different characteristics of individual markets, first of all foreign markets. The markets of veterinary drugs and biopreparations in the present EU are characterized with observation of all rules and quite high administrative demands, in particular when new products are registered on these markets. Furthermore, they may be characterized with a good payment discipline and observation of business rules. Asian markets are characterized with a relatively easier entry in comparison to EU markets, a wide portfolio of products, but high competition, which is manifested in the pressure to reduce prices. Another significant feature is a high risk in the payment discipline of customers. Quality requirements are standard, quality is mostly lower in comparison to the European Union. South American markets have their specific features and a high concentration of competitive American and Mexican companies. Strong specifics can be observed on the markets of the Ukraine, Russia, and Byelorussia. There are few exactly defined business rules, non-standard means are used, business is realized through intermediaries to a large extent. Bioveta’s position on individual markets can be evaluated as good because the company financial strength is growing significantly and the company penetrates new markets and is successful there. An important factor in the analysed time series is a good company focus on customers’ demands and market segmentation. Since 1990 the number of livestock has decreased significantly in the Czech Republic and so the demand of veterinary products from the side of agricultural companies has also decreased, which meant reduced revenues for drug manufacturers and 116 E. Svoboda and L. Bittner their distributors. The foregoing problem was solved by two kinds of measures: firstly, by extending the range of products, and secondly, by transition to so-called “Hobby Programmes” for home animals, especially dogs and cats, on domestic as well as foreign markets, and by a strong expansion on foreign markets. As it is clear from the analysis carried out, every entrepreneurial subject striving for success in the entrepreneurial environment should identify risks through the aforementioned analyses and find out potential beginning of a financial or economic crisis. A whole series of internal and external users corresponding to individual interest groups should be interested in a financial situation. Internal interest groups comprise owners, managers and employees. External interest groups consist of customers, creditors, suppliers and a state. Both the groups have their specific and unsubstitutable roles, although there is a lot of mutual connections creating chain relations at financing the company entrepreneurial activity. Observation of principles of financial and internal company accounting is projected into the financial and economic company context and can be found out by analyses. The research of selected entrepreneurial subjects revealed that violation of these principles could cause a crisis. The origin of a crisis is usually of a long-term character, except some changes in input and output prices and natural disasters. Furthermore, it was ascertained that the supposed height of potential damage could be expressed quite well, but the company management cannot define when and to what extent a crisis may develop. Crisis is understood, in accordance with a lot of other authors, as a marked deviation from the normal state which limits significantly or prevents an enterprise from meeting its basic goals. Thus, crisis may have a partial or complex character. The procedure enabling to predict a crisis and to solve it subsequently can be divided into three phases: analysis of the level of danger (1), formulation of the crisis strategy with delimitation or elimination of the level of danger (2), and implementation of the crisis strategy, i.e. reduction or removal of causes of a crisis (3). The analysis of the level of danger is related to the process of strategic decision-making, i.e. to the methods of analysis of the management environment. On the basis of these methods, individual factors are formulated with probability of their occurrence, from internal and external management environment. By arranging the foregoing factors according to the probability of their occurrence, from the highest to the lowest probability, with simultaneous expression of impacts provoked by a crisis, so-called crisis matrix will be created. Analysis of the crisis matrix will define a crisis strategy, i.e. measures and methods to limit or remove a crisis. After defining a crisis strategy, a plan is drawn up in the event that a crisis occurs to limit or stop the crisis. CONCLUSION A lot of authors deal with the management of changes, both in general and in concrete practical applications. Conclusions of this paper agree with works written by Hron (2001), Gozora (2001), Šimo (2001), and other authors. Drdla and Rais (2001) provide recommendations important for a successful company management: what changes should be done, how to plan such changes, model situations of the management of changes, how to prevent conflicts, and how to solve potential problems. Methods of strategic decision-making in the management of entrepreneurial subjects 117 Many authors conclude that the process of changes is more and more faster, which brings extensive advantages to consumers but, on the other hand, great problems to companies which want to be successful. And it may be observed that a company will only be successful if it is able to respond adequately to changes. Significant conclusions were formulated by Gates (1999) who states that a digital flow of information enables conversion of all kinds and forms of information into a uniform digital form, save them subsequently in any computer, process them and send further. This fact is very important as all managerial processes run and are put into effect through information processes. Thus, a perfect company information system is an important precondition of a good performance of all managerial functions of company management. As it was proved in the research carried out by the authors of this paper, it is necessary to execute a lot of analyses in a company, in regular intervals or as may be required, to cope successfully with the process of strategic management. The analyses in question are management, marketing, accounting, financial, and economic analyses. All these analyses have common basic principles which are sophisticated and are mainly evident in accounting. They penetrate and impact significantly other spheres. The aforementioned principles include first of all a chronological recording of accounting changes, systematic approach (synthetic or analytic), double entries, presence of documents and a true picture, carefulness etc. If these principles are followed in practice, then economic and financial information gives a real picture of the state and changes in the process of management of the scope of business activity, respecting a particular entrepreneurial environment. Failure to observe these principles often leads to a number of problems, frequently hardly soluble or even insoluble by a company. It is also important to not underestimate control by company management. REFERENCES Drdla M., Rais K. 2001. Řízení změn ve firmě. Computer Press, Prague. Drucker P.F. 1998. Řízení v době velkých změn. Management Press, Prague. Drucker P.F. 2001. Výzvy managementu pro 21. století. Management Press, Prague. Gates B. 1999. Byznys rychlostí myšlenky. Management Press, Prague. Gozora V. 2000. Prispósobovanie podnikatelskej štruktúry poĺnohospodársko-potravinárskeho komplexu európskym trhovým štruktúram [in: Medzinárodne vedecké dni]. FEM SPU, Nitra. Hron J., Tichá I., Dohnal J. 1995. Strategické řízení. ČZU PEF, Prague. Kotler P. 1998. Marketing Management. Grada Publishing. Prague. Svoboda E. 2001. New approaches to the strategic decision-making of agrar sector bussines subjects in the Czech Republic. Agric. Econom. 4 (47), 156–159. Svoboda E. 2002. Strategické rozhodování v podnikovém managementu s využitím managementu změn [in: Firma a konkurenční prostředí]. PEF MOLU, Brno, 260–265. Svoboda E., Bittner L., Svoboda P. 2000. Models of strategic decision making in the Czech Republic. Charleston. http://www.iaes.org/conferences/charleston. Svoboda E., Bittner L., Svoboda P. 2002. Algorithm of decision making process by corporate management and ways of resolving crisis situations caused by accouting, financial and economic risks. Kom. Sci. Lett. Univ. Žilina 4, 19–24. Šimo D. 2001. Marketingové prístupy k efektívnemu manažmentu podnikov PpoK v SR [in: Medzinárodné vedecké dni (International Scientific Days)]. Nitra 2001, FEM SPU, Nitra, 233–236. Whitelay C. 1994. Podnik řízený zákazníkem. Victoria Publ., Prague. 118 E. Svoboda and L. Bittner Streszczenie. Artykuł przedstawia wyniki dwóch programów badawczych z lat 2002–2005, realizowanych w Brnie, wraz z ich zastosowaniem w przedsiębiorstwach w strategicznej kontroli kierowania nastawionej na metody podejmowania decyzji ułatwiających reagowanie na zmiany w otoczeniu firmy. Gwałtowne zmiany, głównie otoczeniu zewnętrznym, wymagają od kierownictwa wyboru nowych podejść i metod podejmowania decyzji oraz dobrze dostosowanych algorytmów, pozwalających na elastyczne reakcje na oczekiwania klienta. Artykuł opisuje konkretne aplikacje w spółce akcyjnej Bioveta Ivanovicew Hanie, która prowadzi szeroką działalność gospodarczą. Dotyczy ona badań, produkcji i sprzedaŜy weterynaryjnych biopreparatów i leków na rynkach czeskim, unijnym i około 30 innych rynkach światowych. W ramach tak złoŜonego procesu zarządzania przygotowano procedury decyzyjne dla następujących obszarów: marketing, zarządzanie zapasami, zarządzanie jakością, system motywacyjny kierowników i pracowników. Artykuł kontynuuje prezentację wyników opisaną w naukowych czasopismach i konferencjach z 2002 r. w ParyŜu, z 2002 i 2003 r. w Pradze, z 2002 i 2004 r. w Nitrze i w czasopiśmie Agriculture Economics (nr 4 z 2001 r. i nr 5 z 2003 r.). FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS Folia Univ. Agric. Stetin. 2006, Oeconomica 249 (45), 119–128 Alicja MARKIEWICZ PROGNOZOWANIE NA PODSTAWIE HIERARCHICZNYCH MODELI PRZYCZYNOWO-OPISOWYCH ORAZ MODELI NEURONOWO-REGRESYJNYCH ZMIENNEJ Z WAHANIAMI SEZONOWYMI FORECASTING OF VARIABLE WITH SEASONAL FLUCTUATIONAS WITH HIERARCHICAL CAUSE-EFFECT MODELS AND NEURAL-REGRESSIVE MODELS Katedra Zastosowania Matematyki, Akademia Rolnicza ul. Monte Cassino 16, 70–466 Szczecin Abstract. The aim of paper is forecasting with hierarchical cause-effect models and neural-regressive models of monthly data. The comparison between used models was investigated relating to results given by classical cause-effect models. Forecasting were investigated and condition of lack of information for two types of gaps. The variable used in article for predictive modeling and forecasting related total costs depends on sales in corporation X. Słowa kluczowe: hierarchiczne modele przyczynowo-opisowe, luki w danych, modele neuronowo-regresyjne. Key words: hierarchical cause-effect models, missing data, neural-regressive models. WSTĘP Niniejsza praca poświęcona została prognozowaniu na podstawie danych miesięcznych, z wykorzystaniem modeli przyczynowo-opisowych oraz neuronowo-regresyjnych. W artykule tym przedstawiono empiryczne wyniki modelowania predyktywnego i prognozowania kosztów produkcji, w zaleŜności od sprzedaŜy w I oddziale firmy X. Celem artykułu jest prognozowanie na podstawie danych miesięcznych, z wykorzystaniem hierarchicznych modeli przyczynowo-opisowych oraz modeli neuronowo-regresyjnych. Dokonano porównania wyników, odnosząc się do wyników uzyskanych na podstawie klasycznych modeli przyczynowo-opisowych. Rozpatrzono występowanie dwóch rodzajów systematycznych luk w danych. W badaniu wykorzystano zmienną zaleŜną dotyczącą kosztów całkowitych, w zaleŜności od sprzedaŜy w firmie X. MATERIAŁY I METODY W klasycznych modelach przyczynowo-opisowych szeregu czasowego dla danych sezonowych parametry przy niektórych bądź nawet wszystkich zmiennych objaśniających mogą zmieniać się sezonowo. W zbiorze zmiennych objaśniających powinna występować funkcja f ' (t ) zawierająca, oprócz trendu, takŜe składową sezonową (Hozer i Zawadzki 1990). Wprowadzenie jej eliminuje trend i wahania sezonowe ze wszystkich zmiennych występujących w modelu. Postać funkcji f ' (t ) powinna odpowiadać najbardziej rozbudowanej postaci wśród wszystkich zmiennych występujących w modelu. W prognozowaniu moŜna wykorzystać takŜe, zarówno dla pełnych, jak i dla niepełnych danych, hierarchiczne modele przyczynowo-opisowe. Zasada uwzględniania 120 A. Markiewicz powyŜszej funkcji odnosi się takŜe do modeli hierarchicznych. Podstawową zaletą modeli tej klasy jest to, Ŝe szacuje się co najmniej o połowę parametrów mniej niŜ w modelach klasycznych. Obecnie podamy zapisy hierarchicznych modeli dwu- i trzypoziomowych ze stałymi i zmiennymi parametrami, przy jednej zmiennej objaśniającej. Dwupoziomowy model ze stałym parametrem przy jednej zmiennej objaśniającej zapisać moŜna w postaci: m p1 m p1p2 s =1 r =1 Ysrt = α 1t + α 0 + δ 1 X 1t + ∑ b0s Qst + ∑ b0sr Qst + U srt (1) gdzie: m p1 ∑ b0s = s =1 m p1p 2 ∑ b 0 sr = 0. r =1 Trzypoziomowy model ze stałym parametrem, przy jednej zmiennej objaśniającej przyjmuje postać: m p1 ∑ b0s Qst Ysrlt = α 1t + α 0 + δ 1 X 1t + + s =1 m p1p2 ∑ b0sr Qsrt + m p1p2 p3 ∑ b0srl Qsrlt r =1 + U srlt l =1 (2) Z kolei modele ze zmiennymi zmieniającymi się sezonowo parametrami, przy jednej zmiennej objaśniającej, moŜna zapisać w postaci: – model dwupoziomowy Ysrl = α 1t + α 0 + δ 1 X 1t + + m p1 ∑ b0s X 1t Qst + s =1 m p1 ∑ b0s Qst + s =1 m p1p2 ∑ b0sr X 1t Qsrt r =1 m p1p2 m p1 r =1 s =1 ∑ b0sr Qsrt + ∑ b0s tQ st + m p1p2 ∑ b0sr tQ srt r =1 + (3) + U srt – model trzypoziomowy Ysrlt = α 1t + α 0 + δ 1 X 1t + + + m p1 ∑ b0s tQ st s =1 m p1 + ∑ b0s X 1t Qst s =1 m p1p2 m p1 ∑ b0s Qst s =1 ∑ b0sr tQ srt r =1 + m p1p2 + ∑ b0sr Qsrt + r =1 m p1p2 p3 ∑ b0srl tQ srlt m p1p2 p3 ∑ b0srl Qsrlt + m p1p2 p3 + ∑ b0srl X 1t Qsrlt l =1 + l =1 (4) l =1 ∑ b0sr X 1t Qsrt r =1 + m p1p2 + U srlt Tabela 1. Specyfikacja uporządkowanych modeli hierarchicznych przyczynowo-opisowych z parametrami zmieniającymi się sezonowo, przy jednej zmiennej objaśniającej Czynnik pierwszy Czynnik drugi Czynnik trzeci Liczba szacowanych parametrów Model rodzaj zmienności macierz rodzaj zmienności macierz rodzaj zmienności macierz PM12 miesiąc w roku IN, TQ, XQ – – – – 33 + 3 P26z półrocze w roku PR, TPR, X1PR miesiąc w półroczu MP, TMP, X1MP – – 18 + 3 P34z kwartał w roku K, TK, X1K miesiąc w kwartale MK, TMK, X1MK – – 15 + 3 P43z okres czterech miesięcy w roku CZ, TCZ, X1CZ miesiąc w okresie czteromiesięcznym MCZ, TMCZ, X1MCZ – – 15 + 3 P62z okres dwóch miesięcy w roku D, TD, X1D miesiąc w okresie dwóch miesięcy MD, TMD, X1MD – – 18 + 3 P232z półrocze w roku PR, TPR, X1PR dwa miesiące w półroczu PD, TPD, X1PD miesiąc w okresie dwóch miesięcy MD, TMD, X1MD 12 + 3 P223z półrocze w roku PR, TPR, X1PR kwartał w półroczu KP, TKP, X1KP miesiąc w kwartale MK, TMK, X1MK 12 + 3 P322z okres 4 miesięcy w roku CZ, TCZ, X1CZ dwa miesiące w okresie czterech miesięcy MDCZ, TMDCZ, X1MDCZ miesiąc w okresie dwóch miesięcy TMD, X1TMD 12 + 3 Źródło: Zastosowanie hierarchicznych modeli… (2003). 122 A. Markiewicz W tabeli 1 zestawione zostały liczby szacowanych parametrów dla siedmiu hierarchicznych modeli przyczynowo-opisowych dla danych miesięcznych, w których sezonowo zmieniają się parametry przy jednej zmiennej objaśniającej, a funkcja f ' (t ) dotyczy zmiennej sezonowości. W tabeli tej dla kaŜdego modelu podane zostały odpowiednie podmacierze macierzy zmiennych objaśniających, opisujących zmienność sezonową. Występująca w ostatniej kolumnie liczba plus trzy dotyczy parametru stałego występującego przy zmiennej objaśniającej X it , wyrazu wolne- go oraz parametru kierunkowego trendu liniowego. W przypadku, gdy funkcja f ' (t ) będzie zawierać składową periodyczną, liczba szacowanych parametrów zmniejszy się o 1/3. Jak wynika z tab. 1, maksymalna liczba szacowanych parametrów dwupoziomowego modelu przyczynowo-opisowego równa się półtorakrotnej długości cyklu wahań. W przypadku modeli klasycznych przyczynowo-opisowych równa jest ona pomniejszonej o trzy potrojonej długości tego cyklu. W ostatnich latach odnotować moŜna szybki rozwój sztucznych sieci neuronowych. Reprezentują one klasę modeli nieliniowych, wykorzystywanych w modelowaniu i prognozowaniu zmiennych ekonomicznych. Klasyczne nieliniowe modele szeregów czasowych wymagają uwzględnienia wielu parametrów, których liczba rośnie wykładniczo wraz ze wzrostem stopnia opisu. Natomiast w przypadku sieci neuronowej liczba parametrów rośnie liniowo. Sieci neuronowe naleŜą do wielowymiarowych, nieliniowych oraz nieparametrycznych technik wnioskowania, których postać nie jest zaleŜna od modelu. Wielowymiarowość ich polega na tym, Ŝe zawierają wiele zmiennych, których wzajemne relacje oraz zaleŜności wykorzystuje się w prognozowaniu ex ante. Ponadto nie czyni się Ŝadnych załoŜeń, dotyczących relacji pomiędzy zmiennymi wejściowymi oraz ekstrapolacji w przyszłość. Do specyfikacji modelu odwzorowującego dane wejściowe na zbiór wyjściowy nie jest potrzebne wprowadzenie ani zmienność parametrów. Zagadnienia prognozowania, na podstawie modeli sieci neuronowych, opisane zostały w wielu pracach (Dintcheva-Biś 1999; Gately 1999; Lula 1999; Markiewicz 2003). WYNIKI Przedstawiona wyŜej w sposób syntetyczny procedura budowy hierarchicznych modeli przyczynowo-opisowych oraz modeli neuronowo-regresyjnych zostanie zilustrowana przykładem empirycznym, dotyczącym kształtowania się kosztów całkowitych produkcji materiałów budowlanych (KO1) na tle wielkości ich sprzedaŜy (SP1) w oddziale I firmy X. Obie zmienne zostały wyraŜone w tysiącach złotych. Przedział czasowy próby obejmował 48 miesięcy, a dla kolejnych 12 miesięcy wyznaczone zostały prognozy ekstrapolacyjne oraz została zbadana ex post ich dokładność. Kryterium dopuszczalności prognoz przyjęto na poziomie 15%. Na rysunkach 1, 2 kształtowanie się omawianych zmiennych przedstawione zostało w sposób graficzny. Prognozowanie na podstawie hierarchicznych modeli przyczynowo-opisowych… 123 2200 1800 KO1 1400 1000 600 200 0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22 24 26 28 30 32 34 36 38 40 42 44 46 48 50 52 54 56 58 60 t t Rys. 1. Kształtowanie się zmiennej KO1 2600 2200 SP1 1800 1400 1000 600 200 0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22 24 26 28 30 32 34 36 38 40 42 44 46 48 50 52 54 56 58 60 t t Rys. 2. Kształtowanie się zmiennej SP1 Do podstawowych wymogów statystyczno-ekonometrycznego badania zjawisk naleŜą kompletność i porównywalność danych. Niekiedy jednak warunki te mogą nie być spełnione. 124 A. Markiewicz W artykule rozpatrzone zostaną dwa warianty systematycznych luk w danych: I – luki występują w czwartym i ósmym miesiącu cyklu rocznego, II – luki występują w co drugim miesiącu i obejmują miesiące nieparzyste. Na podstawie oszacowanych modeli przyczynowo-opisowych oraz modeli neuronowo-regresyjnych zbudowane zostały prognozy interpolacyjne dla dwóch wariantów luk systematycznych oraz prognozy ekstrapolacyjne na kolejny rok; została teŜ przeprowadzona ich empiryczna weryfikacja. Dla celów porównawczych oszacowane zostaną modele oraz zbudowane prognozy na podstawie klasycznych modeli przyczynowo-opisowych i modeli hierarchicznych bez luk. Ze wstępnych badań wynika, Ŝe parametry przy zmiennej SP1 nie wykazywały zmian sezonowych. Rozpatrywane będą dwa warianty modeli: – model ze stałym parametrem przy zmiennej objaśniającej, z liniowym trendem oraz ze stałymi wahaniami sezonowymi (ss), – model ze stałym parametrem przy zmiennej objaśniającej, z liniowym trendem oraz ze zmiennymi wahaniami sezonowymi (zs), Modele róŜniły się zatem jedynie postacią funkcji f ' (t ) w części opisującej stałą lub zmienną sezonowość. W tabeli 2 przedstawiono wyniki prognozowania ekstrapolacyjnego na podstawie hierarchicznych predyktorów przyczynowo-opisowych oraz klasycznych modeli tej klasy dla pełnych danych. Tabela 2. Średnie względne błędy prognoz ex post dla hierarchicznych modeli przyczynowo-opisowych oraz klasycznych modeli przyczynowo-opisowych dla pełnych danych w procentach Zmienna H26 H34 H43 H62 H223 H232 H322 Klasyczny model Wariant bez luk ss bez luk zs bez luk ss bez luk zs bez luk ss bez luk zs bez luk ss bez luk zs bez luk ss bez luk zs bez luk ss bez luk zs bez luk ss bez luk zs bez luk ss bez luk zs h = 12 9,69 14,10 10,14 11,01 9,89 12,50 10,25 11,46 9,96 10,54 9,80 12,04 9,81 10,40 10,80 13,62 h=9 5,99 14,74 6,48 7,43 6,29 9,03 6,44 7,89 6,31 8,59 6,13 10,91 6,18 6,93 6,95 10,82 h=6 4,65 17,59 5,87 6,53 5,13 6,73 5,39 6,31 5,14 7,25 4,83 9,94 5,26 6,36 6,30 8,79 h=3 3,71 16,53 5,26 3,30 4,47 4,40 5,11 3,01 4,57 3,03 4,37 6,74 4,81 4,39 4,34 6,99 Z informacji zawartych w tab. 2 wynika, Ŝe błędy prognoz otrzymane na podstawie modeli hierarchicznych, są na ogół mniejsze niŜ dla modeli klasycznych. Ponadto widoczny jest spadek ich ocen wraz ze skracaniem długości okresu prognozowanego. Mniej względnych błędów występuje, gdy długość horyzontu zostaje skrócona z 12 do 9 miesięcy. NiŜsze oceny otrzymano dla postaci funkcji f ' (t ) ze stałą sezonowością. W tabeli 3 zestawione zostały oceny względnych błędów prognoz inter- i ekstrapolacyjnych dla szeregów z lukami. Prognozowanie na podstawie hierarchicznych modeli przyczynowo-opisowych… 125 Tabela 3. Oceny średnich względnych błędów prognoz inter- i ekstrapolacyjnych dla hierarchicznych modeli przyczynowo-opisowych dla luk systematycznych Wariant H26 H34 H43 H62 H223 H232 H322 I ss I sz II ss II sz I ss I sz II ss II sz I ss I sz II ss II sz I ss I sz II ss II sz I ss I sz II ss II sz I ss I sz II ss II sz I ss I sz II ss II sz MAPEint 24,36 18,44 11,87 26,65 24,53 24,52 13,39 21,54 27,86 19,09 11,32 > 30 > 30 > 30 11,85 25,37 22,89 22,80 12,68 > 30 24,40 27,66 11,67 25,44 > 30 26,99 11,74 > 30 MAPEeks h=12 13,73 10,98 7,62 21,61 13,74 15,70 7,56 17,14 14,22 16,76 7,71 28,31 14,62 18,77 7,71 24,14 13,62 13,20 7,71 > 30 13,75 13,20 7,72 22,73 14,48 13,95 7,74 > 30 h=9 6,55 5,45 8,51 24,81 6,68 6,08 8,27 17,57 6,97 7,69 7,16 > 30 7,30 8,38 7,30 24,96 6,71 6,90 8,18 > 30 6,92 6,21 7,94 23,99 7,19 5,72 7,41 > 30 h=6 9,83 8,18 9,02 25,05 10,01 9,12 7,55 17,81 10,46 11,53 6,69 > 30 10,95 12,57 7,45 26,97 10,06 10,35 8,68 > 30 10,38 9,31 8,27 24,95 10,78 8,58 7,48 > 30 h=3 7,62 4,07 8,10 > 30 6,87 3,82 4,17 26,84 6,91 5,09 5,73 > 30 6,92 10,75 6,92 > 30 7,73 6,43 8,72 > 30 7,37 2,54 8,40 > 30 6,84 1,27 6,87 > 30 Z porównania dokładności prognoz, otrzymanych dla danych z lukami na podstawie modeli ze stałą i zmienną sezonowością, wynika, Ŝe przeciętne niŜsze oceny błędów względnych otrzymano dla modeli ze stałą sezonowością. Widoczna jest przy tym rosnąca dokładność prognoz wraz ze skracaniem się horyzontu prognozy. Mniej błędów moŜna zaobserwować przy przejściu z horyzontu dwunastomiesięcznego do dziewięciomiesięcznego – z około 10 do około 6%. Dla luk w danych widoczne jest bardzo wyraźne zróŜnicowanie błędów prognoz interpolacyjnych. Dla wariantu drugiego i modelu SS kształtują się one w zakresie 11–12%. Natomiast dla wariantu pierwszego są one wyŜsze o co najmniej 6 punktów procentowych. Oceny tych błędów niŜsze od 20% otrzymano dla modeli H26 i H43. W przypadku prognoz ekstrapolacyjnych dla obu postaci funkcji f ′(t ) dla pierwszego wariantu luk i postaci ze stałą sezonowością dla wariantu drugiego horyzonty prognozy na ogół nie przekraczają 15%. Natomiast dla horyzontu prognozy o trzy miesiące krótszego są one dla pierwszego wariantu o 6–10 punktów procentowych niŜsze. Dla drugiego wariantu luk wpływ horyzontu prognozy jest niewielki. Względne błędy prognoz kształtują się w zakresie od 5,73 do 8,72%. Z analizy porównawczej prognoz, otrzymanych na podstawie modeli hierarchicznych dla pełnych i niepełnych danych, wynika, Ŝe wystąpienie luk w danych w nieznacznym stopniu 126 A. Markiewicz wpłynęło na wzrost błędów prognoz ekstrapolacyjnych. Dotyczy to zwłaszcza sytuacji, gdy horyzont prognozy nie przekracza dziewięciu miesięcy. Odnosi się to takŜe do porównania dokładności prognoz otrzymanych dla obu wariantów luk. Dla horyzontu wynoszącego 12 miesięcy mniejsze błędy otrzymano dla drugiego wariantu luk. Z tabel 3 i 4 wynika takŜe, Ŝe prognozowanie brakujących danych okazało się efektywne, tzn. Ŝe dla większości modeli hierarchicznych przyczynowo-opisowych średni względny błąd prognozy spełnił piętnastoprocentowe kryterium dopuszczalności prognoz. JednakŜe trudno jednoznacznie dokonać wyboru najlepszego modelu hierarchicznego przyczynowo-opisowego, na podstawie luk systematycznych, ze względu na podobne zróŜnicowanie występujące wśród średnich błędów prognoz dla obydwu wariantów luk w danych. Ponadto występują modele, zwłaszcza dla wariantu II sz luk w danych, dla których średni względny błąd prognozy nie spełnia kryterium dopuszczalności prognoz. Tabela 4. Wybrane parametry struktury stochastycznej oraz średnie względne błędy prognoz kosztów ex post, wyznaczonych na podstawie modeli sieci neuronowych, w zaleŜności od sprzedaŜy dla pełnego szeregu Lp. Sieć SE Vs R 1 S1p 225,59 19,85 2 S2p 225,53 3 S3p 221,97 MAPE h = 12 h=9 h=6 h=3 0,9269 14,45 15,89 16,25 11,27 19,85 0,9267 14,53 15,95 16,37 11,38 19,53 0,9270 14,70 16,07 16,58 11,79 NiŜej przedstawione zostaną wyniki wykorzystania modeli sieci regresyjno-neuronowych, dla których zmienną wejściową była zmienna objaśniająca: sprzedaŜ (SP1), natomiast zmienną wyjściową – zmienna prognozowana, czyli koszty (KO1). Na podstawie zoptymalizowanych sieci neuronowych dokonano oszacowania wielkości kosztów całkowitych, w zaleŜności od wielkości sprzedaŜy (w tys. zł), oraz obliczono prognozy wraz z ich błędami. Nie przedstawiono w tabelach błędów uczenia, walidacji i testowania, poniewaŜ stanowiły one wstępny etap wyznaczania prognoz. Przetestowanych zostało około 300 modeli sieci neuronowo-regresyjnych. Wybrane zostały trzy optymalne modele. W tabeli 5 przedstawiono wyniki prognozowania ex post w przypadku wykorzystania pełnego szeregu. Tabela 5. Wybrane parametry struktury stochastycznej oraz średnie względne błędy prognoz ex post dla modeli sieci neuronowych dla kosztów, w zaleŜności od sprzedaŜy w przypadku luk systematycznych w danych MAPE eks Wariant Is II s Sieć SE Vs R MAPE int h = 12 h=9 h=6 h=3 S1_1s 211,11 18,58 0,9276 15,05 16,33 17,37 18,50 14,91 S2_1s 189,77 16,70 0,9232 9,89 16,17 16,78 18,04 16,38 S3_1s 183,33 16,13 0,9259 10,81 14,57 14,95 18,47 16,66 S1_2s 271,39 23,88 0,9028 23,69 18,57 20,81 16,96 10,38 S2_2s 268,05 23,59 0,9247 25,08 17,04 19,18 16,99 10,15 S3_2s 270,16 23,77 0,9182 24,83 17,29 19,53 16,85 9,89 Prognozowanie na podstawie hierarchicznych modeli przyczynowo-opisowych… 127 Dla wszystkich modeli sieci uzyskano średnie błędy prognoz ex post poniŜej 20%. Jakość uczenia, walidacji i testowania w przypadku trzech wybranych optymalnych sieci neuronowych nie wykazuje zróŜnicowania, które mogłoby świadczyć o znacznych błędach w sposobie uczenia sieci czy teŜ o zbyt małym zbiorze obserwacji. Skracanie horyzontu prognozy powodowało zmniejszanie się średniego błędu prognozy. Współczynniki korelacji R pomiędzy wartościami rzeczywistymi i prognozowanymi dla kosztów sprzedaŜy charakteryzują się duŜymi wartościami, co widoczne jest w przypadku mniejszych średnich błędów dla tych zmiennych. Błędy prognoz ex post dla h = 12 są nieznacznie mniejsze od 15%, a dla h = 3 kształtowały się w granicach 11%. W tabeli 5 zestawione zostały oceny błędów względnych inter- i ekstrapolacyjnych dla obu wariantów luk w danych. Błędy prognoz interpolacyjnych dla pierwszego wariantu w dwóch przypadkach są mniejsze od 10%. Natomiast dla drugiego wariantu luk systematycznych obejmującego miesiące nieparzyste, kształtują się one w zakresie 23,69–25,08%. Z tabeli 5 wynika, Ŝe błędy prognoz ekstrapolacyjnych, uwzględniające kryterium dopuszczalności dla pierwszego wariantu, otrzymano tylko dla sieci S3_1s dla horyzontu prognozy wynoszącego 12 oraz 9 miesięcy. W drugim wariancie luk, dla horyzontu wynoszącego 3 miesiące, błąd ten kształtował się w granicach 10%. Modele neuronowo-regresyjny uzyskały nieco gorsze wyniki w przypadku prognozowania zmiennej dla II wariantu luk systematycznych w danych. JednakŜe, zwaŜając na fakt braku połowy informacji w przypadku II wariantu luk w danych, średnie błędy prognoz róŜnią się nieznacznie w porównaniu z wariantem pierwszym, w którym brakowało niecałych 20% informacji. Prognozowanie, na podstawie modeli neuronowo-regresyjnych w sytuacji występowania luk w danych, dało zadowalające wyniki. PODSUMOWANIE Z przeprowadzonych badań wynika, Ŝe prognozowanie za pomocą hierarchicznych modeli przyczynowo-opisowych, zwłaszcza w przypadku występowania luk w danych, dało znacznie lepsze wyniki niŜ na podstawie modeli neuronowo-regresyjnych zmiennych z wahaniami sezonowymi. Jednocześnie dokładność prognoz, otrzymanych na podstawie modeli hierarchicznych dla pełnych danych i pierwszego wariantu luk, zaleŜała od horyzontu prognozy, który nie powinien przekraczać dziewięciu miesięcy. Otrzymane wyniki, wprawdzie tylko dla jednej zmiennej i dwóch wybranych wariantów luk w danych, nie potwierdzają głoszonego w literaturze przedmiotu poglądu, Ŝe modele sieci neuronowych są bardziej przydatne niŜ modele klasyczne w prognozowaniu brakujących danych. PIŚMIENNICTWO Dintcheva-Biś D. 1999. Zastosowanie sieci neuronowych do prognozowania szeregów czasowych. Pr. Inst. Ekonom. Statyst. U Łódz., Ser. C 124, 4–5. Gately E. 1999. Neural Networks for financial forecasting. Biblioteka Inwestora, Warszawa, 43. Hozer J., Zawadzki J. 1990. Zmienna czasowa i jej rola w badaniach ekonometrycznych. PWN, Warszawa. Lula P. 1999. Jednokierunkowe sieci neuronowe w modelowaniu zjawisk ekonomicznych. Wydaw. AE, Kraków. Markiewicz A. 2003. Zastosowanie sieci neuronowych w prognozowaniu zmiennych dla niepełnych danych. Folia Univ. Agric. Stein., Ser. Oeconomica 230 (41), 481–490. 128 A. Markiewicz Zawadzki J. 1999. Ekonometryczne metody predykcji dla danych sezonowych w warunkach braku pełnej informacji. Rozpr. Stud. U Szczec. 342, 100–104. Zawadzki J. 2001. Hierarchiczne modele przyczynowo-opisowe z parametrami zmieniającymi się sezonowo. Pr. Nauk. AE. Wroc. 919, 287–293. Zastosowanie hierarchicznych modeli szeregów czasowych w prognozowaniu zmiennych ekonomicznych z wahaniami sezonowymi. 2003. Red. J. Zawadzki. AR, Szczecin. FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS Folia Univ. Agric. Stetin. 2006, Oeconomica 249 (45), 129–138 Joanna MIKLEWSKA ZASTOSOWANIE STEROWANIA OPTYMALNEGO W ZARZĄDZANIU OBSZAREM CHRONIONYM*19 APPLICATION OF THE OPTIMAL CONTROL METHOD TO MANAGEMENT OF THE PROTECTED AREA Katedra Zastosowań Matematyki, Akademia Rolnicza ul. Monte Cassino 16, 70–466 Szczecin Abstract. The aim of the paper is to present optimal control method applied to renewable resources management under constraints of the regional sustainable development. Optimal economic growth under about assumptions is modelled. The protected inside-land water area divided into "harvest allowable" part and "harvest not- allowable" part is the subject of the study. For equilibrium conditions, which take place if the natural growth in protected part is equal to migration, resource and harvesting are found as the functions of time. Słowa kluczowe: rozwój zrównowaŜony, teoria sterowania optymalnego, zasób odnawialny. Key words: optimal control theory, renewable resource, sustainable development. WSTĘP Zmieniający się świat, wzrost zagroŜeń globalnych i stałe wyzwania, przede wszystkim związane ze środowiskiem naturalnym, przed którymi stoi Unia Europejska (EU), zmuszają tę ponadnarodową wspólnotę do ciągłego dostosowywania swojego prawodawstwa do zachodzących zmian. Dotyczy to nieustannego godzenia róŜnych celów – z jednej strony EU musi sprostać konkurencji innych potęg (USA, Azja) na rynkach światowych, z drugiej strony musi uwzględniać prawnie troskę o środowisko naturalne w ramach zrównowaŜonego rozwoju w róŜnych skalach przestrzenno-czasowych. NajwaŜniejsze dokumenty, które wytyczają rozwój EU na początku XXI w. to: – Strategia lizbońska z 23–24 marca 2000 r. (Lisbon Extraordinary European Council 2000), – Wodna dyrektywa ramowa (WFD) z 22 grudnia 2000 r. (Directive 2000/60/EC 2000), – Strategia zrównowaŜonego rozwoju UE z Göteborga z 15–16 czerwca 2001 r. (Gothenburg European Council 2001), – Reforma wspólnej polityki rolnej (CAP) z 25 czerwca 2003 r. (Presidency Conclusions 2003). Ze względu na reformę CAP (Presidency Conclusions 2003) i przyjętą przez EU w Göteborgu (Gothenburg European Council 2001) Strategię rozwoju zrównowaŜonego (zakładającą m.in. zachowanie róŜnorodności biologicznej – Swanson, 1994, w warunkach stabilnego rozwoju ekonomicznego) zasadne jest poszukiwanie nowych metod, które umoŜliwią długoterminowe * Praca wykonana na podstawie badań własnych w ramach grantu wewnątrzuczelnianego BW/HE/03/04. 130 J. Miklewska zarządzanie zasobami naturalnymi. Bardzo waŜna jest Wodna dyrektywa ramowa (ang. WFD, Directive 2000/60/EC 2000) obowiązująca od 2000 r., która precyzuje zadania do wykonania na terenie EU w zakresie szeroko rozumianych zasobów wodnych; dotyczy to w szczególności jezior (Miklewski 1995). Celem artykułu jest przedstawienie metody sterowania optymalnego, zastosowanej do badania zasobów odnawialnych, w modelu wzrostu ekonomicznego (Dorfman 1969; Solow 2000), w warunkach rozwoju zrównowaŜonego. Prace Clarka (1990), Miklewskiej (2004, 2005 a, b, c, 2006 a, b, c, d) są wprowadzeniem do tematyki badań i prezentują bogate piśmiennictwo. Bardzo złoŜone współczesne procesy, zachodzące na obszarach wiejskich, są współbieŜne z duŜą ilością sprzęŜeń zwrotnych oraz oddziaływają na siebie z róŜną siłą i bardzo często z pewnym opóźnieniem. Dasgupta i Mäler (1997) stwierdzają, Ŝe nie jest moŜliwe właściwe zrozumienie dyskusji nad tym, czym jest rozwój zrównowaŜony, bez odwołania się do teorii optymalnego ekonomicznego wzrostu (nazywanego teŜ rozwojem optymalnym), której podstawowe modele powstały głównie w latach 50. i 60. XX wieku. Zastosowanie teorii sterowania optymalnego, zasady maksimum Pontriagina, równania Hamiltona-Jacobiego-Belmana (Pontryagin i in. 1962; Weitzman 2003) moŜe zapewnić zrównowaŜony rozwój na tych obszarach. W artykule tym autorka skupia się na wodnym obszarze chronionym; proponuje autorskie rozwiązania i analizę modeli z zastosowaniem naukowego pakietu MATLAB® 7.0. ZADANIE OPTYMALIZACJI Optymalne zarządzanie zasobami odnawialnymi (zasobami ryb w jeziorach, w estuariach i w akwenach morskich) jest waŜne nie tylko z ekonomicznego punktu widzenia, ale równieŜ z punktu widzenia środowiska naturalnego. Zarządzanie tymi zasobami jest trudne ze względu na niepełną wiedzę o ekosystemach wodnych i stały czynnik ryzyka oraz niepewności, towarzyszący decyzjom, które często trzeba podejmować szybko. Trudno jest przewidywać połowy i wielkości zasobów w sytuacji niepełnej wiedzy. Mimo to konieczne jest podejmowanie decyzji, budowanie scenariuszy zarządzania zasobami odnawialnymi, prowadzenie polityki zgodnej z zasadami zrównowaŜonego rozwoju (Gothenburg European Council 2001; Directive 2000/60/EC 2000) oraz z postępującą reformą CAP (Presidency Conclusions 2003) i Strategią lizbońską (Lisbon Extraordinary European Council 2000). Obserwuje się coraz więcej akwenów zamkniętych dla połowów. W artykule przeanalizowane zostanie zadanie opisane dla obszaru chronionego, podzielonego na dwa obszary, z których jeden jest z moŜliwością połowu, drugi z moŜliwością kontrolowania połowu. Punktem wyjścia jest logistyczna funkcja wzrostu zasobów (stock): z f (z, K ) = r ⋅ z1 − K gdzie: z – wielkość zasobu odnawialnego, biomasy (ryb), r – wewnętrzna naturalna stopa wzrostu zasobu odnawialnego, K – pojemność środowiska na obszarze O (carrying capacity). (1) Zastosowanie sterowania optymalnego w zarządzaniu obszarem chronionym 131 ZałóŜmy, Ŝe parametr α ∈ [0, 1] oznacza część całego obszaru O, która jest pod ochroną i na której zabroniony jest połów. Jednocześnie zakładamy, Ŝe wzrost zasobów następuje na całym obszarze O (z jednego wejściowego zasobu), według funkcji wzrostu (1). JeŜeli przez x i y oznaczymy wielkość biomasy, to na obszarze niechronionym (przed połowem) i na obszarze chronionym (przed połowem) naturalne funkcje wzrostu moŜna przedstawić w postaci: ( ) x y , f y , K y = r ⋅ y 1 − f (x, K x ) = r ⋅ x 1 − ( 1 − α ) ⋅ K α ⋅K (2) Na obszarze x pojemność środowiska Kx = (1 – α) · K. W dalszych rozwaŜaniach zakładamy stałą wartość K, a więc równieŜ Kx i Ky. Migracja zasobu między obszarami jest funkcją gęstości na kaŜdym obszarze. Wynik migracji moŜna zapisać w postaci: y x Φ − ( ) α K 1 − α K gdzie: Φ – stała biologiczna. Migracja odbywa się z obszaru chronionego (o większej gęstości) do obszaru niechronionego (o mniejszej gęstości). Dynamikę (zmienność w czasie zasobu) w kaŜdym z badanych obszarów moŜna zapisać w postaci: y dx x x + Φ −h = r ⋅ x 1 − − x& = (1 − α )K α ⋅ K (1 − α ) ⋅ K dt (3) y dy y x y& = = r ⋅ y 1 − − − Φ dt α ⋅K α ⋅ K (1 − α ) ⋅ K (4) gdzie: h – połów (sterowanie w systemie), przy czym h moŜe być funkcją czasu t. Funkcję celu, zwaną teŜ funkcją uŜyteczności lub zysku, przedstawiono w postaci (jest to arbitralny wybór decydenta): x Π (x, h ) = p1 − 0 h − c ⋅ h 2 x gdzie: p – cena jednostkowa, c – koszt jednostkowy, xo – zasób początkowy (w chwili to). P, c i xo mają wymiar ekonomiczny, przy czym zakładamy, Ŝe stopa dyskontowa jest równa δ, a czynnik dyskontowy jest równy e −δ ⋅t . W celu usprawnienia procesu obliczeniowego i uwypuklenia struktury równań moŜna zastosować proste przekształcenia zmiennych i parametrów. Zastosujmy następujące skalowania dla zmiennych: 132 J. Miklewska X = x (1 − α )K ,Y = y α ⋅K ,U= h r (1 − α )K (5) i odpowiednie dla parametrów τ = r ⋅ t, γ = δ r , ω= x0 α ⋅ω Φ c⋅r , Ω= , b= K (1 − α ), X 0 = (1 − α ) (1 − α )K r ⋅α ⋅ K p (6) Po przeskalowaniu równania dynamiki moŜna zapisać w postaci: dX dY = X (1 − X ) + Ω(Y − X ) − U , = Y (1 − Y ) − ω (Y − X ) dτ dτ Funkcja celu musi być powiązana ze zmienną h, po przeskalowaniu natomiast – ze zmienną U. PoniewaŜ innym waŜnym celem jest zrównowaŜony rozwój, w nieskończonym horyzoncie czasu, konieczne jest obliczenie całki z funkcji uŜyteczności: ∞ ∫e 0 −δ ⋅t ∞ X Π (x, h )dt = p ∫ e − δ ⋅t ⋅ U 1 − 0 − b ⋅ U dτ X 0 a następnie maksymalizowanie tak obliczonej funkcji względem U (a więc takŜe względem h). Ostatecznie otrzymujemy zadanie optymalizacji w następującej postaci (dla wygody zastąpimy duŜe litery małymi literami): Musimy teraz znaleźć maksimum funkcji ∞ x max ∫ e −δ ⋅t ⋅ u 1 − 0 − b ⋅ u dτ u ≥0 x 0 (7) przy spełnieniu następujących warunków x& = f1(x, y , u ) = x (1 − x ) + Ω(y − x ) − u (8) y& = f2 (x, y , u ) = y (1 − y ) + ω (y − x ) (9) x, y , u ≥ 0 (10) Konieczne jest uzupełnienie zadania optymalizacji (8), (9), (10) o właściwe warunki początkowe: x (0 ) = x 0, y (0 ) = y 0 (11) ROZWIĄZANIE ZADANIA OPTYMALIZACJI Do zadania optymalizacji (8), (9), (10) i (11) wyprowadzamy hamiltonian (Weitzman 2003) w postaci: Η (x, y , u ) = Π (x, u ) + λ1 ⋅ f1 (x, y , u ) + λ2 ⋅ f 2 (x, y , u ) (12) Zastosowanie sterowania optymalnego w zarządzaniu obszarem chronionym 133 gdzie: λ1 i λ2 – mnoŜniki odpowiednio dla zmiennej x i y. Licząc optimum dla wyŜej wyprowadzonego zadania, otrzymamy w kolejnym kroku równania róŜniczkowe pierwszego rzędu: x& = x (1 − x ) + Ω(y − x ) − u (13) y& = y (1 − y ) + ω (y − x ) (14) x ⋅u λ&1 = γ ⋅ λ1 − 0 2 + λ1 (1 − 2 x − Ω ) + λ 2 ⋅ ω x (15) λ2 = γ ⋅ λ 2 − (λ1 ⋅ Ω + λ2 (1 − 2y − ω )) (16) u = arg max H (17) Poszukując stabilnego rozwiązania, musimy przyrównać równania od (13) do (16) do zera. Natomiast równanie (17), w tym celu, jest zastąpione przez równanie Hu = 0, które stanowi warunek konieczny do znalezienia wewnętrznego rozwiązania. Z postaci H wyraźnie widać, Ŝe dla x ≤ x0 zarówno z warunku Hu = 0, jak i z warunku u = argmax H otrzymujemy rozwiązanie x u = 0. Dla x ≥ x0 istnieje rozwiązanie wewnętrzne, jeśli λ1 < 1 − 0 , które jest rozwiązaniem x optymalnym. Warunki od (13) do (17) przyjmą postać: 0 = x (1 − x ) + Ω(y − x ) − u (18) 0 = y (1 − y ) − ω (y − x ) (19) x ⋅u 0 = γ ⋅ λ1 − 0 2 + λ1(1 − 2 x − Ω ) + λ2 ⋅ ω x 0 = γ ⋅ λ2 − (λ1 ⋅ Ω + λ2 (1 − 2y − ω )) 0 = 1− x0 − 2b ⋅ u − λ1 x (20) (21) (22) MoŜemy teraz przeprowadzić dyskusję rozwiązania stabilnego, wynikającego z równań od (18) do (22): 1. Z warunków zadania wynika ograniczenie od góry na λ1. Jest ono następstwem równania (22) i warunku na zmienną u ≥ 0 : m ≤ 1− x0 x 2. Z równania (19) widać, Ŝe w punkcie równowagi mamy ω = (23) α ⋅ω y (1 − y ) . PoniewaŜ Ω = , (y − x ) (1 − α ) to wstawiając wyraŜenie na ω do równania (18), otrzymamy: 134 J. Miklewska u = x (1 − x ) + = x (1 − x ) + Człon α (1 − α ) α y (1 − y ) ⋅ ⋅ (y − x ) = (1 − α ) (y − x ) α (1 − α ) ⋅ y (1 − y ) (24) występuje, poniewaŜ dokonaliśmy skalowania. Rozwiązując zadanie bez skalowania, otrzymamy: x y + r ⋅ y 1 − h = r ⋅ x 1 − ( − α ) K α K 1 (25) MoŜna łatwo zauwaŜyć, Ŝe połów w punkcie równowagi jest równy całkowitemu naturalnemu wzrostowi w obu obszarach. Nie wynika to jednak bezpośrednio z równania (24). 3. PoniewaŜ wielkości x i y są gęstościami, zasadne jest załoŜenie, Ŝe mieszczą się one w przedziale [0, 1]. Stąd y (1 − y ) ≥ 0 dla wszystkich chwil czasu. ZałóŜmy dodatkowo, Ŝe parametr ω jest dodatni. Wychodząc z równania (19), otrzymamy więc: y& = y (1 − y ) − ω (y − x ) = 0 ⇒ ω (y − x ) > 0 ⇒ y > x (26) W punkcie równowagi gęstość ryb jest zawsze większa na obszarze chronionym, człon opisujący migrację jest dodatni, a więc ryba będzie migrować z obszaru chronionego. 4. Z równania (20) otrzymujemy: x0 ⋅ u + λ1 (1 − 2 x − Ω ) + λ 2 ⋅ ω x ⋅u ⇒ λ2 ⋅ ω = γ ⋅ λ1 − 0 2 − λ1 (1 − 2 x − Ω ) = x x ⋅u = λ1 (γ − (1 − 2 x ) + Ω ) − 0 2 > 0 x ⇒ γ + Ω − (1 − 2 x ) > 0 ⇒ γ + Ω > 1 − 2x λ&1 = 0 = γ ⋅ λ1 − x2 (27) x 0u > 0 w celu wyprowadzenia zaleŜności (27). W podobny x2 sposób otrzymamy kolejną nierówność z równania (21): Wykorzystaliśmy zaleŜność, Ŝe γ + ω > 1− 2y Dodatkowo zauwaŜmy, Ŝe prawe strony ostatnich dwóch nierówności są równe dokładd nie pierwszym pochodnym naturalnej funkcji wzrostu f (z ). JeŜeli załoŜymy, Ŝe γ oraz ω dz są dane, to te nierówności określają dolne ograniczenia dla zmiennych x i y: x> 1 (1 − γ − Ω), y > 1 (1 − γ − ω ) 2 2 (28) Zastosowanie sterowania optymalnego w zarządzaniu obszarem chronionym 135 Obie prawe strony nierówności (28) są mniejsze od 1/2; poziom ten jest nazywany w literaturze maksymalną zrównowaŜoną wydajnością, w skrócie MSY (ang. Maximum Sustainable Yield). Analizując zarządzanie zasobami odnawialnymi za pomocą metody sterowania optymalnego, oczekuje się, Ŝe optymalny poziom zasobu odnawialnego jest większy niŜ poziom MSY. x W naszym przypadku znak minus przy składniku 0 w funkcji celu powoduje, Ŝe optymalny x poziom x rośnie i Ŝe zmniejsza się wartość tego składnika. Znane są przykłady, Ŝe x > xMSY nie zawsze jest optymalne. Natomiast optymalny całkowity zasób odnawialny przewyŜsza całkowity poziom MSY. 5. JeŜeli stwierdzamy, Ŝe punkt równowagi istnieje wtedy, gdy naturalny wzrost na obszarze chronionym jest równy migracji, to dochodzimy do ciekawych wniosków. Z równania (19) wynika, Ŝe: y= 1 (1 − ω ) ± 1 2 2 (ω − 1)2 + 4ω ⋅ x (29) Interesującymi punktami są te, które powstają w wyniku zastosowania znaku plus w równaniu (29). Ten przypadek definiuje krzywą równowagi w przestrzeni [0, 1] X [0, 1]. Krzywa równowagi styka się zawsze z punktem (x, y) = (1, 1), zaś gdy ω ≥ 1, to styka się z punktem (x, y) = (0, 0). Następnie, gdy x ∈ [0, 1] , to x ≤ y ≤ 1. Łatwo zauwaŜyć, Ŝe gdy ω = 0, to y = 1 i gdy ω → ∞, to y → x. Pomiędzy tymi wartościami, gdy ω = 1, to y = x . Rysunek 1 przedstawia wykres dla ω = 0,7. Z równania (24) moŜna wyliczyć (i narysować) połów, jeŜeli wcześniej znana jest zmiana w czasie y. Odpowiedni wykres dla zmiennej u (połów) pokazano na rys. 2. (1/2) (1–0,7)+(1/2) sqrt((0,7–1) (0,7–1)+4 0,7 x) 1 0,9 0,8 0,7 0,6 0,5 0,4 0,3 0 Rys. 1. Zasób y dla ω = 0,7 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9 1 x 136 J. Miklewska 0,4 0,3 0,2 0,1 0 0 0,2 0,4 0,6 0,8 1 x Rys. 2. Połów h dla wartości y z rys. 1 PODSUMOWANIE Autorka w swoich badaniach idzie dalej niŜ w publikowanych dotychczas (Miklewska 2004, 2005 a, b, c, 2006 a, b, c, d). RozwaŜa podział obszaru z zasobem odnawialnym na dwa podobszary z róŜnymi funkcjami ochrony dla tego zasobu. W pracy zaprezentowano budowę takiego modelu i wstępne wyniki, z ich wizualizacją, uzyskane na gruncie zasad rozwoju zrównowaŜonego, z zastosowaniem metody sterowania optymalnego. Ze względu na obowiązujący paradygmat ochrony zasobów naturalnych zaprezentowana metoda moŜe być przydatna w długookresowym zarządzaniu tymi zasobami. PIŚMIENNICTWO Clark C.W. 1990. Mathematical bioeconomics: the optimal management of renewable resources. John Wiley and Sons, New York. Dasgupta P., Mäler K-G. 1997. The environment and emerging development issues. Oxford Univ. Press. Directive 2000/60/EC of the European Parliament and of the Council of 23 October 2000 establishing a framework for Community action in the field of water policy. Official Journal of the European Communities. 22.12.2000. europa.eu.int/eur-lex/pri/en/ oj/dat/2000/l_327/l_32720001222en00010072.pdf. Dorfman R. 1969. An economic interpretation of optimal control theory. Am. Econ. Rev. 59, 817–830. Gothenburg European Council, June 15–16, 2001. http://europa.eu.int/european_council/conclusions/ index_en.htm. Lisbon Extraordinary European Council, March 23–24, 2000. http://europa.eu.int/european_council/ conclusions/index_en.htm. Miklewska J. 1995. The need for sustainable agriculture in view of water quality, the Miedwie Lake case study [in: Ecological economic aspects of the agricultural sector in the Baltic Drainage Basin]. Stockholm University, Sweden. Miklewska J. 2004. Rethinking rural sustainable development – landscape, main driving forces and new challenges after EU accession of Poland. Ser. Badania Systemowe nr 37. PAN, Instytut Badań Systemowych, Warszawa, 93–122. Zastosowanie sterowania optymalnego w zarządzaniu obszarem chronionym 137 Miklewska J. 2005 a. Bio-economics models. Transition towards sustainability on the rural areas. Ser. Badania Systemowe nr 42. PAN, Instytut Badań Systemowych, Warszawa, 85–92. Miklewska J. 2005 b. Modelowanie wzrostu ekonomicznego w warunkach wzrostu zrównowaŜonego – zastosowanie teorii sterowania optymalnego. Folia Univ. Agric. Stetin., Ser. Oeconomica 44 (245), 441–448. Miklewska J. 2005 c. Zmiany we wspólnej polityce rolnej UE a wielowymiarowe aspekty wzrostu w rozwoju zrównowaŜonym obszarów wiejskich. Folia Univ. Agric. Stetin., Ser. Oeconomica 44 (245): 145–152. Miklewska J. 2006 a. Modelowanie bioekonomiczne w warunkach rozwoju zrównowaŜonego – zastosowanie funkcji wzrostu. SGGW, Warszawa (w druku). Miklewska J. 2006 b. Rozwój obszarów wiejskich jako ewolucja dyssypatywnego systemu środowisko-gospodarka-społeczeństwo. AR, Szczecin (niepublikowany manuskrypt rozprawy habilitacyjnej). Miklewska J. 2006 c. Podejście systemowe w badaniach lokalnego zrównowaŜonego rozwoju. SGGW, Warszawa (w druku). Miklewska J. 2006 d. Zastosowanie teorii sterowania optymalnego w zagadnieniu eksploatacji zasobów odnawialnych [w: Metody ilościowe w badaniach ekonomicznych]. VI Konferencja, Warszawa 19–20 września 2005. SGGW, Warszawa (artykuł przyjęty do druku). Pontryagin L., Boltyanskii V., Gamkrelidze R.V., Mishchenko E. 1962. The mathematical theory of optimal processes. Wiley-Interscience, New York. Presidency Conclusions, Council of the European Union. 2003. 5586/03 – COM (2003) 23 final. Presidency Compromise. Brussels, June 30 2003, Originally distributed in Luxembourg on 25 June 2003 with reference DS 223/03. http://europa.eu.int/comm/agriculture/capreform/index_en.htm. Solow R.M. 2000. Growth theory: an exposition. Oxford Univ. Press. Swanson T. 1994. The economics of extinction revisited and revised: a generalised framework for the analysis of the problems of endangered species and biodiversity losses. Oxford Econ. Pap. 46, 800–821. Weitzman M.L. 2003. Income, wealth, and the maximum principle. Harvard Univ. Press. Cambridge– –Massachusetts, London. 138 VACAT Strona 138 z 400 J. Miklewska FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS Folia Univ. Agric. Stetin. 2006, Oeconomica 249 (45), 139–146 Krystyna BRZOZOWSKA, Agata WRÓBEL ZMIANY W POLSKIM SYSTEMIE BANKOWYM NA TLE ROZWOJU RYNKU FINANSOWEGO CHANGES IN POLISH BANKING SYSTEM AGAINST FINANCIAL MARKET DEVELOPMENT Zakład Finansów, Akademia Rolnicza ul. śołnierska 47, 71–210 Szczecin Abstract. Rapid changes of technical and technological areas have influenced also on banking system in certain country. Paper is a consistent evidence of changes in Polish banking system, as a part of financial market, since entering an open competition to this sector. Słowa kluczowe: banki komercyjne, banki spółdzielcze, rynek finansowy, system bankowy. Key words: banking system, commercial banks, cooperative banks, financial market. WSTĘP Zmiany zachodzące w światowym systemie finansowym wpływają na kształt rynku finansowego, w tym systemu bankowego w kaŜdym kraju. W Polsce zmiany te nałoŜyły się na czas transformacji ustrojowej i gospodarczej. Wprowadzenie i przestrzeganie zasad wolnego rynku przyczyniło się do szybkiego rozwoju instytucji finansowych i zmiany ich znaczenia. W artykule w zwięzły sposób przedstawiono poziom rozwoju systemu bankowego w Polsce na tle zmian zachodzących na rynku finansowym. ZMIANY W BANKOWOŚCI ŚWIATOWEJ Wiek XX zmienił oblicze bankowości. Do banków centralnych, stanowiącymi w większości przypadków własność państwa, wprowadzono równieŜ inne usługi, poza emisją pieniądza. Banki komercyjne zaczęły rozwijać sieć oddziałów w innych krajach – poza swoją siedzibą, wprowadzać nowe usługi o charakterze uniwersalnym. Druga połowa wieku wyróŜniła się funkcjonowaniem banków międzynarodowych oraz przyspieszaniem procesu realizacji usług – aŜ do masowego realizowania transakcji w czasie rzeczywistym. Aktualnie na świecie funkcjonują dwa modele systemów bankowych (Elementy finansów i bankowości 2005): anglosaski, zwany inaczej anglo-amerykańskim – zorientowany rynkowo (ang. separated banking system), niemiecko-japoński, zwany inaczej kontynentalnym lub reńskim – zorientowany bankowo (ang. universal banking system). Pierwszy system obowiązuje m.in. w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych, oparty jest na rynkach finansowych i instrumentach rynku kapitałowego, co oznacza, Ŝe główny dopływ 140 K. Brzozowska i A. Wróbel środków finansowych odbywa się przez giełdę. Model ten odznacza się oddzieleniem bankowości depozytowo-kredytowej od bankowości inwestycyjnej i ubezpieczeniowej. W państwach o bogatej tradycji rynków kapitałowych, a w rezultacie o ich wysokiej randze w procesach alokacji zasobów dominuje model banków wyspecjalizowanych, działających na rynkach papierów wartościowych (System finansowy w Polsce 2005). W modelu niemiecko-japońskim, powszechnym w państwach Unii Europejskiej i Japonii, główną rolę w sektorze finansowym pełni system bankowy z dominującą rolą banku uniwersalnego. Model ten, zwany równieŜ uniwersalnym, daje bankom komercyjnym prawo do aktywności inwestycyjnej, wykonywania wszystkich czynności bankowych, o nieograniczonym terytorialnie i branŜowo zakresie działania, oraz do podejmowania samodzielnie i równoprawnie z innymi podmiotami aktywności na rynku kapitałowym (Bankowość 1999). Obecnie nie ma wyraźnych granic między oboma systemami, istnieją róŜne konfiguracje mieszania obu modeli, chociaŜ ich podstawowe specyficzne cechy pozostały. W większości państw UE funkcjonuje model niemiecki, czyli model banków uniwersalnych. W Polsce, od początku realizowanej reformy systemu bankowego, takŜe dominuje koncepcja banku uniwersalnego. ZMIANY NA POLSKIM RYNKU FINANSOWYM Wprowadzenie w Ŝycie w 1989 r. Prawa bankowego (DzU 1989) zapoczątkowało w Polsce dynamiczny rozwój sektora bankowego. Na mocy przepisów Prawa bankowego nastąpiło oddzielenie funkcji banku centralnego od funkcji banku komercyjnego. Stało się to podstawą utworzenia dwustopniowego systemu bankowego. Nadanie bankowi centralnemu uprawnień do sprawowania nadzoru nad całym systemem bankowym oraz zapewnienie niezaleŜności w zakresie ustanawiania i realizacji polityki pienięŜnej kraju, a takŜe utworzenie sieci banków komercyjnych stworzyło naturalne warunki rozwoju systemu bankowego. Przyjęte rozwiązanie jest zgodne z kierunkiem rozwoju banków w Unii Europejskiej, o czym stanowią pierwsze dyrektywy bankowe. W wyniku przeprowadzonej reformy systemu bankowego wielokrotnie zwiększyła się ilość banków komercyjnych o róŜnych formach własności. Na bazie sieci operacyjnej NBP w 1989 r. utworzono 9 banków komercyjnych. Ponadto bardzo szybko rozwijać się zaczęła sieć komercyjnych banków prywatnych. Banki systematycznie rozszerzać zaczęły zakres świadczonych usług i oferowanych produktów bankowych. Zmiany zapoczątkowane w systemie bankowym rozciągnęły się takŜe na pozostałe ogniwa systemu finansowego. Wprowadzenie zmian prawnych umoŜliwiających tworzenie spółek prawa handlowego, otworzyło drogę do tworzenia rynku kapitałowego i innych instytucji finansowych. Zgodnie z przepisami Ustawy o obrocie papierami wartościowymi i funduszach powierniczych (DzU 1991), która weszła w Ŝycie w 1991 r., rynek finansowy został poszerzony o instytucje rynku kapitałowego, takie jak Giełda Papierów Wartościowych, Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych, Komisja Papierów Wartościowych, co umoŜliwiło uruchomienie działalności w zakresie rynku kapitałowego. Istotną jakościową zmianą było powstanie instytucji komplementarnych pełniących funkcje inwestora zbiorowego, jakimi są fundusze powiernicze (inwestycyjne). Według stanu z 15 października 1998 r. w Polsce funkcjonowało 12 funduszy Zmiany w polskim systemie bankowym na tle rozwoju rynku finansowego 141 powierniczych umoŜliwiających lokowanie w fundusze wysokiego ryzyka, fundusze akcji oraz w fundusze bezpieczne. W maju 2004 r., w wyniku uchwalenia nowej ustawy o funduszach inwestycyjnych (DzU 2002), wprowadzono nazwę fundusze inwestycyjne. Obecnie na bardzo dynamicznym rynku działa ponad 150 funduszy o róŜnym poziomie ryzyka: akcyjnych, obligacji, rynku pienięŜnego, stabilnego wzrostu, zrównowaŜonych. Działalność klasycznych instytucji rynku kapitałowego jest uzupełniana ponad 30 funduszami kapitałowymi. Fundusze te, wspomagające podmioty gospodarcze w momencie startu lub restrukturyzacji, mają charakter funduszy zamkniętych, najczęściej z udziałem kapitału zagranicznego i pełnią funkcję venture capital – kapitału wysokiego ryzyka (Baka 1998). Drugą waŜną zmianą było uchwalenie w 1994 r. Ustawy o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym (BFG) (DzU 1995), która stała się podstawą ustanowienia systemu gwarantowania środków pienięŜnych zgromadzonych w bankach przez wszystkich klientów, niezaleŜnie od ich formy prawnej. Obowiązkowym systemem gwarantowania środków pienięŜnych objęto banki krajowe oraz oddziały banków zagranicznych, które zobowiązano do wnoszenia na rzecz BFG wpłat rocznych. W tym samym czasie nastąpiły takŜe zmiany w działalności towarzystw ubezpieczeniowych. Podobnie jak w przypadku banków zwiększyła się liczba towarzystw zajmujących się działalnością ubezpieczeniową – z 2 w 1990 r. (Warta i PZU) do 40 w 1996 r. (Baka 1998) i 78 w 2003 r. (Rozwój systemu finansowego w Polsce… 2004). Uzupełnieniem struktury lokalnych małych instytucji finansowych są spółdzielcze ubezpieczalnie, czyli towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych (TUW-y). Do roku 2005 powstało 7 tego typu towarzystw; są to: TUW TUW, Pocztowy TUW, TUW Cuprum, TUW Florian, TUW SKOK, TUW Bezpieczny Dom i TUW TUZ. Generalnie lepiej sobie radzą towarzystwa niszowe, ubezpieczające sektor lub grupę zawodową, niŜ regionalne. TUW udziela ochrony swoim członkom i na nich nakłada cięŜar ekonomiczny. Członkowie są zainteresowani w ograniczaniu szkodowości nie tylko swojej własnej, ale i współubezpieczonych. Następną jakościową zmianą było przywrócenie, na podstawie Ustawy z 1985 r. o spółdzielczych kasach oszczędnościowo-kredytowych (DzU 1985) oraz przepisów prawa spółdzielczego, moŜliwości działania SKOK-ów, czyli spółdzielczych kas oszczędnościowo-kredytowych. SKOK-i nie podlegają rygorom nadzoru bankowego i są zwolnione z obowiązku odprowadzania rezerw obowiązkowych. Ich znaczenie w systemie finansowym dynamicznie rośnie. W 2000 r. działało 146 kas dla 394 tys. członków, w 2001 r. działały 144 kasy z 525 tys. członków, zaś w 2003 r. ilość kas znów uległa zmniejszeniu do 109, przy jednoczesnym zwiększeniu ilości jednostek z 680 w 2001 r. do 1285 w 2003 r. i członków do 924 tys. (Rozwój systemu finansowego w Polsce… 2004). W 2004 r. liczba kas zmniejszyła się do 77, liczba jednostek zwiększyła się do 1506 placówek, a liczba członków wzrosła do ponad 1,2 mln osób (Raport o stabilności systemu bankowego 2004). Dynamicznie rozwijały się takŜe firmy leasingowe i factoringowe. Wysoki popyt na usługi leasingowe spowodował sukcesywny wzrost liczby firm leasingowych pomimo braku do 1998 r. prawnych podstaw dotyczących działalności tych firm w Polsce. W 1996 r. w Polsce działało juŜ ponad 100 firm leasingowych (Rozwój systemu finansowego w Polsce… 2004). W 2001 r. w wyniku upadłości ich liczba zmniejszyła się do ponad 40, a w 2004 r. wzrosła do 46. 142 K. Brzozowska i A. Wróbel WIELKOŚĆ RYNKU FINANSOWEGO W POLSCE Rynek finansowy w Polsce, mimo wysokiej dynamiki rozwoju w ostatnich dziesięciu latach, nadal jest stosunkowo mały. Największym rynkiem jest rynek kapitałowy. Na koniec 2000 r. kapitalizacja WGPW wynosiła ok. 19% PKB, a w 2001 r. znacznie się obniŜyła. Wskaźnik kapitalizacji na poziomie 20% PKB jest umownie przyjmowany jako wyznacznik wpływu na makroekonomię. W 2000 r. kapitalizacja giełdowa w jedenastu krajach naleŜących do obszaru euro stanowiła 93% ich PKB, w USA wynosiła 153%, a w Japonii – 68%. W roku 2003 r. wskaźnik kapitalizacji spółek giełdowych do PKB wyniósł w Polsce 18%, w roku 2004 kształtował się na poziomie, 24% a na koniec 2005 roku wyniósł 32% (Aktualności 2006). Dynamiczny rozwój rynku finansowego w Polsce obrazuje przegląd zmian w ilości i rodzajach instytucji finansowych, stanowiących podstawę systemu finansowego (tab. 1). Tabela 1. Liczba instytucji finansowych w Polsce w latach 1998–2005 Instytucje rynku finansowego Banki komercyjne spółdzielcze SKOK-i Towarzystwa ubezpieczeniowe na Ŝycie majątkowe Fundusze inwestycyjne TFI Domy maklerskie Otwarte fundusze emerytalne Rok 1998 1295 83 1189 220 4 23 31 38 14 46 – 1999 858 77 781 228 58 26 32 62 15 48 21 2000 754 74 680 147 66 32 34 85 21 49 21 2001 714 72 642 144 68 34 34 90 18 48 20 2002 667 62 605 120 74 36 36 118 19 44 16 2003 660 60 600 109 78 36 40 121 16 38 16 2004 653 57 596 77 66 33 33 148 20 23 16 2005 649 61 588 73 * * * 188 23 25 16 Źródło: Brzozowska (2005). Z danych zawartych w tab. 1 wyraźnie wynika, Ŝe na polskim rynku finansowym działa wiele róŜnych instytucji, które pełnią określone funkcje. Od lat dominują banki, choć ich liczba systematycznie maleje – z 1295 w 1998 roku do 754 w 2000 roku; na koniec 2005 roku było ich juŜ zaledwie 649. W 2004 roku zanotowano gwałtowny spadek liczby domów maklerskich – z 38 do 23, ale nie straciły one na znaczeniu, na rynku pozostały bowiem te największe i najlepsze. W przypadku funduszy inwestycyjnych widać wyraźny wzrost ilości tych instytucji – z 38 w 1998 roku do 188 w 2005 roku, co oznacza, Ŝe cieszą się one coraz większą popularnością i zaufaniem uczestników rynku finansowego. ZMIANY W POLSKIM SYSTEMIE BANKOWYM W polskim systemie finansowym podstawową rolę odgrywają banki. W drugiej połowie lat 90. nastąpiły bardzo duŜe zmiany w systemie bankowym, wynikające z przeprowadzonych procesów prywatyzacji 9 banków komercyjnych utworzonych w wyniku wprowadzenia w 1989 r. Ustawy Prawo bankowe (DzU 1989) i kapitału zagranicznego, procesów likwidacji i łączenia banków spółdzielczych, licznych upadłości małych banków prywatnych. Obecnie polski sektor bankowy składa się z banków komercyjnych, spółdzielczych i hipotecznych (Brzozowska 2005). Na początku 2006 r. w Polsce działało 648 banków, 9 oddziałów banków zagranicznych, 585 banków spółdzielczych oraz 5 banków hipotecznych (Wyniki finansowe banków… 2006). 143 Zmiany w polskim systemie bankowym na tle rozwoju rynku finansowego W wyniku procesów konsolidacyjnych, nasilonych szczególnie w latach 1999–2002, liczba banków komercyjnych zmniejszała się systematycznie do 2004 roku, jednakŜe rok później (w 2005 r.) ich liczba wzrosła do 61. Taki sam proces dotyczy banków spółdzielczych zmuszonych do łączenia się dla spełnienia minimalnych wymogów kapitałowych (tab. 2). Tabela 2. Liczba banków i struktura własnościowa sektora bankowego w latach 1998–2005 Wyszczególnienie Banki komercyjne z przewagą kapitału państwowego z przewagą kapitału prywatnego a) polskiego b) zagranicznego Banki spółdzielcze Sektor bankowy razem Rok 1998 83 13 70 39 31 1189 1272 1999 77 7 70 31 39 781 856 2000 74 7 67 20 47 680 754 2001 71 7 64 16 48 642 713 2002 62 8 54 7 47 605 667 2003 60 7 53 6 47 600 660 2004 57 6 53 6 44 596 650 2005 61 6 55 5 50 588 649 Źródło: Brzozowska (2005). Udział banków z przewagą kapitału zagranicznego w aktywach systemu bankowego od 2000 r. utrzymuje się na stabilnym poziomie (ok. 70%). W 2003 r. kapitał zagraniczny kontrolował 47 banków komercyjnych o 67,8-procentowym udziale w aktywach sektora bankowego, w 2004 r. – 44 banki, natomiast w 2005 roku – 50 banków z udziałem kapitału na zbliŜonym poziomie (por. tab. 2). Ze względu na wielkość aktywów, która w roku 2004 wyniosła 509,3 mld zł, i róŜnorodność prowadzonej działalności podstawą sektora bankowego są banki komercyjne. Banki spółdzielcze, choć niewielkie pod względem sumy bilansowej (28,7 mld zł w roku 2004), odgrywają waŜną rolę z uwagi na duŜą ich liczbę – 588 (Wyniki finansowe banków… 2006). W tabeli 3 przedstawiony został potencjał 10 największych banków komercyjnych, funkcjonujących w Polsce w latach 2004–2005. Tabela 3. Największe banki komercyjne działające w Polsce w latach 2004–2005 Suma bilansowa Lp. Bank 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 PKO Bank Polski SA Bank PeKaO SA Bank BPH SA ING Bank Śląski SA Bank Handlowy w Warszawie SA BRE Bank SA Bank Zachodni WBK SA Bank Millenium SA Kredyt Bank SA Bank Polskiej Spółdzielczości SA Fundusze własne mld PLN 2004 r. 85,1 59,9 51,3 35,6 34,1 30,5 26,3 20,2 20,9 6,0 2005 r. 90,5 61,9 57,9 42,3 32,9 32,8 28,2 22,2 20,8 18,9 2004 r. 6,9 5,8 4,3 2,6 4,3 1,9 3,0 1,9 1,9 0,2 2005 r. 6,7 6,0 4,4 2,8 3,2 2,3 3,4 2,0 1,9 0,2 Źródło: Adomski (2006). Liderem wśród banków komercyjnych jest Bank PKO BP SA, który znacznie przewyŜsza wielkością sumy bilansowej oraz funduszy własnych takie banki, jak PeKaO SA, który zajmuje drugie miejsce, oraz bank BPH SA (3 pozycja). Dla porównania potencjału banków spółdzielczych z potencjałem banków komercyjnych w tab. 4 przedstawiono 10 największych banków spółdzielczych, funkcjonujących w Polsce w latach 2004–2005. 144 K. Brzozowska i A. Wróbel Tabela 4. Największe banki spółdzielcze w Polsce w latach 2004–2005 Suma bilansowa Lp. Bank Zrzeszenie 1 2 3 4 5 6 7 9 10 Bank Polskiej Spółdzielczości S.A. Krakowski Bank Spółdzielczy Podkarpacki Bank Spółdzielczy BSR Kraków BS Brodnica BS Kielce BS w Piasecznie BS w Jastrzębiu Zdroju Orzesko-Knurowski BS niezrzeszone niezrzeszone BPS BPS BPS BPS MBR MBR SGB 2004 r. 5 970,0 634,5 374,2 359,2 399,4 248,3 215,1 145,5 175,9 Fundusze własne mln PLN 2005 r. 2004 r. 2005 r. 18 950,0 201,5 247,8 772,9 48,5 52,6 538,9 24,8 32,1 472,8 30,9 36,6 456,8 27,2 30,0 297,3 14,4 15,7 270,9 15,5 15,5 202,6 9,3 11,2 198,4 11,0 11,5 Źródło: Adomski (2006). Na skutek przeprowadzonych likwidacji i fuzji liczba banków spółdzielczych systematycznie zmniejsza się z 1189 w 1998 r. do 642 w 2001 r., 600 w 2003 r., 596 w 2004 r. Na koniec 2005 roku ich liczba wynosiła 588. Główną przyczyną zmniejszania się liczby banków spółdzielczych są fuzje. Wszystkie banki spółdzielcze są zrzeszone w 3 grupach: Banku Polskiej Spółdzielczości skupiającym 358 banków, Gospodarczym Banku Wielkopolski ze 157 bankami, Mazowieckim Banku Regionalnym z 80 bankami. Jeden bank, tj. Krakowski Bank Spółdzielczy, prowadzi samodzielną działalność (Raport o stabilności systemu bankowego 2005). Udział banków spółdzielczych w aktywach sektora bankowego od 2001 r. rośnie i wynosi 5,3% aktywów bankowych ogółem. Polski system bankowy uzupełniają banki hipoteczne działające na mocy Ustawy o listach zastawnych i bankach hipotecznych z 1 stycznia 1998 r. (DzU 1997). Działalność banków hipotecznych polega na udzielaniu kredytów zabezpieczonych hipoteką i emitowaniu na ich podstawie listów zastawnych jako długoterminowych dłuŜnych papierów wartościowych. Na koniec 2005 r. w Polsce funkcjonowało 5 banków hipotecznych, uzaleŜnionych bezpośrednio od kapitału zagranicznego: Rheinhyp – BRE Bank Hipoteczny SA (1999), Hypo Vereinsbank Bank Hipoteczny SA (1999), Śląski Bank Hipoteczny SA (2001) i Nykredit Bank Hipoteczny SA (2003). Trzy pierwsze banki naleŜą do duŜych grup kapitałowych banków uniwersalnych kontrolowanych przez kapitał zagraniczny. POLSKI SYSTEM BANKOWY W UNII EUROPEJSKIEJ Obszar rynków finansowych, w porównaniu z innymi rynkami, np. walutowym, jest jednym z najlepiej przygotowanych pod względem prawnym do wymogów UE i stworzenia zintegrowanego ujednoliconego rynku finansowego. Od początku swojej działalności polskie instytucje finansowe kierują się wskazaniami odpowiednich dyrektyw UE. Wysoki stopień regulacji wynika między innymi z tego, Ŝe polski rynek finansowy, z uwagi na transformację systemu bankowego na początku lat 90. i tworzenie podstaw budowy nowych segmentów rynku finansowego, w tym budowy rynku kapitałowego, nie odczuwa wpływów poprzedniego systemu ekonomicznofinansowego. Przez cały czas wdraŜania reformy władze banku centralnego zwracały szczególną uwagę na dostosowanie polskich przepisów do wymogów stawianych przez UE w dyrektywach bankowych. Zmiany w polskim systemie bankowym na tle rozwoju rynku finansowego 145 Dostosowanie polskiego prawa do regulacji UE jest odzwierciedlone w zmianach Ustaw Prawo bankowe (DzU 2002), o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym (DzU 2000), bankach hipotecznych i listach zastawnych (DzU 2003), bankach spółdzielczych i ich zrzeszeniach (DzU 2003), przepisach o kredycie konsumenckim (DzU 2001), podpisie elektronicznym (DzU 2001), rozliczeniach elektronicznych (DzU 2002), rachunkowości (DzU 1994) i innych. W systemie gwarantowania depozytów podwyŜszono sumy kwot gwarantowanych do równowartości 22,5 tys. euro. Jednocześnie wycofano z BFG środki publiczne, powodując w ten sposób utratę przez BFG postaci funduszu państwowego. Regulacje, dotyczące nadzoru bankowego w Polsce, nie odbiegają od obowiązujących w krajach UE i odzwierciedlają standardy Komitetu Bazylejskiego. Działalność nadzoru bankowego ma charakter ochronny, a monitoring banków jest coraz bardziej profesjonalny. PODSUMOWANIE Rozwój rynków finansowych, doskonalenie regulacji bankowych, poprawa bezpieczeństwa finansowego, a takŜe rosnące kwalifikacje kadr bankowych i unowocześnianie przetwarzania informacji powinny wpłynąć na dalszy rozwój sektora bankowego. Jednak naleŜy mieć na uwadze to, Ŝe przy ograniczonym potencjale kapitałowym, w porównaniu z bankami zagranicznymi, będzie rosło zagroŜenie powodowane pełnym otwarciem granic narodowych i swobodnym przepływem czynników wytwórczych, w tym usług sektora finansowego. ZagroŜenia te mogą stać się barierami trudnymi do pokonania. Banki, które nie dostosują się do nowych uwarunkowań, będą eliminowane z rynku. Rozwój duŜych banków będzie ukierunkowany na wdroŜenie i rozwijanie usług komplementarnych (takich jak: ubezpieczeniowe, tworzenie funduszy inwestycyjnych, tworzenie spółek kapitałowych itp.), natomiast banki mniejsze, z uwagi na wymogi formalne i wymogi rynkowe, będą dąŜyły do specjalizacji w określonych rodzajach usług jako tzw. banki niszowe. PIŚMIENNICTWO Aktualności. 2006. www.gpw.pl. Adomski G. 2006. Optymizm uzasadniony wynikami. 50 największych banków w Polsce. Bank, 2–4. Baka W. 1998. Rola banków w rozwoju systemu finansowego w Polsce. Prawo Bankowe 3, 47. Bankowość – podręcznik dla studentów. 1999. Red. J. Szambelańczyk, J. Głuchowski. Wydaw. WSB, Poznań, 147–148. Brzozowska K. 2005. Bankowość – wybrane zagadnienia. AR, Szczecin, 13–16. Elementy finansów i bankowości. 2005. Red. S. Flejterski i B. Świecka. CeDeWu.Pl, Warszawa,144–146. Raport o stabilności systemu bankowego. 2001. NBP, Warszawa, 5, 19. Raport o stabilności systemu bankowego. 2004. NBP, Warszawa, 27. Rozwój systemu finansowego w Polsce w latach 2002–2003. 2004. NBP, Warszawa, 121. System finansowy w Polsce. 2005. Red. B. Pietrzak, Z. Polański, B. Woźniak. Wydaw. Nauk. PWN, Warszawa, 71. Sytuacja finansowa banków w 2004 r. 2005. NBP, Warszawa, 33. Ustawa z dnia 31 stycznia 1989 r. Prawo bankowe. DzU z 1989 r., nr 59, poz. 350. Ustawa z dnia 22 marca 1991 r. Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi i funduszach powierniczych. DzU z 1991 r., nr 35, poz. 155. Ustawa z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości. DzU z 1994 r., nr 121, poz. 591 z późn. zm. Ustawa z dnia 14 grudnia 1994 r. o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym. DzU z 1995 r., nr 4, poz. 18, z późn. zm. 146 K. Brzozowska i A. Wróbel Ustawa z dnia 14 grudnia 1995 r. o spółdzielczych kasach oszczędnościowo-kredytowych. DzU z 1996 r., nr 1, poz. 2. Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe. DzU z 1997 r., nr 140, poz. 939, z późn. zm. Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o listach zastawnych i bankach hipotecznych. DzU z 1997 r., nr 140, poz. 940, z późn. zm. Ustawa z dnia 20 lipca 2001 r. o kredycie konsumenckim. DzU z 2001 r., nr 100, poz. 1081, z późn. zm. Ustawa z dnia 18 września 2001 r. o podpisie elektronicznym. DzU z 2001 r., nr 130, poz. 1450. Ustawa z dnia 12 września 2002 r. o elektronicznych instrumentach płatniczych. DzU z 2002 r., nr 169, poz. 1365. Ustawa z dnia 27 czerwca 2003 r. o zmianie ustawy o funkcjonowaniu banków spółdzielczych, ich zrzeszaniu się i bankach zrzeszających oraz ustawy o Narodowym Banku Polskim. DzU z 2003 r., nr 137, poz. 1303. Ustawa z dnia 27 maja 2004 r. funduszach inwestycyjnych. DzU z 2004 r., nr 49, poz. 448. Wyniki finansowe banków w 2005 r. 2006. GUS, Warszawa, www.stat.gov.pl. FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS Folia Univ. Agric. Stetin. 2006, Oeconomica 249 (45), 147–154 Krystyna BRZOZOWSKA PREFERENCYJNE KREDYTY INWESTYCYJNE W WOJEWÓDZTWIE ZACHODNIOPOMORSKIM W LATACH 2001–2004 PREFERENTIAL INVESTMENT LOANS ZACHODNIOPOMORSKIE VOIVODSHIP IN 2002–2004 Zakład Finansów, Akademia Rolnicza ul. śołnierska 47, 71–062 Szczecin Abstract. Economic policy assumes a use by state of economical tools to achieve economic targets. Development of agriculture and entrepreneur of countryside is one of the main aims of Polish economic policy. There are a number of financial tools, like as European Union funds, guarantee funds and preferential loans. Preferential loans (current and investment) have been granted to individual farmers for over 15 years. It is worth thinking whether their role would decrease parallel to other tools increase. A paper presents a concise analysis of investment preferential loans granted in 2002–2004 in Zachodniopomorskie area in frame of Poland. Słowa kluczowe: analiza, instrumenty ekonomiczne, inwestycje, kredyty preferencyjne. Key words: analysis, economic tools, investments, preferential loans. WSTĘP Dostępność preferencyjnych instrumentów ekonomicznych, sprzyjających inwestowaniu i rozwijaniu przedsiębiorczości, jest coraz większa, a paleta propozycji jest coraz szersza – od funduszy przedakcesyjnych, funduszy unijnych, funduszy poręczeniowych po kredyty preferencyjne oferowane przez banki komercyjne. Zdecydowana większość oferowanej pomocy finansowej jest przeznaczona na rozwój infrastruktury gospodarczej i społecznej na rzecz społeczności lokalnych poprzez jednostki samorządu terytorialnego. Dla indywidualnych gospodarstw głównym źródłem „dofinansowywania” przedsięwzięć rozwojowych pozostają kredyty preferencyjne, instrumenty oferowane na rynku polskim od ponad dziesięciu lat. Wydaje się interesujące zbadanie, czy oferowane przez banki komercyjne preferencyjne kredyty na cele rolnicze i przetwórstwa rolno-spoŜywczego spełniają swoją rolę, polegającą na promowaniu przedsiębiorczości. MoŜna postawić tezę, Ŝe wejście Polski w struktury unijne przesunęło zakres zainteresowań rolników, poszukujących źródeł finansowania dla swoich przedsięwzięć, w stronę pozyskania środków unijnych, a zmniejszyło zainteresowanie moŜliwościami finansowania zwrotnego ze środków kredytowych. ZNACZENIE KREDYTÓW PREFERENCYJNYCH Na obszarach wiejskich występują ogromne potrzeby inwestycyjne w zakresie infrastruktury oraz przedsięwzięć gospodarczych, których wdroŜenie powinno przyczynić się do oŜywienia 148 K. Brzozowska gospodarczego i rozwoju gospodarczego na terenach lokalnych. W rozwoju inwestycji występuje kilka barier, takich jak bariera społeczno-polityczna, bariera technologiczna, bariera finansowa. Zlikwidowanie tych barier jest warunkiem wstępnym rozwoju gospodarczego na terenach wiejskich. Wszystkie są ze sobą sprzęŜone i ogrywają istotną rolę. W artykule skupiono się na moŜliwościach finansowania inwestycji w postaci instrumentów interwencyjnych, takich jak dopłaty do kredytów. Kredyty z dopłatami noszą nazwę kredytów preferencyjnych. Kredyty preferencyjne mogą być udzielane w postaci kredytów inwestycyjnych i kredytów obrotowych. Preferencja odnosi się do oferowania przez banki bardziej korzystnych warunków kredytowania (głównie stóp procentowych) na wydzielone linie kredytowe1, z tym Ŝe róŜnica między oprocentowaniem komercyjnym a oprocentowaniem preferencyjnym jest pokrywana ze środków odpowiednich agend Skarbu Państwa. W odniesieniu do kredytów na szeroko rozumiane cele rolnicze rolę dopłacającego pełni Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa (ARiMR) jako przedstawiciel Skarbu Państwa (w osobie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi), a rolę oceniającego pełnią odpowiednie ośrodki doradztwa rolniczego. Układ zaleŜności między instytucjami, uczestniczącymi w procesie udzielania preferencyjnych kredytów inwestycyjnych, przedstawiono na rys. 1. Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi Akceptacja zasad udzielania kredytów Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa Przygotowanie zasad udzielania kredytów Rozliczenia z bankami Banki Ocena zdolności kredytowej Przyznanie kredytów Monitoring kredytowy Ośrodki doradztwa rolniczego Informowanie o dostępnych liniach kredytowych Wydawanie opinii o planie przedsięwzięcia inwestycyjnego Beneficjenci Przygotowanie planu inwestycyjnego przedsięwzięcia inwestycyjnego Przygotowanie dokumentacji kredytowej Rys. 1. Instytucje uczestniczące w procesie preferencyjnego kredytowania inwestycji w rolnictwie Źródło: Opracowanie własne na podstawie Dokonania i osiągnięcia (2004). Minister Rolnictwa i Rozwoju określa kaŜdego roku listę dostępnych linii kredytowych, a tym samym zadania ARiMR, która sprawuje nadzór nad przebiegiem akcji kredytowej i przekazuje bankom dopłaty wyrównujące ich dochody z tytułu odsetek od zaciągniętych kredytów preferencyjnych. ARiMR zapewnia wsparcie finansowe inwestycjom, których celem jest (Rozporządzenie... 1996): – poprawa efektywności produkcji, – lepsze wykorzystanie zasobów pracy, 1 Linia kredytowa określa maksymalną wysokość środków stawianych przez bank do dyspozycji klienta, który zobowiązuje się do ich spłaty po upływie określonego terminu. Bank nie moŜe oczekiwać regularnej spłaty tego kredytu, poniewaŜ wykorzystanie linii moŜe się zmieniać. Preferencyjne kredyty inwestycyjne w województwie zachodniopomorskim... 149 – poprawa jakości produkcji Ŝywnościowej, – dostosowanie oferty produktowej i usługowej do wymagań rynku, – ograniczenie szkodliwości dla środowiska naturalnego. Zadaniem ośrodków doradztwa rolniczego, a takŜe regionalnych centrów doradztwa, rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich jest doradzanie rolnikom w zakresie dostępnych źródeł finansowania inwestycji oraz warunków ich uzyskania oraz pomoc w opracowaniu niezbędnej dokumentacji kredytowej. Z punktu widzenia procedury udzielania kredytów inwestycyjnych bardzo istotnym zadaniem ośrodków jest wydawanie opinii o określonych planach inwestycyjnych, które mają być finansowane z preferencyjnych kredytów. Pozytywne opinie ODR-ów, ewentualnie regionalnych centrów doradztwa, rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich, stanowią nieodłączną część dokumentacji kredytowej przedkładanej bankom. Kredyty preferencyjne są udzielane przez banki komercyjne na mocy umów podpisanych przez Agencję Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa z wybranymi bankami. Lista banków, obsługujących linie kredytowe ARiMR, obejmuje 15–16 banków, przy czym w ostatnich latach ulegała niewielkim zmianom. Banki udzielają kredytów ze środków własnych, zgodnie z zasadami określonymi przez ARiMR oraz własnymi procedurami. Warunkiem wstępnym rozpatrzenia zasadności kredytowania jest przedłoŜenie wypełnionego i podpisanego wniosku kredytowego, podlegającego badaniu przez analityków bankowych pod kątem oceny zdolności kredytowej, określanej jako zdolność do spłaty przez potencjalnego kredytobiorcę wszystkich zobowiązań wynikających z kredytu (kwoty kredytu, odsetek i prowizji). Generalnie warunki stawiane przez banki kredytujące dotyczą: – wykazania się zdolnością do czynności prawnych; – spełnienia warunków określonych w danej linii kredytowej, czyli realizacji celu kredytu; – przedłoŜenia kompletnej dokumentacji potwierdzającej zaangaŜowanie i efektywność planowanej inwestycji, obejmującej plan przedsięwzięcia, pozytywną opinię właściwego ośrodka doradztwa rolniczego, wniosek kredytowy oraz inne wymagane dokumenty; – zapewnienia zabezpieczenia prawnego kredytu satysfakcjonującego bank; – zabezpieczenia udziału własnego w finansowaniu na poziomie 20–30% wartości kosztorysowej inwestycji (wielkość udziału własnego jest uzaleŜniona od rodzaju linii kredytowej). Banki, zgodnie z przepisami prawa bankowego, nie stosują innych preferencji, poza cenowymi, w stosunku do kredytobiorców korzystających z kredytów inwestycyjnych preferencyjnych. RóŜnica między odsetkami, naliczonymi według stopy komercyjnej a odsetkami naliczonymi według stopy preferencyjnej, jest pokrywana przez ARiMR jako reprezentanta interesów Skarbu Państwa. Biorąc pod uwagę stosowane przez banki stopy oprocentowania kredytów inwestycyjnych, moŜna stwierdzić, Ŝe kredyty inwestycyjne są korzystne dla uprawnionych kredytobiorców. RóŜnica między oprocentowaniem komercyjnym a preferencyjnym sięga 8–10 punktów procentowych i więcej. RODZAJE KREDYTÓW PREFERENCYJNYCH INWESTYCYJNYCH Rodzaje kredytów preferencyjnych obsługiwanych przez Agencję Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa, od daty wstąpienia Polski w struktury UE przedstawia rys. 2. 150 K. Brzozowska Dopłaty Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa Przedsięwzięcia indywidualne oraz grup producenckich Przedsięwzięcia w ramach programów • Program osadnictwa rolniczego na gruntach Skarbu Państwa OR • Inwestycje w rolnictwie, przetwórstwie rolno-spoŜywczym i usługach dla rolnictwa IP i GP • BranŜowy program wspólnego uŜytkowania maszyn i urządzeń rolniczych BR/10 • Utworzenie lub urządzenie gospodarstwa rolnego przez osoby do 40 roku Ŝycia MR • BranŜowy program rozwoju rybołówstwa w Polsce w latach 2000–2006 BR/12 • Zakup gruntów rolnych KZ • BranŜowy program restrukturyzacji przetwórstwa ziemniaka na skrobię BR/13 • Zakup nieruchomości rolnych na utworzenie lub urządzenie gospodarstwa rodzinnego GR • Program wspierania restrukturyzacji i modernizacji przemysłu mięsnego o przetwórstwa jaj BR/14 • Inwestycje w zakresie nowych technologii produkcji w rolnictwie NT • BranŜowy program mleczarskiego BR/15 • Wznowienie produkcji w gospodarstwach rolnych i działach specjalnych produkcji rolnej na terenach objętych skutkami klęski Ŝywiołowej KL • BranŜowy program wspierania restrukturyzacji o modernizacji przemysłu utylizacyjnego w Polsce BR/16 Rys. 2. Linie kredytów preferencyjnych inwestycyjnych dla rolnictwa i przemysłu rolno-spoŜywczego Źródło: Opracowanie własne na podstawie Wykazu działalności w zakresie rolnictwa....(2006). Kredyty preferencyjne są udzielane od 1994 r. poprzez sieć banków komercyjnych, które podpisały umowy z ARiMR. NatęŜenie akcji kredytowej było róŜne, szczególnie wysokie w latach 1996–1997 i drastycznie niskie w 1998 r. na skutek ograniczenia ilości linii kredytowych. Graficznie rozwój akcji kredytowej w zakresie preferencyjnych kredytów inwestycyjnych dla rolnictwa przedstawiono na rys. 3. Liczba kredytów inwestycyjnych w latach 1994-2005 70 [tys. zł] 3500 60 Wartość kredytów inwestycyjnych w latach 1994-2005 3000 50 2500 40 2000 30 1500 20 1000 10 500 0 0 1994 1999 liczba kredytów 2004 Rok 1994 1999 wartość kredytów 2004 Rok Rys. 3. Liczba (w tys. kredytów) i wartość (w tys. zł) preferencyjnych kredytów inwestycyjnych w latach 1994–2005 Źródło: Opracowanie własne na podstawie sprawozdań ARiMR z lat 2003–2005. 151 Preferencyjne kredyty inwestycyjne w województwie zachodniopomorskim... WIELKOŚĆ KREDYTÓW PREFERENCYJNYCH W POLSCE W LATACH 2002–2004 Dane ilościowe i wartościowe, dotyczące skali udzielonych kredytów inwestycyjnych na określone preferencyjne linie kredytowe, przedstawiono w tab. 1. Tabela 1. Liczba i kwoty kredytów inwestycyjnych zaciągniętych w latach 2002–2004 w Polsce 2002 r. Rodzaj kredytu 2003 r. 2004 r. kwota kwota kwota liczba liczba liczba kredytów kredytów kredytów kredytów kredytów kredytów [tys. zł] [tys. zł] [tys. zł] Realizacja inwestycji w rolnictwie i przetwórstwie 4973 oraz usługach dla rolnictwa Realizacja inwestycji w ramach programów 1650 branŜowych Zakup gruntów 6718 Zakup nieruchomości rolnych na tworzenie – gospodarstw rodzinnych Utworzenie gospodarstwa rolnego przez osoby 10 226 do 40 roku Rozpoczęcie lub zwiększenie produkcji 1 Osadnictwo rolnicze 1 Inwestycje realizowane przez grupy producentów 1 rolnych Klęskowe inwestycyjne 251 Nowe miejsca pracy w działalności pozarolniczej 242 Realizacja inwestycji w zakresie nowych technologii – Razem 24 063 421 996 5206 370 199 4814 355 819 551 460 1382 520 062 1033 254 304 191 868 6152 193 524 6077 254 397 – – – 398 38 681 1 070 416 11 500 1 265 086 7659 883 347 47 500 1 1 108 190 0 0 0 0 448 7 3961 10 3669 5191 26 169 – 2 268 096 134 184 – 24 578 2078 18 661 – 2 373 989 35 85 336 20 447 792 7616 109 373 1 908 099 Źródło: Sprawozdania ARiMR z lat 2003–2004. www.arimr.gov.pl. Z dalszej analizy wyłączono kredyty na rozpoczęcie lub zwiększenie produkcji i na osadnictwo rolnicze z uwagi na ich sporadyczne występowanie, co uniemoŜliwia określenie jakichkolwiek zaleŜności. Liczba udzielonych kredytów wzrosła w 2003 r. o 2,14% w stosunku do roku poprzedniego, zaś ich wartość – o 4,67%. Natomiast w 2004 r. liczba ta zmniejszyła się o 4131, co stanowi spadek o 16,8%, a ich wartość uległa zmniejszeniu o 465,89 mln zł, co stanowi 19,6%. Tak duŜe zmniejszenie preferencyjnych kredytów na inwestycje w sektorze rolniczym moŜe być skutkiem dostępności środków finansowych z UE. Największy wzrost ilości kredytów zanotowano w 2003 r. w pozycji 4. (na utworzenie gospodarstwa rolnego przez osoby do 40 roku Ŝycia) – o 1274 kredyty i w pozycji 1. (realizacja inwestycji w rolnictwie i przetwórstwie) – o 233 kredyty. W innych pozycjach linii kredytowych nastąpił spadek ilości kredytów. W odniesieniu do akcji kredytowej wzrost zanotowano tylko w dwóch liniach – na zakup gruntów (o 1656 tys. zł) oraz na utworzenie gospodarstwa rolnego przez osoby w wieku do 40 lat (o 194 670 tys. zł). W 2004 r. zostały wykorzystane dwie nowe linie kredytowe – na zakup nieruchomości rolnych w celu tworzenia gospodarstw rodzinnych oraz na realizację inwestycji w zakresie nowych technologii (biomasy, biopaliw), a w innych grupach – poza udzielonymi kredytami na zakup gruntów, których wartość wzrosła o 60, 8 mln zł – odnotowano zmniejszenie akcji kredytowej. 152 K. Brzozowska Wahania w poszczególnych grupach wpłynęły na zmiany w strukturze udzielonych kredytów, co przedstawiono w tab. 2. W 2003 r. nie zaszły istotne zmiany. Największy udział zachowały pierwsze cztery pozycje linii kredytowych. W 2004 r. udział udzielonych kredytów w ramach nowych linii stanowił ok. 8% całej akcji kredytowej. Zmniejszył się udział linii kredytów na gospodarstwa rolne dla młodych rolników (o 7 pkt) oraz na inwestycje w ramach programów branŜowych (o 8, 58 pkt). Tabela 2. Struktura inwestycyjnych kredytów preferencyjnych w Polsce z punktu widzenia udzielonych kwot, w latach 2002–2004 Rodzaj kredytu Realizacja inwestycji w rolnictwie i przetwórstwie oraz usługach dla rolnictwa Realizacja inwestycji w ramach programów branŜowych Zakup gruntów Zakup nieruchomości rolnych na tworzenie gospodarstw rodzinnych Utworzenie gospodarstwa rolnego przez osoby do 40 roku Rozpoczęcie lub zwiększenie produkcji Osadnictwo rolnicze Inwestycje realizowane przez grupy producentów rolnych Klęskowe inwestycyjne Nowe miejsca pracy w działalności pozarolniczej Realizacja inwestycji w zakresie nowych technologii Razem 2002 r. 18,60 24,31 8,46 – 47,19 0,00 0,00 0,00 0,23 1,15 – 100,00 2003 r. %% 15,59 21,91 8,15 – 53,28 0,00 0,00 0,17 0.09 0,78 – 100,00 2004 r. 18,65 13,33 13,32 2,03 46,28 0,00 0,00 0,19 0,04 0,41 5,75 100,00 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z tab. 1. Udział udzielonych kredytów w pięciu pierwszych pozycjach linii kredytowych wynosił odpowiednio 98, 56 i 98,93% wszystkich kredytów inwestycyjnych. Pozostałe dostępne linie stanowiły jedynie śladowe udziały w strukturze. Największy udział w wartości udzielanych kredytów miała linia kredytowa na utworzenie gospodarstwa rolnego przez osoby do 40 roku Ŝycia (na poziomie 47,19, 53,28 i 46,28% w poszczególnych latach badań). MoŜna przypuszczać, Ŝe linie kredytowe w pierwszych pięciu pozycjach są wykorzystywane głównie przez juŜ istniejące gospodarstwa (na realizację inwestycji, zakup gruntów) lub przez gospodarstwa rodzinne przejmowane przez młodszych jej członków (utworzenie gospodarstwa rolnego przez młodych rolników). Linie następne są kierowane do osób, które chcą rozpocząć Ŝycie na wsi i prowadzić produkcję rolniczą. Wydaje się, Ŝe jest to główny powód tak niewielkiego wykorzystania tych linii. Takie same uwagi moŜna odnieść takŜe do kredytów dla grup producenckich w rolnictwie. PREFERENCYJNE KREDYTY INWESTYCYJNE W WOJEWÓDZTWIE ZACHODNIOPOMORSKIM Udział województwa zachodniopomorskiego w akcji udzielania kredytów preferencyjnych na inwestycje wynosił w latach badań 3,87, 3,12 i 3,51% wartości kredytów w skali kraju. Ilość i wartość udzielonych kredytów, z podziałem na poszczególne linie kredytowe, w latach 2002–2004 przedstawiono w tab. 3. KaŜdego roku zmniejszała się akcja kredytowa – w 2003 r. wartość udzielonych kredytów zmniejszyła się o 13,6 mln zł (spadek o 15,5%), w stosunku do roku poprzedniego, a w 2004 r. zmniejszenie to wyniosło 7,2 mln zł (spadek o 9,6%), w stosunku do 2003 r. 153 Preferencyjne kredyty inwestycyjne w województwie zachodniopomorskim... Tabela 3. Liczba i kwoty preferencyjnych kredytów inwestycyjnych zaciągniętych w województwie zachodniopomorskim w latach 2002–2004 2002 r. 2003 r. 2004 r. kwota kwota kwota liczba liczba liczba kredytów kredytów kredytów kredytów kredytów kredytów [tys. zł] [tys. zł] [tys. zł] Nazwa kredytu Realizacja inwestycji w rolnictwie i przetwórstwie oraz usługach dla rolnictwa Realizacja inwestycji w ramach programów branŜowych Zakup gruntów Zakup nieruchomości rolnych na tworzenie gospodarstw rodzinnych Utworzenie gospodarstwa rolnego przez osoby do 40 roku Rozpoczęcie lub zwiększenie produkcji Osadnictwo rolnicze Inwestycje realizowane przez grupy producentów rolnych Klęskowe inwestycyjne Nowe miejsca pracy w działalności pozarolniczej Realizacja inwestycji w zakresie nowych technologii Razem 100 15 187 117 16 327 44 135 119 17 066 36 730 30 27 006 9 5779 4627 123 4734 153 10 128 93 11 083 205 30 252 194 25 361 132 22 227 0 0 0 0 0 0 0 0 00 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 11 – 0 993 – 0 8 0 745 – 0 3 4 0 243 491 495 87 790 472 74 173 513 67 018 – Źródło Sprawozdania ARiMR z lat 2003–2004. www.arimr.gov.pl. W 4 grupach nie udzielono ani jednego kredytu – były to kredyty na rozpoczęcie lub zwiększenie produkcji, na osadnictwo rolnicze, na inwestycje w ramach grup producenckich oraz kredyty klęskowe inwestycyjne. Strukturę kredytów udzielonych w poszczególnych latach, z punktu widzenia wartości akcji kredytowej, przedstawiono na rys. 4. Rok 2004 2003 2002 0 10 20 30 40 50 60 70 80 realizacja inwestycji w rolnictwie i przetwórstwie oraz usługach dla rolnictwa realizacja inwestycji w ramach programów branŜowych zakup gruntów zakup nieruchomości rolnych na tworzenie gospodarstw rodzinnych utworzenie gospodarstwa rolnego przez osoby do 40 roku nowe miejsca pracy w działalności pozarolniczej realizacja inwestycji w zakresie nowych technologii 90 100 [%] Rys. 4. Struktura inwestycyjnych kredytów preferencyjnych w województwie zachodniopomorskim według wartości w latach 2002–2004 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z tab. 3. 154 K. Brzozowska Z rysunku 4 wynika, Ŝe udział kredytów na realizację inwestycji w rolnictwie i przetwórstwie systematycznie rośnie, aczkolwiek dynamika wzrostu uległa obniŜeniu. Zmalał radykalnie natomiast udział kredytów na realizację inwestycji branŜowych (z prawie 42% w 2002 r. do niecałych 9% w 2004 r.). Udział kredytów na utworzenie gospodarstw rolnych przez młodych rolników był stabilny w badanych latach – utrzymywał się na poziomie 33–34%. Systematycznie zwiększały swój udział kredyty na zakup gruntów (z 5,27% w 2002 r., 6,39% w 2003 r. do 15,11% w 2004 r.). W odniesieniu do struktury krajowej dwie grupy kredytów w woj. zachodniopomorskim charakteryzowały się większym udziałem wartości udzielonych kredytów niŜ średnia krajowa; odnosi się ta relacja do kredytów na zakup gruntów (w 2004 r. na poziomie 15,11%, przy średniej w kraju na poziomie 13,32%) oraz kredytów na zakup nieruchomości rolnych (na poziomie 16,54%, w stosunku do średniej krajowej w wysokości 2,03%). Takie proporcje są skutkiem specyfiki rolnictwa i gruntów w województwie zachodniopomorskim, na terenie którego było duŜo PGR-ów, a grunty pozostały własnością Skarbu Państwa. W pozostałych grupach kredytów udział woj. zachodniopomorskiego był znacznie mniejszy. PODSUMOWANIE W województwie zachodniopomorskim, podobnie jak w całym kraju, udział kredytów preferencyjnych równieŜ w badanych latach zmniejszył się, chociaŜ wydaje się, Ŝe tendencja do finansowania zakupu gruntów i nieruchomości rolnych z kredytów preferencyjnych zostanie utrzymana. Z przedstawionych danych wynika, Ŝe rola preferencyjnych kredytów inwestycyjnych, jako źródła finansowania przedsięwzięć inwestycyjnych w rolnictwie i przetwórstwie rolno-spoŜywczym, zmniejsza się na rzecz innych źródeł, głównie funduszy UE. PIŚMIENNICTWO Brzozowska K. 2005. Kredyty preferencyjne w finansowaniu przedsięwzięć inwestycyjnych w rolnictwie i przetwórstwie rolno-spoŜywczym [w: Rolnictwo a rozwój obszarów wiejskich]. Red. M. Kłodziński, W. Dzun. IRWIR PAN, Warszawa. Dokonania i osiągnięcia. 2004. Praca zbior. pod red. W. Pomajdy. ARiMR, Warszawa. Rozporządzenie Rady Ministrów z 30 stycznia 1996 r. w sprawie szczegółowych kierunków działań ARiMR oraz sposobów ich realizacji. DzU z 1996 r., nr 16, poz. 82, z późn. zm. Sprawozdania ARiMR za lata 2003–2004. 2004. www.arimr.gov.pl. Wykaz działalności w zakresie rolnictwa, przetwórstwa rolno-spoŜywczego, usług dla rolnictwa oraz działów specjalnych produkcji rolnej wspomaganych przez ARiMR w postaci dopłat do oprocentowania kredytów inwestycyjnych, wprowadzony Zarządzeniem nr 20/2005 Prezesa ARiMR z dnia 22 czerwca 2005 r. FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS Folia Univ. Agric. Stetin. 2006, Oeconomica 249 (45), 155–160 Karol KUKUŁA STATYSTYCZNA ANALIZA PORÓWNAWCZA BAZY AGROTURYSTYCZNEJ WOJEWÓDZTWA MAŁOPOLSKIEGO W UJĘCIU PRZESTRZENNYM STATISTICAL COMPARATIVE ANALYSIS OF AGRITOURISTIC BASE IN MAŁOPOLSKIE VOIVODSHIP IN SPATIAL GRASP Katedra Statystyki Matematycznej, Akademia Rolnicza al. Adama Mickiewicza 21, 31–120 Kraków Abstract. The paper presents the attempt to characterization of agritouristic base in Małopolskie voivodship. The degree of utilization of this base within specific spatial objects has also been analysed. Districts are the spatial objects under investigation. Rankings of objects with respect to the level of agritouristic base as well as the level of its utilization have been constructed. The level of its diversification has also been established. Słowa kluczowe: analiza wielowymiarowa, baza noclegowa, baza turystyczna, ranking, studium przestrzenne, zróŜnicowania przestrzenne. Key words: accommodation base, multivariate analysis, ranking, spatial differentiation, spatial study, tourist base. WSTĘP Agroturystyka wywodzi się z turystyki wiejskiej i ma swe początki we wczesnych latach XIX wieku. Licznie zachowane pamiętniki, a takŜe powieści znanych polskich pisarzy wspominają o wyjazdach mniej zamoŜnych mieszczan „dla świeŜego powietrza” na wieś. Bardziej zamoŜni wyjeŜdŜali „do wód”, tzn. do uzdrowisk zdrojowych czy kurortów górskich, do doskonale wyposaŜonych pensjonatów i domów zdrojowych. Dzisiaj wyjazdy na wieś, połączone z wynajęciem kwater w domostwie rolnika, równieŜ stanowią tańszą formę turystyki, w porównaniu z pobytem w domach wczasowych, pensjonatach, czy płatnych sanatoriach. Zatem agroturystyka jest atrakcyjnym ekonomicznie rodzajem turystyki zarówno z punktu widzenia turysty wczasowicza, jak i rolnika. Dla rolnika, dobrze prosperująca kwatera agroturystyczna stanowi dodatkowe źródło dochodów, wzmacniające niekiedy wydatnie budŜet gospodarstwa rolnego. Stąd wzięło się znaczne zainteresowanie społeczne tą formą spędzania wolnego czasu w okresie urlopowym czy weekendowym. Celem artykułu jest próba określenia stanu bazy agroturystycznej województwa małopolskiego w świetle ostatnich danych spisowych (Turystyka w województwie małopolskim… 2004). Kolejnym celem jest przedstawienie stopnia wykorzystania tej bazy za pomocą odpowiednio skonstruowanego miernika. Ujęcie przestrzenne tematu sprowadza się do przeprowadzenia badań porównawczych w obiektach przestrzennych, którymi są powiaty województwa małopolskiego w roku 2002. 156 K. Kukuła Dla realizacji wymienionych celów wzięto pod uwagę: X1 – liczbę gospodarstw agroturystycznych, X2 – liczbę miejsc noclegowych w gospodarstwach agroturystycznych, Y – liczbę noclegów udzielonych w gospodarstwach agroturystycznych. METODA Stan bazy noclegowej traktuje się jako zjawisko złoŜone, opisane dwoma zmiennymi X1 i X2. Zmienne te naleŜą do zbioru stymulant, co oznacza, Ŝe wraz z ich wzrostem podwyŜszeniu ulega ocena badanego zjawiska. Bazę wyjściową tworzy macierz [Xij], (i = 1,…, r; j = 1,…, s). W naszym przypadku r = 16 (tylko 16 powiatów województwa małopolskiego dysponuje bazą agroturystyczną) oraz s = 2 (liczba zmiennych diagnostycznych). Cechy diagnostyczne unormowano stosując metodę unitaryzacji zerowanej (Kukuła 2000) w sposób następujący: x ij − min x ij z ij = i max x ij − min x ij i , Xj ∈ S (1) i gdzie: xij – wartość i-tej zmiennej diagnostycznej w j-tym obiekcie, S – zbiór stymulant. Wartości zij naleŜą do obustronnie domkniętego przedziału [0,1]. Aby otrzymać wartości zmiennych syntetycznych charakteryzujących stan bazy agroturystycznej w powiatach, naleŜy dodać wartości unormowane dla kaŜdego z obiektów przestrzennych: Qi = zi1 + zi2, (i = 1, …, r) (2) Uzyskane wartości zmiennej syntetycznej Qi stanowią podstawę budowy rankingu powiatów ze względu na stan agroturystycznej bazy noclegowej. Wykorzystanie agroturystycznej bazy noclegowej mierzy się stosunkiem liczby udzielonych noclegów do liczby miejsc noclegowych w agroturystycznych gospodarstwach: vi = yi xi 2 (3) Wskaźnik ten informuje, ile razy przeciętnie rzecz biorąc, skorzystano z jednego miejsca w kwaterze agroturystycznej w ciągu roku. W wyniku zastosowania formuł (1) i (2) otrzymano unormowane wartości zmiennych diagnostycznych oraz wartości zmiennej syntetycznej, opisującej stan bazy w poszczególnych powiatach. Następnie budujemy ranking powiatów ze względu na stan bazy agroturystycznej. Kolejno, wykorzystując wzór (3) otrzymujemy wskaźniki wykorzystania bazy w powiatach. W oparciu Statystyczna analiza porównawcza bazy agroturystycznej… 157 o wartości tego wskaźnika (vi) tworzymy ponownie ranking powiatów. Porównanie obu rankingów (układów porządkowych) jest moŜliwe przy zastosowaniu miary zaproponowanej przez Kukułę (1986): n 2∑ | d i | mK = i =1 n2 − z , (4) przy czym 0, gdy n ∈ P z= 1, gdy n ∈ Q gdzie: di = cip – ciq, (i = 1, …, r) (5) r – liczba obiektów (tu powiatów), p, q – porównywane układy porządkowe (rankingi), cip – pozycja i-tego obiektu w rankingu „p”, ciq – pozycja i-tego obiektu w rankingu „q”, P – zbiór liczb naturalnych parzystych, Q – zbiór liczb naturalnych nieparzystych. Miara mK przyjmuje wartości z przedziału [0,1], dzięki czemu moŜna ją interpretować jako procentowe zróŜnicowanie, jakie dzieli rankingi p oraz q. WYNIKI Stan bazy agroturystycznej w województwie małopolskim ukazują wartości zmiennej syntetycznej (Qi) przyporządkowane poszczególnym powiatom. Wartości te obliczono według wcześniej opisanej procedury. Ranking powiatów Małopolski ze względu na stan bazy agroturystycznej przedstawia tab. 1. Tabela 1. Ranking powiatów województwa małopolskiego wg stanu agroturystycznej bazy noclegowej w 2002 roku Pozycja w rankingu (Pi) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 Powiat Zmienna syntetyczna Qi tarnowski nowosądecki suski tatrzański limanowski brzeski gorlicki dąbrowski bocheński wadowicki nowotarski krakowski chrzanowski miechowski olkuski myślenicki 1,680 1,500 1,397 0,830 0,584 0,581 0,490 0,264 0,198 0,116 0,106 0,084 0,080 0,042 0,042 0,000 Źródło: obliczenia własne na podstawie: Turystyka w województwie małopolskim... (2004). 158 K. Kukuła W województwie małopolskim nie posiadają kwater agroturystycznych następujące powiaty: oświęcimski, proszowicki, wielicki, m. Tarnów, m. Nowy Sącz i m. Kraków. Grupę o najwyŜszym poziomie rozwoju bazy agroturystycznej tworzą 3 powiaty: tarnowski, nowosądecki i suski. Zaskoczeniem moŜe być to, iŜ do grupy tej nie naleŜą powiaty tatrzański i nowotarski. Do grupy o średnim poziomie rozwoju bazy agroturystycznej naleŜą 4 powiaty: tatrzański, limanowski, brzeski i gorlicki. Pozostałych 9 powiatów zaliczamy do grupy najsłabszej, której obiekty wykazują znacznie mniejszą od 0,5 wartość zmiennej agregatowej (Qi). Celem określenia stopnia wykorzystania bazy noclegowej w kwaterach gospodarstw agroturystycznych wyznaczono wartości wskaźnika (vi), wg formuły (3), dla powiatów dysponujących bazą w województwie małopolskim. Następnie zbudowano ranking powiatów w oparciu o to kryterium (zob. tab. 2). Tabela 2. Ranking powiatów województwa małopolskiego wg stopnia wykorzystania bazy noclegowej w kwaterach agroturystyki Pozycje w rankingu (qi) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 Powiat wadowicki bocheński tatrzański nowosądecki suski limanowski gorlicki brzeski myślenicki nowotarski olkuski tarnowski chrzanowski krakowski miechowski dąbrowski Wskaźnik stopnia wykorzystania bazy noclegowej yi xi 2 56,1 52,11 49,7 29,0 24,6 24,5 21,8 19,3 16,8 15,6 13,5 9,1 8,3 4,1 3,8 0,1 Źródło: obliczenia własne na podstawie: Turystyka w województwie małopolskim... (2004). Analizując tabelę 2, stwierdzono, Ŝe do grupy o najlepszym wykorzystaniu bazy naleŜą powiaty wadowicki i bocheński, o słabej bazie agroturystycznej oraz tatrzański zaliczany do grupy średniej pod względem rozwoju tejŜe bazy. Grupę o przeciętnym poziomie wykorzystania kwater agroturystycznych tworzy 5 powiatów: nowosądecki, suski, limanowski, gorlicki i brzeski. Pozostałych osiem powiatów charakteryzuje niski, a w niektórych przypadkach (powiaty: krakowski, miechowski i dąbrowski) bardzo niski stopień wykorzystania bazy agroturystycznej. Niski stopień wykorzystania bazy łączy się z niskimi dochodami gospodarstw co stawia pod znakiem zapytania rentowność przedsięwzięcia. Na podstawie tab. 1 i 2 moŜna stwierdzić znaczne róŜnice w pozycjach, jakie zajmują poszczególne powiaty w obu rankingach. Owe róŜnice potwierdza wartość obliczonej miary zróŜnicowania dwóch układów porządkowych wg wzoru (4). Otrzymany wynik mK = 0,429 informuje, iŜ róŜnice w pozycjach poszczególnych powiatów w obu rankingach sięgają łącznie 43% i Ŝe naleŜy je uznać za istotne. Statystyczna analiza porównawcza bazy agroturystycznej… 159 WNIOSKI Rozwój agroturystyki stanowi jeden z przejawów przedsiębiorczości na obszarach wiejskich i wpływa na ogół w sposób istotny na polepszenie sytuacji materialnej gospodarstw podejmujących tę formę działalności pozarolniczej. NaleŜy jednak pamiętać, iŜ nie wszystkie regiony (zob. tab. 1) stanowią atrakcyjne tereny dla potencjalnego odbiorcy tego rodzaju usług. Muszą to być obszary o wysokich walorach przyrodniczych, kulturowych i cywilizacyjnych, zdolne przyciągać szerokie kręgi turystów. Przeprowadzona analiza prowadzi do następujących wniosków: 1. Stan bazy agroturystycznej w województwie małopolskim wykazuje duŜe zróŜnicowanie przestrzenne. MoŜna przyjąć, Ŝe tylko 7 powiatów spośród 16 posiada bardzo dobrze i dobrze rozwiniętą bazę noclegową w gospodarstwach wiejskich. Są to powiaty: tarnowski, nowosądecki, suski, tatrzański, limanowski, brzeski i gorlicki. 2. Stosunkowo niskie wskaźniki wykorzystania bazy wskazują, Ŝe pozostaje wiele do zrobienia w zakresie promocji tych podregionów. 3. Relatywnie wysokie zróŜnicowanie, sięgające 43% (mK = 0,429) układów rankingowych stanu bazy oraz jej wykorzystania, ujawniają „nowe” podregiony (powiaty: wadowicki, bocheński, brzeski i tatrzański), w których warto rozwijać omawianą bazę, a zatem prowadzić działalność agroturystyczną. 4. Rozwój bazy oraz poprawa jej standardów będą w przyszłości decydować o wzmoŜeniu ruchu agroturystycznego, a więc o napływie środków finansowych napędzających jej dalszy rozwój. PIŚMIENNICTWO Kukuła K. 1986. Propozycja miary zgodności i układów porządkowych. Zesz. Nauk. AE Krak. 22. Kukuła K. 2000. Metoda unitaryzacji zerowanej. PWN, Warszawa. Turystyka w województwie małopolskim w latach 2002–2003. 2004. Urząd Statystyczny, Kraków. 160 VACAT Strona 160 z 400 K. Kukuła FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS Folia Univ. Agric. Stetin. 2006, Oeconomica 249 (45), 161–166 Aleksander GRZELAK KORZYSTANIE Z USŁUG ZEWNĘTRZNYCH PRZEZ GOSPODARSTWA ROLNE W ŚWIETLE WYNIKÓW BADAŃ ANKIETOWYCH THE USING OF EXTERNAL SERVICES BY FARMS IN LIGHT OF RESULTS OF QUESTIONNAIRE RESEARCHES Katedra Makroekonomii i Gospodarki śywnościowej, Akademia Ekonomiczna al. Niepodległości 10, 60–967 Poznań Abstract. The main aim of the article is mark of using of services by farms in Poland in period of transformation. One has stated, that farms in Poland in relatively not large range use services. It results mostly from low agricultural incomes, how as also not large advanced processes of specialization. In period of transition Polish economy decreasing of frequency of using of services by farms taken place. The most popular in group of examined respondents were veterinary and advisory services. One can suppose, that tools of CAP in Polish agriculture will force to increase od demand on advisory services realized not only by qualified institutions ie. ODR, ARiMR, but also banks, consulting firms, whether firms working in sphere of supply of materials for agricultures. Besides one has stated, that increase of acreage of farms lead to fall of participation of expenses on services in values of market production. Słowa kluczowe: gospodarstwo rolne, rynek, specjalizacja, usługi. Key words: farm, market, specialization, services. WSTĘP Rozwój gospodarstw rolnych wymaga korzystania z usług zewnętrznych. Bez nich gospodarstwo traci kontakty z rynkiem i popada w autarkię. Korzystanie z usług moŜe być więc probierzem intensywności relacji rolnictwa z otoczeniem. Na ogół procesy specjalizacji gospodarstw, zwiększenie skali produkcji oraz korzystna sytuacja ekonomiczna sprzyjają zwiększonemu wykorzystaniu tych usług. W warunkach dekoniunktury w rolnictwie ograniczone jest korzystanie z usług, co wynika z ograniczonych moŜliwości finansowych. Wówczas mamy do czynienia z substytucją usług zewnętrznych pracą własną, tzn. z samoobsługą gospodarstwa (Adamowicz 2004). Głównym celem artykułu jest ocena korzystania z usług zewnętrznych przez gospodarstwa rolne w Polsce po 1990 r. MATERIAŁ I METODY Analiza problemu badawczego została przeprowadzona w oparciu o wyniki Powszechnych Spisów Rolnych z lat 1996 oraz 2002, jak równieŜ badań własnych autora (badań ankietowych przeprowadzonych przez autora w 2004 r. w 432 gospodarstwach rolnych z całej Polski, wybranych losowo spośród 1,2 tys. prowadzących rachunkowość rolną pod kierownictwem IERiGś). Pomimo Ŝe grupę gospodarstw prowadzących rachunkowość rolną stanowią jednostki, uzyskujące korzystniejsze wyniki ekonomiczno-produkcyjne od przeciętnych w kraju (brak reprezentatywności), nie uniemoŜliwia to wykorzystania ich danych do wstępnego rozpoznania określonych zjawisk, np. w zakresie korzystania przez gospodarstwa rolne z usług zewnętrznych. Narzędziem 162 A. Grzelak badawczym był kwestionariusz ankietowy pt.: Formy powiązań gospodarstw rolnych z rynkiem w Polsce po 1990 r., w którym zawarto m.in. kilka pytań dotyczących zagadnienia korzystania z usług. W artykule wykorzystano metody analizy statystycznej typu średnia oraz przegląd literatury przedmiotu. USŁUGI W ŚWIETLE WYNIKÓW POWSZECHNYCH SPISÓW ROLNYCH W Polsce z uwagi na znaczne nadwyŜki w zasobach pracy aktywność rolnika i członków jego rodziny kapitalizowana jest w wielu dziedzinach związanych z własnym gospodarstwem rolnym (np. naprawa maszyn i urządzeń, remonty budynków), dlatego korzystanie z usług nie jest tak powszechne jak w krajach rozwiniętych. MoŜe być to symptomem pracochłonnego rozwoju polskiego rolnictwa, co naleŜy uznać w tych warunkach za działanie racjonalne. Pomiędzy latami spisowymi (1996–2002) odnotowano kilka tendencji w tym zakresie. Z jednej strony miał miejsce spadek liczby gospodarstw korzystających z usług, co wyraŜało się w zmniejszeniu udziału tych gospodarstw z 70,5 do 57% (tab. 1). Ponadto obniŜeniu uległy łączne realne wydatki na usługi (o ok.10%), aczkolwiek wg szacunków IERiGś w latach 1991–2003 wzrosła o 35% realna wartość usług dla gospodarstw rolnych, co wynikać moŜe z charakteru próby gospodarstw prowadzących rachunkowość rolną. Jednocześnie zmniejszył się udział usług rolniczych – z 45,1 do 38%, przy wzroście usług pośrednio rolniczych (naprawczo-remontowych, finansowych) – z 54,9 do 62% (Klementowski1999, 2004). Odnotowano takŜe wzrost udziału wartości usług w rolniczej produkcji towarowej – z 7,2 do 9,8%, co wiąŜe się m.in. z rozwarciem noŜyc cenowych na niekorzyść rolnictwa. Z danych PSR wynika, iŜ odsetek gospodarstw korzystających z usług zwiększał się w przypadku gospodarstw o areale do 15 ha, po czym zmniejszał w jednostkach większych. Gospodarstwa większe zatem w mniejszym zakresie korzystają z usług, zwłaszcza mechanizacyjnych, z uwagi na lepsze wyposaŜenie w maszyny i urządzenia do produkcji rolnej. Innymi słowy: koszty stałe związane z utrzymaniem tych środków trwałych są przy większej skali działalności mniej odczuwalne w sytuacji ekonomicznej tych gospodarstw. Jednocześnie dostrzeŜono, Ŝe w miarę wzrostu powierzchni gospodarstwa zmniejszał się udział usług w wartości produkcji towarowej, co wynika z powyŜej zasygnalizowanych uwarunkowań. Nie bez znaczenia dla powyŜszych tendencji był rozpad struktur usługowych działających w poprzednim systemie, tj. gminnych spółdzielni oraz przedsiębiorstw Agromy, czy PGR-ów. Ich miejsce zajęły podmioty prywatne o zdecydowanie mniejszym potencjale, co nie zapewnia wysokiego standardu usług. Mimo Ŝe obserwuje się wzrost liczby placówek świadczących usługi dla rolnictwa,1 ich ceny rosły szybciej niŜ inflacja. Tabela 1. Wybrane charakterystyki dotyczące wydatków gospodarstw rolnych (ogółem) na usługi w Polsce w latach 1996 i 2002 Wyszczególnienie Udział gospodarstw rolnych, które poniosły wydatki na usługi [%] Udział wydatków na usługi w gospodarstwach rolnych w % produkcji towarowej Razem w gospodarstwach rolnych naleŜących do grup obszarowych: do 7 ha 7–15 ha 15–50 ha powyŜej 50 ha Lata 1996 70,5 2002 56,6 7,2 13,8 7,1 4,2 2,1 9,8 20,5 9,6 6,5 6,2 Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników powszechnych spisów rolnych z lat 1996 i 2002. 1 W 1990 r. było to 4 tys. jednostek, podczas gdy w 2004 r. – ok. 20 tys. Korzystanie z usług zewnętrznych przez gospodarstwa rolne... 163 WYNIKI W grupie badanych gospodarstw 98% korzystało z usług, natomiast w zakresie struktury ich wykorzystania największym zainteresowaniem cieszyły się usługi weterynaryjne (87,8% gospodarstw), doradcze (77,4%), w dalszej kolejności inseminacyjne (65,4%) oraz mechanizacyjne (54,8%) i remontowo-budowlane (18,3%). Wynikać stąd moŜe fakt, iŜ szczególnie usługochłonny jest kierunek zwierzęcy w produkcji rolniczej. Dotyczy to bowiem konieczności względnie ciągłych kontaktów z weterynarzem W przypadku bowiem kierunków roślinnych usługi mechanizacyjne mogą być zastępowane np. pomocą sąsiedzką, czy wyposaŜeniem w maszyny. Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na to, iŜ w polskim rolnictwie stan wyposaŜenia gospodarstw w maszyny uznawany jest co prawda za zadowalający, jednakŜe jego jakość i asortyment budzą zastrzeŜenia, zwłaszcza w zakresie zuŜycia2. Z kolei niewielka liczba wskazań usług naprawczych (9,4%) moŜe być konsekwencją niewielkiego stopnia specjalizacji w polskim rolnictwie i w efekcie realizacji napraw maszyn, remontów własnymi siłami gospodarstwa rolnego. DostrzeŜono takŜe to, iŜ rolnicy z reguły korzystają z róŜnych usług (średnio z 2–3 wskazania na badane gospodarstwo), co świadczyć moŜe m.in. o wielokierunkowym nastawieniu gospodarstw do korzystania z usług. Względnie niewielkie było natomiast nasilenie korzystania z usług. Dwie trzecie badanych gospodarstw korzystało z usług kilka razy w ciągu roku, natomiast regularnie tj. co najmniej raz w miesiącu – 27% gospodarstw. Najprawdopodobniej wynika to z charakteru powiązań gospodarstw rolnych z rynkiem. Intensywniejsze bowiem kontakty z otoczeniem wymagają częstszego korzystania z usług. Znaczenie mogły mieć takŜe koszty usług, zwłaszcza części usług doradczych, naprawczych. DostrzeŜono, Ŝe regularnie korzystały z usług gospodarstwa powyŜej 15 ha (98,4%), współpracujące z zakładem przetwórczym (87,5%). Ponad połowa (53,1%) gospodarstw, które regularnie korzystały z usług, zlokalizowana była relatywnie niedaleko od rynków zbytu (w odległości 10–20 km). Wskazywać to moŜe na istotna rolę czynnika przestrzeni w kształtowaniu powiązań gospodarstw rolnych z rynkiem. Jednocześnie odnotowano, Ŝe gospodarstwa o wyspecjalizowanym profilu produkcji korzystały z usług częściej niŜ gospodarstwa o produkcji wielostronnej, co wynika z ich większego zapotrzebowania na zewnętrzne środki produkcji w konsekwencji wyŜszej specjalizacji aktywów. Respondenci, odnosząc się do sytuacji z początku lat 90., w większości (40,4%) wskazali, iŜ zmniejszyło się korzystanie przez nich z usług, zwiększyło się natomiast w co czwartym badanym gospodarstwie. Wynikać to moŜe głównie ze zmian relacji cenowych, zwłaszcza cen produktów rolniczych i usług (por. wskaźnik noŜyc cen). Procesy specjalizacji nie były bowiem powszechne w polskim rolnictwie. Szczególnie duŜy wzrost korzystania z usług odnotowano w gospodarstwach specjalizujących się w chowie zwierząt Ŝywionych w systemie wypasowym (w ok.40% tych gospodarstw). Wynika z rozwoju tego kierunku produkcji po 1990 r., z poprawy wskaźników produkcyjnych, jak równieŜ jakości surowca, zwłaszcza mleka. Podobne tendencje odnotowano takŜe w przypadku gospodarstw największych, tj. o wielkości ekonomicznej powyŜej 40 ESU (wzrost nasilenia w 46,1% przypadków w tej grupie jednostek), co potwierdzać moŜe wcześniej wysunięte hipotezy o zróŜnicowanym rozwoju rolnictwa w Polsce po 1990 r. 2 ZuŜycie eksploatacyjne maszyn rolniczych szacowane jest na 70%; przeciętny wiek ciągnika w 2000 r. w Polsce wynosił 20 lat. Z kolei ponad 60% kombajnów stanowią kombajny powyŜej 10 lat (Pawlak i Zalewski 2004). 164 A. Grzelak UŜytkownicy badanych gospodarstw w 84% przypadkach brali udział w szkoleniach i spotkaniach dotyczących rolnictwa. Najczęściej dotyczyły one produkcji rolnej (92,5% gospodarstw), wprowadzenia mechanizmów wspólnej polityki rolnej w polskim rolnictwie, a zwłaszcza dopłat bezpośrednich (26,1%), jak równieŜ ekonomii (24,7%). Mniejsze było natomiast zainteresowanie szkoleniami z zakresu mechanizacji (18,1%) i marketingu (8,0%). Podane wartości nie naleŜą do największych, zwaŜywszy na fakt, iŜ dotyczą one gospodarstw o prorynkowym nastawieniu. Ponadto w świetle tych danych moŜemy stwierdzić, iŜ nadal niedoceniany jest w rolnictwie marketing. Jednocześnie warto zauwaŜyć, Ŝe rolnicy korzystający z usług na ogół korzystali z kilku usług doradczych (najczęściej dwóch), co wskazywać moŜe na komplementarność w zakresie korzystania z nich. Coraz większą rolę w kreacji postępu w rolnictwie odgrywa wiedza. Dlatego wydaje się, Ŝe usługi doradcze są szczególnie waŜne dla rozwoju rolnictwa, jego powiązań z otoczeniem. W grupie badanych gospodarstw 76% korzystało z usług doradczych3. Byli to najczęściej młodzi rolnicy, z wykształceniem przynajmniej średnim, prowadzący z reguły większe gospodarstwa. W około połowie przypadków dotyczyło to nie tylko współpracy z ODR-ami; było głównie doradztwo realizowane przez IERiGś (35% gospodarstw korzystających nie tylko z usług ODR-ów), co wynika z charakteru badanej próby. Ponadto wskazano na doradztwo ze strony producentów środków ochrony roślin i maszyn (19,1%), doradców bankowych (9,7%), branŜowych i naukowych (Stowarzyszenie Hodowców Bydła, Stacja Hodowli Roślin, Krajowe Centrum Hodowli Zarodowej, Instytut Sadownictwa), a takŜe okręgowych spółdzielni mleczarskich, kółek rolniczych, zakładów przetwórstwa rolnego, słuŜb weterynaryjnych. Na ogół rolnicy sporadycznie korzystają z usług doradczych (53% gospodarstw), natomiast regularnie (częściej niŜ 5 razy w roku) – zaledwie w 4,9%. Większą powszechnością cieszyły się usługi doradcze w gospodarstwach o wyraźnie zarysowanym profilu produkcyjnym, zwłaszcza specjalizujące się w chowie zwierząt Ŝywionych paszami treściwymi, przy czym 14,6% jednostek korzystało z usług doradczych regularnie. Jednocześnie odnotowano, iŜ w odniesieniu do sytuacji z początku lat 90. badani uŜytkownicy gospodarstw w 35% częściej korzystali z usług doradczych, a w 33% rzadziej. Dane te wskazywać mogą na to, iŜ procesy transformacji spowodowały istotne zmiany w zakresie korzystania z usług doradczych. Przede wszystkim zmniejszyła się rola doradztwa realizowanego poprzez ODR-y. Zwiększyło się poprzez to znaczenie doradztwa kreowanego przez wyspecjalizowane podmioty często przy okazji zakupów np. środków produkcji, usług bankowych. W obecnych warunkach wzrasta zapotrzebowanie rolników na doradztwo związane z mechanizmami wspólnej polityki rolnej (WPR) zwłaszcza dotyczącymi pozyskiwania środków w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich i Sektorowego Programu Operacyjnego. PODSUMOWANIE 1. Gospodarstwa w Polsce w relatywnie niewielkim zakresie korzystają z usług. Wynika to głównie z niskich dochodów rolniczych, jak równieŜ z niewielkiego zaawansowania procesów specjalizacji. 3 Z innych badań wynika, Ŝe liczba ta kształtuje się na poziomie niŜszym od 60%. Badania te przeprowadzono w 1999 r. na ogólnopolskiej próbie 691 gospodarstw rolnych, dobranych przy wykorzystania procedury wielostopniowej poprzez dobór typowej gminy, wsi i losowanie numerów gospodarstw rolnych – por. Szulce (2001). Korzystanie z usług zewnętrznych przez gospodarstwa rolne... 165 2. W Polsce w okresie transformacji ustrojowej korzystanie z usług przez gospodarstwa stało się mniej powszechne. Wiązało się to m.in. z dekoniunkturą w rolnictwie, rozpadem struktur spółdzielczych na wsi, a takŜe PGR-ów i przedsiębiorstw Agromy. 3. Największym zainteresowaniem w grupie badanych respondentów cieszyły się usługi weterynaryjne i doradcze. MoŜna przypuszczać, Ŝe funkcjonowanie rolnictwa w Polsce w warunkach WPR będzie wymuszać wzrost popytu na usługi doradcze realizowane nie tylko przez powołane do tego instytucje, tj. ODR-y, AGRiMR, ale równieŜ przez banki, firmy konsultingowe czy przedsiębiorstwa działające w sferze zaopatrzenia w środki produkcji dla rolnictwa. 4. DostrzeŜono względnie wyraźną charakterystykę gospodarstw najczęściej korzystających z usług. Są to z reguły jednostki o wyspecjalizowanym profilu produkcji, większe pod względem obszaru (powyŜej 15 ha), współpracujące z zakładem przetwórczym, a jednocześnie korzystające z kredytów. Ponadto na ogół gospodarstwa te zlokalizowane były relatywnie niedaleko od rynków zbytu (10–20 km), co wskazywać moŜe na istotną rolę czynnika przestrzeni w rozwoju gospodarstw rolnych. 5. Wzrost areału gospodarstw prowadzi do spadku udziału wydatków na usługi w wartości produkcji towarowej. Wynika to z relatywnie lepszego wyposaŜenia gospodarstw większych m.in. w maszyny rolnicze, co pozwala na optymalizację kosztów ich utrzymania, a zwłaszcza na obniŜenie kosztów stałych. JednakŜe gospodarstwa te, jak wskazują wyniki badań, relatywnie częściej korzystają z usług, zwłaszcza doradczych, bankowych. 6. MoŜna przypuszczać, Ŝe w przyszłości nastąpi zwiększenie częstotliwości korzystania z usług, jak równieŜ zwiększenie ich udziału w wartości produkcji towarowej, co powinno sprzyjać zwiększeniu konkurencyjności rolnictwa. Zjawisku temu sprzyjać powinien zarówno przewidywany wzrost dochodów rolniczych, jak i realizacja programów w ramach WPR. PIŚMIENNICTWO Adamowicz M. 2004. Samozaopatrzenie – metoda dostosowania wiejskich gospodarstw domowych do warunków transformacji [w: Wiejskie gospodarstwa domowe w obliczu problemów transformacji, integracji i globalizacji]. Red. M. Adamowicz. Wydaw. SGGW, Warszawa. Klementowski A. 1999. Rynek usług dla rolnictwa [w: Analiza produkcyjno-ekonomicznej sytuacji rolnictwa i gospodarki Ŝywnościowej w 1997 i 2003 r.]. Red. A. Woś. IERiGś, Warszawa Klementowski A. 2004. Rynek usług dla rolnictwa [w: Analiza produkcyjno-ekonomicznej sytuacji rolnictwa i gospodarki Ŝywnościowej w 1997 i 2003 r.] Red. A. Woś. IERiGś, Warszawa Pawlak J., Zalewski A. 2004. Rynek maszyn rolniczych w Polsce. IERiGś, Warszawa Szulce H. 2001. Doradztwo rolnicze i kredyty rolne jako narzędzie polityki rolnej państwa [w: Uwarunkowania i moŜliwości sterowania ryzykiem w produkcji rolnej]. Red. H. Szulce. Wydaw. AE, Poznań. 166 VACAT Strona 166 z 400 A. Grzelak FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS Folia Univ. Agric. Stetin. 2006, Oeconomica 249 (45), 167–174 Algimantas KURLAVICIUS, Česlovas CHRISTAUSKAS1 WEB-BASED INFORMATION MANAGEMENT IN VIRTUAL AGRICULTURAL COMMUNITY ZARZĄDZANIE INFORMACJAMI W WIRTUALNEJ SPÓŁCE ROLNICZEJ, PRZY WYKORZYSTANIU SIECI KOMPUTEROWEJ Lithuanian University of Agriculture, Akademija, 53361 Kaunas, Lithuania 1 Kaunas University of Technology, Donelaicio g. 20, 49362 Kaunas, Lithuania Abstract. The article analyzes information needs and its supply possibilities for rural region virtual agricultural communities as well as introduces web-based information environment. The architecture of the suggested virtual agricultural community portal includes information retrieval, storage, distribution, dissemination, presentation, solution support, community member collaboration and coordination service tools. This information environment enables community members to have real time access to data, information and applications, improves collaboration and communication thus creating conditions for effective decision making. Key words: information portal, virtual agricultural community, web information services. Słowa kluczowe: internetowe usługi informacyjne, portal informacyjny, wirtualna wspólnota rolnicza. INTRODUCTION Nowadays the workers of agricultural sector, who constitute a virtual agricultural community, face with increasing amounts of information and have to make complex business management decisions during a short time period. The information needs of agricultural enterprises, cooperatives, big and small farmers, agricultural workers, suppliers of agricultural machinery and equipment, buyers of agricultural production and agricultural specialists differ. Farmers want to receive more information about agricultural production process, its environmental impact and successful investment decisions (Dodsworth 2002). Operative and good quality information is a very important factor for successful business development. Farmers and agricultural specialists require comfortable information environment that ensures efficient decision on strategic planning and management of rational and ecological agricultural production making. The proper and timely obtained information makes the basis for successful business development in rural areas (Christauskas et. al. 2002). Governments of many countries allocate big investments to information services and systems in agricultural sector. The frequency of information and communication technologies application in agricultural sector is increasing, the Internet ensures a convenient access to popular information and becomes an important source of agricultural information (Zhao Yuanfeng et. al. 2002). Modern web-based information processing technologies give wide possibilities to members of virtual agricultural community and also reveal a number of unsolved problems (Kurlavicius 2005). 168 A. Kurlavicius and Č. Christauskas The users are flooded with information from the Internet, besides it is often problematic to find necessary and exact information. Users are frequently eager to individualized information. The effective use and selection of the latest Internet information requires constant information monitoring and systematic decisions. Virtual agricultural community members need convenient, context dependent computer collaboration and communication environment, including self-service possibilities (Lee Komito 2001). Object of the research – information management in virtual agricultural community. Aim of the research – to analyze the existing situation of distributed information resources and the satisfaction of information needs in the sector of agricultural production as well as the possibility to get the necessary information for virtual agricultural community members and support for effective decision making; to analyze and present a brief overview of possible specialized information system, meeting the needs of virtual agricultural community, development; to offer an integrated frame of the system for distributed information gathering, dissemination, management, communication and collaboration service provision. Methods of the research – review of literature, applied systematic analysis and synthesis. THE NEED FOR INFORMATION MANAGEMENT IN VIRTUAL AGRICULTURAL COMMUNITY In agricultural sector are employed different interest bearing workers such as farmers, cooperative and agricultural enterprise employees, suppliers, researchers, public service employees and other, who could be regarded as groups of people, solving common problems, sharing attitudes and experience, learning one from another and participating in the activity of virtual community. The functioning of virtual agricultural community includes the communication of community members, their interaction with suppliers and customers, on-line purchasing and selling, the interaction with public and governmental organizations. Therefore, information technologies, ensuring wide integration of various information resources, are required (Baker 2002). The project of high-speed internet in rural areas “RAIN“ in Lithuania should connect 410 subdistricts. Some telecommunication and banking companies made an alliance “Window to future“ in 2005 and established 175 public Internet access places with free access to Internet. The alliance “Window to future“ organized free courses for about 20 thousand people. PHARE funds the established 300 Internet centres. The Ministry of Interior received financial support from the European Union for the establishment of more than 400 similar Internet centres. It is important, that most of the public Internet centres were established in small settlements, where the possibility to access the Internet from households is comparatively small. The Internet there is used for traditional Internet services: utility payments, income declarations; however, rural region residents face difficulties in finding relevant and useful information within huge information flow. Agricultural community members such as farmers, suppliers and customers request for tools which would ensure a connection with web-based information resources. It is important to facilitate rural business processes while simplifying applications and transactions between agricultural enterprises in order to enable agricultural community intermediaries get a connection to various types of personalized information, data and applications. Tools for communication with suppliers, consultants, buyers, self-management and governmental institutions and meteorology Web-based information management in virtual agricultural community 169 offices are needed. Community members require receiving of personalized recommendation for business decision making. Decisions Support Systems could assist farmers in possible decision making and help to pick the best decision. (Antonopoulou 2003). It is crucial to integrate the previously mentioned services in order virtual community members could use them within the same Internet access point. The situation described above requires information infrastructure, which would ensure the provision of adapted information for various agricultural community members and intermediaries, build conditions for communication and collaboration of community members and their partners, enable community members to establish associations (alliances and unions) and connections faster, integrate business processes and help to use knowledge and experience as well as enhance web-based business and trade. Information and communication technologies as well as tremendously efficient Internet based technologies could be chosen as a medium for virtual community‘s communication (Wagner et. al. 2003). Virtual communities develop environment for its member communication, interaction and collaboration with other people (Senger et. al. 2002). The Internet and World Wide Web (WWW) provide a perfect environment that contains different information tools and displays its content to specified users. On-line forums and chat rooms present new possibilities for communication and increase the number of questions and the variety of topics for discussions. The information environment, suitable for communication, helps to create the atmosphere of real understanding and trust between community members, enables efficient group work together, fosters the usage of best practices and develops general understanding. The information support of communication and collaboration processes within virtual community is defined and specified by member demands. Information environment of virtual agricultural community should: – support wide integration of information resources; – propose information management services for farmers and their partners ; – provide farmers and their partners with web-based communication and collaboration services; – create comfortable information environment, that ensures effective decision making. WEB-BASED PORTAL SOLUTIONS FOR VIRTUAL AGRICULTURAL COMMUNITY Most farmers give priority to personal interaction with agribusiness partners and consultants; however, this method of interaction is expensive and not always possible. Various web-based information systems enable the increasing number of farmers to get the necessary information without “face to face” communication with information providers. Farmers and their partners can communicate “one-to-one”, “one-to-many” and “many-to-many”. In order to support collaboration of farmers, consultants, suppliers, buyers, salesmen, government representatives, the information technologies provide wide choice of asynchronous and synchronous on-line instruments. Portal technologies make up the conditions for collaboration and communication. (Kurlavicius 2005). Portal can be defined as Internet gates, presenting its users easy access to information and communications services. Portals can gather, organize and distribute information thus becoming the central places for information exchange and service provision. 170 A. Kurlavicius and Č. Christauskas Portal framework, presented in Fig. 1, is suggested for virtual agricultural community members. The components of the presented system include modules such as web information retrieval, web mining, information storage, dissemination, distribution, presentation, decision support, collaboration and coordination. The system is integrated in that sense that tools and instruments of all services are combined into one system with a common database and common user’s interface. A virtual community member can easily access web content and services through the unified web interface. Web services are applications that are published, located and invoked across the web. Web browser is used for the interaction with users and web servers as well as for the integration of system components such as data, models and modelling scenarios. Software agents could be used for automation of information monitoring and distributed data gathering. Farmers and farm managers Suppliers, purchasers and other Government institutions Agricultural advisors Other portals Web/Internet Users Interface Web Services Collaboration, coordination, control, sharing facilities (e-mail, ftp, chatting room, forum, web-hosting, e-learning) Web Content Management Information dissemination, distribution and presentation facilities (information push, publishing, notification, delivery engine) Group decisions Web Information Retrieval Information Storage Knowledge base and its management Web-based Decision Support System Database and its management Data Analysis Software agents Fig. 1. Portal for virtual agricultural community The information management tools, accessible through the introduced portal, include accumulation of the structured information, its distribution, presentation and connection to the central databases. Portal joins personalized access to distributed information with effective management of information sources within a computer network, ensures global connection to information resources for virtual agricultural community partners. Portal could guarantee its users the information about weather, important news, articles, agribusiness and market information, recommendations of experts, research results, and links to public databases, specialized servers and information sites. Web-based information management in virtual agricultural community 171 With a method of broadcasting, information to virtual community members is provided using static web pages and one-way communication. The method of broadcasting provides low possibilities of information management. With a help of web pages, users are capable of information exchange, requesting and receiving particular information resources or answers from website maintained databases. New website content can be structured using question and answer forms. Queries can be processed by well informed people or by information management system. Web services allow community and individuals make their individual resources quickly and cheaply available for the entire world. Content management systems enable users publish web content using tags, hyperlinks and etc. Farmers have started using the Internet for advertising and selling of foodstuff production. After the changes of market conditions, prices or other information website content is easily updated. Internet data mining methods are tested by registering portal user’s mouse clicking that defines user’s visited web place, pages, products and services he was interested in. After the evaluation of the client’s interest domain, additional useful information can be offered to its users. Software agents ease gathering and distribution of the information within the Internet (Kurlavicius 2004 a). Software agents ensure constant monitoring of distributed information sources and information provision upon users‘ requests. The formation of virtual agricultural community software agent strategy requires additional investigations. Asynchronous instruments for collaboration include e-mail, notice board and calendar systems. The best solution is e-mail based, when users sent messages to the e-mail center, which displays them in a webpage or every e-mail message is sent to members within the list. Web-based information and communication technologies ensure comfortable environment for interaction with other people using on-line regime. Virtual synchronic discussions are supported by chat rooms, videoconference technologies. A simple website with functions of electronic forum facilitates bilateral communication and opens possibilities for knowledge exchange. At present Internet technologies enable farmers to communicate easily by combining text and voice tools. Text-based communication form is suitable for fact transferring. Text transfers the essence and defines the task. Well structured simple problems can be quickly solved during web-chat sessions. Standard queries can be answered and consultations provided here as well. Shared workspaces together with discussion groups and information repositories enable knowledge exchange. Multimedia technologies characterized by text, voice, image combination and their extension create new comfortable environment for web collaboration. Voice and image transfer emotions, emphasize the most important statements, ensure wider perception range in comparison with the text-based communication and enable the interaction, which is close to personal communication. The influence of visual components on the interaction is increasing in proportion to the complexity of the problem. The transfer of an image and sound in real time, called videoconference, is the best substitute to “face-to-face” communication, nevertheless, it requires special infrastructure – video camera, sufficient bandwidth. The lack of experience of the farmers, who use this interaction environment, is observed. Due to the integration of information 172 A. Kurlavicius and Č. Christauskas services, the collaboration of community members is meaningful and void of information and service duplication. Web portal presents farmers with the possibility of direct purchase and sales of goods and services to ultimate consumers as well as carrying out financial transactions and bargains. Decision Support System (DSS), the components of which are implemented like web services, increases the possibilities of agricultural virtual community portal. The offered web-based DSS consists of data and knowledge bases together with the models of their management systems, model formation, optimization, simulation, decision analysis and conclusion formation (Kurlavicius 2004 b). On the background of new database facts, formed during optimization and simulation, DSS, with a help of rules, stored within the database, evaluates possible alternative decisions and provides conclusions, regarding the increase of economic production efficiency of the household. DSS provides the following recommendations: the variants of effective production development; the analysis of production development blocking factors; the possibilities of resources manoeuvring; the suggestions about changes in animal ration, the suggestions of agricultural machinery distribution for works and etc. DSS helps farmers to optimise their usage resources and manage the risk of production. Farmers find multimedia training courses via the Internet to be convenient for teaching and knowledge transferring. Agricultural specialists design content of such courses, while information system presents it at that time, which is comfortable for farmers. It is essential to introduce the applications of information and communication technologies for virtual community members in a way, which could help to use it for the improvement of collaboration. IMPLEMENTATION AND FUNCTIONING OF THE SYSTEM A user, accessing portal‘s web pages, needs to select a particular access level of either a guest, a user or a specialist-expert. Users with no identification, who are interested in portal‘s information and services, are regarded to be guests (anonymous users) and get access only to public areas. Guest‘s profile data are not saved in archives. A virtual community‘s member fills in an appropriate user name and password within the fields of the screen and is identified as a registered portal user. Community members can be assigned to particular user groups. User interacts with the system throughout a unified graphic interface that ensures a convenient work environment. Communication is based on TCP/IP protocol. Web server receives information resources directly and forwards user requests to application servers. Server forms the information and sends it to the user. Currently the prototype system‘s interface contains web pages with menu for communication and collaboration service selection, having HTML forms for user data entering. Calculation, modeling and the results of analysis are presented using text and graphic forms. Virtual community members such as farmers, consultants, clients, suppliers, salesmen and other are able to contact one with another providing support, maintenance, giving advice and trading. Having obtained the information about market prices, crop pests and plant diseases, new research and technologies, farmers and specialists can quickly clarify and evaluate the situation, reduce expenses, increase profit and decrease negative environmental impact. With the help of the Internet, agricultural production and services can be offered to ultimate consumers; farmers are able to choose agricultural machinery, equipment and material. The Internet services improve the relationship of farmers with governmental institutions; enable data interchange with the State tax inspectorate, Statistics department and other. Web-based information management in virtual agricultural community 173 Some of the company owned specific applied services are expanded and sold to farmers, who ordered them. Portals ensure a convenient information environment for user communication one to one and help to receive information, necessary for group decision making. Virtual community‘s portal is beneficial within the tasks, where knowledge needs to be received form scattered sources and created quickly. At present the main components of the system: measures of information gathering and dissemination and web-based Decision Support System are completely implemented. Specialists, who tested the prototype of the system, evaluated it to be suitable for further development. Further efforts are directed to the development of the presented system’s prototype to intellectual knowledge portal for virtual agricultural community that provides the virtual agricultural community with the resources, instruments and a set of services, necessary in the process of agricultural community knowledge management. The portal of virtual community knowledge management could provide tools for both structured and unstructured information extraction, analysis and categorization as well as indication of connections between content, people, topics and user activities in the community. As a result of this, the user can receive information and knowledge, which suits his/her need, defined by his/her profile. CONCLUSIONS AND RECOMMENDATIONS 1. Virtual agriculture community members need a convenient information environment, making conditions for distributed information gathering, dissemination, communication, interaction and cooperation. 2. The presented web-based virtual agricultural community information environment is based on portal technology. The system includes data and knowledge bases with the modules of their management systems, decision analysis and conclusion formation. Web services embrace the tools of web information retrieval, web mining, information storage, dissemination, distribution, presentation, collaboration and coordination. 3. The proposed structure of portal prototype guarantees management of the information that is necessary for the virtual agricultural community and wide spectrum of services. The architecture of the portal enables the community members to have real time access to data, information and applications; makes web services suitable for usage, ensures integration with other portals, enhances relations with customers and partners and improves communication and collaboration thus creating conditions for effective decision making. 4. It is purposeful to direct further efforts to the development of the presented system’s prototype into intellectual knowledge portal of virtual agricultural community that provides the virtual agricultural community with the resources, instruments and set of services necessary in the process of knowledge management. REFERENCES Antonopoulou E. 2003. Decision support systems in major field crops: Classification and performance [in: Proceedings of the forth European Conference of the European Federation for Information Technology in Agriculture]. Food and environment. Debrecen, Hungary July 5–9, 2003. Ed. Z. Harnos, M. Herdon, T.B. Wiwczaroski. [b.w.], 103–113. Baker G. 2002. A conceptual model for virtual collaboration [in: Eighth Americas Conference on Information Systems]. Dallas, Texas USA, August 9–11, 2002. Ed. Rajiv D. Banker, Hsihui Chang, and Yi-Ching Kao. University of Texas at Dallas. 157–162. 174 A. Kurlavicius and Č. Christauskas Christauskas Č., Čaplikas J., Brzozowska K. 2002. Rural development problems analysis in Lithuania. Folia Univ. Agric. Stetin., Ser. Oeconomica 230 (41), 81–91. Dodsworth E. 2002. Effective information management and dissemination in the electronic era [in: Proceedings of the Third Asian Conference for Information Technology in Agriculture], Beijing, China, October 26–28, 2002. Ed. Mei Fangquan. [b.w.], Beijing, China, 14–18. Kurlavicius A., Kurlavicius G. 2004 a. Agricultural information and farm management decision support by Internet. AFITA/WCCA, Bangkok, 130–135. Kurlavicius A., Kurlavicius G. 2004 b. An internet-based farm management decision support system. Vol. II. HAICTA, Thessaloniki, 206–214. Kurlavicius A., Kurlavicius G. 2005. A Web-Based Decision Support Environment for Farmers. EFITA/WCCA. Vila Real, Portugal, July 25–28, 2005. Ed. J. Boaventura Cunha, Raul Morais, 1031–1037. Lee Komito. 2001. Electronic communities in an Information society: paradise, mirage, or malaise? J. Docum. 57 (1), 115–129. Senger E., Gronover S., Riempp G. 2002. Customer web interaction: fundamentals and decision tree [in: Eighth Americas Conference on Information Sytems], Dallas, Texas USA, August 9–11, 2002. Ed. Rajiv D. Banker, Hsihui Chang, and Yi-Ching Kao. University of Texas at Dallas, 1966–1976. Wagner Ch., Cheung K., Fion Lee, Rachael Ip. 2003. Enhancing E-government in developing countries: managing knowledge through virtual communities. The Electronic Journal on Information Systems in Developing Countries (EJISDC) 14 (4), 1–20. Zhao Yuanfeng, Xia Tongshui, Han Xu. 2002. Construction and Management of Agricultural Information Networking [in: Proceedings of the Third Asian Conference for Information Technology in Agriculture]. Beijing, China, October 26–28, 2002. Ed. Mei Fangquan. China Agricultural Scientech Press, Beijing, China, 212–216. Streszczenie. W artykule rozpatrywane jest zapotrzebowanie na informacje i moŜliwość ich zaspokojenia w wirtualnych spółkach rolniczych z regionów wiejskich. Przedstawiono tu środowisko informacyjne wykorzystujące sieć komputerową. Zaproponowana architektura portalu wirtualnej wspólnoty rolniczej obejmuje środki zbierania, przechowywania, szerzenia, przedstawiania informacji, poparcia decyzji, współpracy członków spółki i sposoby koordynacji usług. To środowisko informacyjne umoŜliwia członkom spółki otrzymanie danych w realnym czasie, jak równieŜ informacji i stosowanych programów, stwarza warunki do komunikacji dla podejmowania efektywnych decyzji. FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS Folia Univ. Agric. Stetin. 2006, Oeconomica 249 (45), 175–180 Mateusz GOC ANALIZA ROZKŁADU CZASU USUWANIA USTEREK SIECI TELEFONICZNEJ WEDŁUG PRZYCZYN DISTRIBUTION ANALYSIS OF THE DURATION OF REPPEARING THE TELECOMMUNICATION NETWORK BY THE CAUSE Katedra Zastosowań Matematyki, Akademia Rolnicza ul. Monte Cassino 16, 70–466 Szczecin Abstract. The regularity in structure (distribution) is a very improtant element of statistical analisys. Papers present results of the distribution analisys of the duration of repearing of the telecommunication network by the six most appeared causes. There were also analised distribution of the duration of repearing of damages by the localisation (city and country). For the most variables good theoretical approximates were received. Słowa kluczowe: analiza rozkładów, telekomunikacja. Key words: distribution analisys, telecommunication. WSTĘP Wraz z występowaniem tendencji zmierzającej do liberalizacji rynku usług telekomunikacyjnych oraz wraz z dynamicznym rozwojem telefonii komórkowej i nowych technik komunikacji (komunikatorów internetowych, VoIP) coraz większą rolę odgrywa jakość usług telefonii stacjonarnej. Firmy telekomunikacyjne, których ceny i jakość świadczonych usług nie odpowiadają oczekiwaniom klientów, naraŜone są na ich utratę. Monitoring jakości połączeń i bezawaryjność sieci telefonicznej odgrywa istotną rolę w funkcjonowaniu operatorów telekomunikacyjnych (Babis i Maziarz 1999). WaŜną rolę w ocenie jakości połączeń moŜe odegrać badanie empirycznych rozkładów czasów usunięcia usterek sieci telefonicznej nie tylko ogółem, ale takŜe w dezagregacji, według róŜnych kryteriów oraz ich aproksymacja za pomocą rozkładów teoretycznych zmiennych losowych. Ustalenie rozkładu teoretycznego badanej cechy daje nam wyobraŜenie o typie badanego zjawiska. JeŜeli rozkład empiryczny badanej cechy ma określoną postać teoretyczną, to moŜna sformułować wnioski, dotyczące prawidłowości charakteryzujących badaną zbiorowość (Zając 1994) oraz dobrać odpowiednie statystyki ją charakteryzujące (Sobczyk 2000). Celem artykułu jest analiza prawidłowości w zakresie struktury czasu trwania napraw sieci telefonicznej według przyczyn. MATERIAŁ STATYSTYCZNY Badaniu poddano materiał statystyczny dotyczący czasu usuwania usterek sieci telefonicznej w oddziale A firmy telekomunikacyjnej, według sześciu najczęściej występujących przyczyn usterek (Goc 2005) – tab. 1. 176 M. Goc Tabela 1. Usterki łączy telefonicznych według przyczyn 1999 r. Wyszczególnienie Instalacja Kabel K1 Kabel K2 Numer działał Sprawdzono: dobry Szafa kablowa 2000 r. % 18,92 6,33 8,08 13,92 13,60 7,72 19,38 9,48 10,99 8,18 15,99 8,14 2001 r. 17,94 7,93 6,13 11,99 14,68 6,35 Dezagregacji danych dokonano w oparciu o wskaźniki jakościowe określone w Rozporządzeniu Ministra Łączności (1996), o usterki usunięte w dniu zgłoszenia, w dniu kolejnym, w dwa dni od momentu zgłoszenia uszkodzenia oraz w czasie dłuŜszym niŜ 2 dni. Procentowy udział napraw wykonanych w kolejnych dniach, według przyczyn, zestawiono w tab. 2. Tabela 2. Odsetki usterek usuniętych w kolejnych dniach według przyczyn odsetek skumulowany odsetek odsetek skumulowany 49,13 56,41 56,41 42,56 42,56 35,85 35,85 51,00 51,00 50,99 50,99 34,89 84,02 26,32 82,73 31,78 74,34 25,48 61,33 36,14 87,14 33,37 84,36 2 8,88 92,90 8,00 90,73 10,87 85,21 8,23 69,55 7,62 94,76 7,88 92,24 3 dni i więcej 7,10 100,00 odsetek 49,13 odsetek odsetek Szafa kablowa odsetek skumulowany Sprawdzono: dobry odsetek Numer działał odsetek skumulowany Kabel K2 1 odsetek odsetek skumulowany Kabel K1 0 Dzień usunięcia odsetek skumulowany Instalacja % 1999 r. 9,27 100,00 14,79 100,00 30,45 100,00 5,24 100,00 7,76 100,00 2000 r. 0 66,33 66,33 53,86 53,86 51,79 51,79 28,85 28,85 52,02 52,02 66,51 66,51 1 26,75 93,07 39,75 93,61 33,71 85,50 22,40 51,24 36,55 88,57 26,68 93,19 2 5,11 98,18 4,96 98,57 9,79 95,29 11,15 62,40 7,65 96,22 5,48 98,67 3 dni i więcej 1,82 100,00 1,43 100,00 4,71 100,00 37,60 100,00 3,78 100,00 1,33 100,00 2001 r. 0 70,51 70,51 64,65 64,65 48,97 48,97 24,19 24,19 58,98 58,98 67,93 67,93 1 23,65 94,17 25,47 90,12 34,98 83,96 20,04 44,23 31,46 90,44 26,49 94,41 2 4,81 98,98 6,06 96,18 10,73 94,68 10,40 54,63 7,26 97,70 4,41 98,83 3 dni i więcej 1,02 100,00 3,82 100,00 5,32 100,00 45,37 100,00 2,30 100,00 1,17 100,00 W większości przypadków w kolejnych latach zwiększał się odsetek uszkodzeń usuniętych w dniu zgłoszenia usterki. Jedynie dla przyczyny „Numer działał” zaobserwowano spadek odsetka napraw wykonanych w dniu usterki. W roku 2001 odsetek ten był o ponad 10 punktów procentowych mniejszy niŜ w roku 1999. Poprawiła się równieŜ skuteczność usuwania uszkodzeń w kolejnych dniach od momentu zgłoszenia. Wyjątek stanowi tu ponownie przyczyna „Numer działał”. Ponadto dla tej przyczyny przewaŜał dość długi czas usuwania uszkodzeń, to jest trzy i więcej dni od momentu zgłoszenia. Z roku na rok zaobserwowano znaczne zwiększanie się odsetka napraw wykonanych w tych dniach o prawie piętnaście punktów procentowych. 177 0 1 2 2001 Dzień usunięcia: 2000 [%] 80 1999 Analiza rozkładu czasu usuwania usterek sieci telefonicznej według przyczyn 3 dni i więcej 70 60 50 40 30 20 10 Instalacja Kabel K1 Kabel K2 Numer działał Sprawdzono: dobry 2001 2000 1999 2001 2000 1999 2001 2000 1999 2001 2000 1999 2001 2000 1999 0 Szafa kablowa Rys. 1. Rozkład czasu usunięcia uszkodzeń w kolejnych dniach, według przyczyn WYNIKI APROKSYMACJI ROZKŁADÓW EMPIRYCZNYCH Dalszej analizie poddano usterki usunięte w dniu zgłoszenia, w dniu następnym oraz dwa dni od momentu zgłoszenia. Modelowanie rozkładów polegało na aproksymacji rozkładów empirycznych za pomocą wybranych rozkładów teoretycznych zmiennych losowych ciągłych. PoniewaŜ większość zmiennych charakteryzowała się znacznym stopniem asymetrii, do badania uŜyto rozkładów: wykładniczego, gamma, logarytmiczno-normalnego, chi-kwadrat. Natomiast dla zmiennych o umiarkowanej i względnie niewielkiej asymetrii dopasowywano rozkłady: normalny, logarytmiczno-normalny oraz gamma. Zgodność rozkładów empirycznych i teoretycznych badano za pomocą testu zgodności χ 2 (Domański 1979). Hipotezę o zgodności rozkładów testowano na poziomie istotności α = 0,05 . W przypadku niektórych zmiennych nie został podany typ rozkładu, poniewaŜ nie udało się uzyskać zadowalających charakterystyk statystycznych (wartość współczynnika χ 2 była większa od poziomu krytycznego χ α2 ). Wyniki modelowania zawiera tab. 3. Wstępna analiza danych pozwala stwierdzić, Ŝe większość analizowanych rozkładów charakteryzowała się asymetrią prawostronną, co oznacza, Ŝe przewaŜał krótki czas napraw. NaleŜy przy tym zauwaŜyć, Ŝe asymetria rozkładów malała wraz z kolejnym dniem usunięcia usterki – od bardzo silnej dla czasu napraw usuniętych w dniu zgłoszenia do niemal symetrycznych rozkładów dla usterek usuniętych w drugim dniu. Dla czasów napraw usuniętych w dniu zgłoszenia w większości przypadków uzyskano rozkład gamma; niekiedy był to rozkład logarytmiczno-normalny i rozkład wykładniczy. Dla kolejnych dni badane zmienne były aproksymowane na ogół przez rozkłady logarytmicznonormalny i normalny. W roku 2000 nie udało się dopasować rozkładów do usterek usuniętych w kolejnym dniu roboczym. Tabela 3. Wyniki aproksymacji rozkładów empirycznych czasu trwania napraw sieci telefonicznej według przyczyn Dzień usunięcia Instalacja Kabel K1 18,52 172,96 Kabel K2 Numer działał Sprawdzono: dobry Szafa kablowa 1999 r. χ2 0 1 2 16,4 14,2 11,59 7,79 rozkład – N – χ df – 7 – 9 χ2 36,09 14,49 34,43 54,38 18,46 21,05 rozkład – G – – G – df – 8 – – χ 19,24 11,17 10,82 rozkład – N df – 8 χ2 10,70 rozkład G df 8 2 2 G G 9 7 11 – 9,29 9,87 7,49 N N N LN 8 7 8 7 2001 r. 0 1 10,66 16,62 15,11 16,85 LN G G W – 8 7 9 8 – χ2 27,28 72,54 22,53 62,35 45,73 23,38 rozkład – – – – – – df – – – – – – χ2 2 6,21 7,68 1,49 7,08 rozkład G N N df 7 3 7 72,64 8,42 2,49 – LN LN – 8 5 39,64 13,27 2001 r. 0 1 χ2 13,83 104,95 rozkład – – G – – χ2 df – – 6 – – 9 χ2 16,66 18,34 11,54 37,22 16,81 10,19 rozkład G LN LN – LN LN 9 8 – 9 8 16,91 18,73 N – LN – 3 df χ2 2 10 6,65 10,78 1,03 6,68 rozkład G N N df 7 7 5 W – wykładniczy, G – gamma, N – normaly, LN – logarytmiczno-normalny. 9 8,14 4,99 179 Analiza rozkładu czasu usuwania usterek sieci telefonicznej według przyczyn Analizie poddano równieŜ rozkłady czasu usuwania usterek ze względu na lokalizację. Wyniki zostały przedstawione w tab. 4. Brak wartości współczynnika χ 2 w tabeli oznacza, Ŝe do danej zmiennej nie dopasowywano rozkładu ze względu na zbyt małą ilość obserwacji. Tabela 4. Wyniki aproksymacji rozkładów empirycznych czasu trwania napraw sieci telefonicznej według przyczyn, ze względu na lokalizację usterki Instalacja miasto wieś miasto wieś miasto wieś miasto wieś Szafa kablowa wieś Sprawdzono: dobry miasto Numer działał wieś Kabel K2 miasto Dzień usunięcia Kabel K1 χ2 20,71 9,72 170,09 3,13 12,14 15,97 18,23 9,30 18,52 7,84 5,57 7,96 rozkład – G – G G – – W – χ2 G LN 1999 r. 0 1 2 df – 5 – 2 7 – – 4 – 8 7 8 χ 29,31 10,50 13,10 1,33 32,22 5,06 44,72 5,43 16,18 4,16 25,39 5,06 – N LN LN – N – N LN N – LN 2 rozkład df – 7 9 2 – 7 – 6 7 7 – 4 χ2 15,65 5,32 10,76 – 7,87 2,07 10,91 – 1,47 4,16 6,32 – rozkład N N LN – N N LN – N N LN – df 9 4 7 – 8 3 7 – 7 7 7 – χ2 10,31 5,51 6,73 1,44 7,51 9,98 14,75 14,27 27,34 16,78 15,38 3,23 2000 r. 0 1 2 rozkład G G LN χ G G G W – – – LN df 7 6 8 2 6 5 9 9 – – – 3 χ 11,71 17,55 71,52 – 8,35 7,65 64,13 3,67 32,09 18,23 19,42 21,38 rozkład LN – – – LN N · N – G – – df 9 – – – 8 5 · 4 – 10 – – χ 5,59 0,72 2,52 – 4,74 – 16,67 75,83 0,90 6,59 1,98 – rozkład LN N N – G – · · LN LN LN – df 6 2 3 – 6 – · · 4 6 4 – χ2 17,64 7,92 114,79 1,77 4,38 4,53 49,20 13,19 9,55 11,72 8,79 3,69 rozkład χ2 G – LN G G – – – G χ2 χ2 df 11 7 – 1 5 5 – – – 7 8 5 χ 2 2 2 2001 r. 0 1 2 2 25,45 6,19 14,98 – 9,97 3,92 22,82 7,74 13,66 6,96 8,13 – rozkład – LN LN – LN LN – G LN G LN – df – 6 9 – 7 4 – 7 9 7 7 – χ 2 7,79 3,35 11,38 – 9,13 – 21,29 2,47 19,39 9,11 5,58 – rozkład G N N – N – – G – LN LN – df 7 2 7 – 5 – – 4 – 5 3 – · Brak danych. – Nie występuje. 180 M. Goc Podobnie jak dla danych zagregowanych, czas usunięcia usterek w dniu zgłoszenia – zarówno w mieście, jak i na wsi – najlepiej aproksymował rozkład gamma. Dla kolejnych dni były to przewaŜnie rozkłady logarytmiczno-normalne oraz normalne. Interesujący wydaje się fakt, Ŝe wiele zmiennych dotyczących czasu usuwania usterek na wsi – zarówno dla napraw przeprowadzonych w kolejnym dniu, jak i dwa dni po zgłoszeniu usterek – cechowała asymetria lewostronna, co oznacza przewagę dłuŜszego czasu naprawy. Mogło mieć to związek ze skomplikowanym charakterem usterek, z trudnościami technicznymi w ich usuwaniu oraz z ulokowaniem urządzeń telekomunikacyjnych na większym obszarze. Zmienne te najlepiej aproksymowane były przez rozkłady normalne. PODSUMOWANIE Uzyskane wyniki wskazują na moŜliwość opisu empirycznych rozkładów czasu trwania napraw sieci telefonicznej w kolejnych dniach według przyczyn oraz ze względu na lokalizację, za pomocą rozkładów teoretycznych zmiennych losowych ciągłych. Uzyskanie w większości przypadków dobrych aproksymant moŜe stanowić podstawę do budowy prognoz. PIŚMIENNICTWO Babis H., Maziarz W. 1999. Wybrane aspekty funkcjonowania rynku usług telekomunikacyjnych. Fundacja na rzecz Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin, 133–134. Domański C. 1979. Statystyczne testy nieparametryczne. PWE, Warszawa, 88–89. Goc M. 2005. Statystyczna analiza rozkładu czasu trwania naprawy łączy telefonicznych w oddziale A firmy telekomunikacyjnej. Folia Univ. Agric. Stetin., Ser. Oeconomica 245 (44), 89. Rozporządzenie Ministra Łączności z dnia 8 lutego 1996 roku w sprawie ogólnych warunków świadczenia usług telekomunikacyjnych w sieci telekomunikacyjnej uŜytku publicznego. DzU z 1996 r., nr 20, poz. 93, z późn. zm. Sobczyk M. 2000. Statystyka. PWN, Warszawa, 29. Zając K. 1994. Zarys metod statystycznych. PWE, Warszawa, 36–37. FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS Folia Univ. Agric. Stetin. 2006, Oeconomica 249 (45), 181–186 Katarzyna CHEBA ZASTOSOWANIE METODY WSKAŹNIKÓW SEZONOWOŚCI W PROGNOZOWANIU NA PODSTAWIE DANYCH MIESIĘCZNYCH THE APPLICATION OF THE INDEX SEASONS METHOD IN FORECASTING MONTHLY DATA Katedra Zastosowań Matematyki, Akademia Rolnicza ul. Monte Cassino 16, 71–210 Szczecin Abstract. The main objective of this paper was to examine the effectiveness of the inter- and extrapolating methods in forecasting real processes, as well as to find out the factors determining their effectiveness. The studies were based on a’vista deposits collected from two banks. The literature presents a variety of numeric methods used for estimating inter- and extrapolating forecasts. The following methods were discussed: Lagrange method, Chebyshev polynomials, Brown and Holt models and trigonometric polynomial model. The results of empirical studies indicate that econometric methods may be applied to forecast missing data. Słowa kluczowe: brakujące dane, produkcja mleka, prognozowanie. Key words: forecasting, missing data, production of milk. WSTĘP Od ponad dziesięciu lat polska branŜa mleczarska przeŜywa bardzo trudny i burzliwy okres przemian. Problemy, które dotknęły ten sektor gospodarki to przede wszystkim: ogromne odsetki od kredytów zaciągniętych przed rokiem dziewięćdziesiątym, konieczność wprowadzenia wolnorynkowego sposobu zarządzania oraz wybór odpowiedniej polityki inwestycyjnej (Pluta 1999). Niskie spoŜycie niektórych artykułów mleczarskich oraz niski poziom skupu tego surowca sprawiają, Ŝe wiele firm mleczarskich wykorzystuje około 50–70% swoich mocy produkcyjnych. Podstawą konkurencji firm na rynkach światowych są nowe technologie. Niestety, wymogom takiej konkurencji większość polskich firm mleczarskich nie jest w stanie sprostać. Wydaje się, Ŝe jedynym rozwiązaniem jest koncentracja nie tylko kapitału, ale takŜe technik zarządzania oraz gromadzenia i przetwarzania dostępnych informacji. W ostatnich dwóch dekadach przedsiębiorstwa zebrały ogromne ilości danych. Jednak samo to nie przekłada się na posiadanie pełnej wiedzy o przedsiębiorstwie. Oprócz konieczności właściwego przetworzenia i archiwizowania zebranego materiału badawczego zasadniczym problem jest odpowiednia jakość informacji. Prezentowany artykuł opisuje kolejną próbę badania efektywności pośredniego wykorzystania w prognozowaniu sezonowych szeregów czasowych metod właściwych dla danych niewykazujących tego typu wahań. 182 K. Cheba MATERIAŁ I METODY Wykorzystanie w prognozowaniu sezonowych szeregów czasowych metod nieuwzględniających tego rodzaju wahań jest moŜliwe dzięki zastosowaniu prezentowanej w literaturze (Zeliaś 2003) metody wskaźników sezonowości w wariancie addytywnym lub multiplikatywnym. Istotą tej metody jest bezpośrednie prognozowanie zmiennych, z których wyeliminowano wahania sezonowe. Następnie, w zaleŜności od zastosowanego wariantu, do prognoz dla danych oczyszczonych z wahań sezonowych dodaje się składniki sezonowości lub mnoŜy się je przez wskaźniki sezonowości. Dla modelu addytywnego wyznacza się bezwzględne (absolutne) wahania sezonowe (gj): gj = 1 N N ∑e t =1 t lj (j = 1, 2,…, m) (1) gdzie: N ∑e t =1 tlj – suma róŜnic między wartościami szeregu empirycznego i teoretycznego w podokresie j, N – liczba okresów (cykli), m – liczba faz w cyklu (sezonów). Dla modelu multiplikatywnego dla poszczególnych faz cyklu wyznacza się tzw. surowe wskaźniki sezonowości (wj): wj = 1 N N ∑u t =1 tlj (j = 1, 2, …, m) (2) gdzie: N ∑u t =1 tlj – suma ilorazów wartości szeregów empirycznego i teoretycznego (trendu) w okresie j. Następnie oblicza się oczyszczone wskaźniki lub składniki w ten sposób, aby spełnić odpowiednie warunki: m ∑ j =1 gˆ j = 0 m Π wˆ j = m j =1 W celu otrzymania danych oczyszczonych od wartości szeregu odejmuje się składniki ĝ j lub dzieli się je przez wskaźniki sezonowości ŵ j . Prognozy obliczamy na podstawie wzorów: a) dla modelu addytywnego: yˆ tp = Ytp* + gˆ j (3) ˆj b) dla modelu multiplikatywnego: yˆ tp = Yˆtp* ⋅ w (4) W prezentowanym opracowaniu wykorzystany został wariant multiplikatywny metody wskaźnikowej. Zastosowanie metody wskaźników sezonowości w prognozowaniu... 183 Badanie efektywności prognoz zmiennych za pomocą wybranych metod prognozowania inter- i ekstrapolacyjnego zostanie przedstawione na przykładzie empirycznym dotyczącym kształtowania się wielkości skupu i produkcji mleka w jednej z działających na terenie województwa lubuskiego mleczarni X. Dane statystyczne obejmują okres 3 lat (36 miesięcy), z których 30 miesięcy zaliczono do przedziału czasowego „próby”. Natomiast ostatnie 6 miesięcy zostało wykorzystane do empirycznej weryfikacji przeprowadzonych prognoz ekstrapolacyjnych. Badaniu poddano następujące zmienne: Y1 – skup mleka w mleczarni X, Y2 – produkcja mleka w mleczarni X. Oceny podstawowych charakterystyk opisowych badanych zmiennych zestawiono w tab. 1. Tabela 1. Podstawowe charakterystyki opisowe dla zmiennych Y1–Y2 (30 miesięcy) Zmienna Statystyki średnia odchylenie standardowe współczynnik zmienności [%] Y1 1667,6 415,76 24,93 Y2 308,1 46,63 15,13 Wyznaczając 12-miesięczne wskaźniki sezonowości, przyjęto wariant zakładający dostępność informacji obejmujących dwa pierwsze lata (24 miesiące). Zestawienie ocen tych wskaźników przedstawiono w tab. 2. Tabela 2. Wskaźniki sezonowości o cyklu 12-miesięcznym dla zmiennych Y1–Y2 Miesiąc Zmienna Y1 Y2 1 78,7293 116,0400 2 68,7789 119,9330 3 81,9738 122,9670 4 88,4291 101,1240 5 120,6150 104,1960 6 139,7920 91,3504 7 133,3580 86,0831 8 119,4270 82,1814 9 105,7520 83,7643 10 105,0880 90,1832 11 81,2125 95,8210 12 76,8439 106,3570 Maksimum–minimum 71,01 40,79 Do budowy prognoz inter- i ekstrapolacyjnych dla oczyszczonych z wahań sezonowych zmiennych wykorzystano metodę wielomianową Lagrange’a dla węzłów rozłoŜonych proporcjonalnie oraz metodę wielomianową Lagrange’a z węzłami rozłoŜonymi zgodnie z funkcją optymalizacyjną Czebyszewa, a takŜe modele wyrównania wykładniczego Browna i liniowy model Holta (Zeliaś 1979). 184 K. Cheba WYNIKI I DYSKUSJA Wyniki modelowania predyktywnego i prognozowania ekstrapolacyjnego badanych zmiennych dla pełnych szeregów czasowych (bez luk w danych), oczyszczonych z wahań sezonowych za pomocą 12-miesięcznych wskaźników sezonowości, przedstawiono w tab. 3. Tabela 3. Zestawienie średnich względnych błędów prognoz ekstrapolacyjnych dla zmiennych Y1–Y2 bez luk w danych Zmienna Y1 Y2 metoda L-3WP L-3WC L-4WP L-4WC L-3WP L-3WC L-4WP L-4WC h=3 6,49 6,49 12,94 5,05 7,45 7,44 3,25 4,95 Błędy prognoz ekstrapolacyjnych [%] h=6 metoda 14,11 P5 14,11 L3 17,14 K1 14,22 H83 11,53 P8 11,53 L4 5,14 K3 6,31 H84 h=3 6,84 6,40 4,62 6,67 7,89 9,68 10,57 6,11 h=6 14,13 14,11 13,89 14,13 10,93 12,74 14,02 7,54 L-3WP – metoda Lagrange’a z 3 węzłami rozłoŜonymi proporcjonalnie (dla t = 1;15;30), L-4WP – metoda Lagrange’a z 4 węzłami rozłoŜonymi proporcjonalnie (dla t = 1;10;20;30), L-3WC – metoda Lagrange’a z 3 węzłami rozłoŜonymi zgodnie z funkcją optymalizacyjną Czebyszewa, L-4WC – metoda Lagrange’a z 4 węzłami rozłoŜonymi zgodnie z funkcją optymalizacyjną Czebyszewa; predyktory wykładnicze (po oznaczeniach modeli występują optymalne oceny stałej (stałych) wygładzania): P – prosty model Browna, L – liniowy model Browna, K – kwadratowy model Browna, H – dwuparametrowy liniowy model Holta, h – horyzont prognozowania. Otrzymane oceny błędów prognoz ekstrapolacyjnych dla pełnych szeregów porównano następnie z wynikami prognozowania w sytuacji występowania luk w danych. Analizie poddano dwa warianty luk: I – z lukami rozkładającymi się systematycznie, obejmującymi drugi miesiąc kaŜdego kwartału; II – z lukami rozkładającymi się niesystematycznie; wariant ten powstał poprzez uzupełnienie poprzedniego rozkładu luk informacjami z I kwartału w roku pierwszym i z II kwartału w roku III. Wyniki prognozowania inter- i ekstrapolacyjnego w sytuacji występowania luk w danych zestawiono w tab. 4. Tabela 4. Zestawienie średnich względnych błędów prognoz inter- i ekstrapolacyjnych Błędy prognoz [%] Wariant Y1 I wariant luk Y1 II wariant luk Y2 I wariant luk Y2 II wariant luk interpolacyjnych L-3WP L-3WC L-4WP L-4WC L-3WP L-3WC L-4WP L-4WC L-3WP L-3WC L-4WP L-4WC L-3WP L-3WC L-4WP L-4WC 2,25 2,37 3,31 3,27 2,50 2,84 3,30 3,80 4,21 4,08 5,15 4,45 3,27 3,30 4,16 3,01 Objaśnienia oznaczeń zob. tab. 3. P6 L2 K1 H72 P7 L2 K1 H72 P9 L4 K2 H82 P9 L4 K3 H76 2,93 2,06 2,05 3,09 3,19 2,44 2,16 3,43 3,15 2,15 2,88 2,33 2,66 2,14 2,63 2,56 metoda L-3WP L-3WC L-4WP L-4WC L-3WP L-3WC L-4WP L-4WC L-3WP L-3WC L-4WP L-4WC L-3WP L-3WC L-4WP L-4WC h=3 6,49 6,49 12,94 4,95 6,49 6,49 12,94 5,05 7,45 7,44 3,25 5,36 7,45 7,44 3,25 4,95 ekstrapolacyjnych h=6 metoda 14,11 P6 14,11 L2 17,14 K1 14,23 H72 14,11 P7 14,11 L2 17,14 K1 14,22 H72 11,53 P9 11,53 L4 5,14 K2 7,30 H82 11,53 P9 11,53 L4 5,14 K3 6,31 H76 h=3 7,17 5,93 4,80 6,13 6,84 5,92 5,09 5,97 7,13 8,63 10,42 5,97 7,13 8,63 9,10 6,32 h=6 14,20 14,11 13,96 14,16 14,13 14,11 14,01 14,13 10,20 11,37 14,05 14,13 10,20 11,37 11,79 6,95 Zastosowanie metody wskaźników sezonowości w prognozowaniu... 185 Dla wszystkich rodzajów prognoz obliczone zostały przeciętne względne błędy prognoz. W przypadku prognoz interpolacyjnych punktem odniesienia były realizacje zmiennych dla okresów, w których wystąpiły luki w danych. Natomiast dla prognoz ekstrapolacyjnych przeprowadzona została analiza ex post ich dokładności. Punktem odniesienia dla „jakości” modelowania są wyniki prognozowania dla modeli oszacowanych na podstawie 30 obserwacji (bez luk w danych). Analiza informacji zawartych w przedstawionych tabelach wskazuje, Ŝe efektywność prognozowania – zarówno na podstawie szeregów z lukami w danych, jak i pełnych szeregów (bez luk w danych) – jest porównywalna. Wszystkie zastosowane metody pozwoliły na uzyskanie najniŜszych ocen błędów prognoz inter- i ekstrapolacyjnych kształtujących się poniŜej 15%. Przy czym oceny błędów prognoz interpolacyjnych były jeszcze niŜsze i kształtowały się poniŜej 5%. Przedstawione wyniki prognozowania ekstrapolacyjnego wskazują na istnienie zaleŜności pomiędzy długością horyzontu prognozowania a efektywnością otrzymanych prognoz. Zdecydowanie niŜsze oceny błędów otrzymano dla krótszego horyzontu prognozy, wynoszącego 3 miesiące. W niektórych przypadkach oceny te ulegały nawet podwojeniu wraz z wydłuŜaniem się horyzontu prognozowania. Przedstawione wyniki potwierdzają poczynione we wcześniejszych publikacjach (Cheba 2005) spostrzeŜenia, dotyczące odporności metody wielomianowej Lagrange’a na ilość i rozmieszczenie luk w danych. Co więcej wyniki prognozowania ekstrapolacyjnego, uzyskane w oparciu o tę procedurę, okazały się identyczne z otrzymanymi na podstawie pełnego szeregu. W dalszej części pracy otrzymane wyniki prognozowania inter- i ekstrapolacyjnego dla szeregów czasowych oczyszczonych z wahań sezonowych porównano z wynikami otrzymanymi dla szeregów czasowych nieoczyszczonych z tych wahań. Porównawcze zestawienie otrzymanych ocen błędów podano w tab. 5. Tabela 5. Porównanie ocen błędów prognoz inter- i ekstrapolacyjnych Zmienna Wariant I Y1 II pełny szereg I Y2 II pełny szereg Szereg oczyszczony z wahaniami sezonowymi oczyszczony z wahaniami sezonowymi oczyszczony z wahaniami sezonowymi oczyszczony z wahaniami sezonowymi oczyszczony z wahaniami sezonowymi oczyszczony z wahaniami sezonowymi interpolacyjnych K1 TWS K1 TWS – – L4 TWS L4 TWS – – 2,05 1,85 2,16 1,96 – – 2,15 2,05 2,14 2,01 – – Błędy prognoz [%] ekstrapolacyjnych h=3 h=6 K1 4,80 K1 13,96 TWS 4,50 TWS 12,50 K1 5,09 K1 14,09 TWS 4,69 TWS 12,60 K1 4,62 K1 13,89 TWS 2,09 TWS 12,31 L-4WP 3,25 L-4WP 5,14 TWS 3,05 TWS 4,56 L-4WP 3,25 L-4WP 5,14 TWS 3,20 TWS 4,30 L-4WP 3,25 L-4WP 5,14 TWS 1,95 TWS 3,48 s – model ze stałą sezonowością, z – model z sezonowością zmienną, TW – trend wykładniczy. Otrzymane oceny błędów prognoz inter- i ekstrapolacyjnych dla sezonowych szeregów czasowych okazały się niŜsze od ocen błędów otrzymanych po zastosowaniu procedury oczyszczania tych szeregów, przy czym róŜnice tych ocen w większości analizowanych przypadków wynosiły poniŜej 2%. 186 K. Cheba PODSUMOWANIE Przedstawione wyniki prognozowania potwierdziły przydatność, proponowanej w literaturze przedmiotu metody polegającej na pośrednim wykorzystaniu w prognozowaniu sezonowych szeregów czasowych metod właściwych dla danych bez wahań sezonowych. Zastosowanie proponowanej procedury oczyszczania szeregu z wahań sezonowych pozwoliło na wykorzystanie prostych metod prognozowania nieuwzględniających tego typu wahań. Otrzymano oceny błędów prognoz inter- i ekstrapolacyjnych o efektywności zbliŜonej do ocen błędów oszacowanych metodami uwzględniającymi wahania sezonowe. PIŚMIENNICTWO Cheba K. 2005. Zastosowanie metod ekonometrycznych w prognozowaniu brakujących danych w ekonomicznych szeregach czasowych. Praca doktorska. AR, Szczecin, 79–93 (maszynopis). Grabiński T., Wydymus S., Zeliaś A. 1979. Z badań nad metodami predykcji brakujących informacji. Pr. Nauk. AE Krak. 114, 79. Pawełek B., Wanat S., Zeliaś A. 2003. Prognozowanie ekonomiczne. Teoria, przykłady, zadania. PWN, Warszawa, 90. Pluta A. 1999. Główne problemy branŜy mleczarskiej związane z przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej. Prz. Mlecz. 3, 83. FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS Folia Univ. Agric. Stetin. 2006, Oeconomica 249 (45), 187–192 Joanna PERZYŃSKA-WYDRYCH UOGÓLNIONE METODY BUDOWY PROGNOZ ZŁOśONYCH GENERAL METHODS OF BUILDING OF COMBINED FORECASTS Katedra Zastosowań Matematyki, Akademia Rolnicza ul. Monte Cassino 16, 70–466 Szczecin Abstract. In the article author considers the situation in which several forecasts of the same variable are available. The main problem is to select the best forecast, which will be burdened with the smallest error. It enables us to create new forecast – the combined forecast with the smallest variance of prediction error. The author analyses two basic methods of creating combined forecasts as a weighted average and examines the efficiency of combined forecasts in comparison with individual forecasts. In the majority of the examination cases combined forecasts have smaller prediction errors than input basic forecasts. It appears that the results of empirical research confirmed the results of theoretical considerations: the higher efficiency of combined forecast in comparison with individual forecasts. It is particularly important in the situation, when the differences in parameters characterizing predictors are small. Słowa kluczowe: prognozowanie, prognozy złoŜone, szereg czasowy. Key words: combined forecasts, forecasting, time series. WSTĘP W przykładzie empirycznym, przedstawionym w pracy Perzyńskiej-Wydrych (2005), wyznaczone zostały prognozy złoŜone jako średnie waŜone dwóch prognoz f1t i f2t zmiennej yt, na podstawie następującego wzoru: fct = (1 – λ)f1t + λf2t (1) gdzie: 0≤λ≤1 Ocenę λ* parametru λ otrzymano na podstawie wzoru (Zawadzki 1996): T −1 λ* = ∑e t =T − v T −1 ∑ t =T − v e12t + 2 1t − T −1 ∑ t =T − v T −1 ∑e t =T − v 1t e2t T −1 (2) e 22 t − 2 ∑ e1t e 2 t t =T − v gdzie: e1t i e2t − znane wartości błędów v kolejnych par prognoz f1t i f2t. W przypadku, gdy oszacowana wartość λ* wykraczała poza przedział 〈0,1〉 do wyznaczenia prognoz waŜonych zastosowano zbliŜoną formułę (Zawadzki 1996): 188 J. Perzyńska-Wydrych T −1 λ ** = ∑e t =T − v T −1 ∑e t =T − v 2 1t + 2 1t (3) T −1 ∑e t =T − v 2 2t W badaniach empirycznych potwierdzona została hipoteza otrzymana w toku rozwaŜań teoretycznych, mówiąca o tym, Ŝe jeŜeli λ* będzie oszacowaniem parametru λ, to otrzyma się mniejsze przeciętne względne błędy prognoz złoŜonych od błędów prognoz otrzymanych kaŜdą z metod indywidualnych. Natomiast parametr λ** naleŜy wykorzystywać do budowy prognoz waŜonych przede wszystkim wtedy, gdy wartość parametru λ* wykracza poza przedział 〈0,1〉. W niniejszej pracy rozwaŜania zostaną rozszerzone na przypadek m prognoz indywidualnych (m > 2). Następnie zostanie zbadana ich efektywność w porównaniu z wyjściowymi prognozami bazowymi. OPIS METODY Niech f1t, f2t, ..., fmt będą róŜnymi, nieobciąŜonymi prognozami zmiennej yt. Błędy predykcji tych prognoz wynoszą odpowiednio e1t, e2t, ...,emt. Prognozę złoŜoną fct, będącą liniową kombinacją m prognoz indywidualnych, moŜna przedstawić w postaci: fct = λ1f1t + λ2f2t + ... + λmfmt = m ∑λ f i =1 i it (4) gdzie: 0 ≤ λ i≤ 1, m ∑λ i =1 i = 1. Granger i Newbold (1974) zaproponowali następujące sposoby wyznaczania wag λi z jednookresowym wyprzedzeniem dla prognozy złoŜonej (4), będące uogólnieniem sposobów przedstawionych we wzorach (2) i (3): λ λ̂ T = 1 Ω̂ –1I Ω ˆ −1 I I' Ω (5) gdzie: T −1 ˆ =1 Ω ∑ e it e jt ij v t =T − v −1 λ̂ i ,T T −1 2 ∑ e it t =T − v = −1 m T −1 2 ∑ e jt ∑ j=1 t = T − v (6) MoŜna wykazać, Ŝe dla m = 2 (czyli dla prognozy złoŜonej będącej liniową kombinacją dwóch prognoz indywidualnych) wzór (2) jest szczególnym przypadkiem wzoru (5), a wzór (3) Uogólnione metody budowy prognoz złoŜonych 189 jest szczególnym przypadkiem wzoru (6). MoŜna równieŜ wykazać, Ŝe wariancja błędu prognozy złoŜonej (4) jest minimalizowana dla wag λi oszacowanych na podstawie wzoru (5). W dalszych badaniach wzory (5) i (6) wykorzystane zostaną do budowy prognoz waŜonych (4), będących liniowymi kombinacjami trzech lub czterech prognoz indywidualnych, czyli dla m = 3 oraz m = 4. WYNIKI BADAŃ Prognozowaniu ponownie poddano dane dotyczące kształtowania się stanów depozytów terminowych (TW). W procesie predykcji wykorzystano modele szeregu czasowego: – z liniową funkcją trendu (ML), – z kwadratową funkcją trendu (MK), – z wykładniczą funkcją trendu stopnia pierwszego (MWL), – z wykładniczą funkcją trendu stopnia drugiego (MWK). Okres estymacyjny obejmował 89 obserwacji. Na podstawie wymienionych czterech modeli indywidualnych zbudowano prognozy ex post na dziewięć okresów (t = 90, 91, ..., 98). Prognozy te stanowiły prognozy bazowe do wyznaczenia prognoz złoŜonych na podstawie wzoru (4), dla m = 3 oraz m = 4. Do budowy prognoz waŜonych wykorzystano następujące kombinacje prognoz: – f1 – f2 – f3, – f1 – f2 – f4, – f1 – f3 – f4, – f2 – f3 – f4, – f1 – f2 – f3 – f4, gdzie: f1, f2, f3, f4 − prognozy uzyskane w modelach indywidualnych − odpowiednio: ML, MK, MWL, MWK. Rozpatrzono dwa warianty róŜniące się horyzontem prognoz indywidualnych oraz prognoz złoŜonych. W wariancie pierwszym (W1) zbudowano prognozy złoŜone na sześć okresów (t = 93, 94, ..., 98), na podstawie prognoz bazowych z tych samych okresów. Do oszacowania wartości wag λi wykorzystano błędy prognoz indywidualnych z okresów t = 90, 91, 92. W wariancie tym przyjęto T = 93 oraz v = 3. W wariancie drugim (W2) zbudowano prognozy złoŜone na trzy okresy (t = 96, 97, 98), na podstawie prognoz bazowych z tych samych okresów. Do oszacowania wartości parametrów λi wykorzystano błędy prognoz indywidualnych z okresów t = 90, 91, ..., 95. W wariancie W2 przyjęto: T = 96, v = 6. Dla kaŜdego wariantu wyznaczono po dwie oceny wartości parametrów λi na okres T, na podstawie wzorów (5) i (6) − oznaczono je odpowiednio λi* oraz λi**. Na kolejne okresy t > T przyjęto te same wartości wag λi* oraz λi**, czyli załoŜono ich niezmienność w czasie. Wyniki uzyskane dla wariantów W1 i W2 zestawiono w tab. 1, 2, 3. 190 J. Perzyńska-Wydrych Tabela 1. Przeciętne względne błędy prognoz bazowych ex post dla wariantów W1 i W2 Błąd prognozy [%] Prognoza bazowa W1 3,04 1,44 32,74 10,24 f1 f2 f3 f4 W2 2,62 2,13 34,26 12,01 Tabela 2. Oszacowania wartości wag λi* wraz z odpowiadającymi im przeciętnymi względnymi błędami prognoz złoŜonych dla wariantów W1 i W2 Model prognozy λ1* λ2* złoŜonej f1 – f2 – f3 <0 >1 f1 – f2 – f4 0,706 < 0 f1 – f3 – f4 0,679 x f2 – f3 – f4 x 0,586 f1 – f2 – f3 – f4 > 1 <0 W1 W2 λ3* λ4* >1 x 0,003 0,091 <0 x 0,319 0,317 0,313 0,737 błąd prognozy [%] – – 1,18 2,09 – λ1* λ2* λ3* λ4* >1 0,636 0,762 x >1 <0 0,104 x 0,649 <0 <0 x <0 0,083 <0 x 0,260 0,260 0,260 0,006 błąd prognozy [%] – 1,97 – 2,36 – Tabela 3. Oszacowania wartości wag λi** wraz z odpowiadającymi im przeciętnymi względnymi błędami prognoz złoŜonych dla wariantów W1 i W2 Model prognozy złoŜonej f1 – f2 – f3 f1 – f2 – f4 f1 – f3 – f4 f2 – f3 – f4 f1 – f2 – f3 – f4 W1 W2 λ1** λ2** λ3** λ4** 0,063 0,062 0,825 x 0,062 0,937 0,925 x 0,986 0,924 0,001 x 0,010 0,001 0,001 x 0,013 0,165 0,013 0,013 błąd prognozy [%] 1,21 1,29 1,47 1,53 1,27 λ1** λ2** λ3** λ4** 0,056 0,055 0,839 x 0,055 0,943 0,935 x 0,988 0,934 0,001 x 0,010 0,001 0,001 x 0,010 0,151 0,011 0,009 błąd prognozy [%] 1,20 2,01 1,11 2,21 2,01 Analizując wyniki zestawione w tab. 2, moŜna zauwaŜyć, Ŝe w sześciu przypadkach (w modelach: f1 – f2 – f3, f1 – f2 – f4, f1 – f2 – f3 – f4 dla wariantu W1 oraz w modelach f1 – f2 – f3, f1 – f3 – f4, f1 – f2 – f3 – f4 dla wariantu W2) uzyskano co najmniej jedną wartość λi* wykraczającą poza przedział 〈0,1〉 i w takim przypadku Ŝadnej z oszacowanych wartości wag nie moŜna było przyjąć do wyznaczenia prognoz waŜonych. W tych modelach prognozy złoŜone wyznaczono jedynie przy wykorzystaniu parametrów λi** wyznaczonych na podstawie wzoru (6), których wartości zawsze spełniają załoŜenia wzoru (4). W pozostałych czterech przypadkach wszystkie wartości wag λi* naleŜą do przedziału 〈0,1〉. Mimo Ŝe dla nich nie zachodziła konieczność wyznaczenia λi**, uczyniono to jednak w celach porównawczych. Porównując wartości parametrów λi* dla obu wariantów W1 i W2, moŜna zauwaŜyć, Ŝe w modelu f1 – f2 – f4 korzystniejsze okazało się zwiększenie wartości v, czyli liczby prognoz indywidualnych branych pod uwagę przy wyznaczaniu λi*. W modelu tym dla v = 3 (W1) uzyskano wartość λ2* wykraczającą poza przedział 〈0,1〉, natomiast dla v = 6 (W2) wszystkie parametry spełniały juŜ załoŜenia wzoru (4) i moŜna było na ich podstawie wyznaczyć prognozy złoŜone. W modelu f1 – f3 – f4 natomiast korzystniejsze okazało się zmniejszenie wartości v − w wariancie W2 λ3* ∉ 〈0,1〉, natomiast w wariancie W1 wszystkie parametry spełniały juŜ załoŜenia wzoru (4). Analizując przeciętne względne błędy prognoz złoŜonych dla obu parametrów λi* oraz λi** moŜna zauwaŜyć, Ŝe tylko w połowie przypadków, w których istniały oba parametry, lepsze 191 Uogólnione metody budowy prognoz złoŜonych wyniki uzyskano dla λi*, co nieznacznie róŜni się od wyników uzyskanych we wcześniejszych badaniach. Dla m = 2 przeciętne względne błędy prognoz złoŜonych w większości rozpatrywanych przypadków były znacznie mniejsze dla parametru λ* (będącego szczególnym przypadkiem λi*) niŜ dla λ** (będącego szczególnym przypadkiem λi**). Z informacji zawartych w tab. 2 i 3 wynika ponadto, iŜ największy udział w prognozach waŜonych miały prognozy indywidualne f1t i f2t uzyskane na podstawie modeli ML i MK, a najmniejszy − prognoza f3t otrzymana na podstawie predyktora MWL. Pokrywa się to z wynikami zestawionymi w tab.1 – prognozy indywidualne uzyskane w modelach MK i ML charakteryzowały się mniejszymi błędami (a więc ich udział w prognozach złoŜonych był największy), a prognozy otrzymane na podstawie modelu MWL obarczone były największym błędem (a więc ich udział był najmniejszy). Analizując dalej wyniki zestawione w tab. 2 i 3, moŜna zauwaŜyć, Ŝe tylko w jednym modelu − f2 – f3 – f4 dla obu parametrów i w obu wariantach uzyskano nieznacznie większy błąd prognozy złoŜonej, w porównaniu z najlepszą (obarczoną najmniejszym błędem) bazową prognozą indywidualną f2. W tym wypadku błąd prognozy złoŜonej był jednak znacznie mniejszy od błędów pozostałych prognoz bazowych f3 i f4. W pozostałych modelach otrzymano mniejsze przeciętne względne błędy prognoz waŜonych od błędów prognoz otrzymanych kaŜdą z metod indywidualnych. W ostatnim etapie badań wyznaczono prognozy złoŜone jako średnie arytmetyczne indywidualnych prognoz bazowych. Uzyskane wyniki zestawiono w tab. 4. Tabela 4. Przeciętne względne błędy prognoz waŜonych uzyskanych metodą średniej arytmetycznej dla wariantów W1 i W2 Model prognozy złoŜonej f1 – f2 – f3 f1 – f2 – f4 f1 – f3 – f4 f2 – f3 – f4 f1 – f2 – f3 – f4 W1 W2 λ1 λ2 λ3 λ4 1/3 1/3 1/3 x 1/4 1/3 1/3 x 1/3 1/4 1/3 x 1/3 1/3 1/4 x 1/3 1/3 1/3 1/4 błąd prognozy [%] 11,44 2,88 8,51 7,02 6,02 λ1 λ2 λ3 λ4 1/3 1/3 1/3 x 1/4 1/3 1/3 x 1/3 1/4 1/3 x 1/3 1/3 1/4 x 1/3 1/3 1/3 1/4 błąd prognozy [%] 11,58 3,84 8,29 6,71 5,68 Metoda średniej arytmetycznej jest często proponowana jako metoda wyznaczania prognozy waŜonej. Z tabeli 4 wynika jednak, Ŝe jeŜeli λi = 1/3 lub λi = 1/4 znacznie róŜni się od oszacowanych wartości λi* oraz λi**, to tak otrzymana prognoza złoŜona obarczona jest większym błędem niŜ lepsza z prognoz indywidualnych. WNIOSKI W sytuacji, gdy dostępne są róŜne prognozy tej samej zmiennej, problemem moŜe być wybranie najlepszej z nich, obarczonej najmniejszym błędem. Wówczas moŜna utworzyć prognozę złoŜoną, będącą średnią waŜoną prognoz indywidualnych. Przeprowadzone badania empiryczne potwierdzają wniosek z rozwaŜań teoretycznych, mówiący o tym, Ŝe gdy wagi w prognozie złoŜonej oszacowane są na podstawie wzoru (5), otrzymana prognoza waŜona obarczona jest mniejszym błędem niŜ najlepsza z indywidualnych prognoz składowych. 192 J. Perzyńska-Wydrych PIŚMIENNICTWO Granger C.W.J., Newbold P. 1974. Forecasting univariate time series and the combination of forecasts. J. Royal Statist. Soc., Ser. A 137, 131–165. Perzyńska-Wydrych J. 2005. Zastosowanie prognoz złoŜonych do prognozowania danych w szeregach czasowych. Folia Univ. Agric. Stetin., Ser. Oeconomica 245 (44), 417–422. Zawadzki J. 1996. Modelowanie predyktywne i prognozowanie zjawisk w skali mikroekonomicznej. Wydaw. USzczec., Szczecin. FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS Folia Univ. Agric. Stetin. 2006, Oeconomica 249 (45), 193–198 Monika MEJSZELIS OBRÓT NIERUCHOMOŚCIAMI ROLNYMI NA PRZYKŁADZIE POWIATU PYRZYCKIEGO TURNOVER OF FARMLANDS IN PYRZYCE DISTRICT AS AN EXAMPLE Zakład Prawa i Gospodarki Nieruchomościami, Akademia Rolnicza ul. śołnierska 47, Szczecin Abstact. Spatial area changes are a consequence of agriculture transformation process. It is especially considerable on the rural areas where there is a huge supply for agricultural land. Turnover of farmlands is the way of space reallocation on rural areas. The paper focus on the structure of farmlands, which were sold by Agricultural Property Agency in chosen communities of Pyrzyce District. Słowa kluczowe: grunty rolne, obrót ziemią, poziom cen. Key words: agricultural area, land turnover, prices level. WSTĘP Moment przystąpienia do Unii Europejskiej stał się momentem przełomowym dla polskiego rolnictwa. Co prawda juŜ w okresie przedakcesyjnym Polska korzystała z funduszy pomocowych (PHARE,SAPARD1), jednak dopiero teraz rolnictwo i obszary wiejskie mają szansę przyśpieszonego rozwoju. Przyjmuje się, Ŝe największe korzyści, płynące z integracji, będą mieli właściciele większych obszarowo gospodarstw. Wzrost dochodów poprawi sytuację ekonomiczną rolników w ocenie własnej i opiniach instytucji kredytowych, co znacznie ułatwi podejmowanie przedsięwzięć rozwojowych. Jest to szczególnie waŜne w przypadku korzystania z funduszy strukturalnych z uwagi na konieczność posiadania własnego wkładu oraz finansowania całej inwestycji w początkowym okresie. WiąŜe się to z częściowym finansowaniem inwestycji kapitałem obcym. Stagnacyjne gospodarstwa o niewielkim areale nie odczują poprawy finansowej w takim stopniu. Niskie wyposaŜenie w majątek rzeczowy uniemoŜliwi korzystanie ze wsparcia inwestycyjnego z uwagi na niską dochodowość oraz brak odpowiedniego zabezpieczenia majątkowego. Mechanizmem regulacji struktury agrarnej jest rynek nieruchomości. Obrót nieruchomościami gruntowymi na obszarach niezurbanizowanych postrzegany jest przede wszystkim przez pryzmat nieruchomości rolnych, w przypadku których poziom cen ziemi wiązany jest bezpośrednio z sytuacją ekonomiczną w rolnictwie. Zakłada się przy tym, Ŝe im większa jest zdolność produkcyjna gruntu, tym wyŜsze ceny uzyskują grunty na rynku. Rynek nieruchomości rolnych, podobnie jak pozostałe segmenty rynku nieruchomościami, charakteryzuje się specyficznymi cechami. Jedną z najwaŜniejszych cech jest lokalny charakter rynku nieruchomości, 1 Finansowanie w ramach programu SAPARD zostało przedłuŜone na początkowy okres członkostwa Polski w UE. 194 M. Mejszelis który wynika głównie ze stałości w miejscu, tj. z braku moŜliwości przemieszczania dobra, a tym samym zaspokojenia zgłoszonego popytu na rynku sąsiednim. Przyczyną tego są stosunkowo duŜe dysproporcje w cenach ziemi rolniczej na obszarach północnej i północno-zachodniej Polski (duŜa podaŜ gruntów, głównie z zasobów WRSP), w porównaniu z pozostałym obszarem kraju. Celem opracowania było przedstawienie zmian zachodzących na rynku ziemi na przykładzie powiatu pyrzyckiego. Powiat ten wybrano z uwagi na jego rolniczy charakter oraz jakość bonitacyjną uŜytkowanych gruntów rolnych. Na obszarze powiatu pyrzyckiego znajduje się najwięcej gruntów bardzo dobrych i dobrych w województwie zachodniopomorskim. Obszar badań obejmował gminy: Bielice, Kozielice, Lipiany, Przelewice, Pyrzyce oraz Warnice. Badaniu poddano transakcje sprzedaŜy niezabudowanych nieruchomości rolnych, sprzedanych z Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa w latach 2000–2004. Granica wyodrębnionego lokalnego rynku pokrywa się z administracyjnymi granicami powiatu pyrzyckiego. Wszystkie analizowane nieruchomości gruntowe zostały sprzedane w drodze przetargowej. OBRÓT NIERUCHOMOŚCIAMI ROLNYMI Na terenie gmin powiatu pyrzyckiego Agencja Nieruchomości Rolnych (ANR) w latach 2000–2004 sprzedała łącznie 197 nieruchomości rolnych. Przy czym dane transakcyjne poddane analizie dotyczą jedynie tych nieruchomości, w przypadku których moŜliwe było określenie ceny za grunt. W badaniach pominięto nieruchomości, których część składową gruntu stanowił budynek, w związku z czym i niemoŜliwe było ustalenie osobnej ceny za grunt i za budynek. Ponadto wszystkie uwzględnione w badaniach nieruchomości rolne zostały sprzedane w drodze przetargowej. Przeprowadzona analiza statystyczna sprzedanych gruntów pozwoliła określić w przybliŜeniu ogólne tendencje panujące na lokalnym rynku nieruchomości gruntowych pod względem ceny jednostkowej oraz sprzedanej powierzchni. W badanym okresie ANR sprzedała grunty o całkowitej powierzchni 2,45 tys. ha, w tym około 2,15 tys. ha stanowiły uŜytki rolne. Pozostałe grunty to: grunty zalesione i zadrzewione, grunty pod wodami, tereny osiedlowe oraz nieuŜytki. JeŜeli chodzi o strukturę sprzedanego areału ziemi, największy odsetek stanowiły grunty orne (78%). Podobna była ogólna powierzchnia sprzedanych trwałych uŜytków zielonych i nieuŜytków (rys. 1). Trwałe uŜytki zielone 10% Inne 4% NieuŜytki 8% Grunty orne 78% Rys. 1. Struktura sprzedaŜy nieruchomości rolnych w latach 2000–2004 Źródło: badania własne w oparciu o materiały wewnętrzne ANR. 195 Obrót nieruchomościami rolnymi na przykładzie powiatu pyrzyckiego Powiat pyrzycki charakteryzuje się największym odsetkiem gleb dobrej i średniej jakości bonitacyjnej w województwie zachodniopomorskim, co warunkuje jego rolniczy charakter. Podstawowym typem gleb są gleby brunatne (Nizina Pyrzycka) o wartości bonitacyjnej II–IV klasy oraz tzw. czarnoziemy, zaliczane do I–III klasy bonitacyjnej. Struktura sprzedaŜy gruntów pod kątem jakości bonitacyjnej wskazuje na przewagę w obrocie gleb o wysokiej przydatności rolniczej (rys. 2). W przypadku gruntów ornych łączna powierzchnia gleb o dobrej jakości bonitacyjnej, tj. gruntów klas I, II, Iii, wyniosła około 1,6 tys. ha (82%). Udział w obrocie gruntów ornych słabej jakości bonitacyjnej kształtował się na poziomie 3%. Nieco gorzej przedstawiała się sytuacja w odniesieniu do trwałych uŜytków zielonych. Ponad połowa sprzedanych gruntów to gleby średniej jakości, tj. III i IV klasy; jedną piątą ogółu sprzedanych łąk i pastwisk stanowiły gleby o słabej jakości bonitacyjnej, tj. V i VI klasy. Rozkład powierzchni nieruchomości zbywa[%] nych na terenie powiatu pyrzyckiego przedstawia rys. 3. Histogramy zamieszczone na rysun- 100% 80% ku prezentują w kaŜdym przypadku kształt rozkładu powierzchni dla wybranego przedzia- 60% łu powierzchni. ZawęŜenie obszaru badań spowodowane było występowaniem skrajnej pra- 40% wostronnej asymetrii rozkładu. Oznacza to, Ŝe większość transakcji zanotowanych na rynku 0% 20% Grunty orne dotyczyła nieruchomości o stosunkowo niewielkiej powierzchni. W pierwszym przypadku histo- słabe Trwałe uŜytki zielone dobre średnie gram przedstawia rozkład powierzchni dla ogółu Rys. 2. Jakość bonitacyjna uŜytków rolnych Źródło: badania własne w oparciu o dane ANR. transakcji. Większość sprzedanych nieruchomości miało powierzchnię poniŜej 10 ha. W drugim przypadku, tj. w zawęŜonym obszarze, znalazło się 83% ogółu transakcji sprzedaŜy (nieruchomości poniŜej 20 ha). ZawęŜenie obszaru badań pozwala na bardziej precyzyjne wskazanie przedziału występowania dominanty. W analizowanej zbiorowości największa liczba transakcji w segmencie gruntów agencyjnych dotyczyła nieruchomości poniŜej 2 ha. a b 140 100 90 120 80 60 40 70 Liczba obserwacji Liczba obserwacji Liczba obserwacji Liczba obserwacji 80 100 60 50 40 30 20 20 10 0 0 0 10 20 30 40 50 60 70 80 x ≤ powierzchnia 90 100 110 120 0 2 [ha] 4 6 8 10 12 Rys. 3. Rozkład powierzchni nieruchomości rolnych – wszystkich (a) i poniŜej 20 ha (b) Źródło: badania własne w oparciu o materiały wewnętrzne ANR. 14 x ≤ powierzchnia 16 18 20 [ha] 196 M. Mejszelis Drugą z cech, w aspekcie której zbadano sprzedaŜ gruntów na terenie wybranych gmin powiatu pyrzyckiego, była cena 1 ha. W celu bardziej precyzyjnego określenia przedziału najczęściej występującej ceny jednostkowej gruntu na załączonych histogramach rozkład cen pokazano zarówno dla ogółu transakcji, jak i dla transakcji w zawęŜonym obszarze (rys. 4). W pierwszym przypadku moŜna zauwaŜyć skrajną prawostronną asymetrię, co oznacza, Ŝe najwięcej transakcji dotyczyło gruntów o niŜszej cenie jednostkowej. W celu wskazania przedziału występowania dominanty wyłączono z badania transakcje, w których cena sprzedaŜy za hektar była wyŜsza niŜ 20 tys. zł. Obszar badań objął 86% wszystkich transakcji. Rozkład cen jednostkowych nieruchomości rolnych poniŜej 20 tys. zł · ha–1 charakteryzował się umiarkowaną prawostronną asymetrią. Najwięcej gruntów sprzedano po cenie zawierającej się w przedziale 4–6 tys. zł · ha–1. W przedziale 4–8 tys. zł · ha–1 znalazła się ponad połowa wszystkich transakcji, tj. 52%. a b 100 60 90 50 60 50 40 30 Liczba obserwacji Liczba obserwacji 70 Liczba obserwacji Liczba obserwacji 80 40 30 20 20 10 10 0 0 5000 10000 20000 30000 40000 50000 60000 70000 15000 25000 35000 45000 55000 65000 75000 –1 [zł·ha ] 0 0 4000 2000 8000 6000 12000 10000 16000 14000 20000 18000 22000 –1 [zł·ha ] Rys. 4. Rozkład ceny jednostkowej wszystkich nieruchomości rolnych (a) i nieruchomości rolnych poniŜej 20 tys. ha (b) Źródło: badania własne w oparciu o dane ANR. Analizę strukturalną ceny 1 ha przeprowadzono w trzech wariantach (tab. 1). W pierwszym wariancie badaniu poddano wszystkie obserwacje. W segmencie gruntów agencyjnych połowa nieruchomości została sprzedana po cenie niŜszej niŜ 6,8 tys. zł · ha–1. Średnia arytmetyczna kształtowała się na poziomie wyŜszym niŜ mediana, zbliŜonym do wartości kwartyla górnego, tj. do 12,5 tys. zł · ha–1. Jedna czwarta transakcji była przeprowadzona po cenie niŜszej niŜ 5,2 tys. zł · ha–1. Współczynnik zmienności, oparty na odchyleniu standardowym, wskazuje na bardzo zróŜnicowaną statystycznie zbiorowość. Dlatego, jak równieŜ ze względu na skrajnie asymetryczny rozkład ceny jednostkowej, nie moŜna posługiwać się średnią arytmetyczną jako miarą przeciętnego poziomu cen gruntów rolnych. Z tego powodu w pozostałych dwóch wariantach dokonano dezagregacji badanej zbiorowości. Ogół sprzedanych gruntów podzielono na grunty o powierzchni nieprzekraczającej 1 ha oraz na grunty powyŜej 1 ha. Przyjęto załoŜenie, Ŝe grunty powyŜej 1 ha nabywano z myślą o prowadzeniu na nich w przyszłości produkcji rolniczej. Natomiast działki o stosunkowo niewielkim areale, z punktu widzenia rolniczej przydatności, w wielu przypadkach nabywane były z myślą o innym niŜ rolniczym sposobie zagospodarowania terenu. 197 Obrót nieruchomościami rolnymi na przykładzie powiatu pyrzyckiego Przypuszczenia te potwierdzają wartości parametrów, które wskazują na ceny charakterystyczne dla gruntów o pozarolniczym sposobie zagospodarowania. Z całą pewnością ceny te znacznie odbiegają od cen gruntów wykorzystywanych na cele rolnicze. RównieŜ w drugim wariancie stwierdzono duŜe zróŜnicowanie badanej zbiorowości. Tabela 1. Parametry struktury ceny 1 ha gruntów sprzedanych w latach 2000–2004 Parametr Grunty ogółem n [zł] Grunty do 1 ha Grunty powyŜej 1 ha 197 77 120 xśr [zł] 6 821 21 568 6 737 Q1 [zł] 5 226 7 308 4 581 M (Q2) [zł] 1 136 12 560 5 742 Q3 [zł] 12 500 29 284 7 331 xmin [zł] 1 134 1 134 1 120 xmax [zł] 73 352 73 352 17 916 S [zł] 14 691 20 086 3 339 VS [%] 215,38 93,13 49,56 VQ [%] 41,04 60,06 23,09 2,12 0,52 0,16 A2 Źródło: Badania własne w oparciu o materiały wewnętrzne ANR. W przypadku gruntów o powierzchni przekraczającej 1 ha moŜna zauwaŜyć znacznie mniejsze zróŜnicowanie ceny jednostkowej. Średnia arytmetyczna dla badanej zbiorowości wyniosła 6,7 tys. zł · ha–1. Połowa nieruchomości osiągnęła cenę powyŜej 5,7 tys. zł · ha–1. Ponadto współczynniki zmienności kształtowały się na poziomie poniŜej 50%, co pozwala sądzić, Ŝe przedstawione w trzecim wariancie wartości parametrów znacznie lepiej charakteryzują poziom cen na rynku ziemi niŜ te same parametry obliczone dla ogółu transakcji. Dlatego teŜ, porównując poziom cen ziemi rolniczej w poszczególnych latach, posłuŜono się cenami obliczonymi dla nieruchomości powyŜej 1 ha (rys. 5). –1 [zł·ha ] 10 000 9 000 8 000 7 000 6 000 5 000 4 000 3 000 2 000 2000 2001 2002 2003 2004 Rok Polska (obrót sąsiedzki) Pyrzyce Pyrzyce (mediana) Rys. 5. Przeciętny poziom cen ziemi rolniczej w latach 2000–2004 Źródło: badania własne w oparciu o materiały wewnętrzne ANR. Polska (ZWRSP) 198 M. Mejszelis Na załączonym rysunku moŜna zauwaŜyć, Ŝe cena ziemi rolniczej sprzedawanej z ZWRSP kształtowała się na znacznie niŜszym poziomie niŜ w obrocie sąsiedzkim. RównieŜ ceny osiągane na terenie powiatu pyrzyckiego znacznie odbiegają od przeciętnego poziomu w kraju. Jedynie w 2000 roku wartości mediany dla Pyrzyc i ceny przeciętnej gruntów agencyjnych w kraju były na zbliŜonym poziomie. Ogólnie poziom cen ziemi rolniczej charakteryzował się w badanym przedziale czasowym tendencją wzrostową, z tym Ŝe poziom cen gruntów agencyjnych w powiecie pyrzyckim zbliŜony jest raczej do cen w obrocie sąsiedzkim. Znaczny spadek ceny ziemi w powiecie pyrzyckim zanotowano w 2003 roku. Nie zmienia to faktu, Ŝe obszar ten charakteryzuje się stosunkowo wysokim poziomem cen gruntów rolnych. WNIOSKI Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej odzwierciedla się takŜe w obrocie ziemią. Korzystna koniunktura na rynku w ostatnich latach łączona jest nie tylko ze stopniową poprawą nastrojów wśród rolników z powodu dopłat bezpośrednich i z perspektywą poprawy sytuacji w samym rolnictwie, ale równieŜ z postrzeganiem ziemi jako korzystnej lokaty kapitału, szczególnie po uzyskaniu członkostwa, w związku z którym spodziewany jest dalszy wzrost cen. Część gruntów rolnych, zbywanych w sektorze publicznym oraz obrocie sąsiedzkim, przeznaczana jest na cele pozarolnicze. Świadczy o tym poziom cen nieruchomości, zbywanych z ZWRSP, o powierzchni nieprzekraczającej 1 ha na badanym obszarze. Grunty te osiągały na rynku cenę porównywalną z gruntami przeznaczonymi pod zabudowę mieszkaniową lub cele komercyjne. NaleŜy zwrócić uwagę na to, Ŝe dla polskich rolników niska cena, z uwagi na niską siłę nabywczą, moŜe wciąŜ powodować obawy przed powiększaniem gospodarstwa, natomiast dla obcokrajowców jest to atrakcyjna inwestycja. Pewną zachętą dla polskich rolników mogą być dopłaty bezpośrednie, aczkolwiek przysługują one równieŜ w przypadku dzierŜawy ziemi. PIŚMIENNICTWO Hozer J., Foryś I., Olszanowski A. 2000. Koniunktura na rynku nieruchomości rolnych na przykładzie Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa [w: Gospodarowanie nieruchomościami na terenach wiejskich]. IX Krajowa Konferencja Rzeczoznawców Majątkowych, Toruń 14 września 2000. [b.w.]. Ostrowski L. 1996. Rynek ziemi rolniczej w latach 1991–1995. Stud. Monogr. IERiGś. Raport z działalności Agencji Nieruchomości Rolnych na Zasobie Własności Rolnej Skarbu Państwa w 2002 roku. www.anr.gov.pl. Raport z działalności Agencji Nieruchomości Rolnych na Zasobie Własności Rolnej Skarbu Państwa w 2003 roku. www.anr.gov.pl. Raport z działalności Agencji Nieruchomości Rolnych na Zasobie Własności Rolnej Skarbu Państwa w 2004 roku. www.anr.gov.pl. Wiatrak A.P. 1997. Kierunki rozwoju obszarów wiejskich [w: Agrobiznes w rozwoju i zagospodarowaniu obszarów wiejskich]. AR, Szczecin. Woś A. 1999. Strategie transformacji rolnictwa. Zasięg realnych wyborów. Gosp. Narod. 9, 1–10. FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS Folia Univ. Agric. Stetin. 2006, Oeconomica 249 (45), 199–206 Wojciech ZBARASZEWSKI MOśLIWOŚCI WYKORZYSTANIA KONTRAKTÓW TERMINOWYCH W ZARZĄDZANIU RYZYKIEM CENOWYM PRODUKCJI ROLNEJ W UNII EUROPEJSKIEJ THE POSSIBILITY THE UTILIZATION OF FUTURES CONTRACTS IN MANAGEMENT THE PRICE RISK OF PRODUCTION IN AGRICULTURAL EUROPEAN UNION Zakład Finansów, Akademia Rolnicza ul. śołnierska 47, 71–210 Szczecin Abstract. After the accession of Poland to European Union the agricultural manufacturers force on devices to search before risk of unfavourable change of price the tools of provision the limited interference of state. Moreover the evolution of common policy of Agriculture UE aims in direction larger the using the market mechanisms, which causes the rise of premises of creation in Europe in the time market of farm produces. Across futures deals the participants of market have the possibility of earning the some living and the procurance of effective ways of safing in planned purchases or sale the unfavourable changes of prices on cash market, and therethrough the possibility of effective management the risk. Słowa kluczowe: futures, transakcje terminowe, zarządzanie ryzykiem cenowym. Key words: futures, futures deals, management price risk. WSTĘP Rynki towarowe, a w szczególności rynki towarów rolnych, cechuje znaczna naturalna zmienność cen. Przyczyna takiego stanu rzeczy tkwi w specyfice czynników kształtujących podaŜ. Dodatkowo znaczny jest wpływ kształtowania się cen na rynku jednych towarów na koszty produkcji innych towarów rolnych, np. cen zbóŜ na koszty produkcji zwierzęcej. Dlatego uczestnicy rynku rolnego poszukują narzędzi umoŜliwiających ograniczenie ryzyka związanego ze zmianami cen produktów. Ponadto wraz z przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej (UE) polskie rolnictwo zostało włączone w ramy wspólnej polityki rolnej (WPR). W UE coraz powszechniejsze jest przekonanie, Ŝe zmiany zasad funkcjonowania WPR są nieuniknione i muszą zmierzać w kierunku ograniczenia jej skali oraz znacznie większego wykorzystania instrumentów rynkowych. W wyniku przeprowadzanych reform ceny będą kształtować się w powiązaniu z cenami rynków międzynarodowych. Powoduje to konieczność przedstawienia moŜliwości zarządzania ryzykiem cenowym w produkcji rolnej poprzez kontrakty terminowe, co jest celem niniejszego artykułu. MATERIAŁ I METODA Źródła pozyskanych informacji to przede wszystkim literatura przedmiotu oraz czasopisma i strony internetowe. Informacje z tych źródeł wykorzystano w części opisowej, dotyczącej Unii 200 W. Zbaraszewski Europejskiej, ryzyka oraz rodzajów transakcji giełdowych. Część artykułu została oparta na danych liczbowych pochodzących z europejskich giełd towarowych – polskich i amerykańskich. WSPÓLNA POLITYKA ROLNA UNII EUROPEJSKIEJ I KIERUNKI JEJ REFORMOWANIA Wspólna polityka rolna była pierwszą zaplanowaną i realizowaną polityką Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej. Stworzyła wspólny rynek produktów rolnych. Na wprowadzenie do traktatu rzymskiego (z 1957 r.) zapisu o wspólnej polityce rolnej nalegała zwłaszcza Francja, w której rolnictwo odgrywało większą rolę niŜ w pozostałych krajach. W traktacie zaproponowano stopniowe wprowadzanie wspólnej organizacji rynków, w wyniku czego powstał wspólny rynek: zboŜowy, mleczarski, wołowiny i cielęciny, nasion oleistych i inne. Kolejnym etapem w ewolucji WPR było stopniowe wyrównywanie cen na artykuły rolne, stosowanie opłat wyrównawczych i tworzenie jednolitego rynku artykułów rolnych. W zaleŜności od rynku, który był przedmiotem regulacji, funkcjonowały róŜne sposoby pomocy rolnikom UE. W przypadku zboŜa, mleka i wołowiny zapewniano rolnikom utrzymanie cen. Producenci tytoniu otrzymywali bezpośrednią pomoc. Rynek jaj i drobiu był chroniony przez odpowiednie zapory wobec rynków zewnętrznych. Wieloletnie subwencjonowanie rolnictwa doprowadziło w Unii Europejskiej do nadprodukcji. Wprowadzono wówczas ograniczenia w sprzedaŜy mleka, a przy nadprodukcji rolnikom płacono mniej. Pod koniec lat osiemdziesiątych podobny mechanizm objął m.in. zboŜa. W ramach reformy WPR obniŜono teŜ ceny interwencyjne zbóŜ, a następnie przystąpiono do obniŜania cen na mięso wołowe, mleko. Wprowadzono równieŜ bezpośrednią pomoc dla rolników, pokrywającą róŜnicę cen produktów rolnych. Wypłacanie pomocy uzaleŜniono od zaniechania upraw na określonej powierzchni gospodarstwa. Ustalono limity powierzchni ziemi uprawnej oraz liczby zwierząt hodowlanych na jedno gospodarstwo w krajach Unii Europejskiej (Overviews of the European Union activities 2006). Kolejne reformy zakładały stopniowe ograniczenie skali i poziomu produkcji za pomocą kategorii rynkowych, a nie administracyjnych. W 2003 roku ministrowie rolnictwa Unii Europejskiej osiągnęli porozumienie o kolejnej radykalnej reformie WPR. Reforma ta polega przede wszystkim na znacznym uniezaleŜnieniu – od 2005 roku – dopłat bezpośrednich do produkcji, a takŜe na stopniowym niewielkim obniŜaniu tych dopłat w państwach członkowskich i przesuwaniu zaoszczędzonych w ten sposób pieniędzy na rozwój obszarów wiejskich w tych krajach (Poczta 2001). Reforma miała teŜ pozwolić na zmniejszenie wydatków na rolnictwo z budŜetu UE, a WPR przewidziana na najbliŜsze lata potwierdza pogląd, Ŝe polityka rolna UE znajduje się w fazie zasadniczych przekształceń systemowych. Widoczna jest rezygnacja z ochrony dochodów rolniczych za pomocą klasycznych środków polityki interwencyjnej i protekcyjnej. Zgodnie z nowo wprowadzonym systemem ceny będą kształtować się w powiązaniu z cenami z rynków międzynarodowych, natomiast obowiązek ochrony dochodów rolniczych przejmie na siebie w większym, niŜ dotychczas, zakresie budŜet UE. W UE coraz powszechniejsze jest przekonanie, Ŝe zmiany zasad interwencji są nieuniknione. Muszą one zmierzać w kierunku ograniczenia skali oraz znacznie większego wykorzystania instrumentów rynkowych, w tym rynkowych instrumentów zabezpieczenia ceny. Jest to moŜliwe dzięki funkcjonującym z powodzeniem na świecie transakcjom futures i opcjom. MoŜliwości wykorzystania kontraktów terminowych… 201 HISTORYCZNE PODSTAWY FUNKCJONOWANIA KONTRAKTÓW TERMINOWYCH Powstanie kontraktów terminowych w rolnictwie wiąŜe się z Grecją i stabilizacją cen na oliwę. JednakŜe dynamiczny rozwój handlu transakcjami terminowych zaistniał w Europie czterysta lat temu na giełdzie w Amsterdamie w 1605 r. Wówczas instrumentem bazowym były cebulki tulipanów. W praktyce polegało to na tym, Ŝe producenci i eksporterzy roślin wykorzystywali tę moŜliwość, by zabezpieczyć się przed stratą załadunku z cennymi cebulkami tulipanów np. w wyniku katastrofy morskiej, nadto by z góry ustalić cenę sprzedaŜy jednej cebulki. W przypadku utraty statku hodowcy wykorzystywali swoją opcję, wypełniając warunki kontraktu. W ten sposób powstały zaczątki hedgingu1 jako sposobu zabezpieczenia dochodów (Tarczyński i Zwolankowski 1996; Biegański i Janc 2001). Pomysł zabezpieczania się przed ewentualnymi stratami na danej transakcji doprowadził do oŜywienia spekulacji i do wzrostu wartości obrotów na giełdach, a przez to do wzrostu znaczenia tego typu transakcji. W Stanach Zjednoczonych rozpoczęto handel kontraktami terminowymi (futures) w połowie XIX wieku. W początkowych fazach rozwoju rynku futures handlowano kukurydzą, owsem i pszenicą. Obecnie na giełdach terminowych handluje się kontraktami futures na większość towarów rolnych i przemysłowych, w tym na ropę naftową, bawełnę, kawę, pszenicę, soję, miedź, złoto, srebro (Crawford i Sen 1998), a transakcje terminowe stanowią ok. 97% wszystkich transakcji giełdowych (Jerzak 2000). We współczesnej Polsce podstawy prawne dla funkcjonowania rynku kontraktów terminowych zostały utworzone w 1997 roku (Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi), zaś dla giełd towarowych – w 2000 r. (Ustawa o giełdach towarowych). JednakŜe ich pierwsze notowania miały charakter marginalny, a na giełdach towarowych (w Poznaniu i w Warszawie) nie wyszły poza fazę eksperymentu (Zbaraszewski 2005). W 2005 r. przyjęto trzy nowe ustawy regulujące zagadnienia transakcji terminowych w Polsce, dostosowując tym samym polskie prawo do rozwiązań wspólnotowych, tj. Ustawę o ofercie publicznej i warunkach wprowadzania instrumentów finansowych do zorganizowanego systemu obrotu oraz o spółkach publicznych, Ustawę o obrocie instrumentami finansowymi oraz Ustawę o nadzorze nad rynkiem kapitałowym. JednakŜe dopiero reformy wspólnej polityki rolnej stwarzają moŜliwości większego wykorzystania towarowych transakcji terminowych w polskiej gospodarce. Ewolucja transakcji, zapoczątkowanych przed wiekami, zmierzała i nadal zmierza w kierunku minimalizowania ryzyka niekorzystnej zmiany ceny, ponoszonego przez producentów, przetwórców i eksporterów w momencie zakupu lub sprzedaŜy towaru. Zaznacza się tu dąŜność do maksymalnego zabezpieczenia ceny w transakcjach w przyszłości (Schulce 2001). POJĘCIE KONTRAKTU TERMINOWEGO I JEGO NAJWAśNIEJSZE CECHY Kontrakt terminowy (futures) jest niczym innym jak umową między dwiema stronami, z której jedna strona zobowiązuje się do kupna, a druga strona – do sprzedaŜy w ściśle określonym 1 Hedging jest działaniem polegającym na zabezpieczeniu się przed niepoŜądanymi zmianami cen instrumentów bazowych (m.in. towarów, akcji, stóp procentowych, walut). Jego istota polega na wykorzystaniu transakcji na rynku terminowym do ograniczenia ryzyka niekorzystnych zmian cen na rynku kasowym. W tym celu podmioty, które chcą się zabezpieczyć (hedgers), zawierają tylko tyle kontraktów futures, aby moŜna było zrównowaŜyć wartość istniejącej obecnie bądź w przyszłości transakcji. Transakcja na kontraktach ma charakter przeciwstawny do transakcji kasowej, dlatego strata na jednej transakcji jest kompensowana zyskiem z drugiej. 202 W. Zbaraszewski terminie w przyszłości i po ściśle określonej cenie w momencie zawierania kontraktu, w określonej ilości wystandaryzowanego instrumentu bazowego. Z definicji tej zatem wynika, Ŝe między obiema stronami istnieje zobowiązanie, a nie prawo, jak w przypadku opcji. Tym głównie kontrakty terminowe róŜnią się od opcji. Zakup lub sprzedaŜ kontraktu na giełdzie nosi nazwę otwarcia pozycji. Jeśli inwestor pragnie wycofać się z inwestycji w dany kontrakt, musi zająć pozycję przeciwstawną, co oznacza sprzedaŜ takiej samej ilości kontraktów o tym samym terminie wygaśnięcia (w przypadku wcześniejszego zajęcia pozycji długiej) lub zakup takiej samej ilości kontraktów o tym samym terminie wygaśnięcia kontraktu (w przypadku uprzedniego zajęcia pozycji krótkiej). Kolejnym waŜnym pojęciem w przypadku kontraktów terminowych jest instrument bazowy. Instrumentami bazowymi mogą być towary (m.in. zboŜa, mięso), ale takŜe papiery wartościowe, kursy walut, poziom stóp procentowych, indeksy giełdowe. Wszystkie kontrakty terminowe dostępne na giełdzie mają szczegółowo określone cechy: – dzień wygaśnięcia (dzień wykonania kontraktu, czyli moment jego wykupu lub sprzedaŜy podany w standardzie), – miesiąc wykonania, – sposób dokonania rozliczenia. Dla kaŜdego inwestora istotna jest wysokość tzw. ceny umownej, zwanej równieŜ ceną wykonania lub ceną bazową. Jest ona brana pod uwagę w przypadku ustalenia kwoty rozliczenia, przez co wpływa na osiągnięty przez inwestora zysk lub stratę. Aby ją ustalić, wykorzystuje się cenę (kurs) instrumentu bazowego na rynku kasowym. Jest to zatem róŜnica między ceną umowną a kursem wartości bazowej w danym momencie. Dla precyzyjnego ustalenia rentowności inwestycji naleŜy wziąć pod uwagę koszt nabycia kontraktu na rynku terminowym. Koszt ten stanowi cenę instrumentu terminowego. Aby kontrakt futures mógł być skutecznym narzędziem, słuŜącym do zabezpieczania ryzyka cenowego występować musi ścisła zaleŜność pomiędzy ceną instrumentu bazowego a ceną futures. Szczególnie kierunek zmian cen na obu rynkach musi być jednakowy. Tylko wówczas bowiem straty na rynku gotówkowym będą rekompensowane zyskami z tytułu zawarcia odwrotnej transakcji na rynku futures. Zarówno teoria, jak i praktyka funkcjonowania towarowych rynków futures potwierdzają występowanie poŜądanej zaleŜności cenowej (Rembisz 2003; Dismukse i Bird 2006). Cena gotówkowa jest ceną towaru z dnia dzisiejszego, czyli ceną, jaka jest dziś płacona na rynku towarowym. Cena futures jest natomiast wyrazem pewnej rynkowej (ustalanej poprzez zrównowaŜenie się sił podaŜy i popytu) prognozy ceny, jaka ustali się na rynku gotówkowym w dniu dostawy. Prognoza ta jest wynikiem wykorzystania dostępnych informacji rynkowych, a w szczególności zastosowania koncepcji tzw. cost-of-carry. Koncepcja ta oparta jest na stwierdzeniu, Ŝe alternatywą dla nabycia danego towaru w transakcji futures jest nabycie go natychmiast na rynku gotówkowym i przechowanie do czasu wykonania kontraktu futures. Nabycie towaru wiąŜe się jednak z poniesieniem kosztów, w szczególności kosztu zaciągnięcia kredytu na sfinansowanie zakupu, ubezpieczenia, przechowywania etc. Koszty te powinny zostać odzwierciedlone w róŜnicy pomiędzy ceną rynku gotówkowego (zwaną często ceną spot) a ceną futures. Ta róŜnica jest nazywana bazą (Jerzak 2000). W zaleŜności od rodzaju instrumentu bazowego (pszenicy, soi, masła, ropy naftowej) na koszt przechowania mogą się składać róŜne elementy (i w róŜnych relacjach), takie jak: koszt 203 MoŜliwości wykorzystania kontraktów terminowych… kredytu, koszt wynajęcia powierzchni magazynowej, ubezpieczenie. Generalnie moŜna stwierdzić, Ŝe kaŜdy z tych kosztów ma stałą wartość w kaŜdym dniu przechowania. Im dłuŜszy jest czas przechowania, tym większy jest łączny koszt i tym większa wartość bazy (Drewiński 1997). I odwrotnie – im krótszy jest czas przechowania, tym mniejszy jego koszt, a w konsekwencji – mniejsza baza. W szczególności w dniu wygasania kontraktu futures wartość bazy wynosi 0, bo przechowanie towaru przez 0 dni nic nie kosztuje. ZaleŜność tę obrazuje rys. 1. Cena Cena futures Cena gotówkowa Czas Data dostawy Rys. 1. ZaleŜność cen rynku gotówkowego i futures Źródło: Opracowanie własne na podstawie Dębski (2001). Koncepcja ceny futures, opartej na cost-of-carry, jest powszechnie stosowana do wyceny kontraktów futures opartych na róŜnych instrumentach bazowych. PoniewaŜ jednak na róŜnych rynkach bazowych mamy do czynienia z róŜnymi elementami składowymi łącznego kosztu przechowania, cost-of-carry moŜe dla kaŜdego z nich przybierać nieco inną postać (Hull 1997; Gontarek i Maksymiuk 1998). EUROPEJSKIE DOŚWIADCZENIA W FUNKCJONOWANIU RYNKU KONTRAKTÓW TERMINOWYCH Jak juŜ sygnalizowano, w UE coraz powszechniejsze jest przekonanie, Ŝe zmiany zasad interwencji są nieuniknione i Ŝe muszą zmierzać w kierunku ograniczenia jej skali oraz znacznie większego wykorzystania instrumentów rynkowych, w czym i Polska ma swoją szansę. Dlatego teŜ w perspektywie reform polityki rolnej Unii system interwencji moŜe sprzyjać rozwojowi rynku terminowego. Wynika to z faktu, Ŝe europejscy rolnicy zostali przez lata przyzwyczajeni do duŜej stabilności warunków produkcji i traktują je jako fundamentalny element otoczenia ekonomicznego. W przypadku, gdy zabraknie pomocy ze strony państwa, rynek kontraktów terminowych będzie jedną z moŜliwości utrzymania niezmiennych warunków prowadzenia działalności gospodarczej (Tomaszewski 2002). Rozwój nowego rynku terminowego – zwłaszcza w odniesieniu do produktów rolnych – napotyka zawsze liczne bariery. Zjawisko to występuje równieŜ na rynkach zagranicznych, o znacznie wyŜszym, aniŜeli polski rynek, poziomie rozwoju. Przykładem mogą być doświadczenia giełdy Euronext.Liffe, czy Warenterminbırse w Hannowerze. Na tej pierwszej roczne obroty w segmencie kontraktów futures na towary rolne są bardzo duŜe. Potwierdzają to dane zawarte na rys. 2. 204 W. Zbaraszewski Liczba zawartych kotraktów 9 000 000 8 000 000 7 000 000 6 000 000 5 000 000 4 000 000 3 000 000 2 000 000 1 000 000 0 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Rok Rys. 2. Zawarte transakcje futures na towary rolne na Euronext.Liffe w Londynie Źródło: Opracowanie własne na podstawie http://www.euronext.com/file/view/0,4245,1626_53424_714151421,00.xls. Jednak większość z zawartych na rynku londyńskim transakcji dotyczy takich towarów, jak: kakao (ponad 2,6 mln transakcji w 2005 r.), kawa (3,2 mln w 2005 r.), a takŜe cukier (prawie 1,5 mln w 2005 r.). Potwierdzeniem dynamicznego rozwoju transakcji futures na produkty rolne takŜe pochodzenia europejskiego moŜe być na Euronext giełda paryska. Rozwijają się na niej dynamicznie transakcje, m.in. na rzepak. Jak wskazują dane zamieszczone na rys. 2, od pierwszego roku funkcjonowania kontraktu futures na rzepak, tj. od 1994 do 2005 r., liczba zawartych transakcji wzrosła ponad 11-krotnie – z 7 tys. kontraktów rocznie do prawie 82 tys. Niestabilność cenowa, obserwowana w analizowanym okresie na rynku gotówkowym, wpłynęła na wzrost zainteresowania tym rodzajem kontaktów. Stosując analizę regresji, moŜna rozciągać linię trendu na rys. 3 poza bieŜący zakres danych po to, aby przewidywać przyszłość. Przykład prostego trendu liniowego (opisany równaniem y = 16938x + 8839) optymistycznie prognozuje rozwój sytuacji, gdyŜ pokazuje, Ŝe obroty na kontrakty terminowe na giełdzie powinny wzrastać. Liczba zawartych kontraktów 300 000 250 000 200 000 y = 16938x + 8839 150 000 100 000 50 000 0 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Rok Rys. 3. Zawarte transakcje futures na rzepak na Euronext.Liffe w ParyŜu Źródło: Opracowanie własne na podstawie http://www.euronext.com/file/view/0,4245,1626_53424_714151933,00.xls. MoŜliwości wykorzystania kontraktów terminowych… 205 Na polskim rynku problemy z utworzeniem terminowego rynku produktów rolnych wynikające ze słabości rynku gotówkowego, były większe. Mimo wielu przygotowań wprowadzenie kontraktów futures napotkało liczne bariery. W historii polskiego handlu giełdowego po 1989 r. zawierano pojedyncze kontrakty na Giełdzie Poznańskiej SA oraz Warszawskiej Giełdzie Towarowej SA. WNIOSKI Zapotrzebowanie na transakcje terminowe, umoŜliwiające zarządzanie ryzykiem cenowym, będzie rosnąć w najbliŜszej przyszłości. NaleŜy sądzić, Ŝe rozwój giełdowych transakcji terminowych pozwoli na zmniejszenie ryzyka zarówno w cenach, jak i w zakresie moŜliwości sprzedaŜy zbiorów. Nowa rola giełdy, warunkująca jej dalszy efektywny rozwój, będzie polegać na skutecznym oferowaniu mechanizmów zabezpieczania cen sprzedaŜy towarów juŜ w chwili podejmowania decyzji o ich produkcji. MoŜliwość taką dają kontrakty terminowe. Świadczy o tym, z jednej strony, bardzo wzrastający udział wolumenu obrotu instrumentami pochodnymi na światowych giełdach towarowych, z drugiej strony fakt, Ŝe np. Niemcy, przewidując taki właśnie kierunek zmian, finansują rozwój giełdy towarowej w Hanowerze z budŜetu państwa. PIŚMIENNICTWO Baird A.J. 1998. Rynek opcji. Strategie inwestycyjne i analiza ryzyka. Dom Wydawniczy ABC, Warszawa, 2. Biegański M., Janc A. 2001. Hedging i nowoczesne usługi finansowe. AE, Poznań, 32. Crawford G., Sen B. 1998. Instrumenty pochodne. Narzędzia podejmowania decyzji finansowych. K.E.Liber, Warszawa, 12. Dismukes R., Bird J.L. 2006. Risk management tools in Europe: Agricultural insurance, futures and options, Economic Research Service United States Department of Agriculture. http://www.ers.usda.gov/publications/ /WRS0404/WRS0404d.pdf 09.01.2006. Dębski W. 2001. Rynek finansowy i jego mechanizmy. Podstawy teorii i praktyki. Wydaw. Nauk. PWN, Warszawa, 326. Drewiński M. 1997. Giełdy towarowe, PWE, Warszawa, 80. Gątarek D., Maksymiuk R. 1998. Wycena i zabezpieczenie pochodnych instrumentów finansowych, K.E.Liber, Warszawa, 38. Hull J. 1997. Kontrakty terminowe i opcyjnie. WiG-Press, Warszawa, 40. Jerzyk M. 2000. Znaczenie rynku terminowego dla rozwoju instytucji giełdy towarowej w Polsce, Rozpr. Nauk. AR Pozn. 305, 90. Overviews of the European Union activities Agriculture. 2006. http://europa.eu.int/pol/agr/overview_en.htm 09.01.2006. Poczta W. 2001. Wspólna polityka rolna Unii Europejskiej [w: Gospodarstwa rolne w Unii Europejskiej. Koszty i korzyści]. Fundacja na rzecz Rozwoju Polskiego Rolnictwa, Warszawa, 10. Rembisz W. 2003. Zarządzanie ryzykiem cenowym na rynku rolnym. Biul. Infor. ARR 12. Szulce H. 2001. Uwarunkowania i moŜliwości sterowania ryzykiem w produkcji rolnej. AE, Poznań, 78. Tarczyński W., Zwolankowski M. 1999. InŜynieria finansowa. Placet, Warszawa, 69. Tomaszewski J. 2002. Terminowe transakcje towarowe. Rynek Terminowy 2, 8. Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi. DzU z 1997 r., nr 118, poz. 754, z późń. zm. Ustawa z dnia 26 października 2000 r. o giełdach towarowych. DzU z 27 listopada 2000 r., nr 103, poz. 1099. Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o ofercie publicznej i warunkach wprowadzania instrumentów finansowych do zorganizowanego systemu obrotu oraz o spółkach publicznych. DzU z 2005 r., nr 184, poz. 1539. Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o obrocie instrumentami finansowymi. DzU z 2005 r., nr 183, poz. 1538. Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o nadzorze nad rynkiem kapitałowym. DzU z 2005 r., nr 183, poz. 1537. Zbaraszewski W. 2004. Funkcjonowanie giełd towarowych na świecie a stan i kierunki ich rozwoju w Polsce. US, Szczecin, 42, 112 (maszynopis). 206 VACAT Strona 206 z 400 W. Zbaraszewski FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS Folia Univ. Agric. Stetin. 2006, Oeconomica 249 (45), 207–214 Agata WRÓBEL RATING JAKO INSTRUMENT OCENY ZDOLNOŚCI KREDYTOWEJ PODMIOTÓW GOSPODARCZYCH RATING AS INSTRUMENT OF ESTIMATE OF CREDIT ABILITY OF ECONOMIC SUBJECT Zakład Finansów, Akademia Rolnicza ul. śołnierska 47, 71–210 Szczecin Abstract. The rating of the rating agency can have an impact on the perception of investors and lending institutions towards it. Credit rating agency attempt to provide independent reports on the creditworthiness of a range of institutions, international and domestic active companies, governments, units of local governments, banks and individual subjects. Słowa kluczowe: badanie ratingowe, rating, zdolność kredytowa. Key words: credit ability, rating, rating research. WSTĘP Warunkiem wzrostu gospodarczego kraju jest inwestowanie. Jest to proces złoŜony i obarczony ryzykiem. Z jednej strony posiadacze kapitału dąŜą do maksymalizowania zysku, z drugiej zaś stoją przed problemem wyboru i określenia poziomu ryzyka danej inwestycji. W ostatnich latach nastąpił rozwój instrumentów finansowych wykorzystywanych w celu oceny zdolności kredytowej, umoŜliwiających potencjalnym inwestorom podjęcie trafnych decyzji i wspierających podmioty zainteresowane pozyskaniem kapitału na rynkach finansowych. Ma to szczególne znaczenie podczas inwestowania na międzynarodowym rynku finansowym z uwagi na moŜliwość porównania ze sobą róŜnych moŜliwości inwestowania. Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie znaczenia ratingu, jako instrumentu finansowego standaryzującego ocenę wiarygodności finansowej podmiotów gospodarczych. ISTOTA I ZNACZENIE RATINGU Na krajowym i międzynarodowym rynku finansowym o fundusze inwestorów zabiega wiele podmiotów, o róŜnej sytuacji finansowej, oferujących róŜne warunki spłaty zaciągniętych poŜyczek. W tej sytuacji inwestorom trudno jest ocenić poziom ryzyka konkretnego przedsięwzięcia i proponowanego wynagrodzenia. Analiza niezbędnych informacji wymaga odpowiedniej wiedzy i czasu. Dlatego znacznym ułatwieniem oraz wskazówką dla wszystkich uczestników rynków finansowych są ratingi (oceny) ogłaszane przez wyspecjalizowane agencje odnośnie do kondycji finansowej podmiotów zainteresowanych pozyskaniem środków finansowych na rynku. 208 A. Wróbel Podmioty gospodarcze od wieków zbierały informacje o swoich kontrahentach i konkurentach. Z czasem wykształciły się instytucje zajmujące się pozyskiwaniem i gromadzeniem informacji, zwane wywiadowniami gospodarczymi. Działalność wywiadowni zapoczątkowało przyznanie pierwszego ratingu w 1909 r. i powstanie agencji ratingowej, która funkcjonuje do dzisiaj. Dokonał tego John Moody, który stworzył uniwersalny kod literowy przyznawanych not ratingowych będący do dziś światowym standardem (Dziawgo 1998), umoŜliwiającym porównanie kondycji finansowej badanych podmiotów i standaryzację poziomu ryzyka inwestycyjnego. W literaturze przedmiotu spotkać moŜna wiele definicji ratingu. Przyjmuje się jednak, Ŝe jest to niezaleŜna i obiektywna ocena ryzyka kredytowego podmiotu zaciągającego dług na rynku (Majerkiewicz 2006), tzn. określająca moŜliwości obsługi zobowiązań płatniczych zaciąganych przez jednostkę, nadawana przez agencje ratingowe. RóŜni autorzy róŜnie definiują agencje ratingowe, co przedstawiono w tab. 1. Tabela 1. Wybrane definicje agencji ratingowych Autor Definicja agencji ratingowych Wakeman, 1991 Instytucje, które oceniają jakość walorów oraz dostarczają inwestorom informacji o remitencie, a takŜe monitorują ryzyko związane z obiegiem papieru wartościowego. Reilly, 1992 Instytucje, które za cel działania stawiają sobie analizę emitenta w celu określenia prawdopodobieństwa jego bankructwa oraz informowanie rynku o wynikach badania w postaci przyjętego powszechnie kodu. Koln, 1993 Instytucje doradztwa inwestycyjnego, które klasyfikują dłuŜne papiery wartościowe oraz inne zobowiązania odpowiednio do oszacowanego prawdopodobieństwa ewentualnych kłopotów finansowych emitenta. Fabozzi, 1993 Instytucje, które wykonują analizy kredytowe, a następnie wyraŜają z nich wnioski poprzez pryzmat własnego systemu klasyfikacji. Jones, 1994 Instytucje, których rolą jest dostarczanie inwestorom bieŜącej opinii o jakości remitentów. Z uwagi na brak powiązań agencji z opiniowanymi podmiotami noty ratingowe są obiektywne. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Dziawgo (1998, s. 111–112). Najczęściej stosowana definicja agencji ratingowych charakteryzuje je jako firmy doradztwa inwestycyjnego, które przeprowadzają jakościową klasyfikację dłuŜnych papierów wartościowych oraz innych zobowiązań, ze względu na standing finansowy emitenta, poprzez nadanie poŜyczkobiorcy stopnia zaufania finansowego wyraŜonego za pomocą kodu literowego. PoniewaŜ emisja dłuŜnych papierów wartościowych jest zaciąganiem poŜyczki na rynku finansowym, działalność agencji słuŜy bezpieczeństwu transakcji na tym rynku (Dziawgo 1998). Nadawaniem not ratingowych, poza wyspecjalizowanymi agencjami, zajmują się równieŜ inne podmioty. Ratingi mogą być sporządzane przez czasopisma fachowe, banki czy instytucje zewnętrzne. JednakŜe o niezachwianej pozycji agencji ratingowych, jako liderów w standaryzowaniu ryzyka inwestycyjnego, świadczy przede wszystkim fakt, Ŝe są to instytucje o globalnym zasięgu, wieloletnim doświadczeniu oraz wysokim stopniu zaufania. Wszystkie te czynniki wskazują, Ŝe zarówno rating, jak i agencje ratingową są ściśle związane z rynkiem finansowym. Rating, jako ocena wiarygodności dłuŜnika, jest róŜnie klasyfikowany ze względu na przedmiot badań, zleceniodawcę, adresata noty oraz podmiot przeprowadzający ocenę. Poszczególne rodzaje ratingu przedstawiono na rys. 1. 209 Rating jako instrument oceny zdolności kredytowej… RATING Podmiot Formy wykonania niezlecona (unsolicited) podmioty gospodarcze banki jednostki samorządu terytorialnego rządy zlecona (solicited) emisja papierów wartościowych Odbiorca na potrzeby inwestorów i wierzycieli Wykonawca na potrzeby właścicieli wewnętrzny zewnętrzny Rys. 1. Rodzaje ratingu Najczęściej stosowanym ratingiem jest rating zewnętrzny, wykonywany przez wyspecjalizowane agencje na zlecenie właścicieli podmiotów gospodarczych emitujących dłuŜne papiery wartościowe. Rating zlecony najczęściej wykorzystywany jest przez potencjalnych inwestorów lub wierzycieli, np. banki. NOTY RATINGOWE Cechą charakterystyczną ratingu jest skala ocen powszechnie stosowana na całym świecie. Agencje ratingowe wystawiają emitentowi oraz emisji dłuŜnych papierów wartościowych ocenę wiarygodności i ryzyka, uŜywając zestawu liter od AAA, która jest notą najwyŜszą, do D – noty najniŜszej. Ponadto agencje uzupełniają przyznane oceny znakami plus i minus albo przy uŜyciu cyfr 1, 2 lub 3, które mogą zostać dodane do poszczególnych ocen ratingowych, aby określić róŜnice w ramach jednej kategorii. Oznaczeń dodatkowych nie stosuje się w przypadku długoterminowej oceny AAA oraz dla kategorii poniŜej CCC. W tabeli 2 przedstawiono oceny przyznawane przez trzy największe agencje credit-ratingu w badaniu długoterminowych instrumentów finansowych. Na ogół oceny ratingowe przeprowadzone przez te agencje pokrywają się ze sobą. RównieŜ opisy poszczególnych ocen są bardzo zbliŜone do siebie. Ewentualne róŜnice mogą się pojawiać w sytuacji stosowania przez daną agencję znaków plus i minus lub oznaczeń cyfrowych przy ocenie podstawowej. 210 A. Wróbel Tabela 2. Charakterystyka ratingu nadawanego przez wybrane agencje Wyszczególnienie Poziom inwestycyjny (oceny najwyŜsze) Poziom inwestycyjny (oceny średnie) Poziom spekulacyjny (oceny niskie) Poziom spekulacyjny (papiery „śmieciowe”) Moody’s Standard &Poor’s Aaa AAA AAA Aa AA AA A A A Baa BBB BBB Ba BB BB B B B Caa CCC CCC Ca CC CC C C C D DDD DD D D Fitch Opis oceny ratingowej Rating szczególnie silna zdolność do regulowania bieŜących zobowiązań finansowych oraz wykupu obligacji bardzo silna zdolność do obsługi zobowiązań, chociaŜ podatna na niekorzystne efekty zmian w otoczeniu silna zdolność kredytowa, jednakŜe w większym stopniu wraŜliwa na zmiany w otoczeniu finansowo-ekonomicznym odpowiednia zdolność do wykupu obligacji i terminowej płatności odsetek, chociaŜ w sytuacji niewielkich zmian w otoczeniu mogą występować pewne opóźnienia niezadowalająca zdolność do wypełniania zobowiązań finansowych obecnie emitent ma zdolność kredytową, ale niekorzystne zmiany w otoczeniu spowodują trudności w terminowym regulowaniu zobowiązań brak zdolności kredytowej, a jej odzyskanie zaleŜy od korzystnych zmian w otoczeniu brak zdolności kredytowej moŜliwe wstrzymanie wypłaty odsetek oraz zagroŜony wykup obligacji bankrut, który będzie zalegał z płatnościami Źródło: Reilly i Brown (2001). Rating wyraŜany jest odpowiednim symbolem według przyjętej skali, a nadana ocena jest wynikiem przeprowadzonej wszechstronnej analizy nie tylko sytuacji danego podmiotu, ale takŜe otoczenia, w jakim działa. Fakt, iŜ analiza ratingowa znacznie wykracza zakresem poza tradycyjną analizę finansową, stanowi o tym, iŜ rating jest waŜnym elementem uwzględnianym przez inwestorów przy podejmowaniu decyzji inwestycyjnych (Co to jest rating 2006). SPECYFIKA BADANIA RATINGOWEGO W wielu rozwiniętych krajach kaŜde przedsiębiorstwo, firma czy jednostka samorządu terytorialnego ma obowiązek posiadania oceny wiarygodności finansowej i wypłacalności wykonanej przez niezaleŜną instytucję, jeŜeli chce zaciągnąć kredyt czy przeprowadzić emisję papierów wartościowych (Brzozowska 1998). Firmy ubiegające się o ocenę agencji ratingowej nie zadowalają się oceną jednej agencji, ale dla potwierdzenia swojej wiarygodności starają się zobiektywizować ocenę poprzez jej porównanie z oceną kilku agencji. Wartość informacyjna noty ratingowej uzaleŜniona jest od procedury badań, która poprzedza nadanie oceny. Rating, jako instrument wykorzystywany przy określaniu wiarygodności kredytowej, oparty jest na pięciu podstawowych elementach (Everling i Brach 2004): 1) przedmiocie oceny, czyli polu zainteresowania ratingu (np. wiarygodność kredytowa), 2) skali ocen, 3) kryterium branym pod uwagę w procesie ratingowym (obszary badania), 4) nadaniu noty, 5) monitoringu nadanego ratingu. Proces nadania ratingu przedstawiony został na rys. 2. Rating jako instrument oceny zdolności kredytowej… 211 Podpisanie umowy o badaniu podmiotu i nadaniu noty ratingowej Przekazanie niezbędnych informacji o podmiocie gospodarczym Proces badania i opracowywania wyników NADANIE NOTY RATINGOWEJ Poinformowanie emitenta o nadanej nocie i publikacja oceny Monitoring i zmiany oceny Rys. 2. Proces nadania ratingu przy ratingu zleconym Analizując pierwszy etap procesu nadania ratingu, przedstawiony na rys. 2, naleŜy odpowiedzieć na pytanie: dlaczego podmioty ubiegają się o rating? Nie ma jednoznacznej odpowiedzi na to pytanie z uwagi na fakt, iŜ powodów moŜe być wiele. Oto kilka z nich (Dziawgo 1998; Komunikaty 2006): a) moŜliwość obniŜenia kosztu pozyskania kapitału poprzez emisję dłuŜnych papierów wartościowych na rynku kapitałowym – rating postrzegany jest jako niezaleŜna i wiarygodna ocena budŜetowej sytuacji podmiotu, a to oznacza, ze im wyŜsza nota tym niŜsze ryzyko, a zatem niŜszy koszt; b) moŜliwość obniŜenia kosztu pozyskania kapitału w przypadku starań o kredyt na rynku międzybankowym – przyznana nota ratingowa stanowi formę zabezpieczenia, Ŝe podmiot ma stabilną kondycję finansową, co znaczy, Ŝe moŜe uzyskać niŜsze oprocentowanie lub niŜsze zabezpieczenie; c) chęć potwierdzenia stabilnej kondycji finansowej przed akcjonariuszami i potencjalnymi poŜyczkodawcami – ma to szczególne znaczenie przy emisji, a następnie przy obrocie papierami wartościowymi na rynku wtórnym; d) kontrola działalności podmiotu – przyznane noty są regularnie weryfikowane (w górę lub w dół), tzn. agencja ratingowa przeprowadza kontrolę emisji, a tym samym gwarantuje, Ŝe ocena jest aktualna. Występują równieŜ sytuacje, w których agencje ratingowe przeprowadzają ocenę z własnej inicjatywy, a więc bez względu na to, czy badany podmiot poprosił o nadanie ratingu i zapłacił za niego. JednakŜe wówczas oceny te są zazwyczaj niŜsze od tych, które zostałyby nadane w wyniku ratingu zleconego, poniewaŜ agencje nie dysponują pełnymi informacjami o jednostce. W przypadku ratingu zleconego podmioty gospodarcze dąŜą do częstych spotkań z analitykami w celu udostępnienia potrzebnych do badania informacji, jak równieŜ chcą zaprezentować się z jak najlepszej strony, aby uzyskać moŜliwie najwyŜszą notę ratingową. 212 A. Wróbel Kolejnym etapem w procedurze nadania ratingu jest badanie podmiotu. Proces ten jest nieco zbliŜony do działań, jakie podejmują banki, gdy oceniają zdolność kredytową jednostek ubiegających się o kredyt. Przy badaniu ratingowym analizie poddawane są podobne obszary, jednakŜe w szerszym zakresie aniŜeli w banku. Są to zarówno informacje finansowe, jak i niefinansowe, uzyskane na podstawie badania m.in.: a) otoczenia podmiotu – oparcie analizy na ocenie sytuacji rynkowej w miejscu działalności podmiotu, stosunków i współpracy, np. z lokalnymi władzami, jak równieŜ konkurentów i kontrahentów. Istotne znaczenie ma poziom dostępnej infrastruktury, nastawienie lokalnej społeczności do badanego podmiotu. Ponadto dokonuje się analizy branŜy, w której funkcjonuje jednostka; b) historii działalności – ocena m.in. dynamiki rozwoju podmiotu; w tym równieŜ analiza SWOT; c) struktury organizacyjnej i systemu przepływu informacji – ocena działań zarządu w kierowaniu jednostką, jego skłonności do podejmowania ryzyka oraz sposobów wykorzystania wypracowanego zysku; d) zasobów ludzkich oraz polityki kadrowej – ocena poziomu zatrudnienia oraz jego zmienności, stopnia kwalifikacji pracowników, prowadzonej polityki socjalnej; e) strategii działania – weryfikacja opracowanych i przyjętych planów działania; f) struktury bilansu (jakości aktywów i pasywów) – ocena zasobów majątkowych i posiadanych rezerw; g) portfela papierów wartościowych – ocena stopnia dywersyfikacji; h) źródeł finansowania działalności – ocena kontaktów z bankami, w których badany podmiot posiada rachunek lub zaciągnął kredyt; i) finansowych wyników działalności – ocena kondycji finansowej podmiotu na podstawie analizy finansowej (analizy wskaźnikowej, progu rentowności, wraŜliwości). Po etapie badania i weryfikacji zebranych informacji następuje nadanie noty ratingowej. Regułą jest, iŜ przyznana ocena nie moŜe być wyŜsza niŜ obowiązujący rating dla kraju, w którym badany podmiot ma siedzibę, gdyŜ stabilność jego działalności jest uzaleŜniona od stabilności państwa. DuŜy wpływ na działalność podmiotów ma bowiem sytuacja gospodarcza i polityczna w kraju. Przyznaną notę przedstawia się najpierw badanemu podmiotowi, a następnie podaje się ją do publicznej wiadomości. Bywają sytuacje, gdy emitent nie zgadza się z nadaną notą i Ŝąda utajnienia wyników badania. Wówczas agencje ratingowe nie podają oceny do publicznej wiadomości lub publikują wyniki, ale nie podają oceny, tak jak Agencja Ratingowa Fitch, bądź zaznaczają, Ŝe podmiot jej nie akceptuje – Moody’s. Większość agencji ratingowych jednak nie publikuje przyznanych ocen bez zgody zleceniodawcy (Brzozowska 2005). Po nadaniu ratingu agencje nadzorują ocenę w toku funkcjonowania emisji, gdyŜ zobowiązane są do okresowej kontroli stabilności wystawionej oceny. W przypadku negatywnych zmian w otoczeniu gospodarczym zachodzi obawa, Ŝe równieŜ kondycja finansowa przedsiębiorstwa moŜe ulec zmianie, co z kolei powinno znaleźć odzwierciedlenie w korekcie noty ratingowej. Zmiana oceny dokonuje się zarówno w dół, jak i w górę, np. gdy ulega poprawie kondycja finansowa podmiotu. Stały monitoring i korekty nadanej noty zapewniają aktualność ocen, co z kolei słuŜy bezpieczeństwu zawierania transakcji na rynku finansowym. Rating jako instrument oceny zdolności kredytowej… 213 NaleŜy jednak zaznaczyć, Ŝe wystawione przez agencje noty ratingowe nie stanowią zabezpieczenia przed ewentualną niewypłacalnością emitenta. Mają jedynie charakter pomocniczy i informacyjny. PODSUMOWANIE Uzyskanie przez podmioty gospodarcze noty ratingowej korzystnie wpływa na ich wizerunek. Rating traktowany jest na całym świecie jako wiarygodne i rzetelne źródło informacji, które ma na celu zwiększenie bezpieczeństwa zawieranych na rynku finansowym transakcji. Ocena wiarygodności finansowej przyznana przez niezaleŜną agencję credit-ratingu przynosi wymierne korzyści zarówno inwestorowi, gdyŜ standaryzuje poziom ryzyka związany z lokowaniem kapitału (np. w dłuŜne papiery wartościowe), jak równieŜ emitentowi, który ma szanse uzyskać środki finansowe na korzystniejszych warunkach (np. niskooprocentowany kredyt) lub wkroczyć na rynek międzynarodowy. Rating jest niezwykle waŜnym instrumentem i ma ogromny wpływ na decyzje podejmowane przez uczestników rynku finansowego, gdyŜ poprawnie przeprowadzony określa wiarygodność kredytową podmiotu i kwalifikuje ryzyko inwestycyjne do określonej grupy za pomocą łatwego i powszechnie stosowanego kodu literowego. PIŚMIENNICTWO Brzozowska K. 1998. Rola ratingu w pozyskiwaniu kapitału [w: Finanse i bankowość – dźwignie wzrostu gospodarczego. Cz. 2. Rynki finansowe, finanse przedsiębiorstw]. Konferencja naukowa, Szczecin 1998, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin, 8. Brzozowska K. 2005. Oceny ratingowe a konkurencyjność projektów inwestycyjnych [w: Strategia Lizbońska a zarządzanie wartością – 2 edycja]. Konferencja Naukowa, Gdańsk – Uppsala 24-27 września 2005. [b.w.], 408. Co to jest rating. 2006. www.fitchpolska.com.pl/definicje.htm. Dziawgo D. 1998. Credit-rating. Ryzyko i obligacje na międzynarodowym rynku finansowym. Wydaw. Naukowe PWN, Warszawa, 108, 116–117. Everling O., Brach M. 2004. Więcej miejsca dla ratingu. Gazeta Bankowa 26, 24–25. Komunikaty. 2006. www.fitchpolska.com.pl. Majerkiewicz W. 2006. AAAby atrakcyjnym być. www.nbportal.pl. Rating – co to takiego? 2006. www.gtfi.pl/ind/aka_rating.html. Reilly F., Brown K. 2001. Analiza inwestycji i zarządzanie portfelem. Wydaw. Naukowe PWE, Warszawa, 32. 214 VACAT Strona 214 z 400 A. Wróbel FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS Folia Univ. Agric. Stetin. 2006, Oeconomica 249 (45), 215–220 Beata SZCZECIŃSKA OCENA PŁYNNOŚCI FINANSOWEJ W PRZEDSIĘBIORSTWIE Z BRANśY CHEMICZNEJ MANAGING OF LIQUIDITY IN CHEMICAL COMPANY Zakład Analizy Systemowej, Akademia Rolnicza ul. Monte Cassino 16, 70–466 Szczecin Abstract. This article presents results of the analysis of liquidity in “Police” Chemical Company. The company is one of the biggest in Polish chemical sector. Data of the analysis shows that liquidity of the company had increased till 2004. In years 2002–2004 the level of profitability was rising too. It means that finance policy of the company improves. Słowa kluczowe: analiza finansowa, płynność finansowa, rentowność. Key words: financial analysis, liquidity, profitability. WSTĘP Pozycja konkurencyjna przedsiębiorstwa oraz moŜliwość utrzymania się na rynku w duŜym stopniu zaleŜą od zdolności do regulowania bieŜących zobowiązań. Utrzymanie płynności finansowej przedsiębiorstwa to jedno z głównych zadań osób zarządzających, poniewaŜ w wielu przypadkach brak płynności jest równoznaczny z kłopotami finansowymi, a nawet bankructwem. JeŜeli przedsiębiorstwo nie ma płynności, to ma problemy z uzyskaniem kredytu bankowego, kupieckiego oraz z nawiązaniem współpracy z inwestorami, co w duŜym stopniu moŜe wpłynąć na jego kondycję; zmniejszają się w związku z tym jego wartość rynkowa oraz wiarygodność. Celem opracowania jest próba określenia płynności finansowej oraz sposobów zarządzania płynnością w Zakładach Chemicznych „Police” SA; badaniem objęto lata 2002–2004. W opracowaniu zostały wykorzystane dane źródłowe, pochodzące z bilansów, rachunków zysków i strat oraz rachunków przepływów pienięŜnych badanego przedsiębiorstwa. Dokonano statycznego pomiaru płynności finansowej w tym przedsiębiorstwie. PŁYNNOŚĆ FINANSOWA W celu utrzymania ciągłości gospodarowania przedsiębiorstwo powinno, oprócz przestrzegania zasady racjonalnego gospodarowania, tak prowadzić swoją działalność, aby zachować płynność finansową. Płynność wskazuje zdolność firmy do wywiązywania się z krótkoterminowych zobowiązań, tzn. tych, które są płatne w ciągu roku. W tym celu firmy wykorzystują zasoby płynne, a więc te aktywa bieŜące, które mogą być szybko zamienione na gotówkę (Sierpińska i Jachna 1998). Pomiar płynności finansowej to jeden z elementów analizy finansowej przeprowadzanej w przedsiębiorstwie, oprócz oceny zadłuŜenia, sprawności działania oraz rentowności. Na podstawie wyników analizy płynności moŜna dokonać oceny kondycji finansowej danego przedsiębiorstwa. 216 B. Szczecińska Aby ocenić płynność finansową w przedsiębiorstwie, naleŜałoby dokonać jej pomiaru dynamicznego oraz statycznego. Przepływ gotówki słuŜy do strumieniowej (dynamicznej) oceny płynności finansowej. Ocena statyczna, oparta na danych bilansowych, ma charakter ograniczony. Jest ona ustalana na podstawie wielkości zasobowych (Sierpińska i Wędzki 1998). Do przeprowadzenia dynamicznego pomiaru płynności finansowej w przedsiębiorstwie potrzebne są szczegółowe dane ewidencji księgowej, dotyczące zarówno sum, jak i terminów upłynniania pozycji aktywów i spłaty poszczególnych zobowiązań (por. Bednarski i in. 2001). W związku z tym, Ŝe do oceny płynności wykorzystano jedynie dane bilansowe, w opracowaniu przeprowadzono tylko jej pomiar statyczny. STATYCZNE METODY POMIARU PŁYNNOŚCI FINANSOWEJ W analizie finansowej do oceny płynności stosuje się najczęściej trzy wskaźniki, które róŜnią się rodzajem wielkości występujących w licznikach wzorów, do których, zaleŜnie od stopnia płynności, włącza się pozycje środków obrotowych o róŜnym stopniu płynności (Bednarski i in. 2001); są to: – wskaźnik bieŜącej płynności (relacja majątku obrotowego do zobowiązań bieŜących), – wskaźnik szybkiej płynności (relacja majątku obrotowego pomniejszonego o zapasy i rozliczenia międzyokresowe czynne do zobowiązań bieŜących), – wskaźnik wypłacalności środkami pienięŜnymi (relacja środków pienięŜnych do zobowiązań bieŜących). Pierwszy ze wskaźników określa, ile razy bieŜące aktywa pokrywają bieŜące pasywa. Nie ma w literaturze przedmiotu zgodności co do określenia prawidłowej wielkości tego wskaźnika. Niektórzy autorzy określają tę wielkość na 1,6–1,9 (np. Ostaszewski 1991), inni – na 1,5–2,0 (np. Bednarski 1997), a jeszcze inni – na 1,2–2,0 (Sierpińska i Jachna 1998). JeŜeli wartość wskaźnika jest większa od górnej granicy, to oznacza, Ŝe przedsiębiorstwo nieefektywnie wykorzystuje wolne zasoby majątkowe. Natomiast zbyt niski poziom wskaźnika świadczy o trudnościach płatniczych, a nawet o niewypłacalności. Zarówno jedna, jak i druga sytuacja powinna skłonić osoby zarządzające do zbadania przyczyn zaistniałej sytuacji. Drugi ze wskaźników płynności określa stopień pokrycia zobowiązań krótkoterminowych aktywami o duŜym stopniu płynności. Powinien on kształtować się na poziomie co najmniej jedności. Niski poziom świadczy o znacznym zamroŜeniu środków w zapasach, wysoki natomiast moŜe oznaczać nadmierne gromadzenie środków pienięŜnych na rachunkach bankowych (Bednarski 1997). Trzeci ze wskaźników wskazuje, jaka część zobowiązań bieŜących moŜe być pokryta z dostępnych środków pienięŜnych. Wskaźnik ten nie przesądza o stopniu wypłacalności firmy, a jedynie sygnalizuje o jej sprawności płatniczej. CHARAKTERYSTYKA BADANEGO PRZEDSIĘBIORSTWA Zakłady Chemiczne „Police” SA to jedno z największych przedsiębiorstw chemicznych w Polsce. Do roku 1995 funkcjonowało jako przedsiębiorstwo państwowe, później jako spółka Skarbu Państwa, a od lipca 2005 roku jako spółka publiczna, notowana na Giełdzie Papierów Wartościowych. 217 Ocena płynności finansowej w przedsiębiorstwie z branŜy chemicznej W firmie produkuje się 50% wszystkich zuŜywanych w Polsce mineralnych nawozów wieloskładnikowych. Poza tym spółka skupia się na produkcji bieli tytanowej i chemikaliów (głównie amoniaku oraz kwasów fosforowego i siarkowego). Przedsiębiorstwo jest jednym z największych pracodawców w regionie zachodniopomorskim. Zatrudnia około 2,7 tys. osób. Wartość majątku ogółem w badanym przedsiębiorstwie była największa w 2003 roku – [%] wynosiła 1337,2 mln zł. Wartość majątku trwa- 100,0 90,0 80,0 70,0 60,0 łego w analizowanym okresie zmniejszała się z roku na rok – najpierw o 5%, a następnie o 1,4%. Natomiast wartość majątku obrotowego najmniejsza była w 2002 roku; w 2003 roku zdecydowanie wzrosła – o 50% w stosunku do roku poprzedniego, a w 2004 r. utrzymywała się na podobnym, choć nieco niŜszym, poziomie. Struktura majątku badanego przedsiębiorstwa majątek trwały majątek obrotowy 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0 2002 2003 została przedstawiona na rys. 1. Udział majątku trwałego był największy w 2002 roku – wynosił ponad 70%, natomiast w pozostałych Rys. 1. Struktura procentowa majątku Zakładów Chemicznych „Police” SA Źródło: opracowanie własne na podstawie danych bilansowych badanego przedsiębiorstwa. dwóch analizowanych latach kształtował się na poziomie 61%. Wartość kapitału własnego sukcesywnie wzrastała w analizowanym okresie – z 843,7 mln zł [%] 100,0 w 2002 roku do 930,5 mln zł w 2004 roku, tj. 90,0 o 10%. Największą wartość kapitału obcego 80,0 odnotowano w 2003 roku (441,4 mln zł). Głów- kapitał własny kapitał obcy 70,0 60,0 nym źródłem finansowania działalności spółki 50,0 jest kapitał własny (rys. 2). Udział kapitału obce- 40,0 go w pasywach zmieniał się nieznacznie, jednak 30,0 nie przekroczył 35%. 2004 Rok 20,0 10,0 0,0 PŁYNNOŚĆ FINANSOWA A SYTUACJA 2002 Wyniki analizy płynności zakładów Chemicznych „Police” SA zamieszczono w tab. 1, 2. 2003 2004 Rok FINASOWA PRZEDSIĘBIORSTWA Rys. 2. Struktura procentowa pasywów Zakładów Chemicznych „Police” SA Źródło: zob. rys. 1. Wskaźnik bieŜącej płynności wzrastał w badanym okresie z 1,15 w 2002 roku do 1,62 w 2004 roku, tj. o 41%. Wskaźnik ten w latach 2002 i 2003 moŜna uznać za zbyt niski, co moŜe świadczyć o tym, Ŝe firma działała z dnia na dzień i nie posiadała wystarczających zasobów gotówkowych do spłacania bieŜących zobowiązań. Sytuacja zdecydowanie poprawiła się w 2004 roku; osoby zarządzające powinny starać się utrzymać taką tendencję. 218 B. Szczecińska Tabela 1. Wskaźniki płynności finansowej w Zakładach Chemicznych „Police” SA Wskaźniki [%] BieŜącej płynności Szybkiej płynności Wypłacalności środkami pienięŜnymi 2002 rok 1,15 0,65 0,06 2003 rok 1,24 0,92 0,25 2004 rok 1,62 1,04 0,03 Źródło: obliczenia własne na podstawie danych spółki. Tabela 2. Pomocnicze wskaźniki do oceny płynności finansowej w Zakładach Chemicznych „Police” SA Wskaźniki Rotacji zapasów [dni] Rotacji zapasów (krotność) Czasu rozliczenia naleŜności [dni] 2002 rok 52,7 6,8 36,5 2003 rok 40,1 9,0 33,1 2004 rok 47,7 7,6 23,4 Źródło: obliczenia własne na podstawie danych spółki. Wskaźnik szybkiej płynności w 2002 roku kształtował się znacznie poniŜej jedności, natomiast w pozostałych latach zwiększył się, co świadczy o moŜliwościach regulowania bieŜących zobowiązań przez spółkę. W badanym przedsiębiorstwie gotówka wystarczała na natychmiastowe uregulowanie 25% zobowiązań krótkoterminowych jedynie w 2003 roku, natomiast w roku 2002 – 6%, a w 2004 roku – zaledwie 3% tych zobowiązań. Przeciętny czas trwania cyklu obrotowego zapasów w spółce podlegał w latach 2002–2004 nieznacznym wahaniom – z 53 dni w 2002 roku do 48 dni w 2004 roku (tab. 2). W ciągu roku firma odtwarzała zapasy średnio 8 razy. Spółka inkasowała naleŜności średnio po miesiącu. Czas rozliczenia naleŜności zmniejszał się w analizowanym okresie, co jest dobrze oceniane, poniewaŜ środki pienięŜne coraz krócej były zamroŜone w naleŜnościach. Badana spółka w 2002 roku była deficytowa, natomiast w następnych latach jej sytuacja finansowa uległa zdecydowanej poprawie (tab. 3). Szczególnie korzystny pod względem rentowności był rok 2004, w którym wszystkie wzięte do analizy wskaźniki były wysokie. Tabela 3. Wskaźniki rentowności w Zakładach Chemicznych „Police” SA Wskaźniki [%] Rentowności sprzedaŜy Rentowności majątku Rentowności kapitału własnego 2002 rok –15,98 –14,86 –21,24 2003 rok 0,74 0,80 1,24 2004 rok 5,40 6,74 9,56 Źródło: obliczenia własne na podstawie danych spółki. Na podstawie przeprowadzonej analizy płynności, potwierdzonej analizą rentowności, moŜna zauwaŜyć, Ŝe w latach 2002–2004 sytuacja finansowa w badanej spółce uległa znacznej poprawie. Wydaje się, Ŝe będą utrzymane przez kierownictwo firmy korzystne tendencje takŜe w latach następnych. PODSUMOWANIE Utrzymanie płynności finansowej w obecnych warunkach, przy duŜej konkurencji, jest sprawą podstawową. Kierownictwo firmy powinno na to zwracać szczególną uwagę. Sytuacja finansowa Zakładów Chemicznych „Police” SA poprawiała się sukcesywnie w latach 2002–2004, czego potwierdzeniem jest uzyskanie w 2004 roku poziomu płynności uznawanego za Ocena płynności finansowej w przedsiębiorstwie z branŜy chemicznej 219 prawidłowy. Oznacza to, Ŝe spółka nie ma problemów ze zdolnością do regulowania bieŜących zobowiązań. Czas rozliczenia naleŜności w tej firmie nie przekroczył w 2004 roku miesiąca, co równieŜ jest dobrze oceniane, poniewaŜ świadczy o tym, Ŝe nie występuje zamroŜenie środków pienięŜnych w naleŜnościach. Poprawę sytuacji finansowej spółki potwierdzają takŜe analizowane wskaźniki rentowności. Kierownictwo spółki powinno starać się kontynuować pozytywne tendencje, co wpłynie na wzrost jej wiarygodności oraz wartości rynkowej. PIŚMIENNICTWO Bednarski L. 1997. Analiza finansowa w przedsiębiorstwie. PWE, Warszawa, 72–76. Bednarski L., Borowiecki R., Duraj J., Kurtys E., Waśniewski T., Wersty B. 2001. Analiza ekonomiczna przedsiębiorstwa. Wydaw. AE, Wrocław, 107–111. Ostaszewski J. 1991. Ocena efektywności przedsiębiorstw według standardów EWG. CIM, Warszawa, 54–55. Sierpińska M., Jachna T. 1998. Ocena przedsiębiorstw według standardów światowych. PWN, Warszawa, 78–89. Sierpińska M., Wędzki D. 1998. Zarządzanie płynnością finansową w przedsiębiorstwie. PWN, Warszawa. 220 VACAT Strona 220 z 400 B. Szczecińska III. ANALIZA ZMIAN W PRZEMYŚLE ROLNO-SPOśYWCZYM III. ANALYSIS OF CHANGES IN AGRI-FOOD INDUSTRY VACAT Strona 222 z 400 FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS Folia Univ. Agric. Stetin. 2006, Oeconomica 249 (45), 223–230 Franciszek KAPUSTA AGROBIZNES A GOSPODARKA śYWNOŚCIOWA – ANALIZA PORÓWNAWCZA AGRIBUSINESS VERSUS AGRAR ECONOMY – COMPARATIVE ANALYSIS Katedra Ekonomiki i Organizacji Gospodarki śywnościowej, Akademia Ekonomiczna ul. Komandorska 118/120, 53–345 Wrocław Abstract. Presented was creation of agribusiness concept in the USA and of agrar economy in socialist countries. The paper presents also modern scope of agribusiness, ratios and indicies used to measure its importance and role in national economy and in analysis of its internal structure. Comparative analysis of aims, notion and scope of agribusiness versus agrar economy was performed. Słowa kluczowe: agrobiznes, agregat, cele, gospodarka Ŝywnościowa, integracja, pojęcie, zakres. Key words: agribusiness, agregate, aims, agrar economy, integration, notion, scope. WSTĘP Wytwarzanie dóbr zaspokajających potrzeby człowieka przeszło długą ewolucję (Gawęcki i Hryniewiecki 2000). Człowiek był najpierw zbieraczem poŜywienia, następnie rybakiem i łowczym, a dopiero później rolnikiem uprawiającym rośliny i hodującym zwierzęta. Dalszy ilościowy i jakościowy postęp w pozyskiwaniu Ŝywności był związany z intensyfikacją produkcji roślinnej i zwierzęcej, dokonującą się dzięki rozwojowi agrotechniki (selekcja, krzyŜowanie roślin, nawadnianie, zmianowanie, nawoŜenie, mechanizacja, chemizacja itp.) oraz wprowadzaniu nowych odmian roślin i ras zwierząt. Wraz z ze zmianami pozyskiwania przez człowieka Ŝywności dokonywała się ewolucja zdobywania odzieŜy (równieŜ obuwia). Rolnictwo, rozwijając się, przejmowało nowe zadania, wiązało się z otoczeniem. W wyniku rozwoju sił wytwórczych, specjalizacji i koncentracji produkcji wyodrębniały się z rolnictwa pewne działalności (wytwarzanie narzędzi, produkcja nawozów i pasz, przetwórstwo surowców roślinnych i zwierzęcych itp.), współpracując jednak z nim. W konsekwencji powstał układ wzajemnych zaleŜności funkcyjnych w gospodarce między znaczną liczbą podmiotów gospodarczych, dla którego w połowie lat pięćdziesiątych XX w. zaproponowano nazwę „agrobiznes”. MATERIAŁ I METODY Przedstawione opracowanie powstało w oparciu o wtórne źródła wiedzy, które zostały zinterpretowane za pomocą metod: monograficznej, porównawczej i opisowej. POWSTANIE KONCEPCJI AGROBIZNESU Za twórców koncepcji agrobiznesu powszechnie uwaŜa się J.H. Davisa i R.A. Goldberga. Pojęcia „agrobiznes” po raz pierwszy uŜył J.H. Davis 17 października 1955 r. na konferencji w Bostonie. Następnie w 1957 r. ukazała się bardziej rozwinięta koncepcja agrobiznesu wraz z uzasadnieniem naukowym1. (Davis i Goldberg 1957) 1 Woś (1995) twierdzi, Ŝe agrobiznesu nikt nie wymyślił. Jest on produktem długotrwałego rozwoju gospodarki, a zwłaszcza tych gałęzi, które zawsze były związane z wyŜywieniem. Początków agrobiznesu naleŜy poszukiwać w tych stadiach społecznego podziału pracy, kiedy od tradycyjnego rolnictwa oddzielać zaczęły się rzemiosło, przetwórstwo surowców Ŝywnościowych oraz handel Ŝywnością. 224 F. Kapusta Davis i Goldberg (1957) piszą: „Nowoczesny farmer jest specjalistą ograniczającym swe czynności do uprawy zboŜa i hodowli bydła. Proces magazynowania, przetwarzania i dystrybucji produktów rolnych przesunął się w znacznej mierze poza farmę. Spowodowało to powstanie przedsiębiorstw o bardzo wyspecjalizowanych funkcjach. „[...] Dzisiaj funkcje związane z rolnictwem, spełniane poza farmerami, są liczniejsze od wszystkich czynności wykonywanych na wszystkich naszych farmach łącznie. [...] firmy spełniające te usługi zaleŜą od farmerów, którzy stanowią zarówno ich rynek, jak i dostarczają niezbędnych produktów. Mamy tu do czynienia z dwustronną zaleŜnością biznesmenów i farmerów znajdujących się jednocześnie w podwójnej roli zaopatrujących i kupujących. Zjawisko to określa się terminem agrobiznesu, który oznacza ogólną sumę wszystkich operacji związanych z produkcją materialnego zaopatrzenia farm, czynności produkcyjne na farmach, magazynowanie oraz przemysł przetwórczy bazujący na produktach rolnych”. (Davis i Goldberg 1957, s. 1) R.A. Goldberg (1957) opracował zagadnienia statystyczno-matematyczne, zwłaszcza tablicę przepływów międzygałęziowych, ujmującą przepływy dóbr i usług między poszczególnymi agregatami agrobiznesu i róŜnymi działami gospodarki narodowej, wykorzystując przy tym teorię przepływów międzygałęziowych W. Leontiefa. Na przykładzie koncepcji agrobiznesu moŜna prześledzić, jak gromadzi się wiedzę przez pokolenia; jak pokolenia wcześniejsze przyczyniają się do sukcesów pokoleń po nich następujących. Na powstanie koncepcji agrobiznesu miały teŜ wpływ osiągnięcia badawcze F. Quesnaya, W. Leontiefa i A.V. Čajanova. F. Quesnay, tworząc tableau économique (tablicę ekonomiczną) – trzy wersje, wyjaśnił zasady reprodukcji prostej. Jest ona jednocześnie pierwszym ujęciem warunków równowagi między podstawowymi gałęziami produkcji. Opracowując swoją tablicę, F. Quesnay stworzył podstawy metody analizy przepływów międzygałęziowych (Quesnay 1758). W. Leontief w 1925 r. w ZSRR przedstawił podstawowe koncepcje analizy przepływów międzygałęziowych. Po wyjeździe do USA kontynuował, jako profesor Uniwersytetu Harwarda, badania nad przepływami międzygałęziowymi (nad analizą nakładów i wyników produkcji – input-output analysis) – metodą tworzenia i podziału produktu globalnego oraz nad powiązaniami róŜnych gałęzi produkcyjnych, będących dla siebie dostawcami i odbiorcami surowców, półfabrykatów i dóbr inwestycyjnych2 (Leontief 1941; Leontief i in. 1953, 1963). Od połowy lat pięćdziesiątych model W. Leontiefa stał się jednym z podstawowych narzędzi analizy makroekonomicznej; był uŜywany w zakresie prognozowania, programowania i planowania, a metoda input-output analysis – analiza nakładów i wyników (inaczej: międzygałęziowa) stała się narzędziem międzynarodowych doświadczeń, tworząc fundament dla rozwoju ekonometrii. NaleŜy jeszcze wspomnieć o A.V. Čajanovie (uczonym rosyjskim), który w 1927 r. przeprowadził analizę istoty i formy powiązań rynkowych na podstawie integracji pionowej (w produkcji i przerobie lnu), charakterystycznej dla agrobiznesu. J.H. Davis i R.A. Goldberg mieli więc prekursorów, na których osiągnięciach naukowych mogli się oprzeć. 2 Określano je, czasem z pewną kpiną, jako tableau économique Leontiefa. Dopiero kiedy w 1973 r. otrzymał Nagrodę Nobla w dziedzinie nauk ekonomicznych (była to pierwsza Nagroda Nobla z zakresu ekonomii), nastawienie do niego się zmieniło, a jego osiągnięcia naukowe zaczęto bardziej cenić. 225 Agrobiznes a gospodarka Ŝywnościowa – analiza porównawcza Pojęcie agrobiznesu zostało wprowadzone w czasie, kiedy technologia i zakres aktywności gospodarczej wywoływały potrzebę starannego przemyślenia podstawowych struktur rynkowych oraz organizacyjnych powiązań poszczególnych branŜ (grup towarowych). W USA zmalał popyt na produkty rolnicze, wzrastały ich nadwyŜki, kurczyły się dochody farmerów. POWSTANIE KONCEPCJI GOSPODARKI śYWNOŚCIOWEJ Wzrastające trudności w zaspokajaniu potrzeb Ŝywnościowych w krajach socjalistycznych i trudności w imporcie Ŝywności spowodowały większe zainteresowanie się władz partyjnych i państwowych zagadnieniami jej produkcji. Zaczęto rozwijać róŜnorodne przedsięwzięcia w gałęziach gospodarki kooperujących z rolnictwem. Dla tak zagregowanych działań uŜywano róŜnych terminów w poszczególnych krajach, np. w ZSRR – terminu „kompleks rolniczo-przemysłowy” (Morozov 1970), w Bułgarii – terminu „agro-przemysłowy kompleks”, w Czechosłowacji – terminu „rolniczo-Ŝywnościowy kompleks”, a na Węgrzech – terminu „gospodarka Ŝywnościowa” (Csizmadia 1973). Zakres tych pojęć nie był jednakowy i w większości krajów obejmował działalność rolniczą i przetwórstwo surowców rolniczych (nie tylko na cele Ŝywnościowe), a w ZSRR równieŜ produkcję środków produkcji dla rolnictwa. W Polsce pojęcie agrobiznesu traktowano przez wiele lat raczej ideologicznie niŜ naukowo czy utylitarnie. Jak pisał A. Woś, „Pojęcie to przeniesione zostało na nasz grunt raczej w celu oznaczenia zakresu niŜ typu więzi ekonomicznych. Słusznie przeto zostało później wyeliminowane z literatury ekonomicznej, jako nieadekwatne panującym u nas [w Polsce – przyp. red.] stosunkom”. (Woś 1979, s. 218) Na skutek przyjmowania tych i innych poglądów oraz terminologii stosowanej w niektórych krajach socjalistycznych, unikano w Polsce stosowania terminu „agrobiznes”, a formułowano inne, np.: „gospodarka wyŜywieniowa” (Hunek 1969), „gospodarka rolniczo-Ŝywnościowa” (StróŜek 1969), „agregat Ŝywnościowy” (Zegar 1973), „kompleks gospodarki Ŝywnościowej” (Woś 1979), „gospodarka Ŝywnościowa” (Dyka i Sackiewicz 1971; Misiuna 1973; Kamiński 1977; Kapusta 1980). Pojęcia te róŜnią się nie tylko rodzajem i liczbą członów (ogniw) wyróŜnionych w gospodarce Ŝywnościowej, ale równieŜ zestawieniem działań zaliczonych do poszczególnych członów (tab. 1). Obrót towarowy Rybołówstwo śywnościowe produkty leśne Oświata i nauka rolnicza Administracja rolna Handel zagraniczny Konsumpcja Zarządzanie T. Hunek A. Woś W. Misiuna F. Kapusta B. StruŜek W. Kamiński S. Dyka i E. Sackiewicz Przemysł rolno-spoŜywczy 1 2 3 4 5 6 7 Zakres gospodarki Ŝywnościowej Rolnictwo Lp. Produkcja środków produkcji Tabela 1. Zakres gospodarki Ŝywnościowej + + + + + – – + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + – – – + – – – – – – + – – – – – + + + – – – – – – + – – – – – – + – – – – – – – + + – – – – + – – Źródło: Opracowanie na podstawie: Hunek (1969), StróŜek (1969), Dyka i Sackiewicz (1971), Misiuna (1973), Kamiński (1977), Woś (1979), Kapusta (1980). 226 F. Kapusta Po 1989 r. w ramach ogólnej odnowy Ŝycia politycznego, społecznego i gospodarczego oraz szerokiego otwarcia się na współpracę we wszystkich dziedzinach ze Stanami Zjednoczonymi termin „agrobiznes” stał się modny w mediach, mowie potocznej oraz literaturze ekonomicznej. Często tego terminu uŜywa się zamiennie w odniesieniu do gospodarki Ŝywnościowej (Woś 1995; Tomczak 2004). WIELOWYMIAROWE SPOJRZENIE NA AGROBIZNES Agrobiznes moŜna ujmować w trojaki sposób (Woś 1995): 1) jako wyodrębniony system gospodarki narodowej, 2) jako dziedzinę aktywności podmiotów gospodarczych, 3) jako dziedzinę wiedzy i badań naukowych. Agrobiznes jako wyodrębniony system gospodarki narodowej Agrobiznes jest subsystemem gospodarki narodowej; jest produktem historycznego procesu integrowania (za pomocą środków ekonomicznych) tych rodzajów działalności (sfer) gospodarki narodowej, które wcześniej zostały wyodrębnione w toku społecznego podziału pracy. Proces ten rozpoczął się w krajach wysoko rozwiniętych na początku XX w. i rozszerza się na inne kraje, równieŜ na Polskę. W strukturze gospodarki narodowej wyodrębnia się pewien subsystem, który stanowi sumę wzajemnie ze sobą powiązanych rodzajów działalności (procesów produkcyjnych), a nie całych działów gospodarki. Agrobiznes stanowi obecnie w większości krajów największy subsystem gospodarki. Miarą tego jest zarówno wolumen tworzonego produktu, jak i potencjał zaangaŜowany w wytwarzanie i dystrybucję produktów powstałych z surowców rolniczych. Miejsce i rolę agrobiznesu w gospodarce narodowej moŜna określać następującymi wskaźnikami (Kapusta 2003): 1) udziałem pracujących w agrobiznesie w ogólnej liczbie pracujących w gospodarce narodowej, 2) udziałem w ogólnej wartości produkcyjnych środków trwałych, 3) udziałem w ogólnej wartości nakładów na inwestycje produkcyjne, 4) udziałem w ogólnej wartości produktu globalnego, 5) udziałem w ogólnej wartości dochodu narodowego, 6) udziałem w ogólnej wartości importu towarów, 7) udziałem w ogólnej wartości eksportu towarów, 8) udziałem Ŝywności w ogólnej wartości spoŜycia, 9) udziałem Ŝywności w ogólnej wartości spoŜycia z dochodów osobistych. Istnieją trudności z ustaleniem wartości wymienionych wyŜej wskaźników, poniewaŜ w subsystemie agrobiznesu nie prowadzi się statystyki. Wszystkie wskaźniki z tego zakresu, jakie moŜna spotkać w literaturze, są szacunkowe i róŜnią się znacznie u poszczególnych autorów. W agrobiznesie moŜna wydzielić trzy agregaty (zespoły) ekonomiczne3: I. Działania związane z produkcją i dystrybucją środków oraz usług niezbędnych w gospodarstwach rolniczych, przemyśle przetwórczym surowców rolniczych, morskich i leśnych oraz obrocie wraz z transportem – zaopatrzenie (supply aggregate). II. Działania w gospodarstwach (przedsiębiorstwach) rolniczych, w wyniku których powstają produkty rolnicze i usługi – rolnictwo (farming aggregate). 3 Jest to szersze rozumienie zakresu agrobiznesu niŜ u J.H. Davisa i R.A. Goldberga. Agrobiznes a gospodarka Ŝywnościowa – analiza porównawcza 227 III. Działania związane ze skupem, z przetwórstwem, magazynowaniem i dystrybucją przetworzonych produktów powstałych z surowców rolniczych – przetwórstwo i obrót (processing aggregate). Agrobiznes ma więc określoną wewnętrzną strukturę, natomiast rozwój poszczególnych agregatów i ich rola w całym subsystemie agrobiznesu mogą być róŜne. Struktura wewnętrzna agrobiznesu moŜe być określona na podstawie następujących wskaźników (w % subsystemu agrobiznes): 1) udziału poszczególnych agregatów w produkcji globalnej agrobiznesu, 2) udziału w dochodzie narodowym, 3) udziału w liczbie pracujących, 4) udziału w wartości produkcyjnych środków trwałych, 5) udziału w wartości nakładów na inwestycje produkcyjne, 6)udziału w imporcie towarów, 7) udziału w eksporcie towarów. Struktura wewnętrzna agrobiznesu w procesie historycznego rozwoju zmienia się podobnie jak cała gospodarka narodowa. Prawidłowością jest to, Ŝe w miarę rozwoju agrobiznesu udział rolnictwa maleje, a wzrasta udział zaopatrzenia oraz przetwórstwa i obrotu. Agrobiznes jako dziedzina aktywności podmiotów gospodarczych Pojęcie rolnictwa jako działu gospodarki słuŜącemu samemu sobie lub jako odrębnej sfery ekonomiki było właściwe ponad 200 lat temu, kiedy typowa rodzina rolnicza nie tylko uprawiała rośliny i hodowała zwierzęta, ale takŜe wytwarzała narzędzia, wyposaŜenie, nawozy oraz produkty Ŝywnościowe, odzieŜowe, skórzane i gospodarcze. Wytwarzała zarówno własną Ŝywność, jak i inne produkty oraz sprzedawała na rynku w swojej własnej społeczności większość dóbr przewyŜszających bieŜące potrzeby rodziny i jej gospodarstwa. Zatem wszystkie zasadnicze czynności, związane z uprawą, chowem zwierząt, przetwarzaniem produktów, magazynowaniem oraz handlem Ŝywnością i materiałami włókienniczymi, tytoniowymi oraz skórzanymi, były funkcją gospodarstwa rolnego. W miarę postępu technologicznego następowało coraz większe ograniczenie funkcji gospodarstwa rolnego. Proces ten polegał głównie na zmianie charakteru rolnictwa z samowystarczalnego na komercyjny, w którym rodzina konsumuje tylko część swych wytworów, resztę zaś przeznacza na sprzedaŜ jako surowce do wytwarzania róŜnych produktów na własne potrzeby, ale głównie dla ludności zatrudnionej poza rolnictwem. Agrobiznes jako dziedzina aktywności podmiotów gospodarczych obejmuje następujące sfery produkcji materiałowej i usług: 1) wytwarzanie środków produkcji i usług niezbędnych dla rolnictwa oraz przetwórstwa surowców rolniczych; 2) wytwarzanie surowców (rolnictwo, rybołówstwo, rybactwo i leśnictwo); 3) przetwórstwo surowców rolniczych – Ŝywnościowych i nieŜywnościowych; 4) składowanie produktów (Ŝywnościowych i nieŜywnościowych) powstałych z surowców rolnych; uszlachetnianie, sortowanie, sprzedaŜ hurtową i detaliczną, eksport i import oraz usługi marketingowe. 228 F. Kapusta Poszczególne podmioty gospodarcze działają w jednej z wymienionych dziedzin bądź łączą kilka z nich, przyjmując formę konglomeratów, spółek holdingowych, przedsiębiorstw wielozakładowych itp. Bezpośrednim celem tych jednostek, bez względu na ich formę ustrojową, jest maksymalizacja korzyści właściciela. Firmy te w swych działaniach są od siebie zaleŜne, np. rolnicy tworzą zarówno rynek środków produkcji i usług, jak i dostarczają niezbędnych produktów róŜnym podmiotom gospodarczym. Mamy tu do czynienia z dwustronną zaleŜnością biznesmenów i rolników, znajdujących się jednocześnie w podwójnej roli – zaopatrujących i kupujących. Agrobiznes jako dziedzina wiedzy i badań naukowych Agrobiznes jest takŜe dziedziną wiedzy i badań naukowych. JuŜ wyŜej stwierdzono, Ŝe pojęcie agrobiznesu zostało wprowadzone przez naukowców w wyniku badań nad przemianami gospodarki narodowej i wyodrębnienia się specjalnego subsystemu związanego z rolnictwem. W niektórych krajach na uniwersytetach oraz uczelniach rolniczych lub ekonomicznych istnieją struktury organizacyjne (instytuty, katedry, zakłady) zajmujące się badaniami subsystemu i podmiotów gospodarczych agrobiznesu. Prowadzone są równieŜ zajęcia dydaktyczne z tych zagadnień na nowych kierunkach studiów i specjalnościach o nazwie agrobiznes (lub zbliŜonej). KaŜda dziedzina praktycznej działalności człowieka i społeczeństwa bywa podstawą teoretycznej refleksji, inspiruje do rozpoznawania jej źródeł, metod, środków, prawidłowości powiązań przyczyn ze skutkami, oceny wyników działania, poszukiwania najlepszych sposobów do osiągnięcia zamierzonego celu, słowem – do tworzenia teorii tej działalności, przeto oprócz agrobiznesu jako subsystemu działalności praktycznej istnieją (lub powstają nowe) dyscypliny naukowe zajmujące się jego poszczególnymi zagadnieniami. Dyscypliny te naleŜą do nauk stosowanych, podobnie jak polityka gospodarcza, ekonomika rolnictwa czy nauki techniczno-rolnicze. Wyodrębnienie agrobiznesu w ramach gospodarki narodowej powinno umoŜliwić zaspokojenie potrzeb w trzech płaszczyznach: planistycznej, organizacyjnej i analitycznej. W płaszczyźnie planistycznej wyodrębnienie to ma znaczenie z punktu widzenia bilansów między poszczególnymi agregatami agrobiznesu i ich ogniwami. Jednolita praktyka planistyczna w całym agrobiznesie jest podstawą pełnej synchronizacji i optymalizacji mocy produkcyjnych w jego poszczególnych segmentach. W płaszczyźnie organizacyjnej wyodrębnienie tego rodzaju przyczyni się do wprowadzenia ładu organizacyjnego do działalności róŜnych instytucji i organizacji gospodarczych zajmujących się zagadnieniami agrobiznesu. W płaszczyźnie analitycznej umoŜliwia ono poszukiwanie optymalnych relacji czynników wytwórczych w całym agrobiznesie, na podstawie określonego kryterium oceny, złoŜonych procesów ekonomicznych i społecznych w tej gospodarce. Zaniechana więc moŜe zostać polityka zmierzająca do optymalizacji relacji między czynnikami w obrębie tylko jednego agregatu czy ogniwa agrobiznesu, co stwarza szansę na osiągnięcie racjonalizacji gospodarowania pełniejszej niŜ wówczas, gdy optimum określano tylko w odniesieniu do jednego z agregatów. AGROBIZNES A GOSPODARKA śYWNOŚCIOWA – PODOBIEŃSTWA I RÓśNICE Istotne są róŜnice między agrobiznesem a gospodarką Ŝywnościową, niepozwalające na ich utoŜsamianie. Ogólnie rzecz biorąc, dotyczą one celów działalności, samego pojęcia „agrobiznes” Agrobiznes a gospodarka Ŝywnościowa – analiza porównawcza 229 i jego zakresu. OtóŜ, gdy chodzi nam o zwiększenie zuŜycia surowców rolniczych we wszystkich dziedzinach Ŝycia, posługiwanie się pojęciem agrobiznesu jest właściwe. Odzwierciedla ono działania związane z wytwarzaniem, zagospodarowaniem (przerobem) i tworzeniem popytu na surowce rolnicze i ich pochodne lepiej niŜ gospodarka Ŝywnościowa. W tabeli 2 zestawiono cechy agrobiznesu i gospodarki Ŝywnościowej, tj. cele działania, pojęcie i zakres działania. Tabela 2. Cechy charakterystyczne agrobiznesu i gospodarki Ŝywnościowej Cechy Agrobiznes Cele działania 1. Tworzenie warunków harmonijnego rozwoju produkcji rolniczej i racjonalnego jej wykorzystania. 2. SpoŜytkowanie zasobów tkwiących w gospodarstwach rolniczych. 3. DąŜenie do stworzenia pracującym w agrobiznesie przynajmniej przeciętnego w kraju standardu Ŝycia. Pojęcie Działalność gospodarcza wykorzystuj ąca w gospodarowaniu siły przyrody i posiadane zasoby przez gospodarstwa rolnicze i przedsiębiorstwa z nimi współpracujące do wytwarzania róŜnego rodzaju dóbr (surowców rolniczych i usług). Zakres W ujęciu węŜszym: działania 1. Działania związane z produkcją i dystrybucją środków i usług niezbędnych w gospodarstwach rolniczych, przemyśle przetwórczym surowców rolniczych, morskich i leśnych oraz obrocie wraz z transportem – „zaopatrzenie”. 2. Działania w gospodarstwach (przedsiębiorstwach) rolniczych, w wyniku których powstają produkty rolnicze i usługi – „rolnictwo”. 3. Działania związane ze skupem, z przetwórstwem, ze składowaniem i z dystrybucją przetworzonych produktów powstałych z pierwotnych surowców rolniczych (równieŜ morskich i leśnych) – „przetwórstwo i obrót”. Gospodarka Ŝywnościowa 1. Zapewnienie społeczeństwu produktów Ŝywnościowych pod względem ilościowym, asortymentowym i jakościowym. 2. Ekonomiczny sposób produkcji Ŝywności. 3. Stworzenie pracującym w gospodarce Ŝywnościowej przynajmniej przeciętnego w kraju standardu Ŝycia. Subsystem gospodarki narodowej z silnymi powiązaniami wewnętrznymi i zespolony licznymi nićmi z całą gospodarką narodową (Woś 1979). Obejmuje sferę produkcji Ŝywności: od środków produkcji po surowce (rolnicze, morskie i leśne), przemysł spoŜywczy i dystrybucję produktów Ŝywnościowych. Człony gospodarki Ŝywnościowej w ujęciu węŜszym (Woś 1979)*: 1. Cała wytwórczość rolnicza (z wyjątkiem surowców rolniczych przeznaczonych dla przemysłu lekkiego i innych gałęzi przemysłu, przerabiających nieŜywnościowe surowce pochodzenia rolniczego) – surowce do produkcji Ŝywności lub gotowe produkty. 2. Cała produkcja przemysłu rolno-spoŜywczego oraz gastronomia (wytwarzanie końcowych produktów Ŝywnościowych). 3. Część produkcji gałęzi przemysłu kooperujących z rolnictwem (zwłaszcza gałęzi przemysłu wykonujących środki produkcji dla rolnictwa), proporcjonalna do wielkości przepłyW ujęciu szerszym zalicza się do agrobiznesu wów dóbr materialnych i usług z tych gałęzi do rolnictwa. przedsiębiorstwa działów, grup i klas gospodar- 4. Część produkcji gałęzi przemysłu kooperujących z przeki narodowej, zuŜywające surowce uszlachet- mysłem spoŜywczym, proporcjonalna do wielkości przepłynione pochodzenia rolniczego (równieŜ mors- wów dóbr materialnych i usług z tych gałęzi przemysłu do kiego i leśnego). przemysłu spoŜywczego. 5. MarŜa handlowa uzyskana z produktów zakupionych z rolnictwa oraz marŜa handlowa z artykułów przemysłowych zakupionych przez rolnictwo, traktowane jako wkład obrotu rolnego i handlu w gospodarkę Ŝywnościową. W ujęciu szerszym: w produkcji Ŝywności uczestniczą w odpowiedniej proporcji wszystkie działy i gałęzie gospodarki narodowej. *Dla uniknięcia posądzenia o stronniczość nie podano w tym miejscu własnego ujęcia gospodarki Ŝywnościowej. PODSUMOWANIE 1. Agrobiznes obejmuje szerszy zakres działania niŜ gospodarka Ŝywnościowa. Gospodarka Ŝywnościowa jest tą częścią agrobiznesu, która zajmuje się wytwarzaniem Ŝywności i tworzeniem warunków jej dostępności dla ogółu społeczeństwa. Na ogół we wszystkich krajach ta część agrobiznesu jest objęta szczególnymi regulacjami ze strony państwa lub grupy państw (np. UE). 230 F. Kapusta 2. Koncepcja agrobiznesu powstała w Stanach Zjednoczonych w połowie lat pięćdziesiątych w warunkach, kiedy wskutek malejącego popytu na produkty rolne zmniejszały się dochody rolników. Celem tej koncepcji było przeciwdziałanie tym niekorzystnym skutkom. Koncepcja zaś gospodarki Ŝywnościowej powstała na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych w krajach socjalistycznych Europy Środkowej i Wschodniej w warunkach ciągłych niedoborów produktów Ŝywnościowych. Głównym celem gospodarki Ŝywnościowej było więc zapewnienie zaspokojenia wzrastającego zapotrzebowania społeczeństwa na produkty Ŝywnościowe. 3. Zasadnicze róŜnice między agrobiznesem a gospodarką Ŝywnościową dotyczą pojęcia, celów działania i zakresu działania (por. tab. 2). Koncepcja agrobiznesu jest znacznie szersza od koncepcji gospodarki Ŝywnościowej, obejmuje bowiem równieŜ rodzaje działalności oparte na wykorzystaniu surowców rolniczych na cele nieŜywnościowe. PIŚMIENNICTWO Csizmadia E. 1973. Gospodarka Ŝywnościowa na Węgrzech. PWRiL, Warszawa, 48. Čajanov A.V. 1927. Osnovnyje idei i formy organizacji sielskochozjastviennoj kooperacji. Klos, Moskva. Davis J.H., Goldberg R.A. 1957. A concept of agribusiness. Harvard Universitety, Boston, 1. Dyka S., Sackiewicz E. 1971. Koordynacja elementów gospodarki Ŝywnościowej. Wieś Współ. 5, 25. Gawęcki J., Hryniewiecki L. 2000. śywienie człowieka. Podstawy nauki o Ŝywieniu. Wydaw. Nauk. PWN, Warszawa, 11–12. Hunek T. 1969. O koncepcji gospodarki wyŜywieniowej w Polsce. Wieś Współ. 1, 43–44. Kamiński W. 1977. Ekonomika i organizacja przemysłu spoŜywczego. WN-T, Warszawa, 103. Kapusta F. 1980. Gospodarka Ŝywnościowa i jej kształtowanie się w Polsce [w: Doskonalenie systemu funkcjonowania gospodarki narodowej]. PAN, Wrocław, 125–126. Kapusta F. 2003. Teoria agrobiznesu. Wydaw. AE, Wrocław, 48–49. Leontief W. 1925. Balans narodnogo choziajstva SSSR. Klos, Moskwa 1925. Leontief W. 1941. The structure of american economy 1919–29. Oxford University, New York. Leontief W. i in. 1953. Studies in the structure of the american economy. Oxford University, Boston. Leontief W. i in. 1963. Studium nad strukturą gospodarki amerykańskiej. PWN, Warszawa. Misiuna W. 1973. Kompleksowe planowanie perspektywicznego rozwoju gospodarki Ŝywnościowej. Gospod. Planowa 2, 117–118. Morozov V. 1970. Problemy sozdanija agro-promyšlennogo kompleksa. Voprosy Ekon. 5, 91–93. Quesnay F. 1758. Tableau economique. Institut Nationale ďEtudes Demographigues, Paris. StruŜek B. 1969. Podstawy kompleksowej polityki w zakresie gospodarki rolniczo-Ŝywnościowej PRL. Wieś Współ. 1, 40. Tomczak F. 2004. Od rolnictwa do agrobiznesu. SGH, Warszawa, 66. Woś A. 1995. Agrobiznes [w: Encyklopedia agrobiznesu]. T. 1. Fundacja Innowacja, Warszawa, 14, 15. Woś A. 1979. Związki rolnictwa z gospodarką narodową. PWRiL, Warszawa, 218, 220, 222, 227–228. Zegar J. 1973. Agregat Ŝywnościowy jako transformator zasileń. Wieś Rol. 1, 123–124. FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS Folia Univ. Agric. Stetin. 2006, Oeconomica 249 (45), 231–238 Tomasz BARCZAK ZMIANY W PRZEMYŚLE ROLNO-SPOśYWCZYM PO PRZYSTĄPIENIU POLSKI DO UNII EUROPEJSKIEJ THE CHANGES IN THE AGRICULTURE AND FOOD INDUSTRY FOLLOWING POLAND’S ACCESSION TO THE EUROPEAN UNION Zakład Analizy Systemowej, Akademia Rolnicza ul. Monte Cassino 16, 70–466 Szczecin Abstract. Since transition into the market economy the development of Polish economy has been the main priority of the national government. The food and agriculture division forms the basis for existence of the economies of many countries and sustains their foreign trade. The situation is quite similar in Poland where the development of this branch of the national economy could be observed. The accession of Poland into the European Union preceded by pre-accession processes accelerated various changes and rationalized the development of the food and agricultural industries and its share in the international trade increasing the balance of trade either on the side of import as well as export. Słowa kluczowe: dynamika, eksport, import, rolnictwo, sektor rolno-spoŜywczy, Unia Europejska. Key words: agriculture, agriculture food industry, dynamics, export, European Union, import. WSTĘP Korzystne tendencje w sektorze rolno-spoŜywczym występowały w Polsce jeszcze przed przystąpieniem do Unii Europejskiej, jednak ich nasilenie nastąpiło po podpisaniu aktu członkostwa w maju 2004 roku. Od tego czasu potwierdzają się prognozy sprzed akcesu, Ŝe liberalizacja handlu pomiędzy Polską a Unią będzie korzystna dla sektora rolnego. Sektor rolno-spoŜywczy stanowi podstawę rozwoju polskiego rolnictwa oraz umoŜliwia budowanie silnej konkurencyjności wśród państw członkowskich poprzez tworzenie produktów o wysokiej jakości, po konkurencyjnych cenach. POLSKI SEKTOR ROLNO-SPOśYWCZY W UNII EUROPEJSKIEJ Obawy przed „zalaniem” polskiego rynku towarami z krajów członkowskich nie potwierdziły się. Wprawdzie import towarów rolno-spoŜywczych z UE nie zmienił się (pozostał wyŜszy w stosunku do roku 2003), jednak znacznie zwiększył się eksport polskich towarów do krajów członkowskich (ponaddwukrotnie) – w roku 2003 eksport rolno-spoŜywczy wyniósł 2049 mln euro, zaś w roku 2004 – około 3350 mln euro. Wzrost eksportu nie zahamował przewidywanego wśród ekonomistów umacniania się złotego w stosunku do euro. Pomimo niekorzystnych dla eksportu rolno-spoŜywczego tendencji związanych z umocnieniem złotego utrzymuje się tendencja wysokiego, dodatniego salda obrotów artykułami rolno-spoŜywczymi z państwami członkowskimi. Rok 2004 charakteryzował 232 T. Barczak się dodatnim saldem obrotów z UE, przy czym było ono około 4 razy wyŜsze niŜ w roku 2003 (zob. tab. 1). Tabela 1. Zestawienie eksportu i importu w latach 1998–2004 Rodzaj wymiany Import Eksport 1998 r. 162 963 98 647,9 1999 r. 182 400 108 757,9 2000 r. 213 072 137 909 2001 r. 206 252,8 148 114,5 2002 r. 224 816 167 338 2003 r. 265 133 208 944 2004 r. 324 663 272 106 Źródło: Opracowanie własne na podstawie Roczników Statystycznych GUS (1998–2004). Bardzo dobrą koniunkturą eksportową w branŜy rolno-spoŜywczej charakteryzują się niektóre grupy produktów, w tym przede wszystkim produkty mleczne i mięsne. Po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej wzrosły ceny niektórych eksportowanych artykułów mleczarskich, bydła do dalszego chowu oraz bydła rzeźnego. Eksport polskich produktów rolniczych (w wymienionych wyŜej gałęziach produkcji) ma charakter trwały. Dość nieoczekiwanie w początkowym okresie członkostwa wzrosło zainteresowanie polską wieprzowiną, a w pierwszych miesiącach równieŜ drobiem. Pojawienie się choroby ptasiej grypy spowodowało zaostrzenie procedur badania mięs drobiowych, ponadto zaostrzenie wymogów sanitarnych i epidemiologicznych. Nie jest wykluczone, Ŝe nasilenie sprzedaŜy wymienionych produktów stanowi proces przejściowy spowodowany spadkiem produkcji w niektórych krajach Unii Europejskiej. Wysokiemu eksportowi polskich produktów rolno-spoŜywczych do krajów UE zawdzięczamy poprawę sytuacji dochodowej rolników, rozwój przemysłu rolno-spoŜywczego, a takŜe przedsiębiorstw specjalizujących się w sektorach rolnym i spoŜywczym, jak równieŜ w transporcie i spedycji produktów z wymienionej grupy. Zwiększenie eksportu spowodowało równieŜ polepszenie wymiany na rynku rolnym w obszarze owoców i warzyw. Nie jest on jednak silnie rozwinięty, co wynika z braku porozumień polskich plantatorów z grupami i sieciami handlowymi z innych krajów Unii Europejskiej. ZauwaŜa się jednak znaczny wzrost współpracy w latach 2004 i 2005, w stosunku do roku 2003. Dobra pozycja polskiego eksportu nie byłaby moŜliwa bez dostosowań niektórych gałęzi przemysłu rolno-spoŜywczego do wymogów sanitarnych i weterynaryjnych. Wszelkie procesy dostosowawcze występowały w okresie przedakcesyjnym i występują nadal w zakładach, które na modernizację swojej działalności uzyskały okres przejściowy. Głównym bodźcem dla tych firm była obawa przed utratą dochodów i korzyści, a niekiedy przed utratą lub ograniczeniem zasięgu działania do rynku lokalnego. Podstawowym zadaniem jest poprawa jakości Ŝywności w przemyśle mleczarskim, mięsnym, drobiarskim i rybnym. W najbliŜszym czasie przewiduje się utrzymanie wysokiego poziomu eksportu polskich produktów, jednak moŜe on ulec pewnym wahaniom spowodowanym wyrównywaniem się cen produktów krajowych oraz cen produktów pochodzących z pozostałych krajów członkowskich. Sytuacja taka wystąpiła w handlu wieprzowiną, której ceny wyrównały się z cenami w UE, przy czym na początku 2003 roku były one niŜsze o ponad 70% niŜ w roku 2004. Obecnie ceny wieprzowiny są wyŜsze niŜ w Danii i Hiszpanii, a tylko nieznacznie ustępują cenie w Niemczech. Polskie rolnictwo nadal ma przewagę nad unijnym, poniewaŜ koszty produkcji są znacznie niŜsze. Inne są wymagania odnośnie do ochrony środowiska naturalnego ustalone przez Unię Europejską. Niektóre gałęzie przemysłu rolno-spoŜywczego oraz produkcji rolniczej, bez zastosowania Zmiany w przemyśle rolno-spoŜywczym… 233 odpowiednich zasad i procedur, mogą stanowić powaŜne zagroŜenie dla środowiska naturalnego oraz nieodwracalnie wpływać na jego zmiany. Zastosowanie odpowiednich urządzeń i zabezpieczeń moŜe ograniczyć, a w pewnych sytuacjach całkowicie wyeliminować zagroŜenia środowiska naturalnego. Polska od wielu lat stosuje działania zmierzające do niwelowania ryzyka zagroŜeń środowiska, a przystąpienie do UE stało się dodatkowym impulsem zaostrzenia zasad sprzyjających ochronie dóbr naturalnych. Grupami, które w sposób szczególny zostały objęte koniecznością dbania o środowisko, są przedsiębiorcy oraz rolnicy. Inwestycje związane z ochroną środowiska naturalnego są finansowane z: – planu rozwoju obszarów wiejskich (PROW), – sektorowego programu operacyjnego „Restrukturyzacja i modernizacja sektora Ŝywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich”. W okresie przedakcesyjnym działania sektora rolno-spoŜywczego finansowane były ze środków programu SAPARD; niektóre będą zakończone w roku 2006. Jedną z największych korzyści dla rolników po akcesie było zwiększenie cen na niektóre produkty i płody rolne. Znacznie wzrosły ceny mleka, bydła rzeźnego, drobiu oraz trzody chlewnej. Jednym z powodów wzrostu cen była zbyt duŜa róŜnica pomiędzy europejskimi a polskimi cenami; wzrost ten wiązał się z wyrównaniem szans rozwoju całego rolnictwa wspólnoty. Nie wszystkie ceny zmieniały się w tym samym czasie; proces ten trwa nadal. ZauwaŜyć naleŜy, Ŝe ceny masła, zbóŜ oraz wieprzowiny osiągnęły poziom zbliŜony do cen w pozostałych krajach Unii Europejskiej. Nie zawsze wzrost cen dla rolników pozytywnie wpływa na ogólnospołeczne relacje, gdyŜ jego następstwem jest podniesienie cen detalicznych niektórych produktów rolno-spoŜywczych. MoŜe to powodować spadek popytu na te produkty przede wszystkim wśród ludzi niezbyt zamoŜnych. Takie zjawisko jest szczególnie niekorzystne, jeŜeli chodzi o spoŜycie mleka i wyrobów mleczarskich, które powinny być składnikami diety dzieci i młodzieŜy. Wzrost cen na wyroby pochodzenia rolno-spoŜywczego będzie rozłoŜony w czasie w celu zniwelowania jego dotkliwości dla „portfela” konsumentów. Czas dostosowań cen polskich produktów do unijnych planowany jest na około dwa lata, zatem jego zakończenie nastąpi w roku 2007. Największy wzrost cen wystąpił w pierwszych miesiącach członkostwa, kolejne zmiany będą uzaleŜnione od sytuacji popytowo-podaŜowej na rynku wewnętrznym oraz innych państw. Obecnie obserwowany jest spadek dynamiki wzrostu cen Ŝywności, co oznacza wygasanie akcesyjnych impulsów inflacyjnych. Obok pozytywnych tendencji, tj. wzrostu dochodów dla rolników oraz dostępu do większego rynku zbytu, pojawiają się tendencje negatywne. Do nich moŜemy zaliczyć m.in.: – wzrost cen paliw, – wzrost kosztów produkcji, – wzrost cen nawozów mineralnych, – wysokie koszty dostosowań do wymogów unijnych. Koszty przystąpienia Polski do UE oraz ich rozłoŜenie w czasie mogą przysłonić korzyści związane z integracją, a w konsekwencji spowodować niezadowolenie społeczeństwa. 234 T. Barczak Po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej został postawiony przed rolnikami i przedsiębiorcami cel zwiększenia konkurencyjności sektora rolno-spoŜywczego, który stał się strategicznym elementem funkcjonowania polskiego rolnictwa. Rok 2006 będzie ostatnim z trzech lat przeznaczonych na dostosowanie polskiego rolnictwa do wymogów UE. Jednym z utrudnień będzie niedoinwestowanie rolnictwa i przetwórstwa. Brak wsparcia moŜe doprowadzić do zacofania rolnictwa w stosunku do podobnych jednostek gospodarujących w pozostałych krajach oraz zamykania przedsiębiorstw lub przerywania działalności rolniczej. W krótkim okresie moŜe nastąpić wzrost bezrobocia jawnego i ukrytego na terenach wiejskich. Plan zwiększenia konkurencyjności realizowany jest w ramach: – planu rozwoju obszarów wiejskich (PROW), – zintegrowanego programu operacyjnego rozwoju regionalnego (ZPORR), – sektorowego programu operacyjnego (SPO) „Wzrost konkurencyjności gospodarki”, – sektorowego programu operacyjnego (SPO) „Rozwój zasobów ludzkich”, – sektorowego programu operacyjnego (SPO) „Środowisko”. Rozwój sektora rolno-spoŜywczego i obszarów wiejskich jest podstawą w narodowym programie rozwoju. Wieś i rolnictwo staną się głównymi beneficjentami instrumentów stosowanych w krajach członkowskich w ramach polityki strukturalnej Unii Europejskiej. Narodowy plan rozwoju stanowi podstawę negocjacji z Komisją Europejską w zakresie wielkości pomocy strukturalnej. Częścią opisującą sposób i strategię wykorzystania środków strukturalnych, w ramach Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji w Rolnictwie (EAGGF) – Sekcji Orientacji, jest sektorowy program operacyjny (SPO) „Restrukturyzacja i modernizacja sektora Ŝywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich”. Program finansowany jest z Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji w Rolnictwie – Sekcji Orientacji oraz z budŜetowych i prywatnych środków krajowych. Odbiorcami pomocy stali się prowadzący działalność rolniczą: – rolnicy, – osoby fizyczne i prawne w gospodarstwach rolnych, – producenci rolni reprezentowani przez zrzeszenia lub stowarzyszenia, lub władze samorządowe, – przedsiębiorcy w ramach przetwórstwa produktów rolnych, – spółki wodne, – Lasy Państwowe oraz prywatni właściciele lasów. Akces Polski do Unii Europejskiej i włączenie sektora rolno-Ŝywnościowego umoŜliwi zwiększenie rynku zbytu dla polskich produktów, a jednocześnie spowoduje wzmocnienie konkurencji. W celu sprostania konkurencyjności na rynku wewnętrznym naleŜy wykorzystać istniejące rezerwy, poprawić efektywność ekonomiczną i zastosować nowoczesne technologie. Wszelkie działania państwa powinny pozytywnie wpływać na tworzenie warunków zrównowaŜonego rozwoju wsi jako miejsca Ŝycia i pracy. METODY Istnieje wiele metod prowadzenia badań zjawisk społeczno-ekonomicznych. Zjawiska te stanowią przedmiot obserwacji od wielu lat, a nasilenie analiz, badań oraz interpretacji nastąpiło 235 Zmiany w przemyśle rolno-spoŜywczym… w ostatnim dwudziestoleciu. Przyczynami tych zmian stały się procesy zachodzące w gospodarce świtowej, a w szczególności w handlu międzynarodowym, który stał się siłą napędową funkcjonowania państw na całym świecie. Jedną z metod badania kierunków zmian jest badanie dynamiki, która precyzyjnie i jednoznacznie przedstawia badane zjawiska i tendencje w nich zachodzące. Badanie dynamiki zjawisk moŜe być wykonywane w róŜny sposób. Najczęściej porównuje się otrzymane na podstawie badania wartości z wybraną wartością z okresu minionego, traktując ten okres jako bazowy. MoŜna ponadto odnosić uzyskane w pewnym okresie wartości do wartości z okresu poprzedzającego. W zaleŜności od otrzymanych wyników stwierdza się wzrost badanego zjawiska, jego spadek lub brak zmian. Otrzymywane wyniki przedstawia się w procentach. Trzy moŜliwe do osiągnięcia przypadki w badaniu dynamiki zmian: 1. N > 100 – wzrost badanego zjawiska 2. N < 100 – spadek badanego zjawiska 3. N = 100 – brak zmian w badanym zjawisku gdzie: N – otrzymany na podstawie badania wynik. Otrzymane wyniki badania przedstawia się w formie graficznej, która w sposób czytelny i jednoznaczny obrazuje jeden z trzech powyŜszych wariantów. ANALIZA Przedmiotem analizy był eksport i import w polskiej gospodarce w latach poprzedzających integrację z Unią Europejską oraz w pierwszym roku akcesu. Dane dotyczyły siedmiu lat (1998–2004) i wyraŜone zostały w mln zł (tab. 1). Badanie miało na celu ukazanie dynamiki zmian wielkości eksportu i importu w dwóch kategoriach, porównania wszystkich lat do roku bazowego, za który przyjęto rok 1998, a takŜe porównanie ze sobą roku następującego z poprzedzającym (np. 1999 z 1998 czy 2000 z 1999). Wyniki badań podano w tab. 2 oraz przedstawiono graficznie w celu ukazania tendencji zmian. Tabela 2. Dynamika zmian w eksporcie i imporcie w latach 1998–2004 Dynamika handlu zagranicznego w porównaniu z rokiem bazowym Dynamika eksportu Dynamika importu w porównaniu w porównaniu z 1998 rokiem z 1998 rokiem bazowym [%] bazowym [%] Dynamika handlu Dynamika eksportu zagranicznego w porównaniu w porównaniu z rokiem z rokiem poprzednim poprzednim [%] Dynamika importu w porównaniu z rokiem poprzednim [%] 1999/1998 110,25 111,93 1999/1998 110,25 111,93 2000/1998 139,80 130,75 2000/1999 126,80 116,82 2001/1998 150,15 126,56 2001/2000 107,40 96,80 2002/1998 169,63 137,96 2002/2001 112,98 109,00 2003/1998 211,81 162,70 2003/2002 124,86 117,93 2004/1998 275,84 199,23 2004/2003 130,23 122,45 Źródło: zob. tab. 1. 236 T. Barczak Na rysunku 1 przedstawiono dynamikę zmian w odniesieniu do roku bazowego, za który wybrano rok 1998 oraz w odniesieniu do roku poprzedzającego. [%] 300 250 200 150 100 50 0 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Rok dynamika eksportu w odniesieniudo roku bazowego 1998 dynamika importu w odniesieniu do roku bazowego 1998 Rys. 1. Dynamika eksportu w odniesieniu do roku bazowego 1998 Źródło: zob. tab. 1. ZauwaŜalna jest tendencja wzrostowa zarówno w eksporcie, jak i w imporcie w okresie siedmiu lat; obie wielkości największe wartości przyjmują na końcu roku 2004. MoŜna jednoznacznie stwierdzić, iŜ przystąpienie Polski do UE pozytywnie wpływa na wymianę handlową z zagranicą. [%] 140 120 100 80 60 40 20 0 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Rok dynamika eksportu w odniesieniu do roku poprzedniego dynamika importu w odniesieniu do roku poprzedniego Rys. 2. Dynamika eksportu w odniesieniu do roku poprzedniego Źródło: zob. tab. 1. Dynamika eksportu oraz importu nie jest tak wysoka jak w roku bazowym, jednak zauwaŜa się stałą, rosnącą, tendencję zmian w wymianie zagranicznej Polski z innymi krajami. Zmiany w przemyśle rolno-spoŜywczym… 237 PODSUMOWANIE Integracja Polski z Unią Europejską oznacza wielką szansę rozwoju dla naszego rolnictwa i moŜliwość dostępu do wspólnotowego rynku zbytu. Mieszkańcy krajów UE coraz częściej zainteresowani są nabywaniem Ŝywności o wysokiej jakości, produkowanej przy relatywnie małym zuŜyciu chemicznych środków plonotwórczych. Cechy te są charakterystyczne dla polskich produktów, które cieszą się duŜym uznaniem, zwiększając przez to eksport i dochody polskich przedsiębiorców i rolników. Polskie rolnictwo dzięki integracji z UE moŜe liczyć na duŜe dotacje, co wpływać będzie na wzrost jakości produktów pochodzenia rolno-Ŝywnościowego i – co się tym wiąŜe – wzmocni pozycję rolnictwa w strukturach wspólnotowych. Wszelkie działania UE doprowadzą w dłuŜszym okresie do stworzenia w Polsce europejskiego modelu rolnictwa, przyjaznego środowisku naturalnemu. ZauwaŜa się wzrost dynamiki eksport i importu w odniesieniu do lat sprzed akcesu. Średni roczny wzrost eksportu, w porównaniu z rokiem bazowym 1998, wynosi 76,25%, natomiast wzrost importu – 44,86%. Wzrost odnotowuje się równieŜ w dynamice zmian, w porównaniu z rokiem poprzednim, w eksporcie – o 18,75%, w imporcie – o 12,49%. PIŚMIENNICTWO Polskie rolnictwo w Unii Europejskiej. 2003. Biuletyn Informacyjny Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi oraz Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa. Rodzaje wsparcia dla rolnictwa i wsi polskiej w ramach integracji Polski z UE. 2005. Kancelaria Sejmu, Biuro Studiów i Ekspertyz, Warszawa. 238 VACAT Strona 238 z 400 T. Barczak FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS Folia Univ. Agric. Stetin. 2006, Oeconomica 249 (45), 239–244 Wiesława CIEŚLEWICZ BEZPOŚREDNIE INWESTYCJE ZAGRANICZNE W POLSKIM PRZEMYŚLE SPOśYWCZYM FOREIGN DIRECT INVESTMENTS IN THE POLISH FOOD INDUSTRY Katedra Ekonomii, Akademia Rolnicza ul. śołnierska 47, 71–210 Szczecin Abstract. In the article problem of foreign direct investments in the polish food industry between 1993–2004 was presented. Special attention was paid to investments value in general and in particular branches as well as the higgest investors. Till 2004 cumulated investments value in the food industry fetched 6624 mln USD, which was 7.8% of foreign direct investments in Polish economy. The investors were mostly interested in four branches: tobacco, beer, confectionery and soft drinks. In above branches were located about 77% all foreign investments in the food industry. Among top investors were: Heineken International D.V., Coca-Cola, Imperial Tobacco Plc and Nestle S.A. They invested 1968 mln USD, which was 29.7% foreign direct investments value in the food industry. Słowa kluczowe: bezpośrednie inwestycje zagraniczne, przemysł spoŜywczy. Key words: foreign direct investments, food industry. WSTĘP Postępujący proces internacjonalizacji i globalizacji przedsiębiorstw w gospodarce światowej jest coraz intensywniej odczuwany w polskich przedsiębiorstwach. Niewielki poziom zaangaŜowania Polski w procesy globalnego podziału pracy (ok. 0,5–0,7-procentowy udział Polski w eksporcie i imporcie światowym) wynika ciągle jeszcze z pozostawania jej w strukturalnym i technologicznym zacofaniu, będącym efektem długoletniego wpływu nierynkowych metod gospodarowania (Kalita 2004). WaŜnymi czynnikami przyspieszającymi korzystne przemiany gospodarcze są inwestycje zagraniczne oraz rozwój handlu zagranicznego. Przemysł spoŜywczy, podobnie jak cała polska gospodarka, odczuwa niedobór kapitału krajowego. PoŜądany wydaje się więc napływ kapitału zagranicznego do Polski, szczególnie w formie bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ). Bezpośrednie inwestycje zagraniczne są postrzegane jako źródło transferu technologii i wiedzy, dlatego mogą wpływać na wzrost gospodarczy poprzez takie czynniki, jak inwestycje w: badania i rozwój, szkolenia, kapitał ludzki, infrastrukturę oraz nowe technologie. Są to inwestycje dające silne efekty zewnętrzne, które podtrzymują wzrost gospodarczy w długim okresie. BIZ mają nie tylko bezpośredni wpływ na produkcję pojedynczego podmiotu gospodarczego, ale równieŜ pośrednio oddziałują na produkcję innych podmiotów, co generuje pozytywne efekty zewnętrzne. BIZ nie doczekały się dotychczas precyzyjnej definicji. W teorii ekonomii za inwestycje zagraniczne uwaŜa się kapitał inwestora zagranicznego lokowany w celu bezpośredniego wpływu na 240 W. Cieślewicz działalność produkcyjną przedsiębiorstwa, w którym firma posiada udział własnościowy albo w celu dostarczenia środków finansowych, dóbr inwestycyjnych czy technologii. Tego typu inwestycje są nie tylko międzynarodowym transferem kapitału, ale teŜ specyficzną formą transakcji, obejmującą trzy płaszczyzny: kapitał, doświadczenie i przedsiębiorczość (Rzepka 2005). Celem niniejszego opracowania jest przedstawienie zakresu bezpośrednich inwestycji zagranicznych w polskim przemyśle spoŜywczym w latach 1993–2004. Zastosowano metody analizy i wnioskowania. Materiał do opracowania stanowiła literatura przedmiotu oraz dane Ministerstwa Gospodarki i Pracy, a takŜe Polskiej Agencji Informacji i Inwestycji Zagranicznych. WARTOŚĆ BIZ W PRZEMYŚLE SPOśYWCZYM Napływ kapitału zagranicznego do Polski w latach 1993–2004 był zróŜnicowany. Do roku 2000 obserwowano tendencję rosnącą. W 2000 roku wartość inwestycji zagranicznych w polskiej gospodarce była największa w analizowanym okresie i wyniosła 10 601 mln USD. W latach 2001–2003 obserwowano znaczny spadek w napływie obcego kapitału. W 2004 roku wartość BIZ wyniosła 7 858 mln USD i była największa od roku 2000. Charakteryzowała się teŜ wzrostem (o 23%) w stosunku do roku poprzedniego. Skumulowana wartość inwestycji w przemyśle spoŜywczym do roku 2004 wyniosła 6 625 mln USD, co stanowiło 7,8% ogółu inwestycji zagranicznych w Polsce. W latach 1993–1996 ich udział zwiększał się i w 1996 roku osiągnął najwyŜszy poziom – 21,2%. Od 1997 roku, mimo rosnącej wartości inwestowanego kapitału w przemyśle spoŜywczym, malał jego udział w inwestycjach zagranicznych ogółem (tab. 1). Tabela 1. Wartość bezpośrednich inwestycji zagranicznych w Polsce [mln USD] Rok 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Wartość BIZ Skumulowana wartość BIZ 2830 1491 2510 5197 5678 9574 7891 10 601 7118 6064 6420 7858 2830 4321 6831 12 028 20 588 30 651 38 913 49 392 56 834 65 115 72 705 84 477 Wartość BIZ w przemyśle spoŜywczym 426 292 640 1178 742 1183 157 550 338 478 263 378 Skumulowana wartość BIZ w przemyśle spoŜywczym 426 718 1358 2535 3277 4461 4617 5168 5506 5984 6247 6625 Procentowy udział skumulowanej wartości BIZ w przemyśle spoŜywczym w wartości BIZ ogółem 15,1 16,6 19,9 21,2 15,9 14,6 11,9 10,5 9,7 9,2 8,6 7,8 Źródło: opracowanie własne na podstawie Bezpośrednie inwestycje… (2005), Dane o bezpośrednich inwestycjach… (2005). W ostatnich latach nastąpiły korzystne zmiany w strukturze napływu BIZ do Polski. Zwiększyła się wartość inwestycji typu „greenfield” (czyli „od podstaw”) w ogólnej wartości bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Są one szczególnie istotne dla polskiej gospodarki, poniewaŜ przyczyniają się do napływu nowych technologii i unowocześninia przemysłu, a takŜe kreują nowe miejsca pracy – zarówno w nowo tworzonych przedsiębiorstwach, jak i w ich otoczeniu. W 2004 roku udział prywatyzacji w bezpośrednich inwestycjach zagranicznych w Polsce wyniósł 17%, podczas gdy w ramach inwestycji „od podstaw” – 58% (tab. 2). Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w polskim przemyśle spoŜywczym 241 Tabela 2. Struktura BIZ w Polsce według form inwestowania kapitału w latach 2002–2004 [%] Forma inwestowania Inwestycje typu „greenfield” Przejęcia Prywatyzacja 2002 r. 37 27 36 2003 r. 51 27 22 2004 r. 58 25 17 Źródło: opracowanie własne na podstawie Bezpośrednie inwestycje… (2005). Największy napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych do przemysłu spoŜywczego wynikał przede wszystkim z procesu prywatyzacji. W przemyśle tym inwestycje „od podstaw” zdarzają się nieczęsto. Przedsiębiorstwa zagraniczne w branŜach surowcowych na ogół kupują firmy wraz z istniejącą bazą surowcową, natomiast w branŜach przetwórczych kupują firmę wraz z jej marką. Ponadto wartość inwestycji zagranicznych w przemyśle spoŜywczym jest znacznie mniejsza; często są to inwestycje rozproszone, w porównaniu z inwestycjami w innych sektorach przemysłu, np. chemicznym czy motoryzacyjnym. BIZ WEDŁUG STRUKTURY BRANśOWEJ Pod względem profilu działalności w polskiej gospodarce podmioty z kapitałem zagranicznym reprezentują najczęściej następujące działy Polskiej klasyfikacji działalności (PKD) – Szewc-Rogalska (2005): – produkcję metalowych wyrobów gotowych – 12,2%, – produkcję artykułów spoŜywczych i napojów – 10,4%, – produkcję wyrobów gumowych i z tworzyw sztucznych – 8,8%, – produkcję maszyn i urządzeń – 8,7%, – produkcję wyrobów z surowców niemetalicznych – 7,6%, – produkcję mebli – 6,5%, – produkcja drewna i wyrobów z drewna i korka, oprócz mebli – 6,0%. Z ogólnej kwoty 80,6 mld USD (inwestycje powyŜej 1 mln USD), jaką zagraniczne firmy zainwestowały w Polsce do 2004 roku, najwięcej, bo 32,1 mld USD przypadło na przetwórstwo przemysłowe (41,4% ogólnej skumulowanej wartości BIZ w Polsce). Najwięcej środków w sferze produkcji zostało zainwestowanych w produkcję sprzętu transportowego, tj. 6,7 mld USD, co stanowiło 20,7% wartości BIZ w przetwórstwie przemysłowym. Drugim działem przetwórstwa przemysłowego pod względem wielkości BIZ była produkcja artykułów spoŜywczych, napojów i tytoniu, gdzie zainwestowanych zostało 6,6 mld USD. Stanowiło to 20,5% wartości BIZ w przetwórstwie przemysłowym (Bezpośrednie inwestycje… 2005). Analizując wartość zagranicznych nakładów inwestycyjnych w przemyśle spoŜywczym, z punktu widzenia poszczególnych branŜ, moŜna zauwaŜyć, Ŝe najwięcej kapitału obcego ulokowano w produkcji uŜywek i przetwórstwie wtórnym. Najmniej zainwestowano w przetwórstwo produktów zwierzęcych i przetwórstwo produktów roślinnych. AŜ 77,1% inwestycji w przemyśle spoŜywczym dotyczyło 4 branŜ: produkcji tytoniu (25,9%), cukierniczej (19,0%), piwowarskiej (18,3%) i napojów bezalkoholowych (13,9%) – tab. 3. 242 W. Cieślewicz Tabela 3. Skumulowana wartość inwestycji zagranicznych według struktury branŜowej przemysłu spoŜywczego i tytoniowego* BranŜa Przetwórstwo produktów zwierzęcych, w tym: przemysł mięsny przemysł drobiowy przemysł rybny przemysł mleczarski Przetwórstwo produktów roślinnych, w tym: przemysł młynarski i makaronowy przemysł ziemniaczany przemysł owocowo-warzywny przemysł cukrowniczy przemysł olejarski Przetwórstwo wtórne, w tym: przemysł piekarski przemysł paszowy przemysł cukierniczy produkcja koncentratów spoŜywczych produkcja napojów bezalkoholowych Produkcja uŜywek, w tym: przemysł spirytusowy przemysł piwowarski przemysł winiarski przemysł tytoniowy Razem *Stan na 31 grudnia 2004 roku. Źródło: Chechelski (2005). Wartość [mln USD] 318,7 85,5 36,4 77,3 119,5 728,2 24,7 109,0 224,1 306,8 63,6 2511,3 57,9 179,5 1256,3 99,0 918,7 3061,4 130,2 1211,5 8,7 1711,0 6619,7 Struktura [%] 4,8 1,3 0,6 1,2 1,8 11,0 0,4 1,7 3,4 4,6 0,9 37,9 0,9 2,7 19,0 1,5 13,9 46,2 2,0 18,3 0,1 25,8 100,0 BIZ W PRZEMYŚLE SPOśYWCZYM WEDŁUG KRAJU POCHODZENIA KAPITAŁU Największymi inwestorami w przemyśle spoŜywczym w Polsce są koncerny przemysłu spoŜywczego i tytoniowego, dysponujące duŜymi środkami finansowymi. NaleŜą do nich: Heineken International B.V., Coca-Cola, Imperial Tobacco Plc, Nestle S.A. Łączna wartość inwestycji ww. firm wyniosła 1 968 mln USD, co stanowi 29,7% ogólnej wartości BIZ w przemyśle spoŜywczym (tab. 4). Tabela 4. Najwięksi inwestorzy zagraniczni w przemyśle spoŜywczym w Polsce* Nazwa inwestora Heineken International B.V. Coca-Cola Imperial Tobacco Plc Nestle S.A. Philip Morris Holand B.V. House Of Prince Denmark A/S Harbin B.V. British American Tobacco GmbH PepsiCo Seita Ferrero Group Mars Inc. Saint Louis Sucre International S.A.S. Wm. Wrigley Jr. Company BSN Gervais Danone Cadbury’s Schweppes Plc Carlsberg Breweries A/S * Stan na 31 grudnia 2004 roku. Źródło: Chechelski (2005). Kraj pochodzenia inwestora Holandia USA W. Brytania Szwajcaria USA Dania Holandia W. Brytania, USA USA Francja Włochy USA Francja USA Francja W. Brytania Dania Skumulowana wartość inwestycji [mln USD] 590,0 513,0 500,0 365,0 364,0 348,0 325,9 300,0 275,0 180,0 170,0 160,0 150,0 144,0 135,5 126,5 110,0 BranŜa piwowarska napojów bezalkoholowych tytoniowa cukiernicza, napojów bezalkoholowych tytoniowa tytoniowa piwowarska tytoniowa cukiernicza, napojów bezalkoholowych tytoniowa cukiernicza cukiernicza cukiernicza cukiernicza mleczarska, cukiernicza cukiernicza piwowarska Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w polskim przemyśle spoŜywczym 243 Z punktu widzenia struktury pochodzenia kapitału zagranicznego w polskim przemyśle spoŜywczym najwięcej kapitału pochodziło z Holandii – 23,1%, Wielkiej Brytanii – 12%, Niemiec – 11,5%, Francji – 11,0%. Natomiast ze względu na liczbę zagranicznych inwestorów w przemyśle spoŜywczym na 1. miejscu znalazły się Niemcy – 32 inwestorów, a dalej: Holandia – 15, USA – 14, Francja – 14, Dania – 9 i Wielka Brytania – 8 (Chechelski 2005). Wśród inwestorów zagranicznych moŜna zauwaŜyć silną koncentrację kapitału (tab. 5). Tabela 5. Liczba inwestorów zagranicznych w polskim przemyśle spoŜywczym według wartości BIZ w 2004 roku Wartość BIZ Liczba inwestorów* [mln USD] Do 50 101 51–99 9 100–249 8 250–499 6 PowyŜej 500 3 Ogółem 127 * Dotyczy inwestycji powyŜej 1 mln USD. Źródło: Chechelski (2005). Wartość zaangaŜowanego kapitału [mln USD] 1270,5 597,4 1176,0 1977,9 1603,0 6624,8 Procentowy udział w inwestycjach ogółem 19,2 9,0 17,7 29,9 24,2 100,0 Z tabeli 5 wynika, Ŝe inwestycje 3 największych inwestorów stanowią prawie 25% ogółu inwestycji zagranicznych w przemyśle spoŜywczym. Największą liczbę inwestorów (101) stanowią podmioty, które zainwestowały mniej niŜ 50 mln USD. Wartość ich inwestycji stanowi około 20% ogółu inwestycji zagranicznych w przemyśle spoŜywczym. PODSUMOWANIE Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w przemyśle spoŜywczym dotyczą wszystkich jego branŜ. Prawie 11% inwestorów zagranicznych w polskiej gospodarce reprezentuje produkcję artykułów spoŜywczych i napojów. Stopniowo wzrasta ich udział w produkcji przemysłu spoŜywczego. W 2004 roku ok. 33% produkcji tego przemysłu było udziałem podmiotów zagranicznych. Niektóre branŜe zostały w duŜym stopniu zdominowane przez inwestorów zagranicznych. NaleŜą do nich: produkcja tytoniowa (w 99% opanowana przez producentów zagranicznych), piwowarska (w 88%) i cukiernicza (w 76%). W przemysł tytoniowy inwestowały tylko korporacje transnarodowe, które po przejęciu polskich firm poddawały je restrukturyzacji i unowocześnianiu. Odnotowano równieŜ 1 inwestycję „od podstaw” koncernu Imperial Tobacco Plc w Jankowicach k. Poznania. Podobną sytuację odnotowano w przemyśle piwowarskim zdominowanym przez takich inwestorów, jak: Carlsberg (Okocim), Heineken (śywiec S.A.) i SAB Miller (Kompania Piwowarska). Dotyczy to równieŜ przemysłu cukierniczego, w który zainwestowało do tej pory 18 firm zagranicznych, w tym największe światowe korporacje (Mars Inc., Nestle SA, Cadbury’s Schweppes Plc i Ferrero Holding). W kolejnych latach moŜna oczekiwać wzrostu aktywności inwestorów zagranicznych w przemyśle spoŜywczym. Ma to związek z pozycją międzynarodową Polski, dzięki której jest ona postrzegana jako kraj w miarę stabilny i bezpieczny dla zagranicznych inwestorów. Centralne połoŜenie w Europie, stosunkowo dobry i tani surowiec do produkcji, tania, dobrze wykształcona siła robocza, zachęty i gwarancje rządowe dla zagranicznych inwestorów oraz dobre wyniki 244 W. Cieślewicz finansowe przemysłu spoŜywczego w pierwszym roku pełnego członkostwa w Unii Europejskiej to czynniki, które powinny sprzyjać zwiększaniu napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych do Polski. PIŚMIENNICTWO Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce według stanu na koniec 2004 roku. 2005. Ministerstwo Gospodarki i Pracy, Departament Analiz i Prognoz Ekonomicznych, Warszawa, 14–15, 23–24, 42–43. Chechelski P. 2005. Inwestycje zagraniczne w polskim przemyśle spoŜywczym. Przem. SpoŜ. 8, 28–30. Dane o bezpośrednich inwestycjach zagranicznych w Polsce. 2005. Polska Agencja Informacji i Inwestycji Zagranicznych. http://paiz.gov.pl. Kalita W. 2005. Inwestycje zagraniczne a handel zagraniczny i bezrobocie na przykładzie województwa podkarpackiego [w: Zarządzanie rozwojem lokalnym i regionalnym w aspekcie integracji europejskiej]. Red. E. Bojar. TNOiK, Lublin, 199. Rzepka A. 2005. Inwestycje zagraniczne a globalizacja gospodarki. Prz. Org. 1, 52. Szewc-Rogalska A. 2005. Podmioty zagraniczne w przemyśle. Ekon. Organ. Przeds. 6, 82. FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS Folia Univ. Agric. Stetin. 2006, Oeconomica 249 (45), 245–250 Izabela KUCHNOWSKA REFORMA WSPÓLNEJ POLITYKI ROLNEJ I JEJ SKUTKI DLA SEKTORA MLECZARSKIEGO CAP REFORM AND IT’S IMPACT ON DAIRY SECTOR Katedra Ekonomii, Akademia Rolnicza ul. śołnierska 47, 71–210 Szczecin Abstract. The aim of the CAP reform is liberalization of agricultural sector and a change in the way support channeled to this sector. The reduction of direct refunds will be a reason of reduction competitiveness of the EU producents on the wolrld market and of Polish dairy producents on the EU market. This paper presents results in dairy product foreign trade in the year 2004 and 2005. Słowa kluczowe: dopłaty bezpośrednie, konkurencyjność, liberalizacja, sektor mleczarski, sektor rolny, wspólna polityka rolna. Key words: agricultural sector, CAP, competitiveness, dairy sector, direct refunds, liberalization. WSTĘP Jednym z celów stawianych Unii Europejskiej jest prowadzenie wspólnej polityki rolnej (WPR), a jednym z zadań – dąŜenie do wyrównania poziomu Ŝycia w regionach wiejskich z poziomem Ŝycia w miastach. Poza tym działanie polityki rolnej przejawia się w przedsięwzięciach zmierzających do zapewnienia samowystarczalności krajów członkowskich w zakresie wyŜywienia, jak równieŜ utrzymania produkcji na przynajmniej dotychczasowym poziomie. Celem artykułu jest prezentacja zagadnień związanych ze wspólną polityką rolną i z jej reformami oraz ocena skutków zarówno samej polityki, jak i jej zmian dla działalności przedsiębiorstw branŜy mleczarskiej. Opracowanie zawiera analizę wybranych danych statystycznych, dotyczących przemysłu mleczarskiego w latach 2004–2005. PRZYCZYNY REFORMY WSPÓLNEJ POLITYKI ROLNEJ Przesłanką powstania pod koniec lat pięćdziesiątych tzw. wspólnej polityki rolnej było powszechne przekonanie, iŜ zarówno produkty rolne, jak i artykuły Ŝywnościowe powinny być otaczane szczególną ochroną. Taka opinia funkcjonowała w krajach wysoko rozwiniętych juŜ wcześniej i związana była z czasami wielkiego kryzysu, który miał miejsce w latach trzydziestych ubiegłego wieku. Aby produkty rolne i artykuły Ŝywnościowe mogły stać się przedmiotem wymiany handlowej w ramach Wspólnoty, trzeba było zastosować róŜne mechanizmy regulacji rynków. Miały one na celu: – zabezpieczenie ekonomiczne przetwórstwa i handlu Ŝywnością, – zagwarantowanie rolnikom cen zapewniających im osiąganie określonego, satysfakcjonującego, poziomu dochodów. 246 I. Kuchnowska WPR dla samych rolników i producentów Ŝywności, oprócz niewątpliwie pozytywnych skutków, przyniosła takŜe wiele problemów. Efekty jej działania budziły i budzą wiele kontrowersji. Podstawowy problem wiąŜe się z faktem, iŜ protekcjonizm wyłączył rolnictwo spoza działania mechanizmu rynkowego, który samoczynnie doprowadza, za pomocą mechanizmu cenowego, rynek do stanu równowagi w momencie, gdy powstanie na nim jakakolwiek nierównowaga (nadwyŜka popytu lub podaŜy) – Rekowski (1999). WPR oraz stosowane przez nią środki ochrony sektora rolnego doprowadziły do powstania nadmiernej produkcji Ŝywności. Produkcja ta wiązała się z wysokimi kosztami oraz szkodliwym wpływem na środowisko naturalne, ponadto dodatkowo obciąŜała budŜet Wspólnoty kosztami regulacji rynkowych. Wszystkie te czynniki spowodowały, iŜ wśród ekonomistów pojawiły się głosy przemawiające za reformą WPR, poniewaŜ w swej pierwotnej postaci była ona hamulcem dla rozwoju światowego handlu Ŝywnością, a takŜe jednym z czynników zwalniających tempo rozwoju gospodarczego świata. PRÓBY ROZWIĄZANIA PROBLEMU NIEDOSKONAŁOŚCI WSPÓLNEJ POLITYKI ROLNEJ Niedoskonałości i problemy związane z przyczynianiem się WPR do powstania na rynku rolnym nadwyŜki podaŜy próbowano rozwiązywać na róŜne sposoby. Wprowadzono np. ograniczenia budŜetowe za pomocą stopniowego obniŜania gwarancji cenowych i wprowadzania tzw. opłat współodpowiedzialności, jak równieŜ zachęcano do zmniejszania produkcji i wprowadzania kwot produkcji. Wszystkie wyŜej wymienione sposoby przyniosły niezbyt wymierne skutki. Dlatego prace nad reformą WPR trwały nadal. Zapoczątkowano je na rynku zbóŜ i innych podstawowych roślin uprawnych oraz na rynku wołowiny. Celem była poprawa konkurencyjności rolnictwa europejskiego, w stosunku do rolnictwa światowego, poprzez dostosowanie poziomu cen unijnych do cen światowych. Dochody rolnicze zaczęto wspierać dopłatami bezpośrednimi, ale przyznawanymi za grunty wyłączone z rolniczego uŜytkowania. Redukcję nadwyŜki podaŜy osiągnięto poprzez ograniczenie subwencji stosowanych w odniesieniu do eksportu Ŝywności i do zuŜycia wybranych płodów rolnych w ramach samej UE. Wskazane narzędzia WPR na rynku zbóŜ tylko w części pozwoliły osiągnąć załoŜone cele. Do sukcesów naleŜy zaliczyć to, Ŝe udało się prowadzić eksport zbóŜ bez wspomagania go za pomocą subwencji. Za niepowodzenie uznać moŜna brak rozwiązania problemu nadprodukcji oraz zbyt duŜe wydatki budŜetowe na realizację WPR. Kontynuacja reformy WPR, zwanej reformą McSharry’ego, zakładała dalszy spadek cen interwencyjnych zbóŜ i wołowiny. Źródłem ograniczenia wydatków budŜetowych w Unii miało być ograniczenie kompensaty spadku dochodów rolników z tytułu spadku cen rynkowych. Dotychczas ceny stosowane były w wysokości zapewniającej pełne wyrównanie ewentualnych róŜnic. Wyrównaniu uległy takŜe dopłaty bezpośrednie na poszczególne rośliny oraz dopłaty za odłogowanie ziemi. Zapoczątkowana w sektorze zbóŜ i wołowiny reforma wkrótce objęła rynek mleka, jednak na tym rynku utrzymano kwotowanie do 2014 roku. Reforma wspólnej polityki rolnej i jej skutki dla sektora mleczarskiego 247 Przedsięwzięcia, takie jak ochrona środowiska, stosowanie dopłat bezpośrednich, w stosunku do niektórych roślin i zwierząt, doprowadziły do powstania rozbudowanego i kosztownego systemu kontroli produkcji i wypłat subwencji, co nie jest, niestety, zaletą omawianej reformy. Najbardziej radykalna reforma WPR została wprowadzona przez porozumienie luksemburskie z czerwca 2004 roku. Zgodnie z nim wprowadzono dwie nowe kategorie płatności: – jednolite płatności obszarowe (JPO), – jednolite płatności regionalne (JPR). Do pierwszej grupy zaliczamy środki pienięŜne przyznawane rolnikom kierującym się, ogólnie mówiąc, zasadami dobrej praktyki rolniczej. Ocenić ją moŜna, biorąc pod uwagę przestrzeganie w gospodarstwie rolnym zasad ochrony środowiska, bezpieczeństwa Ŝywności i dobrostanu zwierząt. Do kategorii JPO zaliczono właściwie wszystkie dopłaty bezpośrednie do gruntów ornych i trwałych uŜytków zielonych znajdujących się w gospodarstwie, tj. dopłaty do roślin uprawnych oraz do produkcji nasion, ziemniaków skrobiowych, ryŜu, mleka, bydła, owiec i kóz. Porozumienie luksemburskie stwarza ekonomiczne warunki dla rozwoju rolnictwa, które cechuje się dbałością o środowisko naturalne. Promuje rolników potrafiących dostosować się do sytuacji panującej na rynku na podstawie sygnałów wskazywanych przez ceny. Dzięki porozumieniu luksemburskiemu rolnictwo stało się działem gospodarki, kierowanym przez mechanizm rynkowy. Maksymalne uproszczenie systemu wypłat dopłat bezpośrednich pozwoliło osiągnąć spadek kosztów funkcjonowania tego systemu. Druga grupa płatności, czyli JPR, uwzględnia uwarunkowania regionalne w finansowaniu rolnictwa. JPR wraz z JPO mają stabilizować produkcję i przetwórstwo Ŝywności oraz prowadzić do liberalizacji produkcji rolniczej na cele Ŝywnościowe – zarówno w skali UE, jak i w skali globalnej (Seremak-Bulge i Urban 2005). WPŁYW REFORMY WPR NA SEKTOR MLECZARSKI Reforma WPR przyniosła wiele korzyści zarówno dla polskich rolników, jak i producentów Ŝywności. Jej pozytywne skutki moŜna zaobserwować na rynku mleka i jego przetworów. Zgodnie z porozumieniem luksemburskim producenci przetworów mlecznych mogą liczyć na spadek cen interwencyjnych przy skupie do dalszego przerobu masła (o 25%) i mleka odtłuszczonego w proszku (o 15%). PoniewaŜ mogłoby się to odbić na dochodach rolników, spadek cen jest kompensowany przez dopłaty bezpośrednie, które najpóźniej do 2007 roku mają być zastąpione przez JPO. Reforma WPR na rynku mleka zakłada takŜe: – ograniczenie zakupów interwencyjnych masła (malejące limity i ograniczenia czasowe), – ujednolicenie procedur zakupów interwencyjnych masła i odtłuszczonego mleka w proszku, – dokonywanie zakupów interwencyjnych wyŜej wymienionych produktów jedynie w okresach sezonowych nadwyŜek podaŜy przy cenach interwencyjnych. Zakupy interwencyjne mogą być dokonywane wyłącznie na podstawie decyzji wyspecjalizowanej komisji i tylko wtedy, gdy ceny referencyjne spadną poniŜej poziomu cen interwencyjnych. 248 I. Kuchnowska W tabeli 1 podano ceny interwencyjne oraz wielkość dopłat bezpośrednich do produktów, takich jak masło i odtłuszczone mleko w proszku. Zarówno w przypadku masła, jak i mleka w proszku ceny płacone za tonę ulegały w latach 1996–2007 ciągłemu spadkowi. Poczynając od lipca 2005 roku, stosowane są dopłaty bezpośrednie do obu produktów. Zakłada się ich występowanie na poziomie 23,65 euro·t–¹ do czerwca 2006 roku oraz na poziomie 35,50 euro·t–¹ w okresie od lipca 2006 roku do lipca 2007 roku. Tabela 1. Ceny interwencyjne oraz dopłaty bezpośrednie Wyszczególnienie Masło [euro·t–1] Wskaźnik zmian [%] –1 OMP* [euro·t ] Wskaźnik zmian [%] –1 Dopłaty bezpośrednie [euro·t ] * Odtłuszczone mleko w proszku. Źródło: Seremak-Bulge (2004). 1996/1997– –2003/2004 r. 3282 100 2055 100 brak 07. 2004– –06. 2005 r. 3052 93 1952 95 brak 07. 2005– –06. 2006 r. 2823 86 1850 90 23,65 07. 2006– –06. 2007 r. 2593 79 1747 85 35,50 Od 07. 2007 r. 2462 75 1747 85 35,50 Na niezmienionym poziomie pozostają takŜe takie instrumenty polityki, jak: – system kwot, – opłaty do prywatnego przechowalnictwa, – subwencje eksportowe oraz subwencje stymulujące popyt wewnętrzny. Stosowanie wszystkich wymienionych czynników ma na celu doprowadzenie do sytuacji, w której przemysł mleczarski niemal w całości poddany będzie mechanizmowi rynkowemu. 1 lipca 2004 roku zniesiona została docelowa cena mleka i obniŜona o 7% cena interwencyjna masła. ObniŜka ceny interwencyjnej odtłuszczonego mleka w proszku była równa 5%. Ceny zbytu przetworów mlecznych w UE pozostają mimo wszystko na wysokim poziomie. Jak wynika z tab. 2, ceny zbytu masła w Polsce w 2003 roku były niŜsze od cen we wszystkich wymienionych krajach, poza USA, zaś w roku 2004 osiągnęły wartości najmniejsze spośród wskazywanych dla poszczególnych krajów. JeŜeli zaś chodzi o odtłuszczone mleko w proszku, to w 2003 roku ceny zbytu w Polsce były co prawda na poziomie niŜszym niŜ we wszystkich krajach (poza Wielką Brytanią, gdzie nie ma jakichkolwiek dopłat na ten produkt), za to znacznie wzrosły w kolejnym roku, coraz bardziej zbliŜając się do poziomu europejskiego. – Tabela 2. Ceny zbytu masła i odtłuszczonego mleka w proszku w wybranych krajach [euro·t ¹] Kraj 2003 r. Niemcy 3100 Wielka Brytania 2952 Francja 3003 Holandia/Belgia 3073 USA 2012 Ceny światowe 1200 Polska 2159 Objaśnienia oznaczeń zob. tab. 1. Źródło: Seremak-Bulge (2004). Masło I–VI 2004 r. 3039 3003 2970 3008 3062 1395 2197 VII 2004 r. 3040 3033 3015 3020 2735 1586 2587 2003 r. 1978 brak 1971 2057 1418 1542 1387 OMP I–VI 2004 r. 1982 brak 1976 1951 1651 1536 1738 VII 2004 r. 2020 brak 2040 1980 1692 1730 1862 Reforma wspólnej polityki rolnej i jej skutki dla sektora mleczarskiego 249 W tej sytuacji w polskim mleczarstwie wzrosła szansa na poprawę efektywności oraz na spadek kosztów przetwórstwa i sprzedaŜy. Wzrosła jakość obsługi partnerów handlowych. Sytuacja na rynku pozwoliła osiągnąć lepsze wyniki przedsiębiorstwom większym, w związku z czym pojawiła się fala dobrowolnych konsolidacji mleczarni, które mają szanse sprostać niekorzystnej sytuacji cenowej, gdyŜ producenci są obecnie zmuszeni płacić rolnikom po cenach skupu zbliŜonych do cen UE, dodatkowo konkurując o surowiec. Skonsolidowanym mleczarniom łatwiej jest takŜe „uzbroić się” w kapitał niezbędny do przystosowania procesów produkcji i warunków, w jakich się ona odbywa, do wymogów UE (Seremak-Bulge 2004). Takie dostosowanie jest z kolei potrzebne, by polskie przedsiębiorstwa branŜy mleczarskiej mogły zaistnieć ze swoimi produktami na rynku europejskim. Tymczasem w handlu zagranicznym produktami mleczarskimi udaje się od pewnego czasu utrzymać w Polsce tendencje wzrostowe. Saldo w handlu zagranicznym produktami mleczarskimi w 2003 roku było równe 277,9 mln euro, w 2004 roku – 506,00 mln euro, zaś w 2005 roku wynosiło około 660 mln euro (Szajner 2005 a). Eksport zwiększył się mimo niekorzystnego dla eksporterów kursu walutowego (średni kurs euro za 8 pierwszych miesięcy 2005 roku był równy 4,0799 zł, zaś średni kurs dolara – 3,2165 zł). Porównując miesiące od I do VIII 2004 roku z analogicznym okresem w 2005 roku, odnotowano aprecjację złotego w stosunku do euro w wysokości 15,5%. Jak widać, osiągnięty został wzrost eksportu, mimo Ŝe sprzedaŜ była mniej opłacalna. Tabela 3. Eksport produktów mleczarskich Wyszczególnienie Mleko i śmietana Mleko w proszku Jogurty i napoje mleczne Serwatka Masło Sery i twarogi Lody Kazeina i kazeiniany * Według szacunków autora. Źródło: Szajner (2005 b). 2004 r. ogółem* I–VII tys. t mln euro tys. t mln euro 52,9 28,9 13,4 9,9 129,0 207,1 68,3 106,0 43,7 35,9 22,9 18,1 47,8 21,0 28,9 11,8 27,6 66,2 18,7 43,7 81,3 191,1 45,2 98,0 8,2 10,7 5,2 7,0 12,3 57,0 6,9 29,0 2005 r. ogółem* I–VII tys. t mln euro tys. t mln euro 160,0 90,0 94,1 52,2 140,0 255,0 90,0 158,0 75,0 70,0 46,5 41,9 60,0 25,0 38,8 19,2 30,0 75,0 23,7 56,0 95,0 245,0 56,2 146,1 15,0 25,0 10,0 14,5 15,0 55,0 5,7 25,1 Wzrost eksportu ma szczególne znaczenie dla branŜy mleczarskiej. Jak wynika z tab. 3, wśród 8 grup produktów branŜy mleczarskiej największy wzrost pod względem wolumenu eksportu osiągnięto w przypadku mleka i śmietany – z 52,9 do 160,00 tys. t, co daje przyrost wielkości 202,46%; w przypadku lodów – z 8,2 do 15 tys. t (82,93%); w przypadku jogurtów i napojów mlecznych – z 43,7 tys. t w 2004 roku do 75 tys. t w 2005 roku (71,62%). PODSUMOWANIE Wspólna polityka rolna wpłynęła korzystnie na polski przemysł mleczarski. Niewątpliwie powodzenie tej branŜy, korzystna sytuacja finansowa, jak równieŜ dodatnie saldo w handlu zagranicz- 250 I. Kuchnowska nym w duŜym stopniu uzaleŜnione są od jej charakteru. Dla eksporterów duŜe znaczenie będą miały takie zmiany w WPR, jak: – zmiana kwot produkcyjnych (przewiduje się taki sam ich poziom do roku 2014/2015), – spadek cen interwencyjnych masła i mleka w proszku. Ten ostatni czynnik niewątpliwie przyczyni się do spadku konkurencyjności cenowej polskich produktów, poniewaŜ zmniejszy się róŜnica pomiędzy cenami polskimi a stosowanymi w UE. Zapoczątkowane w branŜy mleczarskiej procesy restrukturyzacji i modernizacji muszą być kontynuowane. Trzeba doprowadzić takŜe do zmiany struktury eksportu, by mleko i śmietana do dalszego przerobu przetwarzane były w kraju i w postaci produkcji finalnej sprzedawane na rynki europejskie. Pozwoli to na lepsze wykorzystanie linii produkcyjnych, jak równieŜ na czerpanie zysków z produkcji na duŜą skalę. Nie sposób takŜe pominąć aspektu marketingowego w moŜliwościach zwiększenia eksportu oraz w nadaniu mu odpowiedniej struktury. Istnieje potrzeba odpowiedniego promowania polskich produktów na rynkach zewnętrznych. Szanse stworzenia odpowiedniej reklamy dla swoich produktów mają przedsiębiorstwa skonsolidowane, gdyŜ koszty ich samodzielnej działalności są bardzo wysokie; szansą moŜe być takŜe dostęp do środków z programów unijnych. PIŚMIENNICTWO Rekowski M. 1999. Wprowadzenie do mikroekonomii. POLSOFT, Poznań, 52. Seremak-Bulge J. 2004. Polskie mleczarstwo w poszerzonej Unii. Przem. SpoŜ. 10, 2–7, 49. Seremak-Bulge J., Urban R. 2005. Reforma wspólnej polityki rolnej i jej skutki dla producentów Ŝywności. Przem. SpoŜ. 1, 10–13,17. Szajner P. 2005 a. Handel zagraniczny produktami mleczarskimi. Przem. SpoŜ. 3, 8–10, 39. Szajner P. 2005 b. Handel zagraniczny produktami mleczarskimi w 2005 r. Przem. SpoŜ. 10, 10–14, 34. FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS Folia Univ. Agric. Stetin. 2006, Oeconomica 249 (45), 251–258 Mirosława MARCINIAK INNOWACYJNOŚĆ I WZROST KONKURENCYJNOŚCI W SEKTORZE RYBNYM THE INNOVATION AND COMPETITION GROWTH IN FISH SECTOR Zakład Informatyki, Akademia Rolnicza ul. Monte Cassino 16, 70–460 Szczecin Abstract. the aim of paper was description issues related with strategies of competition of fish sector development, especially in direct cluster structure development. There are analyzed such documents as: National Strategy of Fisheries Development and Regional Innovation Strategy for Westpomern Province. There are pointed on potential financial sources activities for competition growth of fish sector (EFF, EFRD). Additionally, as an example existing cluster in Poland is presented the Polish Maritime Cluster. Słowa kluczowe: gospodarka rybna, innowacyjność, klaster strategia. Key words: cluster, fish economy, innovation, strategy. WSTĘP Innowacyjność definiowana jest jako „[…] zdolność i motywacja do poszukiwania i komercyjnego wykorzystywania wyników badań naukowych, nowych koncepcji, pomysłów, wynalazków, prowadzących do wzrostu poziomu nowoczesności i wzmocnienia pozycji konkurencyjnej firmy.” (Regionalna Strategia Innowacyjności… 2005, s. 7) Jest jednym z czterech filarów strategii lizbońskiej, zakładającej stworzenie w Europie do 2010 roku najbardziej konkurencyjnej gospodarki na świecie. Celem artykułu jest omówienie zagadnień dotyczących wzrostu konkurencyjności przedsiębiorstw branŜy rybnej poprzez promowanie i wprowadzanie innowacyjności. MATERIAŁ I METODY Do określenia moŜliwości rozwoju innowacyjności w branŜy rybnej, w postaci struktur klastrowych, materiałem badawczym były dokumenty, takie jak „Narodowa Strategia Rozwoju Rybołówstwa na lata 2007–2013” oraz „Regionalna Strategia Innowacyjności w Województwie Zachodniopomorskim 2007–2013” (sic!). W analizie źródeł finansowania zadań wynikających z określonych strategii wykorzystano projekty programów operacyjnych Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi i Zachodniopomorskiego Urzędu Wojewódzkiego. Ponadto jako przykład klastra przedstawiono ideę Europejskiego Klastra Morskiego oraz opisano strukturę polskiego klastra morskiego, bazując na źródłach internetowych. W pracy badawczej wykorzystano standardowe metody analityczne (dedukcję i indukcję) oraz metody statystyki opisowej. IDEA I GŁÓWNE KIERUNKI ROZWOJU KLASTRÓW MORSKICH Obecnie cechą wszystkich rozwiniętych gospodarek jest powstawanie w regionie struktur klastrowych. Przez pojęcie klastra naleŜy rozumieć przestrzenną koncentrację przedsiębiorstw, 252 M. Marciniak instytucji i organizacji, wzajemnie powiązanych rozbudowaną siecią relacji o formalnym i nieformalnym charakterze, opartych o wspólną trajektorię rozwoju (np. technologiczną, organizacyjną, marketingową), jednocześnie konkurujących i kooperujących w pewnych aspektach działania. Najczęściej klastry mają charakter branŜowy (np. meblarski, włókienniczy, lotniczy, motoryzacyjny, morski) i zazwyczaj są organizowane oddolnie przez grupę przedsiębiorców (bądź stowarzyszenia) przy wsparciu ze strony władz publicznych, które mają za zadanie m.in. realizować strategię rozwoju regionu, ukierunkowaną na kształtowanie warunków rozwoju klastrów mających potencjał rozwoju w regionie. Dla województw nadmorskich (zachodniopomorskiego, pomorskiego) istotne znaczenie, głownie z punktu widzenia mieszkającej tam ludności, mają przemysły wchodzące w skład gospodarki morskiej, w tym rybołówstwo i przetwórstwo rybne. W województwie pomorskim od dnia 24 sierpnia 2004 roku, w ramach Fundacji Naukowo-Technologicznej „Gdańsk”, rozpoczął działalność Instytut „Polska Sieć Gospodarki Morskiej”, mający na celu rozwój Polskiego Klastra Morskiego. Ministerstwo Infrastruktury, Konsorcjum Morskie, w skład którego wchodzą: Instytut Naukowo-Technologiczny Polskiej Federacji Stowarzyszeń InŜynierów i Techników NOT i Fundacja Naukowo-Techniczna „Gdańsk” oraz Krajowa Izba Gospodarki Morskiej, załoŜyły wspólne biuro na rzecz rozwoju Polskiego Klastra Morskiego oraz forum przemysłów morskich do wykonywania prac analitycznych i organizacyjnych. Biuro pod nazwą Polski Klaster Morski usytuowane jest w siedzibie Krajowej Izby Gospodarki Morskiej w Gdyni. Polski klaster morski stanowi system zintegrowanych sieci powiązań geograficznie i merytorycznie bliskich sobie przedsiębiorstw i instytucji, których procesy produkcyjne są ściśle powiązane poprzez wymianę dóbr, usług oraz wiedzy. Przedsiębiorstwa wchodzące w skład klastra złoŜone są z róŜnych poziomów łańcucha przemysłowego, związane z sektorem usług oraz socjoekonomicznej infrastruktury wspomagającej poprzez instytuty badawcze i szkoły wyŜsze, a takŜe instytucje samorządowe i stowarzyszenia. Efekty działalności uczestników klastra mierzone są za pomocą wskaźników ekonomicznych (głównie jakościowych) stosowanych w europejskich i światowych krajach morskich. Strukturę polskiego klastra morskiego przedstawiono na rys. 1. Porty morskie Pogłębiarstwo i prace refulacyjne śegluga morska Stocznie produkcyjne Przemysły wydobywcze Klaster morski Marynarka wojenna Stocznie remontowe Rybołówstwo i przetwórstwo rybne śegluga śródlądowa Turystyka morska Rys. 1. Struktura polskiego klastra morskiego Źródło: Polski Klaster Morski (2006). Porty rybackie 253 Innowacyjność i wzrost konkurencyjności w sektorze rybnym Z kolei idea utworzenia Europejskiego Klastra Morskiego EMC (ang. European Maritime Clusters) narodziła się 5 maja 2004 roku w Holandii – do projektu przystąpiły: Dania, Finlandia, Francja, Niemcy, Wielka Brytania i Irlandia Północna, Holandia, Włochy, Szwecja oraz Norwegia, a 26 stycznia 2005 roku dołączyła Polska. Organizacja EMC jest mocno wspierana przez Komisję Europejską, która juŜ w 2001 roku zleciła „Policy Research Corporation” oraz „Institute of Shipping Economics and Logistics” – opracowanie studium dotyczącego struktury i pojęcia klastra morskiego. Zakres badań obejmował wszystkie podsektory gospodarki morskiej, w tym: budowę statków oraz okrętów marynarki wojennej, stocznie remontowe i naprawcze, złomowanie, eksploatację dna morskiego, Ŝeglugę śródlądową, pogłębiarstwo, podmorskie urządzenia przesyłowe i telekomunikacja, porty i usługi powiązane, rybołówstwo i akwakultura, statki turystyczne, instytucje kwalifikacyjne, badania, rozwój i edukację, usługi wspierające, produkcję urządzeń. Na ich podstawie w bieŜącym roku zostanie opublikowana „Zielona Księga” Unii Europejskiej, która będzie zawierać wytyczne dla europejskiej polityki morskiej w celu zrównowaŜonego rozwoju europejskich gospodarek morskich (Polski Klaster Morski 2006). INNOWACYJNOŚĆ W STRATEGII ROZWOJU RYBOŁÓWSTWA Głównymi celami polskiej polityki rybackiej są racjonalna gospodarka Ŝywymi zasobami wód i poprawa efektywności sektora rybackiego, podniesienie konkurencyjności polskiego rybołówstwa i przetwórstwa rybnego oraz trwała obecność gospodarki rybnej w gospodarce narodowej. Produkty rybołówstwa oraz chowu i hodowli ryb, produkty przetwórstwa powinny odpowiadać zapotrzebowaniu rynku krajowego pod względem ceny i jakości oraz powinny być konkurencyjne na rynkach zagranicznych. Celami szczegółowymi są: wzrost rentowności sektora, uzyskanie równowagi pomiędzy nakładem połowowym a dostępnymi i odtwarzalnymi zasobami ryb, ochrona socjalna społeczności na obszarach zaleŜnych od rybołówstwa i akwakultury, ochrona i rozwój rybołówstwa przybrzeŜnego, poprawa jakości produktów rybnych, rozwój akwakultury, odnowa floty, ciągłość dostaw ryb i produktów rybnych, uniezaleŜnienie przetwórstwa od sezonowości połowów. Na ich realizację w latach 2007–2013 zaplanowano kwotę 854 mln euro, w tym 700 mln euro z Europejskiego Funduszu Rybackiego i 154 mln euro z budŜetu państwa (szacunkowy plan finansowy przedstawia tab. 1). Tabela 1. Szacunkowy plan finansowy Narodowej Strategii Rozwoju Rybołówstwa na lata 2007–2013 (w mln euro) Obszary wspólnej polityki rybackiej 1. ZrównowaŜona eksploatacja zasobów rybackich 2. PodaŜ i równowaga rynkowa 3. ZrównowaŜony rozwój akwakultury 4. Rozwój i konkurencyjność sektora 5. Kapitał ludzki oraz terytorialny wymiar polityki rybackiej 6. Ochrona środowiska, ze szczególnym uwzględnieniem środowiska wodnego 7. Właściwe zarządzanie sektorem rybackim Razem Źródło: Narodowa Strategia Rozwoju Rybołówstwa na lata 2007–2013 (2005). Razem środki publiczne BudŜet państwa Europejski Fundusz Rybacki 150,0 35,0 64,0 400,0 28,0 102,5 74,5 854,0 38,0 7,0 8,0 50,0 7,0 25,5 18,5 154,0 112,0 28,0 56,0 350,0 21,0 77,0 56,0 700,0 254 M. Marciniak Szczegółowy podział środków na poszczególne zadania, z podziałem na priorytety (cele operacyjne), określa Sektorowy program operacyjny „ZrównowaŜony rozwój sektora rybołówstwa i nadbrzeŜnych obszarów rybackich 2007–2013”, w którym przyjęto następujący podział: – Priorytet 1. Środki na rzecz adaptacji wspólnotowej floty rybackiej. – Priorytet 2. Akwakultury, rybołówstwo śródlądowe, przetwórstwo i rynek rybny produktów rybołówstwa i akwakultury. – Priorytet 3. Działania słuŜące wspólnemu interesowi. – Priorytet 4. ZrównowaŜony rozwój obszarów zaleŜnych od rybactwa. Wśród priorytetów załoŜonych w strategii najwięcej środków (ok. 50%) zaplanowano na działania w obszarze rozwoju i konkurencyjności sektora rybnego. Zwiększenie konkurencyjności sektora jest moŜliwe m.in. poprzez modernizację i odnowę floty rybackiej, w których uwzględnia się ochronę środowiska naturalnego oraz społeczno-ekonomiczne aspekty działalności połowowej, co przyczynia się do poprawy warunków i bezpieczeństwa pracy załogi jednostki rybackiej na morzu. Odnowa floty przez wymianę silników na nowe istotnie zmniejsza ryzyko zanieczyszczenia naturalnego środowiska morskiego niebezpiecznymi substancjami ropopochodnymi, co jest szczególnie istotne w kontekście spójności wspólnej polityki rybackiej z prowadzoną przez UE polityką redukcji zanieczyszczenia powietrza spalinami silnikowymi. Poza tym nowoczesne silniki charakteryzują się mniejszym zuŜyciem paliwa, przez co znacznie wpływają na obniŜenie kosztów prowadzonej działalności połowowej. W wyniku przekształceń społeczno-gospodarczych na początku lat 90. majątek lądowy w znacznej części państwowych portów rybackich (hal przetwórczych, chłodni, wytwórni lodu itp.) został sprzedany prywatnym przedsiębiorcom. Generalnie w większości portów rybackich stan techniczny infrastruktury jest niewłaściwy i nie zabezpiecza potrzeb rybaków. W związku z tym planuje się uzupełnienie oraz modernizację istniejącej infrastruktury rybackiej i sanitarnej, instalację urządzeń przeładunkowych, modernizację magazynów i urządzeń do przechowywania ryb oraz magazynów narzędzi połowowych. NajwaŜniejszymi aspektami tego działania są: modernizacja lub wykonanie nowych pomieszczeń do wstępnego przygotowania surowca, sortownic ryb, komór chłodniczych do przechowywania ryb świeŜych, wytwórni lodu, myjni skrzyń i innych stanowisk umoŜliwiających mycie przed pakowaniem, urządzeń wyładunkowych, magazynów narzędzi połowowych, zaplecza socjalnego dla rybaków oraz poprawa jakości wody przeznaczonej do celów produkcyjnych. Inwestycje mają obejmować równieŜ składowanie i utylizację odpadów oraz poprawę bezpieczeństwa Ŝeglugi i warunków postoju w portach, jak równieŜ rozszerzenie sposobu wykorzystania portów rybackich. Istotna dla zwiększenia konkurencyjności sektora rybnego jest równieŜ poprawa warunków prowadzenia przetwórstwa rybnego (warunków technicznych, technologicznych, organizacyjnych i sanitarno-higienicznych obiektów, urządzeń i produkcji). Niemniej istotne jest wprowadzanie nowych metod i technologii. Ma to na celu zwiększenie atrakcyjności produktów, bardziej efektywne wykorzystanie surowca rybnego, przy równoczesnym przestrzeganiu wymogów ochrony środowiska, wymogów weterynaryjnych i sanitarnych. W celu poprawy jakości informacji docierających do konsumenta zamierza się wprowadzić precyzyjne i jednolite normy etykietowania produktów rybnych (zgodnie z Rozporządzeniem 255 Innowacyjność i wzrost konkurencyjności w sektorze rybnym nr 104/2000 oraz Rozporządzeniem nr 2065/2001). Informacje zamieszczone na etykietach powinny zawierać takie dane, jak: pochodzenia surowca (nazwa handlowa, nazwa naukowa, metoda produkcji, obszar połowu, pochodzenie geograficzne oraz producent surowca), wartości odŜywcze składników produktu. Wymagane informacje, dotyczące handlowego oznaczenia, metody produkcji i obszaru połowu, powinny być dostępne na kaŜdym etapie wprowadzania do obrotu danego produktu. Ma to na celu ochronę konsumenta, ale takŜe dostarczenie informacji mających wpływ na popyt (Narodowa Strategia Rozwoju… 2005). Wyniki tych wszystkich działań będą na bieŜąco monitorowane za pomocą określonych wskaźników (tab. 2). Oczekuje się, iŜ rezultatem końcowym będzie istotna poprawa konkurencyjności przedsiębiorstw sektora rybnego. Tabela 2. Wskaźniki monitorowania rozwoju i konkurencyjności sektora Nazwa wskaźnika Wartość bazowa w 2005 roku Wartość dodana na miejsce pracy w sektorze [zł] Liczba zmodernizowanych portów i przystani rybackich [szt.] Wartość zainstalowanych urządzeń portowych [mln zł] 38 000 Zakładana wartość w 2013 roku Źródło danych 43 000 GUS/MIR 0 28 administracja portów 67 112 administracja portów Źródło: Narodowa Strategia Rozwoju… (2005). W strategii załoŜono równieŜ pomoc finansową na prowadzenie projektów badawczych, mających na celu analizę i ocenę zjawisk gospodarczych, zachodzących w poszczególnych podsektorach gospodarki rybnej (rybołówstwie morskim, rybactwie śródlądowym, portach rybackich, przetwórstwie i rynku rybnym), oraz projektów badawczych, pilotaŜowych, wdroŜeniowych i szkoleń w zakresie innowacji, certyfikacji, jakości i bezpieczeństwa Ŝywności oraz pasz. W projekcie programu operacyjnego „ZrównowaŜony rozwój sektora rybołówstwa i nadbrzeŜnych obszarów rybackich 2007–2013” w priorytecie 3. Działania słuŜące wspólnemu interesowi załoŜono moŜliwość pozyskania funduszy z Europejskiego Funduszu Rybackiego na propagowanie partnerstwa pomiędzy naukowcami i przedsiębiorcami w sektorze rybołówstwa oraz na doskonalenie kwalifikacji zawodowych lub rozwój nowych metod i narzędzi dydaktycznych, umoŜliwiając w ten sposób transfer technologii z ośrodków badawczo-rozwojowych do sfery przedsiębiorstw gospodarki rybnej (Projekt Programu Operacyjnego… 2005). KLASTRY W REGIONALNEJ STRATEGII INNOWACYJNOŚCI WOJEWÓDZTWA ZACHODNIOPOMORSKIEGO „Regionalna Strategia Innowacyjności w Województwie Zachodniopomorskim” (sic!) powstała przy współpracy przedsiębiorców, pracowników uczelni zachodniopomorskich, władz samorządowych i instytucji wspierających biznes. Dokument ten, współfinansowany przez Komisję Europejską, jest wynikiem badań i analiz prowadzonych od 2002 roku według metodologii stosowanej wcześniej w ponad 120 regionach UE. W dokumencie sformułowano cele strategiczne i cele operacyjne, które mają oŜywić świadomość innowacyjną obecnych i przyszłych przedsiębiorców, zwłaszcza z sektora małych i średnich przedsiębiorstw (tab. 3). 256 M. Marciniak Tabela 3. Cele strategiczne i operacyjne w Regionalnej strategii innowacyjności Cel strategiczny Cele operacyjne 1. Wzrost świadomości innowacyjnej 1.1. Powszechny dostęp do informacji o zasobach innowacyjnych. 1.2. System edukacji kreujący aktywność, przedsiębiorczość i innowacyjność. 1.3. Promocja innowacyjności. 2. Stworzenie warunków do rozwoju rynku technologii i innowacji w regionie 2.1. System transferu technologii i rozwiązań innowacyjnych. 2.2. Monitoring i identyfikacja potrzeb technologicznych i innowacyjnych MSP. 2.3. Wzmacnianie obszarów badawczych, które są strategiczne dla regionu. 2.4. Wspieranie powstawania nowych firm innowacyjnych. 3. Rozwój systemu wsparcia działań innowacyjnych w regionie 3.1. Stworzenie oferty instrumentów finansowego wsparcia innowacji w MSP. 3.2. Dostosowanie oferty instytucji wsparcia pozafinansowego do potrzeb MSP. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Regionalna Strategia… (2005). Działania podejmowane na rzecz realizacji powyŜszej strategii dotyczą między innymi stworzenia i prowadzenia polityki promującej innowacyjność poprzez identyfikację i wyzwalanie inicjatyw innowacyjnych przy współpracy z sektorem MSP. Zakłada się, Ŝe prowadzenie polityki promowania innowacji przez władze lokalne powinno opierać się na integracji i aktywizacji działań instytucji pracujących na rzecz innowacji. Badania diagnostyczne prowadzone w ramach prac nad strategią wykazały, Ŝe w ostatnich latach w regionie Pomorza Zachodniego rozwój gospodarczy aktywizuje wzrost liczby i wartości produkcji w małych i średnich przedsiębiorstwach (MSP). Województwo zachodniopomorskie zajmuje pierwsze miejsce w Polsce pod względem udziału MSP – 57 MSP na 1000 mieszkańców. MSP wytwarzają ok. 78% wartości produkcji sprzedanej, zatrudniają ok. 84,5% osób i skupiają ok. 60% wartości majątku trwałego przedsiębiorstw w regionie. JednakŜe poziom innowacyjności województwa zachodniopomorskiego ocenia się bardzo nisko (11 miejsce wśród pozostałych województw); świadczą o tym rankingi wskaźników innowacyjności przedstawione w tab. 4. Tabela 4. Innowacyjność województwa zachodniopomorskiego w skali kraju Lp. Nazwa wskaźnika Miejsce w rankingu 1 Nakłady na działalność innowacyjną w przemyśle 2 Liczba wynalazków krajowych zgłoszonych do Urzędu Patentowego 12 11 3 Liczba wniosków o wsparcie finansowe inwestycji w latach 2002–2004 11 4 Liczba firm średnio wysokiej i wysokiej technologii 5 Liczba jednostek badawczo-rozwojowych (2% podmiotów) 11 6 Liczba zatrudnionych w działalności badawczo-rozwojowej (3 440 osób) 11 7 Nakłady na działalność badawczo-rozwojową na jednego mieszkańca (53 zł) 11 9 Źródło: opracowanie własne na podstawie: Regionalna Strategia… (2005). Zdaniem ekspertów szansą na odbudowę konkurencyjności i rozwój silnej specjalizacji regionu mogą być tworzone w województwie zachodniopomorskim struktury klastrowe. Przeprowadzone badania wskazują na jeden wyraźnie kształtujący się w regionie klaster – przetwórstwo rybne. Podstawą do jego rozwoju są wieloletnie tradycje rybołówstwa i przetwórstwa rybnego, baza techniczna i organizacyjna oraz nagromadzone umiejętności zasobów pracy. DuŜe centrale rybne zostały zastąpione przez małe firmy rodzinne, które do przetrwania potrzebują róŜnych form specjalizacji i samoorganizacji (Szultko i in. 2005). Innowacyjność i wzrost konkurencyjności w sektorze rybnym 257 Obecnie jedną z nielicznych organizacji, zrzeszających firmy produkujące ryby i produkty rybne, jest Polskie Stowarzyszenie Przetwórców Ryb (PSPR) z siedzibą w Koszalinie. Obecnie organizacja liczy 95 członków, którzy dostarczają około 80% przetworów rybnych na rynek krajowy i ok. 90% produktów przeznaczonych na eksport. Udział w rynku PSPR oraz połoŜenie geograficzne znacznej części przedsiębiorstw naleŜących do niego stwarzają szansę utworzenia klastra przetwórstwa rybnego. Pewne działania w tym celu zostały juŜ podjęte, gdyŜ dnia 19 stycznia 2006 roku podpisano umowę o współpracy pomiędzy Akademią Rolniczą w Szczecinie, Politechniką Szczecińską a PSPR. Źródłami finansowania zadań wynikających z przyjętej strategii mogą być środki w wysokości 192,5 mln euro, pochodzące z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, zaplanowane na realizację priorytetu 3. Gospodarka – Innowacje – Technologie, zawartego w Regionalnym programie operacyjnym województwa zachodniopomorskiego na lata 2007–2013 (Regionalny Program Operacyjny… 2006). PODSUMOWANIE Wzrost konkurencyjności branŜy rybnej wobec producentów z Unii Europejskiej nie będzie moŜliwy bez rozwijania innowacji technologicznych w zakresie poprawy wydajności, jakości oraz atrakcyjności produktów rybnych, przy równoczesnym przestrzeganiu wymogów ochrony środowiska. Do realizacji tych celów niezbędne jest efektywne wykorzystanie potencjału badawczego polskich instytucji naukowych, zgodne z regionalnymi strategiami innowacyjności, zwłaszcza województw pomorskiego i zachodniopomorskiego. PoŜądana jest współpraca pomiędzy głównymi podmiotami gospodarki rybnej – rybołówstwem i przetwórstwem rybnym, która mogłaby polegać na rozwoju struktury jednego wspólnego klastra rybnego. W ten sposób zsynchronizowane współdziałanie podsektorów, związanych z wytwarzaniem produktów rybnych we wszystkich etapach tworzonego przez nie łańcucha wartości, stworzyłoby równieŜ racjonalne warunki rozwoju dla całej branŜy, a dodatkowo umoŜliwiłoby obniŜenie kosztów działalności. PIŚMIENNICTWO Narodowa Strategia Rozwoju Rybołówstwa na lata 2007–2013. 2005. Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi. www.minrol.gov.pl. Projekt Programu Operacyjnego „ZrównowaŜony rozwój sektora rybołówstwa i nadbrzeŜnych obszarów rybackich 2007–2013”. 2005. Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi. www.minrol.gov.pl Polski Klaster Morski. 2006. www.kigm.pl/index.php?id=24&id_menu=menu_klaster&&sub=1. Regionalny Program Operacyjny Województwa Zachodniopomorskiego 2007–2013. MoŜliwości wsparcia przedsiębiorstw. 2006. [w: Dlaczego warto współpracować – przykłady dobrych praktyk w zakresie klastrów]. Materiały konferencyjne, Szczecin 19 stycznia 2006. Regionalny System Informacji, Szczecin. Regionalna Strategia Innowacyjności w Województwie Zachodniopomorskim 2007–2013. (sic!) 2005. Wydaw. ZARR S.A., Szczecin. Rozporządzenie Komisji (WE) nr 2065/2001 z dnia 22 października 2001 r. ustanawiające szczegółowe zasady stosowania rozporządzenia Rady (WE) nr 104/2000 w zakresie informowania konsumentów o produktach rybołówstwa i akwakultury. DzU L 278, 23/10/2001 P. 0006-0008. http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:32001R2065:PL:HTML. 258 M. Marciniak Rozporządzenie Rady (WE) nr 104/2000 z dnia 17 grudnia 1999 r. w sprawie wspólnej organizacji rynków produktów rybołówstwa i akwakultury. DzU L 017, 21/01/2000 P. 0022-0052. http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:L:2000:017:0022:01:PL:HTML. Szultko S., Koszarek M., Piwowarczyk D. 2005. Wstępna analiza trzech potencjalnych klastrów w województwie zachodniopomorskim. Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk, 1–26. FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS Folia Univ. Agric. Stetin. 2006, Oeconomica 249 (45), 259–270 Edyta PAWLAK ANALIZA UDZIAŁU RYB I PRZETWORÓW RYBNYCH W POLSKIM HANDLU ZAGRANICZNYM ANALYSIS OF SHARE OF FISH AND FISH PRODUCTS IN POLAND’S FOREIGN TRADE Katedra Międzynarodowych Stosunków Gospodarczych i Handlu Zagranicznego, Akademia Rolnicza ul. śołnierska 47, 71–210 Szczecin Abstract. Poland’s accession to the European Union’s structures resulted in a need of adopting rules of the Common Trade Policy along with the application of the EU customs tariffs which might be connected with changes in the structure and directions of Poland’s foreign trade. The aim of this paper is an attempt to assess the influence of Poland’s accession to the EU on changes in the share of fish and fish products in Poland’s foreign trade by commodity groups according to the PCN nomenclature (and CN nomenclature in 2005) as well as changes in the balance of sales of certain groups. Słowa kluczowe: bilans obrotów towarowych, import i eksport ryb i przetworów rybnych. Key words: balance of sales, imports and exports of fish and fish products. WSTĘP Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej wywoływało wiele dyskusji na temat korzyści i zagroŜeń wynikających z akcesu. Jednym z często podejmowanych tematów była kwestia przyjęcia przez Polskę wspólnej polityki handlowej Unii Europejskiej i wynikających z tego konsekwencji dla polskiego handlu zagranicznego. Polska została zobligowana przez Unię Europejską do rozwiązania wszystkich suwerennie zawartych porozumień handlowych i do przyjęcia wspólnej taryfy celnej UE. Jednym z takich porozumień, które musiało zostać rozwiązane, była umowa z Norwegią, która była największym dostawcą ryb na polski rynek, dotycząca bezcłowego importu ryb i przetworów rybnych. Rozwiązanie tej umowy i przyjęcie zasad wspólnotowego handlu z Norwegią wiąŜe się ze wzrostem stawek celnych na ryby i produkty rybne importowane z Norwegii z dotychczasowego zerowego poziomu do nawet 25%. Dlatego w przypadku handlu zagranicznego rybami i przetworami rybnymi szacowano, iŜ akces Polski do Unii Europejskiej moŜe wpłynąć negatywnie na saldo polskich obrotów, głównie z powodu trudniejszego dostępu (wzrost ceł) do głównego rynku zaopatrzenia Polski w ryby i przetwory rybne. Celem opracowania jest ocena udziału ryb i przetworów rybnych w polskim handlu zagranicznym w okresie przed przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej i po nim. ZAKRES I METODY BADAŃ Przedmiotem badań jest wielkość importu i eksportu (w ujęciu wartościowym i ilościowym), z podziałem na grupy towarowe, wg nomenklatury PCN i CN w roku 2005: udział ryb i przetwo- 260 E. Pawlak rów rybnych w polskim handlu zagranicznym ogółem i udział w I sekcji: Zwierzęta Ŝywe i wyroby pochodzenia zwierzęcego oraz kierunki geograficzne i bilans obrotów towarowych. Dane źródłowe zostały zaczerpnięte z Roczników Statystycznych Handlu Zagranicznego. Na podstawie zgromadzonego materiału przedstawiono zmiany w dynamice i strukturze obrotów polskiego handlu zagranicznego rybami i przetworami rybnymi, zmiany bilansu obrotów w poszczególnych grupach towarowych oraz kierunki geograficzne wymiany towarowej w polskim handlu zagranicznym rybami i przetworami rybnymi. Okres badawczy obejmuje lata 2000–2004 i jeśli było to moŜliwe, dane dotyczące roku 2005 lub jego okresów. Jest to okres trzech pełnych lat poprzedzających wejście Polski do Unii Europejskiej oraz niepełne dwa lata polskiego członkostwa w UE. MoŜna więc załoŜyć, Ŝe widoczne są juŜ pierwsze efekty postępujących procesów integracyjnych UDZIAŁ RYB I PRZETWORÓW RYBNYCH W POLSKIM HANDLU ZAGRANICZNYM Znaczenie importu ryb i przetworów rybnych w wymianie handlowej Polski z zagranicą jest bardzo małe. W latach 2000–2004 udział grupy O3: Ryby i skorupiaki, mięczaki i pozostałe bezkręgowce wodne1 wahał się od 0,42 (w 2000 r.) do 0,64% (w 2001 r.) w polskim imporcie ogółem. Natomiast znaczenie importu ryb i innych bezkręgowców w handlu zwierzętami Ŝywymi i wyrobami pochodzenia zwierzęcego (I sekcja PCN) odgrywa juŜ duŜo większą rolę. Udział ryb i innych bezkręgowców w imporcie zwierząt Ŝywych i wyrobów pochodzenia zwierzęcego wahał się od 36,17% (w 2000 r.) do 56,64% (w 2001 r.). Import ryb i innych bezkręgowców stanowi zatem waŜny składnik polskiego importu zwierząt Ŝywych i wyrobów pochodzenia zwierzęcego. Wartość polskiego importu ryb i innych bezkręgowców w badanym okresie wynosiła od 207 385 tys. USD (w 2000 r.) do 430 000 tys. USD (w 2004 r.). Dane dotyczące importu ryb i przetworów rybnych, według sekcji i działów, w latach 2000–2004 prezentuje tab. 1. Tabela 1. Import ryb i przetworów rybnych według sekcji i działów w latach 2000–2004 [tys. USD] Wyszczególnienie Import ogółem Sekcja I: Zwierzęta Ŝywe, wyroby pochodzenia zwierzęcego, w tym Grupa 03: Ryby i inne bezkręgowce wodne dynamika udział grupy 03 w sekcji I udział grupy 03 w imporcie ogółem Pozostałe grupy udział w sekcji I pozostałych grup 2000 48 940 164 2001 50 275 127 Rok 2002 55 112 715 2003 68 003 896 2004 88 156 000 573 352 570 353 572 590 669 704 1 079 000 207 385 230,05 36,17 0,42 365 967 63,83 323 035 358,34 56,64 0,64 247 318 43,36 281 656 312,44 49,19 0,51 290 934 50,81 322 947 358,24 48,22 0,47 346 757 51,78 430 000 477,00 39,85 0,49 649 000 60,15 Źródło: opracowanie własne na podstawie: Rocznik Statystyczny Handlu Zagranicznego (2001–2005). 1 Dział 03: Ryby i skorupiaki, mięczaki i pozostałe bezkręgowce wodne dzielą się na następujące poddziały: 0301: Ryby Ŝywe, 0302: Ryby świeŜe lub schłodzone, z wyłączeniem filetów rybnych oraz pozostałego mięsa rybiego, objętych pozycją 0304, 0303: Ryby zamroŜone, z wyłączeniem filetów rybnych oraz pozostałego mięsa rybiego, objętych pozycją 0304, 0304: Filety rybne i pozostałe mięso rybie (nawet rozdrobnione), świeŜe, schłodzone lub zamroŜone, 0305: Ryby suszone, solone lub w solance; ryby wędzone niezaleŜnie od tego, czy są poddane obróbce termicznej podczas procesu wędzenia; mąki, mączki i granulki z ryb, nadające się do spoŜycia przez ludzi, 0306: Skorupiaki, nawet w skorupach, Ŝywe, świeŜe, schłodzone, zamroŜone, suszone, solone lub w solance; skorupiaki w skorupach, gotowane na parze lub w wodzie, nawet schłodzone, zamroŜone, suszone, solone lub w solance; mąki, mączki i granulki ze skorupiaków, nadające się do spoŜycia przez ludzi, 0307: Mięczaki, nawet w skorupach, Ŝywe, świeŜe, schłodzone, zamroŜone, suszone, solone lub w solance; bezkręgowce wodne, inne niŜ skorupiaki i mięczaki, Ŝywe, świeŜe, schłodzone, zamroŜone, suszone, solone lub w solance; mąki, mączki i granulki z bezkręgowców wodnych innych niŜ skorupiaki, nadające się do spoŜycia przez ludzi. 261 Analiza udziału ryb i przetworów rybnych w polskim handlu zagranicznym Podobnie kształtuje się sytuacja w polskim eksporcie ryb i przetworów rybnych. Udział eksportu ryb i innych bezkręgowców w latach 2000–2004 wahał się od 0,30% (w 2002 r.) do 0,44% (w 2004 r.) w polskim eksporcie ogółem. Natomiast znaczenie eksportu ryb innych bezkręgowców w handlu zwierzętami Ŝywymi i wyrobami pochodzenia zwierzęcego (I sekcja PCN) odgrywało juŜ duŜą większą rolę niŜ w eksporcie ogółem. Udział ryb i innych bezkręgowców w eksporcie zwierząt Ŝywych i wyrobów pochodzenia zwierzęcego wahał się od 12,80% (w 2003 r.) do 17,06% (w 2000 r.). Eksport ryb i innych bezkręgowców w polskim eksporcie zwierząt Ŝywych i wyrobów pochodzenia zwierzęcego odgrywa zatem zdecydowanie mniejszą rolę niŜ polski import ryb i innych bezkręgowców w polskim imporcie zwierząt Ŝywych i wyrobów pochodzenia zwierzęcego. Wartość polskiego eksport ryb i innych bezkręgowców w badanym okresie wynosiła od 124 478 tys. USD (w 2002 r.) do 321 000 tys. USD (w 2004 r.). Reasumując, udział polskiego importu i eksportu ryb i innych bezkręgowców w polskim imporcie i eksporcie ogółem w latach 2000–2004 odgrywał niewielką rolę. Import stanowił maks. 0,64% importu ogółem, a eksport – maks. 0,44% eksportu ogółem. Polski import i eksport ryb i innych bezkręgowców stanowił istotny element w polskim imporcie i eksporcie zwierząt Ŝywych i wyrobów pochodzenia zwierzęcego – sekcja I. Przy czym import ryb i innych bezkręgowców stanowił większy udział (do 56,64%) w imporcie sekcji I niŜ eksport ryb i innych bezkręgowców (do 17,06%) w eksporcie sekcji I. Dynamika importu i eksportu ryb i innych bezkręgowców charakteryzowała się tendencją wzrostową w całym badanym okresie, z niewielkimi wahaniami w poszczególnych latach. Dane dotyczące eksportu ryb i przetworów rybnych, według sekcji i działów, w latach 2000–2004 prezentuje tab. 2. Tabela 2. Eksport ryb i przetworów rybnych według sekcji i działów w latach 2000–2004 [tys. USD] Wyszczególnienie Eksport ogółem Sekcja I: zwierzęta Ŝywe, wyroby pochodzenia zwierzęcego, w tym Grupa 03: Ryby i inne bezkręgowce dynamika udział grupy 03 w sekcji I udział grupy 03 w eksporcie ogółem Pozostałe grupy udział w sekcji I pozostałych grup 2000 31 651 270 2001 36 092 150 Rok 2002 41 009 780 2003 53 576 910 2004 73 781 000 761 354 932 694 912 338 1 401 417 2 186 000 129 901 212,03 133128 217,30 124 478 203,18 179 324 292,70 321 000 523,94 17,06 0,41 14,27 0,37 13,64 0,30 12,80 0,33 14,68 0,44 631 453 82,94 799 566 85,73 787 860 86,36 1 222 093 87,20 1 865 000 85,32 Źródło: opracowanie własne na podstawie: Rocznik Statystyczny Handlu Zagranicznego (2001–2005). IMPORT RYB I PRZETWORÓW RYBNYCH W latach 2000–2004 wartość polskiego importu ryb i przetworów rybnych wynosiła od 267 384 tys. USD (w 2000 r.) do 421 420 tys. USD (w 2004 r.). Na wzrost wartości polskiego importu ryb i przetworów rybnych miały wpływ znaczny wzrost cen większości ryb i produktów rybnych (Hryszko 2004 b). W badanym okresie polski import ryb i przetworów rybnych wyniósł od 199 163,7 t (w 2002 r.) do 254 458,4 t (w 2000 r.). 262 E. Pawlak W całym okresie badawczym dominującą rolę w strukturze towarowej wartości i ilości importu ryb i przetworów rybnych odgrywała grupa 0304: Filety i inne mięso z ryb świeŜe, schłodzone lub zamroŜone. Udział grupy 0304 w ogólnej strukturze wartości importu ryb i przetworów rybnych wynosił od 45,5% (w 2000 r.) do 52,02% (w 2001 r.), w imporcie – od 47,07% (w 2001 r.) do 55,42% (w 2003 r.). W sumie w latach 2000–2004 Polska zaimportowała 573 405,5 t filetów i innego mięsa z ryb świeŜych, schłodzonych lub zamroŜonych, na łączną kwotę 790 091 tys. USD. Drugą znaczącą grupę w polskim imporcie ryb i przetworów rybnych stanowi grupa 0303: Ryby zamroŜone, z wyjątkiem filetów. Udział grupy 0303 w ogólnej strukturze wartości importu ryb i przetworów rybnych wynosił od 25,03% (w 2004 r.) do 36,97% (w 2000 r.), w imporcie – od 30,68% (w 2003 r.) do 45,42% (w 2000 r.). W sumie w latach 2000–2004 Polska zaimportowała 460 967,1 t ryb zamroŜonych, z wyjątkiem filetów, na łączną kwotę 491 573 tys. USD. W strukturze towarowej importu dominującą rolę odgrywają surowce wykorzystywane przez polski przemysł rybny do przetwórstwa. Ryby mroŜone oraz filety i mięso rybie stanowiły w poszczególnych latach nawet ponad 80% całej importowanej masy towarowej. JednakŜe w badanym okresie obserwuje się zmniejszenie udziału ryb mroŜonych, przy jednoczesnym wzroście importu filetów rybnych i innego rodzaju mięsa rybiego. Przyczyną takiej sytuacji był najprawdopodobniej wzrost cen produktów w grupie 0303 (o 8,3% w 2003 r.), przy jednoczesnym spadku cen produktów grupy 0304 (o 1,4% w 2003 r.) – Hryszko (2004 a). Udział pozostałych grup asortymentowych w polskim imporcie ryb i przetworów rybnych kształtował się następująco: grupa 0302: Ryby świeŜe lub schłodzone, z wyjątkiem filetów, grupa 0306: Skorupiaki Ŝywe, świeŜe, schłodzone, zamroŜone, solone, gotowane, mączka do spoŜycia, grupa 0305: Ryby suszone, solone, wędzone, mączka rybna do jedzenia, grupa 0301: Ryby Ŝywe. W grupie skorupiaków dominuje import krewetek, stanowiący ponad 90% importu całej grupy towarowej w postaci mroŜonej, konserwowanej oraz przetworzonej. Krewetki są importowane głownie z Niemiec i Holandii, przetwarzane przez polskie przedsiębiorstwa i eksportowane do tych samych krajów. Grupą charakteryzująca się najmniejszym udziałem w wartości (do 0,65% w 2002 r.) i ilości (do 0,31% w 2003 r.) importu ryb i przetworów rybnych do Polski jest grupa 0307: Mięczaki wodne bezkręgowce, Ŝywe zamroŜone, konserwowane oraz mączki. W okresie badawczym sukcesywny wzrost dynamiki importu obserwowany był w grupie 0302: Ryby świeŜe lub schłodzone, z wyjątkiem filetów i w grupie 0307: Mięczaki wodne bezkręgowce, Ŝywe zamroŜone, konserwowane oraz mączki. Wzrost importu w grupie towarowej 0302 spowodowany był rosnącymi dostawami łososi – ponad 90% udziału w ogólnej wartości grupy 0302 (Kuzebski 2003). Prawie cały import łososi pochodził z Norwegii. W grupach: 0303: Ryby zamroŜone, z wyjątkiem filetów i 0305: Ryby suszone, solone, wędzone, mączka rybna do jedzenia obserwowany był spadek importu. W pozostałych grupach asortymentowych obserwowane były wahania w dynamice importu. Strukturę i dynamikę importu ryb i przetworów rybnych (w tys. USD) w latach 2000–2004 prezentują rys. 1 i 2. Po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej widoczny był wzrost polskiego importu ryb i przetworów rybnych. W 2004 roku Polska importowała o 15 659 tys. t więcej ryb niŜ w 2003 roku. Natomiast w 2005 roku Polska importowała 236 503 tys. t ryb i przetworów rybnych, co stano- 263 Analiza udziału ryb i przetworów rybnych w polskim handlu zagranicznym wiło około 5-procentowy wzrost importu w stosunku do roku 2004. RównieŜ w 2005 r. odnotowano ponad 24-procentowy wzrost wartości polskiego importu ryb i przetworów rybnych, w stosunku do roku poprzedniego. W roku 2005 polski import ryb i przetworów rybnych opiewał na kwotę 103 470 tys. USD (Dane społeczno-gospodarcze – import 2006). 90 301 Grupa 302 303 304 305 306 307 80 [tys. USD] 70 60 50 40 30 20 10 0 2000 2001 2002 2003 2004 Rok Rys. 1. Struktura importu ryb i przetworów rybnych [tys. USD] Źródło: opracowanie własne na podstawie Roczników Statystycznych Handlu Zagranicznego (2000–2004). 400 Grupa 301 302 303 304 305 306 307 350 [tys. USD] 300 250 200 150 100 50 0 2000 2001 2002 2003 2004 Rok Rys. 2. Dynamika importu ryb i przetworów rybnych [tys. USD] Źródło: opracowanie własne na podstawie Roczników Statystycznych Handlu Zagranicznego (2000–2004). W strukturze gatunkowej polskiego importu ryb dominuje śledź stanowiący około 34% importu ryb i przetworów rybnych, makrela – ponad 14% i mintaj – ponad 7%. Głównymi dostawcami śledzi na polski rynek są Norwegia i Islandia. Śledzie sprowadzane są głównie w postaci mroŜonego mięsa (około 70% wolumenu) oraz konserw i przetworów. W dostawach makreli w dalszym ciągu dominuje Norwegia, przy jednoczesnych dostawach unijnych (z Holandii, Irlandii, Wielkiej Brytanii) stanowiących juŜ ponad 45% dostaw makreli. Z roku na rok zauwaŜalny jest spadek importu z krajów EFTA na rzecz zwiększającego się udziału importu z krajów Unii Europejskiej (Kuzebski 2003). 264 E. Pawlak Głównym partnerem dostarczającym na rynek polski ryby i produkty rybne są kraje naleŜące do EFTA – Norwegia (około 80% dostaw) i Islandia (około 20% dostaw). Spośród krajów „piętnastki” najwięcej ryb i produktów rybnych sprowadzanych było z Danii i Holandii. Coraz większe znaczenie w strukturze polskiego importu ryb i przetworów rybnych zajmują kraje rozwijające się, takie jak Chiny (filety z mintaja), Argentyna (filety z morszczuka), Tajlandia (konserwy z tuńczyka). Natomiast odnotowano spadek importu z Rosji, z której Polska importowała głównie mroŜonego dorsza. Strukturę i dynamikę importu ryb i przetworów rybnych (w tonach) w latach 2000–2004 prezentują rys. 3 i 4. 70 Grupa 301 302 303 304 305 306 307 60 [tys. USD] 50 40 30 20 10 0 2000 2001 2002 2003 2004 Rok Rys. 3. Struktura importu ryb i przetworów rybnych [tony] Źródło: opracowanie własne na podstawie Roczników Statystycznych Handlu Zagranicznego (2000–2004). Grupa 250 301 302 303 304 305 306 307 [tys. USD] 200 150 100 50 0 2000 2001 2002 2003 2004 Rok Rys. 4. Dynamika importu ryb i przetworów rybnych [tony] Źródło: opracowanie własne na podstawie Roczników Statystycznych Handlu Zagranicznego (2000–2004). EKSPORT RYB I PRZETWORÓW RYBNYCH W latach 2000–2004 wartość polskiego eksportu ryb i przetworów rybnych wynosiła od 124 477 tys. USD (w 2002 r.) do 319 471 tys. USD (w 2004 r.). Na tak duŜy wzrost eksportu ryb i przetworów rybnych zdecydowany wpływ miały przede wszystkim wyŜsze ceny uzyskiwane przez polskie przedsiębiorstwa na rynkach zagranicznych, we wszystkich badanych grupach 265 Analiza udziału ryb i przetworów rybnych w polskim handlu zagranicznym asortymentowych, oraz rosnący eksport wędzonego łososia i świeŜego dorsza (Hryszko 2004 c). W badanym okresie polski eksport ryb i przetworów rybnych wynosił od 52 226,6 t (w 2000 r.) do 48 723 t (w 2004 r.). W całym okresie badawczym dominującą rolę w strukturze towarowej wartości i ilości eksportu ryb i przetworów rybnych odgrywała grupa 0304: Filety i inne mięso z ryb – świeŜe, schłodzone lub zamroŜone, podobnie jak w strukturze polskiego importu ryb i przetworów rybnych. Udział grupy 0304 w ogólnej strukturze wartości eksportu ryb i przetworów rybnych wynosił od 42,57% (w 2004 r.) do 63,64% (w 2002 r.), w strukturze ilości eksportu – od 9,83% (w 2000 r.) do 12,50% (w 2003 r.). Ogólnie w latach 2000–2004 Polska eksportowała 127 579,2 t filetów i innego mięsa z ryb świeŜych, schłodzonych lub zamroŜonych, na łączną kwotę 475 524 tys. USD. Drugą istotną grupę w wartości polskiego eksportu ryb i przetworów rybnych stanowi grupa 0305: Ryby suszone, solone, wędzone, mączka rybna do jedzenia, której udział w wartości eksportu ryb i przetworów rybnych wynosił od 20,42% (w 2000 r.) do 49,05% (w 2004 r.). Od kilku lat widoczny jest dynamiczny rozwój eksportu ryb suszonych, solonych i wędzonych z powodu wzrostu wywozu wędzonego łososia, którego udział w strukturze grupy 0305 dochodzi do 21%. Ograniczony natomiast został dość znacznie (o ponad 30%) eksport mączek i granulatów z ryb oraz innych zwierząt morskich (Hryszko 2004 c). Spowodowało to, iŜ w udziale ilości polskiego eksportu drugie miejsce zajmuje nie grupa 0305 lecz grupa 0303: Ryby zamroŜone, z wyjątkiem filetów. Udział grupy 0303 w ogólnej strukturze ilości eksportu ryb i przetworów rybnych wynosił od 4,98% (w 2003 r.) do 6,46% (w 2002 r.). Do grup o najmniejszym udziale w wartości i ilości eksportu ryb oraz przetworów rybnych naleŜą grupa 0307: Mięczaki wodne bezkręgowce, Ŝywe zamroŜone, konserwowane oraz mączki i grupa 0301: Ryby Ŝywe. Strukturę i dynamikę eksportu ryb i przetworów rybnych (w tys. USD) w latach 2000–2004 prezentują rys. 5 i 6. Grupa 70 301 302 303 304 305 306 307 60 [tys. USD] 50 40 30 20 10 0 2000 2001 2002 2003 2004 Rok Rys. 5. Struktura eksportu ryb i przetworów rybnych [tys. USD] Źródło: opracowanie własne na podstawie Roczników Statystycznych Handlu Zagranicznego (2000–2004). 266 E. Pawlak 700 Grupa 301 302 303 304 305 306 307 600 [tys. USD] 500 400 300 200 100 0 2000 2001 2002 2003 2004 Rok Rys. 6. Dynamika eksportu ryb i przetworów rybnych [w tys. USD] Źródło: opracowanie własne na podstawie Roczników Statystycznych Handlu Zagranicznego (2000–2004). W okresie badawczym sukcesywny wzrost dynamiki eksportu obserwowany był w grupie 0301: Ryby Ŝywe i w grupie 0307: Mięczaki wodne bezkręgowce, Ŝywe zamroŜone, konserwowane oraz mączki. W grupach: 0303: Ryby zamroŜone z wyjątkiem filetów i 0304: Filety i inne mięso z ryb świeŜe, schłodzone lub zamroŜone widoczny był spadek eksportu. W pozostałych grupach asortymentowych obserwowane były wahania dynamiki eksportu. Na poprawę wyników w polskim eksporcie znaczny wpływ miały wzrost cen na rynkach światowych, wzrost wielkości sprzedaŜy podstawowych pozycji polskiego eksportu ryb i przetworów rybnych: dorszy, śledzi i wędzonych łososi oraz korzystny kurs euro wobec złotówki (Ryby eksportową szansą 2004). Głównym eksportowanym z Polski gatunkiem ryb był dorsz. Stanowił on ponad 20% udziału w całkowitej wartości polskiego eksportu ryb i przetworów rybnych. Dorsz sprzedawany był głównie w postaci świeŜych tusz lub w postaci mroŜonego mięsa i mroŜonych filetów. Odbiorcami polskiego dorsza są głównie Wielka Brytania, Francja, Dania i Niemcy. Istotną pozycję w polskim eksporcie stanowi równieŜ łosoś sprzedawany do Niemiec (90%), Danii, Czech i Francji w postaci wędzonych ryb oraz niewielkie jego ilości w postaci ryb świeŜych lub przetworzonych (Kuzebski 2003). Głównym odbiorcą polskich ryb i przetworów rybnych są kraje Unii Europejskiej, których udział w strukturze eksportu w roku 2003 zwiększył się o 75,2% wobec 68,5% udziału w roku 2002. Wartość eksportu do tych państw wzrosła o 36%, osiągając ponad 237 800 tys. USD w 2003 r. W latach 2000–20004 odnotowano malejące zainteresowanie polskimi rybami i przetworami rybnymi w krajach byłego ZSRR i CEFTA, których udział w strukturze geograficznej eksportu wynosił około 8% (Hryszko 2003 a). Najmniejsze obroty w eksporcie odnotowane zostały z krajami EFTA. Ich udział w strukturze eksportu oscyluje od 1,5 do 2,0%. Niezmiennie od wielu lat głównym partnerem Polski w eksporcie ryb i przetworów rybnych pozostają Niemcy. Drugim pod względem ilości importowanych z Polski produktów jest Dania, która kupuje tanie surowce do produkcji pasz. Natomiast pod względem wartości eksportu drugie miejsce, po Niemcach, zajmuje Wielka Brytania, do której eksportowane 267 Analiza udziału ryb i przetworów rybnych w polskim handlu zagranicznym są głównie filety z ryb dorszowatych (około 80% eksportu do Wielkiej Brytanii) – Hryszko (2003 b). Strukturę i dynamikę eksportu ryb i przetworów rybnych (w tonach) w latach 2000–2004 prezentują rys. 7 i 8. Grupa 70 301 302 303 304 305 306 307 60 [tys. USD] 50 40 30 20 10 0 2000 2001 2002 2003 2004 Rok Rys. 7. Struktura eksportu ryb i przetworów rybnych [tony] Źródło: opracowanie własne na podstawie Roczników Statystycznych Handlu Zagranicznego (2000–2004). 450 400 Grupa 301 302 303 304 305 306 307 350 [tys. USD] 300 250 200 150 100 50 0 2000 2001 2002 2003 2004 Rok Rys. 8. Dynamika eksportu ryb i przetworów rybnych [tony] Źródło: opracowanie własne na podstawie Roczników Statystycznych Handlu Zagranicznego (2000–2004). BILANS POLSKIEGO HANDLU ZAGRANICZNEGO RYBAMI I PRZETWORAMI RYBNYMI Bilans polskiego handlu zagranicznego rybami i przetworami rybnymi w latach 2000–2004, w ujęciu wartościowym, kształtował się na poziomie od –101 949 tys. USD (w 2004 r.) do –189 907 tys. USD (w 2001 r.). Od 2001 roku zauwaŜalna jest ciągła poprawa bilansu polskiego handlu zagranicznego rybami i przetworami rybnymi – o 87 958 tys. USD w 2004 r. Dodatni bilans w latach 2000–2004 odnotowany został tylko w grupie 0305: Ryby suszone, solone, wędzone, mączka rybna do jedzenia oraz w latach 2003–2004 w grupie 0307: Mięczaki wodne bezkręgowce, Ŝywe zamroŜone, konserwowane oraz mączki. W pozostałych grupach w całym okresie badawczym odnotowywano bilans ujemny. 268 E. Pawlak Na poprawę bilansu handlu zagranicznego miała wpływ znaczna dewaluacja złotego względem euro i USD, co spowodowało wzrost opłacalności eksportu do państw prowadzących rozliczenia w tych walutach. 200 000 Grupa 301 302 303 304 305 306 307 ogółem 150 000 100 000 [tys. USD] 50 000 0 -50 000 -100 000 -150 000 -200 000 -250 000 2000 2001 2002 2003 2004 Rok Rys. 9. Bilans polskiego handlu zagranicznego rybami i przetworami rybnymi [tys. USD] Źródło: opracowanie własne na podstawie Roczników Statystycznych Handlu Zagranicznego (2000–2004). 50 000 Grupa 301 302 303 304 305 306 307 ogółem 0 [tys. USD] -50 000 -100 000 -150 000 -200 000 -250 000 2000 2001 2002 2003 2004 Rok Rys. 10. Bilans polskiego handlu zagranicznego rybami i przetworami rybnymi [tony] Źródło: opracowanie własne na podstawie Roczników Statystycznych Handlu Zagranicznego (2000–2004). Bilans polskiego handlu zagranicznego rybami i przetworami rybnymi w latach 2000–2004, w ujęciu ilościowym, kształtował się na poziomie od –155 009 t (w 2002 r.) do –202 232 t (w 2000 r.). W latach 2000–2003 zauwaŜalna była ciągła poprawa bilansu polskiego handlu zagranicznego rybami i przetworami rybnymi – o 42 404 t. Natomiast w roku 2004 saldo obrotów pogorszyło się, w stosunku do roku 2003, o 16 711 t. Dodatni bilans odnotowany zostały tylko w grupie 0305: Ryby suszone, solone, wędzone, mączka rybna do jedzenia. W pozostałych grupach w całym okresie badawczym odnotowywany był bilans ujemny. Analiza udziału ryb i przetworów rybnych w polskim handlu zagranicznym 269 PODSUMOWANIE Wbrew obawom po 1 maja 2004 r. nie nastąpiło załamanie się polskiego importu ryb, a tym samym eksportu przetworów rybnych. W latach 2000–2005 obserwowany był wzrost wartości i ilości zarówno importu, jak i eksportu ryb i przetworów rybnych. W dalszym ciągu dominującym źródłem zaopatrzenia w ryby i przetwory rybne była Norwegia. JednakŜe od 2003 r. zauwaŜalny był wzrost udziału importu tych produktów z krajów Unii Europejskiej i innych krajów pozaunijnych, np. z Chin. Zapewne są to pierwsze, związane z przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej, symptomy zmian, następujących w kierunkach geograficznych, dostaw ryb i przetworów rybnych. Dostępność do surowca rybnego spowodowała moŜliwość jego przerobienia w polskich przedsiębiorstwach przemysłu przetwórczego i eksport juŜ przetworzonych produktów rybnych, szczególnie do Niemiec i innych krajów Unii Europejskiej. Pozytywnym przejawem w badanym okresie był równieŜ poprawiający się bilans polskiego handlu zagranicznego rybami i przetworami rybnymi, na co zdecydowany wpływ miały podane w artykule czynniki makroekonomiczne. Niewątpliwie integracja z Unią Europejską miała i będzie miała wpływ na zmiany zachodzące w polskim handlu zagranicznym rybami i przetworami rybnymi. JednakŜe waŜne jest to, Ŝe nie sprawdził się „czarny scenariusz” załamania się wymiany w tej grupie towarowej. PIŚMIENNICTWO Hryszko K. 2003 a. Handel zagraniczny rybami i produktami rybnymi w I półroczu 2003 roku. Mag. Przem. Ryb. 5, 7. Hryszko K. 2004 b. Handel zagraniczny rybami i produktami rybnymi w 2003 roku. Mag. Przem. Ryb. 2, 6. Hryszko K. 2004 c. Podsumowanie handlu zagranicznego rybami i produktami rybnymi w I połowie 2004 r. Mag. Przem. Ryb. 6, 7. Kuzebski E. 2004. Handel zagraniczny produktami rybnymi w trzech kwartałach 2003 r. Ryb. Bałt., 3, 10. Rocznik Statystyczny Handlu Zagranicznego. 2001. GUS, Warszawa, 51–52. Rocznik Statystyczny Handlu Zagranicznego. 2002. GUS, Warszawa, 49–50. Rocznik Statystyczny Handlu Zagranicznego. 2003. GUS, Warszawa, 48–49. Rocznik Statystyczny Handlu Zagranicznego. 2004. GUS, Warszawa, 46–47. Rocznik Statystyczny Handlu Zagranicznego. 2005. GUS, Warszawa, 79–80. Ryby eksportową szansą. 2004. Rynki Zagr. 99/100, 5. Dane społeczno-gospodarcze – import. 2006. GUS, www.stat.gov.pl/dane_spol-gosp/ceny_handel_uslugi/ /obroty_towar/2005/006/import_Ipolr2005.xls. 270 VACAT Strona 270 z 400 E. Pawlak FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS Folia Univ. Agric. Stetin. 2006, Oeconomica 249 (45), 271–278 Łukasz MENART, Małgorzata JUCHNIEWICZ ZMIANY W POLSKIM EKSPORCIE MIĘSA I JEGO PRZETWORÓW PO PRZYSTĄPIENIU DO UNII EUROPEJSKIEJ CHANGES IN POLISH EXPORT OF MEAT AND MEAT PRODUCTS AFTER THE ACCESS TO THE EUROPEAN UNION Katedra Ekonomiki Przedsiębiorstw, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie ul. Michała Oczapowskiego 4, 10–719 Olsztyn Abstract. The aim of the paper was to present the main changes in export, which exposed after polish access to European Union. Analysis of three kinds of products: red meat, poultry meat and meat products, allowed to identify three types of changes. The first of them was essential growth in export of all kinds of examined products after the 1st May 2004. The second important change was reorientation of export from Eastern Markets to European Countries. Improvement of relation between export and import was the third direction of changes in polish meat and meat products. Słowa kluczowe: eksport mięsa, import mięsa, kierunki eksportu. Key words: export directions, meat export, meat import. WSTĘP Przed 1 maja 2004 r. import towarów rolno-spoŜywczych z Polski był obłoŜony wysokimi cłami. Z dniem przystąpienia do UE cła te zostały zniesione, uwolniono handel pomiędzy krajami przystępującymi, przyjęto wspólną taryfę celną dla krajów Unii oraz zewnętrzną dla państw trzecich. Zniesiono takŜe krajowe instrumenty wspierania eksportu i zastąpiono je unijnymi (Świetlik 2004). Jednocześnie polskie przedsiębiorstwa musiały dostosować swoją produkcję do standardów obowiązujących w UE, tj. przepisy sanitarne i weterynaryjne, dotyczące ochrony środowiska czy stosowania w przetwórstwie surowców o wysokich parametrach jakościowych (Bielecki i in. 2005). Nie wszyscy przedsiębiorcy byli w stanie zaadaptować się do nowych przepisów, jednakŜe traktat akcesyjny zakłada moŜliwość zastosowania okresów przejściowych. Zezwalają one duŜej grupie przedsiębiorstw, m.in. z branŜy mięsnej i drobiarskiej, niespełniających niektórych wymogów, na dalszy handel, ale tylko na rynku krajowym (Podstawowe rynki… 2005). Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej spowodowało kontynuowanie rozwoju handlu zagranicznego, zwłaszcza artykułami rolno-spoŜywczymi, w tym mięsem i jego przetworami. Pierwsze efekty były widoczne juŜ rok przed akcesem, tj. w 2003 r., w którym eksport ogółem wzrósł, w stosunku do roku poprzedniego, o 30,6%, a import – o 23,4%. Jeszcze większym zmianom uległa sytuacja w handlu zagranicznym towarami rolno-spoŜywczymi – odnotowano wzrost eksportu o 37,5%, a importu o 12,2%, co spowodowało uzyskanie przez Polskę dodatniego salda w obrotach z zagranicą (Heller i Kotliński 2005). Obawy, iŜ wraz z akcesem do UE na polski rynek napłyną 272 Ł. Menart i M. Juchniewicz towary z krajów unijnych, okazały się bezpodstawne, na co wskazuje fakt, Ŝe juŜ w pierwszych miesiącach po dołączeniu do krajów „piętnastki” eksport ogółem wzrastał duŜo szybciej niŜ import. W miesiącach od maja do października 2004 r. polski eksport ogółem wzrósł o 216%, przy jednoczesnym wzroście importu o 207%, w stosunku do okresu od stycznia do kwietnia 2004 r. (w analogicznych okresach roku 2003 – odpowiednio 216 i 214%) – Handel zagraniczny… (2003–2005). Atuty polskich producentów, takie jak wysoka jakość produktów, niskie ceny, relatywnie niewysokie koszty czy elastyczność w przystosowywaniu się do zmieniających się warunków ekonomicznych, przyczyniły się do znacznego wzrostu eksportu towarów rolno-spoŜywczych, w tym takŜe mięsa (Kisiel i Babuchowska 2005). Przy uwzględnieniu faktu, iŜ w 2005 r. światowe spoŜycie mięsa wyniosło 41,6 kg na osobę, a w krajach UE prawie 100 kg na osobę (Rokicki 2005) i jednocześnie przy uwzględnieniu tendencji wzrostowej, Polska ma szansę na zwiększenie eksportu oraz umocnienie swojej pozycji jako eksportera mięsa i jego przetworów – zarówno na rynki Wspólnoty, jak i całego świata. MATERIAŁ I METODY W artykule wykorzystano dane pochodzące z GUS, dotyczące obrotów w handlu zagranicznym poszczególnymi towarami w latach 2003 i 2004 oraz dane z pierwszego półrocza lat 2003–2005. Do analizy przyjęto trzy kategorie produktów: mięso czerwone (bez drobiu), mięso i podroby z drobiu oraz przetwory mięsne. Kategorie są zgodne z klasyfikacją statystyczną CN (PCN) i zawierają odpowiednio: – mięso czerwone (bez drobiu) – mięso wołowe świeŜe lub schłodzone (0201), mięso wołowe zamroŜone (0202), mięso wieprzowe świeŜe, schłodzone lub zamroŜone (0203), mięso baranie i kozie świeŜe, schłodzone lub zamroŜone (0204), mięso końskie świeŜe, schłodzone lub zamroŜone (0205), mięso królików, dziczyzna świeŜa, schłodzona lub zamroŜona (0208); – mięso i podroby z drobiu – mięso jadalne i podroby z drobiu świeŜe, schłodzone lub zamroŜone (0208); – przetwory mięsne – kiełbasy, produkty z mięsa, podrobów (1601), przetwory i konserwy z mięsa, drobiu, dziczyzny (szynki i łopatki) (1602). Przedmiotem badań był eksport i import wymienionych kategorii produktów, w ujęciach ilościowym, wartościowym i przestrzennym. Porównano równieŜ średnie ceny eksportu w odniesieniu do importu w celu określenia warunków wymiany handlowej (tzw. terms of trade). WYNIKI I DYSKUSJA Analizując import i eksport wybranych kategorii produktów, odnotowano systematyczny wzrost obu elementów wymiany handlowej. Dynamika wartości eksportu (w zł) wskazuje, iŜ w roku przystąpienia Polski do UE nastąpiło zwiększenie o 1/3 eksportu mięsa czerwonego i o 1/10 mięsa drobiowego, w porównaniu z rokiem poprzednim. Eksport przetworów mięsnych zwiększył się o 1/4. W pierwszym półroczu 2005 r. równieŜ nastąpił wzrost (o 50%) eksportu obu kategorii mięs oraz spadek (o prawie 17%) wywozu przetworów mięsnych. W badanych okresach odnotowano takŜe bardzo dynamiczny wzrost importu, w porównaniu z rokiem poprzednim. W 2004 r. 273 Zmiany w polskim eksporcie mięsa i jego przetworów... nastąpił prawie 2-krotny wzrost importu mięsa czerwonego, 4-krotny – mięsa drobiowego oraz ponad 2-krotny – mięsa czerwonego w pierwszej połowie 2005 r., w porównaniu z pierwszą połową 2004 r. Import przetworów mięsnych w całym 2004 r. i mięs drobiowych w miesiącach od stycznia do czerwca 2005 r. osiągnął podobny poziom jak w analogicznych okresach z lat poprzednich. Wartości importu i eksportu w badanych okresach dla wszystkich kategorii produktów [mln zł] zaprezentowano na rys. 1. 1800 1600 1400 1200 1000 800 600 400 200 0 I-VI 2003 VII-XII 2003 I-XII 2003 I-VI 2004 VII-XII 2004 I-XII 2004 I-VI 2005 Miesiące i rok eksport mięsa czerwonego import mięsa czerwonego eksport mięsa i podrobów z drobiu import mięsa i podrobów z drobiu eksport przetworów mięsnych import przetworów mięsnych Rys. 1. Eksport i import wybranych towarów w latach 2003–2005 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS (Handel zagraniczny... 2003–2005 i Rocznik Statystyczny... 2004–2005). Charakterystyczna jest takŜe znaczna przewaga eksportu nad importem, których saldo w 2003 r. wyniosło 848 mln zł (319 mln zł w I półroczu) w przypadku mięsa czerwonego mięsa czerwonego i 878 mln zł (249 mln zł w I półroczu) w przypadku mięsa i podrobów z drobiu. W 2004 r. zanotowano wzrost salda obrotów o 10% w przypadku mięsa czerwonego oraz 10-procentowy spadek w przypadku mięsa i podrobów drobiowych. W danych za I półrocze 2004 r. zanotowano wzrost odpowiednio o 66 i 5% dla powyŜszych kategorii produktów. Na uwagę zasługuje fakt, iŜ w pierwszej połowie 2005 r. odnotowano prawie 70-procentowy wzrost salda obrotów mięsem drobiowym i niewielki – 12-procentowy wzrost w przypadku pozostałych mięs, w porównaniu z analogicznym okresem 2004 r. Zwiększenie wartości eksportu w 2004 r., w stosunku do 2003 r., i nieznaczny wzrost wartości importu w 2004 r. spowodował zwiększenie salda wymiany przetworami mięsnymi o prawie 40% (531 mln zł). W badanych okresach stwierdzono korzystne tendencje do systematycznego zwiększania eksportu wszystkich kategorii analizowanych produktów. W przypadku mięsa czerwonego w 2004 r. zanotowano wzrost wartości wywozu o ponad 30% – pomimo prawie 10-procentowego spadku eksportowanej ilości tego produktu, w porównaniu z 2003 r. (tab. 1). Podobnie w pierwszym półroczu 2005 r. odnotowano nieznaczny – 4-procentowy wzrost ilości i jednoczesny – prawie 45-procentowy wzrost wartości eksportu mięsa czerwonego, w stosunku do wartości z pierwszej połowy 2004 r. 274 Ł. Menart i M. Juchniewicz Tabela 1. Eksport wybranych towarów w poszczególnych okresach Miesiące i lata I–VI 2003 VII–XII 2003 I–XII 2003 Jednostka miary Mięso czerwone tony * mln zł 454,1 tony * mln zł tony 718,5 256 477 Mięso i podroby z drobiu * 249,0 * 704,8 100 691 Przetwory mięsne 16 030 185,0 18 317 236,6 34 347 mln zł 1 172,6 953,8 421,6 I–VI 2004 tony mln zł 120 076 714,0 39 871 365,0 20 688 265,0 VII–XII 2004 tony mln zł 109 094 856,1 74 541 709,5 109 094 302,0 I–XII 2004 tony mln zł 229 170 1 570,1 114 412 1074,6 43 071 567,0 I–VI 2005 tony mln zł 124 983 1 031,0 66 997 551,1 20 799 220,3 *Brak danych. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS (Handel zagraniczny... 2003–2005 i Rocznik Statystyczny... 2004–2005). W kategorii mięsa i przetworów z drobiu w 2004 r. zauwaŜalny jest proporcjonalny wzrost eksportu zarówno pod względem ilościowym, jak i wartościowym, w porównaniu z 2003 r. Analizując pierwsze półrocza poszczególnych lat, moŜna zauwaŜyć wyraźną tendencję wzrostową wartości eksportu, w stosunku do wartości z analogicznego okresu roku poprzedniego. Zwiększyła się ona odpowiednio o 47% w 2004 r. i 51% w 2005 r. W tym samym okresie wzrósł takŜe wywóz mięsa i przetworów z drobiu, w ujęciu ilościowym, o 68%, co w przeliczeniu stanowi ponad 27 tys t. Eksport przetworów mięsnych wzrósł w 2004 r. o 25% w ujęciu ilościowym oraz o prawie 35% w ujęciu wartościowym, w stosunku do eksportu w roku poprzedzającym wstąpienie Polski w struktury unijne. RównieŜ w ujęciu półrocznym widoczny jest znaczny wzrost wywozu przetworów mięsnych – w miesiącach od stycznia do czerwca wyniósł on odpowiednio 30% pod względem ilościowym i 43% pod względem wartościowym, a od lipca do grudnia tego roku – odpowiednio 22 i 28%, w porównaniu z odpowiednim półroczem w 2003 r. Mniej korzystnie kształtowała się sytuacja w sześciu pierwszych miesiącach 2005 r., w stosunku do pierwszego półrocza roku poprzedniego – ilość eksportowanych przetworów mięsnych była podobna, natomiast ich wartość zmniejszyła się o prawie 17%. Przyczyn tak nagłego wzrostu eksportu wszystkich badanych kategorii produktów moŜna się dopatrywać, jak zauwaŜa Urban (2005), m.in. w zniesieniu barier w handlu z UE i objęciu naszego kraju wspólną polityką rolną, co przyczyniło się do znacznego wzrostu eksportu polskiego mięsa i jego przetworów na rynki Wspólnoty. Szczególną uwagę naleŜy zwrócić na kierunki eksportu, które znacznie zmieniły się w krótkim okresie. W tabeli 2 zaprezentowano strukturę największych odbiorców poszczególnych kategorii produktów oraz zmiany w kolejnych okresach poddanych badaniu. Obliczenia wykonano na podstawie wartości eksportu w USD, dlatego mogą one róŜnić się od analogicznych, lecz obliczonych przy uŜyciu innych walut. 275 Zmiany w polskim eksporcie mięsa i jego przetworów... Tabela 2. Główni odbiorcy wybranych produktów w latach 2003–2005 2003 r. Mięso czerwone Produkt kraj [%]* kraj [%]* kraj 14 1. Włochy 14 1. Włochy 16 2. Włochy 13 2. Białoruś 11 2. Białoruś 12 2. Holandia 12 3. Rumunia 10 3. Holandia 10 3. Rosja 10 5. Holandia Mięso i podroby z drobiu kraj I–VI 2005 r. 23 1. Włochy 4. Białoruś [%]* I–VI 2004 r. 1. Rosja 6. pozostałe kraje 9 4. Rosja 6 5. Niemcy 8 7 4. Ukraina 5. Holandia [%]* 3. Niemcy 8 9 4. Wlk. Brytania 8 9 5. Białoruś 7 40 6. pozostałe kraje 50 6. pozostałe kraje 47 6. pozostałe kraje 1. Niemcy 63 1. Niemcy 56 1. Niemcy 48 1. Niemcy 45 2. Wlk. Brytania 17 2. Wlk. Brytania 18 2. Wlk. Brytania 21 2. Wlk. Brytania 18 3. Francja 3 3. Szwajcaria 4 3. Szwajcaria 7 3. Francja 5 4. Rosja 3 4. Francja 3 4. Francja 4 4. Czechy 4 4 5. Szwajcaria 5. Szwajcaria 6. pozostałe kraje Przetwory mięsne 2004 r. 3 5. Rosja 2 5. Rosja 50 3 11 6. pozostałe kraje 16 6. pozostałe kraje 15 6. pozostałe kraje 24 1. Niemcy 34 1. Niemcy 24 1. Niemcy 38 1. USA 26 2. USA 30 2. USA 24 2. USA 23 2. Niemcy 18 24 3. Wlk. Brytania 13 3. Dania 16 3. Wlk. Brytania 9 3. Wlk. Brytania 4. Włochy 7 4. Włochy 6 4. Włochy 7 4. Wlk. Brytania 9 5. Rosja 6 5. Rosja 4 5. Rosja 5 5. Włochy 6 6. pozostałe kraje 13 6. pozostałe kraje 18 6. pozostałe kraje 15 6. pozostałe kraje 26 * Udział poszczególnych krajów w strukturze eksportu. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS (Handel zagraniczny... 2003–2005 i Rocznik Statystyczny... 2004–2005). W 2003 r. głównym importerem mięsa czerwonego z Polski była Rosja, do której wysyłano prawie 1/4 tego towaru. Na kolejnym miejscu znalazły się Włochy, które importowały 13%, następnie Rumunia i Białoruś – ok. 10% mięsa. Warto zauwaŜyć, Ŝe duŜy udział w imporcie tego towaru z Polski w 2003 r. miały kraje byłego ZSRR. W roku przystąpienia do UE uwidocznił się znaczny spadek pozycji Rosji – znalazła się ona dopiero na 4 miejscu z udziałem 8-procentowym, za takimi krajami, jak Włochy, Białoruś czy Holandia. Porównując pierwsze półrocze 2004 r. i 2005 r., zmiany są jeszcze większe. W 2004 r. na 1 miejscu znajdowały się Włochy z 14-procentowym udziałem; kolejne miejsca zajmowały kraje byłego ZSRR: Białoruś, Rosja, Ukraina. Po przystąpieniu Polski do UE w pierwszej połowie 2005 r. struktura ta kształtowała się juŜ zupełnie inaczej – na 1 miejscu (z 16-procentowym udziałem) znalazły się Włochy, następnie Holandia (12%), Niemcy (8%), Wielka Brytania (8%) i Białoruś (7%). Rosja znalazła się na 9 miejscu, z niewielkim – 4-procentowym udziałem. Bardzo interesujący jest fakt znacznej róŜnicy cen uzyskiwanych za towary wysyłane do krajów UE i do krajów byłego ZSRR. Na przykład w 2004 r. Rosjanie płacili średnio 1097 USD/t mięsa czerwonego, a Niemcy – aŜ 3335 USD/t. Analizując strukturę odbiorców mięsa i podrobów drobiowych, nie zauwaŜa się w niej tak drastycznych zmian jak w przypadku mięsa czerwonego. Główni odbiorcy się nie zmieniają w kolejnych okresach. W 2003 r. w imporcie polskiego mięsa drobiowego przodowali Niemcy, do których trafiło 63% eksportu, a rok później – 56%. Na drugim miejscu znajdowała się Wielka Brytania, następnie Francja i Rosja z 3-procentowym importem polskiego drobiu. Zmiany stają 276 Ł. Menart i M. Juchniewicz się zauwaŜalne dopiero w pierwszej połowie 2005 r., w której Rosja nie znalazła się nawet wśród 12 głównych krajów eksportujących. Podobnie, jak w przypadku wymiany mięsa czerwonego, moŜna zaobserwować znaczne róŜnice w cenach przy jego eksporcie do poszczególnych krajów. W 2004 r. cena uzyskiwana za 1 t mięsa i podrobów drobiowych, wysyłanych do Rosji, wynosiła 439,5 USD, do Niemiec natomiast – 3361,0 USD. W przypadku eksportu przetworów mięsnych, tak jak w przypadku drobiu, struktura głównych odbiorców polskiego eksportu kształtowała się bardzo podobnie w latach 2003–2004. Największymi odbiorcami eksportu w tym okresie były Niemcy, USA, Wielka Brytania, Włochy i Rosja. Dopiero w pierwszej połowie 2005 r. stwierdzono bardziej znaczące zmiany. Największym odbiorcą były USA, następnie z porównywalnym poziomem importu – Niemcy i Dania. W omawianym okresie Rosja wypadła poza pierwszą szóstkę największych importerów polskich przetworów mięsnych. RóŜnice w cenach, w zaleŜności od kraju wysyłki, odnotowano takŜe w przypadku tych przetworów. W odniesieniu do poprzednich kategorii, w przypadku średnich cen uzyskanych z eksportu przetworów mięsnych w 2004 r., moŜna zauwaŜyć, iŜ ceny eksportu do Niemiec są prawie 2-krotnie wyŜsze niŜ uzyskiwane od importerów rosyjskich (1757 USD/t). Redukcja eksportu badanych produktów do krajów byłego ZSRR moŜe być spowodowana nie tylko barierami wejścia na te rynki, ale przede wszystkim silnym uzaleŜnieniem wywozu produktów mięsnych do tych krajów od subwencjonowania (Urban 2005). W celu uzyskania prawidłowej oceny opłacalność polskiego eksportu mięsa naleŜy ocenić relacje średnich cen eksportu do cen importu (tzw. terms of trade) poszczególnych kategorii produktów. W kategorii mięsa czerwonego zauwaŜalna jest pozytywna tendencja do wzrostu relacji średnich cen eksportu do średnich cen importu (rys. 2). W 2003 r. ceny eksportu były niŜsze od cen importu o ok. 33%, w I półroczu 2004 r. – o 21%, przy czym w całym roku średnie ceny eksportu przewyŜszyły ceny importu o 5%. W pierwszych 6 miesiącach 2005 r. średnie ceny eksportu mięsa czerwonego były juŜ o 18% wyŜsze niŜ średnie ceny importu tego towaru. 3,50 Eksport/Import 3,00 2,50 2,00 1,50 1,00 0,50 0,00 I-XII 2003 I-VI 2004 VII-XII 2004 I-XII 2004 I-VI 2005 Miesiące i lata mięso czerwone mięso i podroby z drobiu przetwory mięsne Rys. 2. Relacja średnich cen eksportu do średnich cen importu mięsa w poszczególnych latach. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS (Handel zagraniczny... 2003–2005; Rocznik Statystyczny... 2004–2005). Średnie ceny eksportu mięsa drobiowego znacznie przewyŜszają ceny importu, jednakŜe trudno zauwaŜyć wyraźną tendencję, gdyŜ wartość tego wskaźnika waha się w kolejnych okresach. Zmiany w polskim eksporcie mięsa i jego przetworów... 277 Wskazuje ona, iŜ ceny eksportu były około 2,5-krotnie wyŜsze od cen importu w przypadku mięsa drobiowego. Najmniej korzystnie wypada stosunek średnich cen w kategorii przetworów mięsnych w pierwszej połowie 2005 r. Wskaźnik terms of trade w tym okresie przyjął wartość 0,75, co oznacza, Ŝe średnie ceny eksportu były o 25% niŜsze niŜ średnie ceny importu tego produktu. PODSUMOWANIE Przystąpienie Polski do struktur Unii Europejskiej pociągnęło za sobą wiele istotnych zmian w całym handlu zagranicznym. W przypadku badanych produktów (mięsa i jego przetworów) zanotowano szybszy, systematyczny, wzrost eksportu niŜ importu, a w efekcie znaczne zwiększenie salda obrotów. Dynamiczny wzrost eksportu mógł być skutkiem zniesienia barier celnych w handlu ze Wspólnotą oraz objęcia Polski strefą wolnego handlu. Istotną zmianą jest takŜe wyraźna reorientacja eksportu – znaczne zmniejszenie wywozu badanych kategorii produktów na rynki Europy Wschodniej i wspomniana juŜ ekspansja rynków europejskich. Istotne znaczenie ma takŜe znaczna poprawa relacji średnich cen eksportu do średnich cen importu, która istotnie wpływa na opłacalność handlu mięsem i jego przetworami. Okres porównań jest jednak zbyt krótki, by wnioskować na tej podstawie o trwałych tendencjach. PIŚMIENNICTWO Bielecki J., Chechelski P., Morkis G., Urban R. 2005. Przemiany jakościowe przemysłu spoŜywczego [w: Polski przemysł spoŜywczy w pierwszych miesiącach po integracji z UE]. Red. R. Urban. IERiGś, Warszawa, 41–53. Heller J., Kotliński K. 2005. Udział produktów rolno-spoŜywczych w polskim handlu zagranicznym [w: Zmiany w agrobiznesie po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej]. T. 1. AE, Wrocław, 332–336. Kisiel R., Babuchowska K. 2005. Dostosowania polskich eksporterów artykułów rolno-spoŜywczych do warunków integracji z UE na przykładzie woj. warmińsko-mazurskiego [w: Zmiany w agrobiznesie po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej]. T. 1. AE, Wrocław, 421–424. Podstawowe rynki rolne w pierwszym roku po integracji Polski z Unią Europejską. 2005. Red. J. Seremak-Bulge, J. Rowiński. IERiGś, Warszawa, 7–12. Rokicki T. 2005. SpoŜycie mięsa w świecie i w Polsce. Rocz. Nauk. Stow. Ekon. Rol. Agrobiz. 7 (8), 204–208. Świetlik K. 2004. Wpływ akcesji do Unii Europejskiej na ceny Ŝywności w Polsce. IERiGś, Warszawa. Urban R. 2005. Polska gospodarka mięsna po wejściu do UE. Gosp. Mięsna 12, 12–19. Handel zagraniczny (styczeń – czerwiec). 2003–2005. GUS. Warszawa. Rocznik Statystyczny Handlu Zagranicznego GUS. 2004–2005. 278 VACAT Strona 278 z 400 Ł. Menart i M. Juchniewicz FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS Folia Univ. Agric. Stetin. 2006, Oeconomica 249 (45), 279–284 Jakub SZPON ANALIZA RELACJI CENOWYCH W PRZEDSIĘBIORSTWACH BRANśY DROBIARSKIEJ W LATACH 2001–2004 ANALYSIS OF PRICE RATES ON EXAMPLE OF POULTRY-BREEDER’S ENTERPRISES IN LAST 2001–2004 YEARS Zakład Analizy Systemowej, Akademia Rolnicza ul. Monte Cassino 16, 70–466 Szczecin Abstract. Profitability of agricultural production is often placed on border of yield. Is particularly visible on area of last several years in poultry-breeder's sector. It is very important to have proper price rates which are price transmission between co-operating enterprises which enable even allotment of lead activity risk. Researches have exerted, that only partially transmission of price on chicken meat market was emerged, but first of all, lack of strict rate growers perceived. However, at solid growth of production whole sector systematically spreads out, but index of yield is still low. Słowa kluczowe: analiza, rolnictwo drób, transmisja cen. Key words: agriculture, analysis, poultry, price transmission. WSTĘP W okresie ostatnich 15 lat sytuacja gospodarcza Polski stale się poprawia. Wpływają na to czynniki makroekonomiczne, np. przystąpienie do struktur UE, spadająca inflacja oraz czynniki mikroekonomiczne, np. modernizacja przedsiębiorstw czy zwiększenie wydajności pracy. Pozytywne przeobraŜenia są wymuszane przez szeroko rozumiany „wolny rynek”. RównieŜ rolnictwo sukcesywnie dostosowuje się do standardów obowiązujących w krajach byłej piętnastki. Jest to oczywiście moŜliwe dzięki wsparciu finansowemu oraz reorganizacji prowadzonej działalności. JednakŜe na rynku spoŜywczym moŜna zauwaŜyć nie zawsze uzasadnioną zmienność cen detalicznych, która negatywnie oddziałuje na efektywność ekonomiczną przedsiębiorstw. W samym „[…] procesie kształtowania się cen na rynku bardzo waŜną rolę odgrywają powiązania występujące między cenami na róŜnych poziomach rynku.” (Juchniewicz 2002, s. 364) Mają one charakter pionowej integracji, która powinna się charakteryzować pełną współpracą kooperujących ze sobą przedsiębiorstw. W poprawnych relacjach handlowych pomiędzy podmiotami gospodarczymi powinny działać mechanizmy równomiernie rozkładające koszy (i zyski) na wszystkie powiązane ze sobą firmy, co umoŜliwiałoby zachowanie tzw. transmisji cen. Jest to moŜliwe przy wykorzystaniu elementów nowoczesnego zarządzania, a szczególnie wykorzystania informacji, rozumianej jako uporządkowana i przeanalizowana wiadomość, sygnał, który otrzymuje odbiorca, przekazany mu w odpowiedniej (zrozumiałej) postaci, na który zgłasza on 280 J. Szpon zapotrzebowanie w związku z realizacją określonych celów (Sopińska 2002). Brak zachowania transmisji cen ewidentnie powoduje osiąganie tzw. zysków nadzwyczajnych przez jedno przedsiębiorstwo (lub wąską grupę) i nieprzewidzianych strat przez inne podmioty uczestniczące w przepływie określonego produktu. Wpływa to na rentowność netto prowadzonej działalności, będącą wypadkową zysku netto do przychodów ze sprzedaŜy (Bednarski 2001). Zasadniczym celem pracy jest zbadanie zaistniałych zaleŜności, czyli określenie, czy występuje transmisja cen na rynku mięsa drobiowego w układzie trzech zasadniczych podmiotów mających udział w powstaniu produktu gotowego, tj. w mieszalni pasz, u hodowców drobiu oraz u detalistów. Dla wyjaśnienia specyfiki branŜy została równieŜ nakreślona ogólna sytuacja w sektorze drobiarskim, która ukazuje konieczność uregulowania przepływu mięsa drobiowego w celu obniŜenia ryzyka spowodowanego zmiennością cen oraz popytu. Jest to istotne szczególnie teraz w świetle zagroŜenia ptasią grypą, powodującego stopniowe ograniczenie konsumpcji mięsa drobiowego. MATERIAŁ I METODY Za materiał badawczy posłuŜyły dane źródłowe z wybranych czterech ferm drobiarskich, zlokalizowanych na terenie województwa zachodnio-pomorskiego oraz dane publikowane w Analizach Rynkowych – Rynek Drobiu i Jaj. Dobór badanych ferm wynikał z moŜliwości uzyskania informacji. Wytypowane fermy naleŜą do największych w dawnym woj. szczecińskim (od 100 000 do 120 000 osobników w cyklu chowu) i wszystkie dostarczają produkt (brojlery kurze) do jedynego (o duŜej skali działania) regionalnego przetwórcy (Drobimiex sp. z o.o.). Fermy, które analizowano w okresie badań, osiągały zbliŜone wyniki finansowe, jak równieŜ wskaźniki techniczne. Nie charakteryzowały się istotnym odchyleniem w stosunku do średniej krajowej (porównano je z danymi KRD-IR), co potwierdza ich reprezentatywność. Do określenia transmisji cen wykorzystano współczynnik korelacji Persona, który wskazuje, czy istnieje zaleŜność między dwiema wybranymi cechami oraz definiuje stopień siły tej zaleŜności (Rószkiewicz 2002). Analiza relacji cenowych dotyczyła zaleŜności pomiędzy ceną paszy (DJ) a ceną sprzedaŜy brojlerów przez hodowców i pomiędzy ceną skupu brojlerów a ceną detaliczną, jak równieŜ pomiędzy zmianą cen pasz a zmianą ceny detalicznej. Uzyskane wyniki współczynnika korelacji przeanalizowano w rocznych okresach w latach 2001–2004. ANALIZA STANU I KONDYCJI FINANSOWEJ PRODUKCJI BROJLERÓW KURZYCH W LATACH 2001–2004 Sektor drobiarski w ciągu ostatnich lat uległ gruntownej transformacji. Produkcja mięsa „[…] w latach 1990–1993 kształtowała się pod wpływem utrzymującej się recesji gospodarczej, narastającego poziomu bezrobocia oraz spadku dochodów realnych ludności. W tym okresie rynek mięsa drobiowego charakteryzował się tendencją spadkową”. (Konieczny i Szpon 2000, s. 313) JednakŜe funkcjonowanie w trudnych warunkach pozwoliło na wewnętrzną restrukturyzację ferm w sektorze drobiarskim i dostosowanie się ich do potrzeb rynku wewnętrznego. Analiza relacji cenowych w przedsiębiorstwach branŜy drobiarskiej… 281 Efekty było bardzo dobrze widoczne w latach 1996–2001, kiedy „[…] produkcja krajowa zwiększyła się o 78%, a import po okresie wzrostów zaczął spadać głównie za sprawą wysokiej rodzimej produkcji”. (Szpon 2003, s. 186) Pomimo to obniŜała się rentowność netto produkcji, przyjmując w 2000 roku wartość ujemną (–0,5). Natomiast w latach 2001–2002 właściwie cała branŜa drobiarska zaczęła nieznacznie poprawiać wyniki finansowe, odnotowując dodatnią rentowność sprzedaŜy netto i brutto (w 2002 wyniosła ona odpowiednio 0,11 i 0,32). Niestety, ceny produkcji wzrosły, a ceny detaliczne mięsa drobiowego – spadły. Nieoczekiwanie przełomowy dla polskiego drobiarstwa okazał się rok 2003, w którym produkcja mięsa zwiększyła się o ponad 8% (wyniosła ok. 860 tys. t). Decydującą rolę odegrał bardzo wysoki eksport do krajów UE (był o 88% większy niŜ w 2002 roku). Spowodowało to znaczący wzrost cen brojlerów kurzych, przekładający się na lepszy wynik ekonomiczny całej branŜy. Nastąpił wzrost zarówno realnych przychodów ze sprzedaŜy (o 13%), jak i rentowności sprzedaŜy netto (0,7%) i brutto (1,02). W ostatnim analizowanym roku (2004) ugruntowywały się pozytywne tendencje w produkcji mięsa drobiowego, zwłaszcza w połowie roku, kiedy Polska stała się pełnoprawnym członkiem UE. JednakŜe zmiany na rynku walutowym (umacnianie się złotego) oraz ograniczenie eksportu Rosji pod koniec roku skutecznie zahamowały wzrost, a rentowność sprzedaŜy brutto (0,8%) oraz rentowność netto (0,6%) miały nadal wartości dodatnie (tab. 1). Tabela 1. Wyniki finansowe przedsiębiorstw drobiarskich w firmach zatrudniających powyŜej 9 osób Lata Rentowność brutto* Rentowność netto* 2001 0,04 –0,25 Płynność bieŜąca** 1,08 2002 2003 0,32 1,02 0,11 0,70 0,91 1,03 2004 0,80 0,60 * Dotyczy rentowności sprzedaŜy (brutto i netto) wyraŜonej w procentach. ** Współczynnik ten wyraŜa stosunek sumy aktywów bieŜących do sumy pasywów bieŜących. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Rynek drobiu i jaj… (2006). 1,03 Sytuację sektora drobiarskiego moŜna uznać za trudną. Niskie wskaźniki rentowności uniemoŜliwiają szybką modernizację i poprawę jakości dostarczanego surowca. NaleŜy jednak podkreślić wysoki wzrost produkcji, który po części rekompensował niskie dochody (producenci korzystali z „efektu skali” produkcji, nie bazując na wysokich zyskach jednostkowych). Wydaje się teoretycznie bardzo niepokojący poziom wskaźnika płynności bieŜącej, który powinien się mieścić w przedziale 1,5–2,0 (Machała 2001), jednakŜe przy szybkim obrocie (cykl produkcji trwa niecałe 6 tygodni) wartości w okolicach jedności naleŜy uznać za właściwe. WYNIKI BADAŃ Analiza relacji cenowych pozwala na określenie stopnia zaleŜności pomiędzy zmianami cen u kooperujących ze sobą podmiotów gospodarczych. Im wyŜsza zaleŜność, tym bardziej równomiernie rozłoŜone jest ryzyko związane ze zmiennością cen. Ścisła zaleŜność tworzy transmisję cenową, świadczącą o wysokim zintegrowaniu pionowym przedsiębiorstw (tab. 2). 282 J. Szpon Tabela 2. Współczynniki korelacji dla zaleŜności cenowych w łańcuchu dostaw surowca ZaleŜność cen Pasza/skup Ŝywca Skup Ŝywca/detal Pasza/detal 2001 r. 0,139049 0,880079 0,055953 2002 r. –0,41383 0,938829 –0,459962 2003 r. 0,252496 0,953276 0,290156 2004 r. 0,837366 0,878768 0,780983 2001–2004 r. 0,155221 0,861764 –0,19939 Wpływ cen paszy na ceny skupu Ŝywca w latach 2001–2003 był niewielki, z tym Ŝe w 2002 roku zaobserwowano zaleŜność ujemną (–0,41383), świadczącą o wyjątkowo niekorzystnej sytuacji dla rolników (im wyŜsze ceny paszy, tym niŜsze ceny skupu). Dopiero rok 2004 wykazał silną, dodatnią, zaleŜność pomiędzy wybranymi zmiennymi (0,837366), z której wynika, Ŝe im wyŜsze są ceny paszy, tym wyŜsze ceny skupu (zaleŜność logiczna i odpowiadająca realiom rynkowym). Analizując cały okres badań, nie stwierdzono zaleŜności pomiędzy ceną paszy a ceną skupu Ŝywca. Bardzo silnie dodatnio (tzn. korzystnie dla rolników) były skorelowane ceny skupu z cenami detalicznymi i to w całym okresie badawczym (0,861764). Świadczy to o tym, Ŝe wyŜsze ceny skupu Ŝywca powodowały wzrost cen detalicznych na rynku wewnętrznym. Tak było równieŜ w poszczególnych latach. Badania zaleŜności dwóch podmiotów bezpośrednio ze sobą niewspółpracujących, czyli mieszalni pasz i detalistów, nie wykazały ścisłej dodatniej korelacji. W latach 2001–2003 wpływ ten naleŜy uznać za nieistotny; w 2002 roku przybrał on postać ujemną (–0,45996), czyli niekorzystną dla hodowców, mówiącą, Ŝe im wyŜsze są ceny paszy, tym niŜsze ceny detaliczne. Dopiero rok 2004 wykazał silną, dodatnią, zaleŜność pomiędzy wybranymi zmiennymi (0,780983). W całym okresie badawczym, tj. od 2001 do 2004 roku, nie stwierdzono zaleŜności pomiędzy ceną paszy a ceną detaliczną (–0,19939). Uzupełnienie badań stanowi analiza relacji cenowych Ŝywiec/pasza do Ŝywiec/cena detaliczna. Tabela 3. Współczynniki korelacji dla zaleŜności relacji cenowych w łańcuchu dostaw surowca ZaleŜność relacji cen Skup Ŝywca/paszy do skupu Ŝywca/detal 2001 r. –0,151797 2002 r. 0,479156 2003 r. –0,655774 2004 r. –0,290125 2001–2004 –0,43545 Niestety, co zresztą jest wypadkową wcześniejszych wyników, nie występują tutaj zaleŜności korelacyjne. ZaleŜność taką obserwuje się jedynie w 2003 roku (–0,65577). Jest to wynik na wysokim poziomie istotności, sugerujący występowanie niekorzystnej sytuacji wzrost cen u producentów pasz i przetwórców, który nie przekładał się na wzrost ceny detalicznej. PODSUMOWANIE I WNIOSKI Rynek mięsa drobiowego od 1996 do chwili obecnej wykazuje tendencję do stałego wzrostu. Podstawowe wyniki ekonomiczne ferm, reprezentowane przez współczynnik rentowności oraz współczynnik płynności finansowej nie osiągają zadowalających wartości. JednakŜe moŜna stwierdzić, Ŝe branŜa drobiarska dobrze wykorzystuje warunki makroekonomiczne, np. zwiększając eksport. Wzrosło równieŜ spoŜycie mięsa drobiowego w Polsce. Konsumenci pozytywnie zareagowali na spadek ceny detalicznej mięsa drobiowego i zastępowali mięso czerwone mięsem białym. Analiza relacji cenowych w przedsiębiorstwach branŜy drobiarskiej… 283 W badaniach analizowano relacje cenowe, wykorzystując współczynnik korelacji Persona oraz badania zaleŜności pomiędzy zmiennymi. W związku z tym moŜna sformułować następujące wnioski szczegółowe: – nie stwierdzono istotnych zaleŜności pomiędzy ceną paszy a ceną skupu Ŝywca. W 2002 roku odnotowano wartość ujemną (–0,41383), która świadczy o wzroście cen pasz przy malejących cenach skupu; – ceny skupu Ŝywca z cenami detalicznymi były silnie dodatnio skorelowane w całym okresie badawczym (0,861764). Jest to pozytywna tendencja – wyŜsze ceny skupu Ŝywca przekładały się na wysokość cen detalicznych na rynku; – zaleŜność transmisji cen w dwóch podmiotach bezpośrednio niekooperujących ze sobą, a rozpatrywanych w zakresie relacji ceny paszy do cen detalicznych, nie wykazała ścisłej korelacji. Jedynie w roku 2004 odnotowano wartość istotną, wynoszącą 0,780983, wskazującą na wystąpienie transmisji cenowej. Badania zostały uzupełnione analizą relacji cenowych: Ŝywiec/pasza do Ŝywiec/cena detaliczna. Niestety, co zresztą wynika z wcześniejszych wniosków, i w tym wypadku nie występują istotne zaleŜności korelacyjne. PIŚMIENNICTWO Bednarski L. 2001. Analiza finansowa w przedsiębiorstwie. Wydaw. PWN, Warszawa, 103. Juchniewicz M. 2002. Transmisja cen na rynku mięsa wieprzowego w Polsce w latach 1996–2000. Zesz. Nauk. AE Wroc. 364. Konieczny S., Szpon J. 2000. Wpływ warunków makroekonomicznych Polski na krajowy rynek mięsa drobiowego. Zesz. Nauk. AR Szczec., Ser. Oeconomica 208 (38), 313. Machała R. 2001. Praktyczne zarządzanie finansami firmy. Wydaw. PWN, Warszawa, 405. Rószkiewicz B. 2002. Metody ilościowe w badaniach marketingowych. Wydaw. PWN, Warszawa, 143. Rynek drobiu i jaj – stan i perspektywy. 2005. Analizy Rynkowe 28, 6–7 i 10–11. Sopińska A. 2002. Informacja w zarządzaniu strategicznym. System informacji strategicznej – kluczowy czynnik sukcesu firmy. WSH, Radom, 123. Szpon J. 2003. Analiza sezonowości i relacji cenowych występujących w branŜy drobiarskiej w latach 1996–2001. Zesz. Nauk. AR Szczec., Ser. Oeconomica 232 (42), 186. 284 VACAT Strona 284 z 400 J. Szpon FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS Folia Univ. Agric. Stetin. 2006, Oeconomica 249 (45), 285–294 Jolanta ZIEZIULA, Zbigniew MAZUR ROLA OPAKOWANIA W MARKETINGU PRODUKTÓW SPOśYWCZYCH W POLSCE ROLE OF PACKAGE IN MARKETING OF FOOD PRODUCTS IN POLAND Katedra Międzynarodowych Stosunków Gospodarczych i Handlu Zagranicznego, Akademia Rolnicza ul. śołnierska 47, 71–210 Szczecin Abstract. A role of a package in marketing especially food products, in enormous. Apart from providing safety of products for buyers many other functions of separate packages among them: logistic, promotional, economic, informational, ecological ones. Growing importance of packages, results in many legal regulations on food products packaging in Poland. Entering the European Union Poland compared its legal regulation to EU regulations on food products packages. It mostly materials used for packaging, their marking as well as utilization of wastes of packages. Słowa kluczowe: marketing, opakowanie, produkty spoŜywcze. Key words: food products, marketing, packaging. WSTĘP Przed 1989 rokiem w Polsce dominował rynek producenta i dlatego opakowania produktów spoŜywczych stanowiły problem raczej drugorzędny, sprowadzający się w zasadzie do zagadnień czysto technicznych. Oznacza to, Ŝe traktowano je jako jeden ze składników produktu wynikający z przyjętej technologii wytwarzania lub jako element pełniący jedynie funkcje ochronne i logistyczne. Wraz z postępem urynkowiania polskiej gospodarki obserwuje się tendencję do poszukiwania i wdraŜania nowych rodzajów opakowań w przemyśle spoŜywczym. Zmiana stosunku do opakowań spowodowana była przyczynami dwojakiego rodzaju. Pierwszą przyczyną był rozwój mechanizacji i automatyzacji procesów produkcyjnych oraz wdraŜania nowych technologii produkcji, druga przyczyna miała charakter rynkowy i wynikała ze wzrostu konkurencji, znaczenia samoobsługi, jak równieŜ wymagań (wynikających głównie ze wzrostu zamoŜności konsumentów) stawianych wyrobom spoŜywczym przez konsumentów. W dzisiejszych czasach trudno jest sobie wyobrazić istnienie większości produktów bez opakowania. RóŜnego rodzaju pojemniki, słoje, tuby, puszki, kartony czy torebki weszły na stałe do codziennego Ŝycia konsumenta. Celem pracy jest przedstawienie roli opakowania w marketingu produktów spoŜywczych w Polsce w ostatnich latach, a zwłaszcza rosnącego znaczenia opakowania i wymagań z nim związanych po wejściu Polski w struktury Unii Europejskiej. POJĘCIE I MIEJSCE OPAKOWANIA W MARKETINGU Opisując znaczenie opakowania we współczesnym marketingu produktów spoŜywczych, naleŜy rozpocząć od zastanowienia się, co stanowi jego istotę. Wiśniewski (1993), odpowiadając na to 286 J. Zieziula i Z. Mazur pytanie, stwierdza, Ŝe opakowaniem jest „[…] pojemnik lub materiał (papier, folia itp.), w którym umieszcza się produkt po jego wyprodukowaniu” (s. 35). Tego typu podejście jest charakterystyczne dla wszystkich autorów postrzegających opakowanie jako element chroniący produkt. Mruk i Rutkowski (1994) z kolei reprezentują podejście technologiczne i określają opakowanie jako „[...] wyrób przeznaczony do pakowania produktów lub konstrukcję powstającą w procesie pakowania i stanowiącą wynik tego procesu” (s. 170–171). Obie te definicje określają opakowania jako wytwór, który słuŜy do pakowania produktu rzeczywistego. Wielu autorów traktuje opakowanie jako element strategii produktu a pakowanie jako końcowy etap procesu produkcji. Takie podejście wskazywałoby na to, Ŝe opakowanie nie jest wykorzystywane lub Ŝe w niewielkim stopniu wpływa na kształt pozostałych elementów mieszanki marketingowej (określanej jako marketing-mix)1. McCarthy (cyt. za: Dobiegała-Korona 1995) zakładał, Ŝe opakowanie jest elementem struktury produktu rzeczywistego, a niektórzy autorzy opisują je wręcz jako dodatkową, uŜyteczną cechę, która połączona z produktem właściwym tworzy tzw. produkt rzeczywisty. JednakŜe fakt istnienia opakowań jako samodzielnych jednostek rynkowych, będących często obiektem obrotu luźno powiązanym z produktem właściwym, stawia tę koncepcję pod znakiem zapytania. Zmiany zachodzące w ostatnim dwudziestoleciu zmierzają w kierunku rozbudowy funkcji przypisanych opakowaniu. W tym kierunku teŜ zmierza definicja opakowania zawarta w Ustawie z dnia 11 maja 2001 r. o opakowaniach i odpadach opakowaniowych. Według niej opakowaniem „[…] są wprowadzone do obrotu wyroby wykonane z jakichkolwiek materiałów, przeznaczone do przechowywania, ochrony, przewozu, dostarczania lub prezentacji wszelkich produktów, od surowców do towarów przetworzonych”. Zatem pierwotna funkcja ochronna, nierozerwalnie związana z produktem, została wzbogacona o funkcje: logistyczną, ekonomiczną i informacyjną. Proces ujawniania się nowych funkcji opakowania nie został zakończony i wciąŜ wyodrębniane są kolejne funkcje, np. ekologiczna, ergonomiczna, promocyjna, edukacyjna i kreacyjna. NaleŜy jednak pamiętać, Ŝe wyodrębnione w ten sposób funkcje nie występują jako oderwane od siebie, lecz wzajemnie się zazębiają i stanowią kompleks wspierający proces formowania popytu. Zmiany w pojmowaniu opakowania przemawiają za wyodrębnieniem opakowania jako piątego elementu marketigu-mix produktów, w tym takŜe spoŜywczych, zwłaszcza Ŝe funkcje pełnione przez opakowania wpływają na pozostałe elementy marketingu-mix. KaŜdemu z czterech podstawowych elementów marketingu-mix odpowiadają cztery podstawowe funkcje opakowania (tab. 1). 1 Zgodnie z definicją podaną przez Kotlera (1994) marketing-mix „[…] jest zbiorem narzędzi, które przedsiębiorstwo stosuje w celu realizacji zamierzonych celów marketingowych na docelowym rynku działania.” (s. 89) Istnieje wiele narzędzi marketingowych, które autorzy grupują w określony sposób. McCarthy opracował najbardziej popularną wersję czterostopniowej klasyfikacji zwanej niekiedy formułą 4P (popieraną równieŜ przez Levitta i Altkorna). Formuła ta swą nazwę zawdzięcza pierwszym literom angielskich nazw czterech podstawowych składników (ang. product, price, place, promotion). Inny model opracowany przez Freya (1961) dzieli narzędzia marketingu na dwie grupy: ofertę, w skład której wchodziły: produkt, opakowanie, marka, cena, obsługa i serwis; metody i narzędzia składające się z kanałów dystrybucji, sprzedaŜy bezpośredniej, reklamy, promocji sprzedaŜy, opinii społecznej. Z kolei Lazer i Kelly (1962) zaproponowali klasyfikację obejmującą: produkt i obsługę, dystrybucję, komunikację i przekaz informacji. Rola opakowania w marketingu produktów spoŜywczych w Polsce 287 Tabela 1. Funkcje opakowania produktów w marketingu-mix Składniki marketingu-mix Produkt Funkcje opakowań ochronna kreacyjna ergonomiczna Cena Dystrybucja ekonomiczna kreacyjna ekologiczna logistyczna ergonomiczna informacyjna promocyjna informacyjna edukacyjna Promocja ekologiczna Zadania stawiane opakowaniom Ochrona przed uszkodzeniami mechanicznymi i deformacją, zmianami jakościowymi oraz stratami ilościowymi. Efekt nowości produktu moŜna uzyskać równieŜ poprzez zmianę opakowania. Ułatwienie dostępu do produktu konsumentom tworzy dodatkową wartość konsumencką. Koszt opakowania wpływa na cenę produktu. Zmiany opakowania wpływają na ostateczną cenę produktu. Dbanie o środowisko naturalne przyczynia się do wzrostu kosztów opakowań oraz moŜe przyczynić się do zwiększenia dochodów przedsiębiorstwa. Usprawnienie procesów dystrybucji. Usprawnienie pracy ogniw łańcucha dystrybucyjnego. Ułatwienie rozpoznania produktu oraz przyczynienie się do usprawnienia gospodarki magazynowej. Motywowanie konsumentów do zakupu. Ułatwienie porozumiewania się producenta z konsumentami i przekazanie mu istotnych informacji o produkcie. Wskazanie właściwych sposobów postępowania z produktem, moŜliwości jego wykorzystania, sposobów przechowywania, jak równieŜ postępowania ze zbędnym opakowaniem. Przeciwdziałanie zanieczyszczaniu środowiska oraz ograniczenie uciąŜliwości wspomaga proces tworzenia właściwego image’u firmy i produktu. Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Kotler (1994). FUNKCJE OPAKOWAŃ I ICH ZNACZENIE2 Funkcja ochronna Podstawową funkcją opakowania jest ochrona produktu przed: – uszkodzeniami mechanicznymi lub deformacją; – zmianami jakościowymi (zmianami chemicznymi, fizycznymi i biologicznymi, absorpcją lub wydzielaniem substancji, zmianami termicznymi, reakcją produktu z opakowaniem lub otoczeniem, migracją, przenikaniem i korozją); – stratami ilościowymi itp. Jednocześnie opakowanie powinno chronić przed niekorzystnym oddziaływaniem produktu na otoczenie i uŜytkownika. W tym ujęciu opakowanie chroni konsumenta np. przed zabrudzeniem, kontaktem z produktem Ŝrącym itp. Funkcja logistyczna Funkcja ta jest związana głównie z dystrybucją produktów. Opakowanie wspomaga sprawny załadunek i wyładunek, transport, przemieszczanie, składowanie i magazynowanie produktów. Prawidłowo zaprojektowane opakowania, zarówno jednostkowe, jak i transportowe, pozwalają głównie na stworzenie uŜyteczności czasu i miejsca, tj. dostarczenie produktu tam, gdzie tego oczekuje konsument. Równie istotne jest to, Ŝe przyczyniają się one do zmniejszenia kosztów transportu, umoŜliwiają wprowadzanie udogodnień w transporcie, ograniczenie powierzchni magazynowej, jak równieŜ lepsze rozmieszczenie produktów na półkach sklepowych (Gray i Cyr 1995). 2 Zob. Mazur i Zieziula (1997). 288 J. Zieziula i Z. Mazur Opakowanie moŜe ułatwiać fizyczne manipulacje produktami i pełni funkcje podobne do środka transportu. Opakowanie moŜe teŜ stanowić swego rodzaju magazyn lub punkt transferowy ułatwiający gromadzenie i podział masy towarowej. Zawierając mniejsze jednostki produktu lub ułatwiając podział masy towarowej, opakowanie stanowi element strategii miejsca. W ostatnich latach mamy do czynienia z powszechnym wprowadzaniem kodów kreskowych. Kody te zawierają informacje o produkcie, dane o opakowaniu, okresie trwałości lub jego przydatności. Podczas dekodowania danych przy kasie moŜna jednocześnie określić stan zapasów produktów i na tej podstawie usprawnić system zaopatrzenia. Szczególną rolę zaczynają odgrywać tzw. kody kreskowe EAN (Białecki 1992), które podczas dekodowania przy kasie pomagają oszacować stan zapasów oraz przepływ towarów w magazynach i na półkach sklepowych. Funkcja promocyjna (motywacyjna) Funkcja promocyjna jest dość ściśle związana z funkcją informacyjną. Jednym z celów promocji jest motywowanie ludzi do zakupu danego towaru. Opakowanie stanowi jednocześnie narzędzie i medium reklamy. Cecha ta jest wykorzystywana w strategiach marketingowych firmy. Jako narzędzie reklamy opakowanie bywa wykorzystywane w kampaniach reklamowych. Prezentacja w trakcie przekazu opakowanego produktu ma na celu ułatwienie klientom rozpoznawanie go w sklepie. RównieŜ opakowanie samo w sobie stanowi środek reklamujący, gdyŜ moŜe przekazywać słowa, symbole czy ilustracje. Funkcja promocyjna (reklamowa) ujawnia się w sposób oczywisty, gdy powierzchnia opakowania jakiegoś produktu dodatkowo słuŜy jako miejsce wspierania sprzedaŜy innego, często sprzęŜonego z nim produktu. Opakowania odgrywają równie waŜną rolę jako medium i narzędzie public relations. Jako medium udostępniają one miejsce do prezentacji znaku towarowego, logo firmy czy teŜ innych poŜądanych informacji o firmie lub jej produktach. MoŜna więc powiedzieć, Ŝe opakowanie stanowi nośnik wizerunku przedsiębiorstwa. Jako narzędzie public relation opakowanie wpływa na powstanie odpowiedniego wizerunku (image’u) przedsiębiorstwa u jego klientów. Osiąga się to poprzez stworzenie odpowiedniej kombinacji symboli, kolorów, formy itp. Funkcja ekonomiczna Funkcja ekonomiczna opakowania obejmuje koszty jego wytwarzania lub zmiany, ale takŜe stosunek kosztów opakowania do rynkowej atrakcyjności produktów oraz do ich wartości dla konsumenta. Wpływ opakowania na proces ustalania ceny produktu uzaleŜniony jest od postrzegania przez producenta jego zdolności oddziaływania na konsumenta. Przyjmując, Ŝe cena produktu jest przynajmniej częściowo determinowana przez koszty, opakowanie wpływa na ostateczną cenę rynkową produktu. Zmniejszenie kosztów wytwarzania opakowania umoŜliwia obniŜenie kosztów końcowych produktu. Tej funkcji przypisuje się równieŜ odpowiedzialność za konieczność badania wpływu wyboru określonego rodzaju opakowania na przyszłe koszty dystrybucji produktów, jak równieŜ na koszty utylizacji zuŜytych opakowań. Funkcja informacyjna Funkcja ta jest odpowiedzialna za porozumiewanie się (komunikację) producenta z nabywcami. Jest ona równieŜ odpowiedzialna za zdrowie i Ŝycie konsumentów, dlatego jest regulowana prawnie. W Polsce obowiązek prawidłowego oznakowania produktu jest zawarty w odpowied- Rola opakowania w marketingu produktów spoŜywczych w Polsce 289 nich ustawach i rozporządzeniach. Jednocześnie, uwzględniając ogromny rozwój sprzedaŜy samoobsługowej, funkcja informacyjna odpowiada za przejęcie przez opakowanie pewnych funkcji informacyjnych, uprzednio spoczywających na sprzedawcy. Opakowanie dostarcza bowiem zarówno informacji strategicznych, jak i operacyjnych. Za pomocą przekazu umieszczonego na opakowaniu moŜna zwrócić uwagę nabywcy na te cechy produktu, które wyróŜniają go w sposób znaczący. Oczywiście zastąpienie Ŝywego słowa wypowiadanego przez sprzedawcę bezosobowym komunikatem drukowanym obniŜa komunikatywność przekazu, niemniej jednak przekaz nadrukowany na opakowaniu odgrywa coraz większą rolę, a wymagania mu stawiane systematycznie rosną. Przyczyną tego jest, między innymi, wzrost świadomości i wymagań konsumentów w tym zakresie. Rolą funkcji informacyjnej jest precyzyjne i bezbłędne identyfikowanie produktu, tak aby konsument w miejscu zakupu nie pomylił go z produktem konkurencyjnym. Jest ona równieŜ uŜyteczna w procesie dystrybucji produktów. Informacje zawarte na opakowaniu ułatwiają rozpoznanie produktu (dodatkowo mogą sprzyjać usprawnianiu gospodarki magazynowej). Funkcja edukacyjna Część informacji i znaków zamieszczonych na opakowaniu produktów słuŜy do kształtowania właściwych zachowań nabywców lub rozwijania ich wiedzy na temat moŜliwości wykorzystania określonego produktu. Do znaków edukacyjnych mających na celu kształtowanie właściwych postaw, naleŜy zaliczyć przede wszystkim znaki i obrazy wskazujące właściwy sposób postępowania z pustym opakowaniem. Do informacji, zwiększających wiedzę nabywców na temat moŜliwości wykorzystania określonego produktu, zalicza się głównie zamieszczone na opakowaniu lub dołączone do niego przepisy kulinarne. Funkcja kreacyjna Opakowanie jako składnik produktu moŜe podlegać róŜnego typu modyfikacjom i wizualnie kreować nowy produkt, bez konieczności zmiany technologii. Owe innowacje mogą być wykorzystywane w celu uzyskania nowego lub lepszego (w odczuciu nabywcy) produktu bądź w celu sprawienia, Ŝe istniejący juŜ produkt lepiej zaspokoi wymagania odbiorców niŜ produkty konkurencji. Takie cechy, jak: lepsze zabezpieczenie produktu przed warunkami panującymi w jego otoczeniu, usprawnienie jego uŜytkowania, dokładniejsze informacje o produkcie, ułatwienie przechowywania lub transportu, mogą zapewnić produktom przewagę rynkową. Efekt nowości moŜna uzyskać poprzez zmianę opakowania, to znaczy jego kształtu, grafiki, liternictwa, kolorystyki, formy, typu lub materiału, z jakiego powstało. Jednocześnie poprzez zmianę opakowania moŜna spowodować zmianę kosztów i – co się z tym wiąŜe – zmianę ceny produktu. Funkcja ergonomiczna Zadaniem funkcji ergonomicznej jest dbanie o ułatwienie nabywcom dostępu do produktu, jak równieŜ usprawnienie pracy ogniw łańcucha dystrybucyjnego. Kształtując opakowanie, naleŜy odpowiedzieć na pytanie, jak i poprzez jakie kanały dystrybucji będzie on docierał do nabywcy. Odpowiedź na to pytanie ułatwi dobór optymalnego opakowania dla określonego kanału dystrybucji. Jednocześnie naleŜy dbać o to, aby opakowanie było dostosowane do nowo powstających systemów pakowania, środków transportu czy systemów sprzedaŜy wykorzystujących 290 J. Zieziula i Z. Mazur kody kreskowe EAN (Białecki 1992). WaŜnym zagadnieniem okazuje się takŜe dopasowanie opakowania do miejsca produktu w sklepie detalicznym, gdyŜ to wiąŜe się z odpowiednimi wymaganiami dotyczącymi kształtu i fizycznej dostępności produktu. Funkcja ekologiczna Zadaniem funkcji ekologicznej jest przeciwdziałanie zanieczyszczeniu oraz ograniczenie uciąŜliwości stosowanych opakowań dla środowiska naturalnego człowieka. Wzrost świadomości i wymagań ekologicznych konsumentów przyczynił się do rozwoju tej funkcji. śądania nabywców wymuszają na producentach wprowadzanie na rynek opakowań ulegających biodegradacji, niezagraŜających środowisku przyrodniczemu. RównieŜ dbałość nabywców o zdrowie i wygląd zwiększa popyt na produkty oznaczone jako zdrowe i dietetyczne. Odpowiednie oznakowanie opakowania moŜe przyczynić się do wytworzenia właściwego wyobraŜenia o produkcie i przedsiębiorstwie, co moŜe wpłynąć na zwiększenie jego dochodów. Dlatego teŜ tę funkcję opakowania moŜna uplasować na styku promocji i ceny. REGULACJE PRAWNE ODNOSZĄCE SIĘ DO OPAKOWAŃ PRODUKTÓW SPOśYWCZYCH W POLSCE Wzrost znaczenia opakowań oraz pragnienie ograniczenia negatywnych skutków ich wpływu na środowisko naturalne człowieka znalazło odzwierciedlenie w przepisach prawnych. Regulacją prawną, określającą wymagania, jakim muszą odpowiadać opakowania ze względu na przyjęte zasady ochrony środowiska oraz sposoby postępowania z opakowaniami i odpadami opakowaniowymi, jest Ustawa z dnia 11 maja 2001 r. o opakowaniach i odpadach opakowaniowych. Ustawa ta określa obowiązki: – producentów, importerów, dokonujących wewnątrzwspólnotowego nabycia, eksporterów i dokonujących wewnątrzwspólnotowej dostawy opakowań; – producentów, importerów, dokonujących wewnątrzwspólnotowego nabycia, eksporterów i dokonujących wewnątrzwspólnotowej dostawy produktów w opakowaniach; – sprzedawcy i uŜytkownika produktów w opakowaniach; – organów administracji publicznej. Obowiązki przedsiębiorców w zakresie gospodarowania niektórymi odpadami zawarto w Ustawie z dnia 11 maja 2001 r. o obowiązkach przedsiębiorców w zakresie gospodarowania niektórymi odpadami oraz o opłacie produktowej i opłacie depozytowej. Wzór sprawozdania o wielkości wprowadzonych na rynek krajowy opakowań produktów, osiągniętych wielkościach odzysku i recyklingu odpadów opakowaniowych i pouŜytkowych oraz o wpływach z opłat produktowych zawarto w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 23 grudnia 2003 r. Istnienie duŜego niebezpieczeństwa związanego z doborem niewłaściwych opakowań, które moŜe spowodować zatrucie wielu tysięcy ludzi, wymogi stawiane opakowaniom stosowanym do pakowania produktów Ŝywnościowych są regulowane odpowiednimi rozporządzeniami. Przykłady regulacji prawnych tego typu zestawiono w tab. 2. Rola opakowania w marketingu produktów spoŜywczych w Polsce 291 Tabela 2. Regulacje prawne zawierające wymogi stawiane opakowaniom produktów Ŝywnościowych w Polsce Rodzaj produktu Regulacja prawna Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 29 czerwca 2004 r. Mięso i produkty w sprawie wymagań weterynaryjnych przy produkcji i dla produktów mięsnych pochodzenia zwierzęcego oraz innych produktów pochodzenia zwierzęcego umieszczanych na rynku. DzU z 2004 r., nr 160, poz. 1673, z późn. zm. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 25 maja 2004 r. Mięso mielone i surowe w sprawie wymagań weterynaryjnych dla mięsa mielonego i surowych wyrowyroby mięsne bów mięsnych. DzU z 2004 r., nr 132, poz. 1419, z późn. zm. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 15 lipca 2004 r. Produkty z mięsa zwierząt w sprawie wymagań weterynaryjnych przy produkcji i dla produktów z mięsa łownych zwierząt łownych umieszczonych na rynku. DzU z 2004 r., nr 169, poz. 1778, z późn. zm. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 22 czerwca 2004 r. ŚwieŜe mięso z bydła, świń, w sprawie wymagań weterynaryjnych przy produkcji świeŜego mięsa z bydła, owiec, kóz i domowych świń, owiec, kóz i domowych zwierząt jednokopytnych, umieszczanych na zwierząt jednokopytnych rynku. DzU z 2004 r., nr 158, poz. 1655, z późn. zm. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 16 czerwca 2004 r. Mięso królicze i zwierząt w sprawie wymagań weterynaryjnych przy produkcji i dla produktów z łownych utrzymywanych mięsa króliczego i z mięsa zwierząt łownych utrzymywanych na fermach na fermach umieszczanych na rynku. DzU z 2004 r., nr 148, poz. 1559, z późn. zm. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 19 czerwca 2004 r. w sprawie wymagań weterynaryjnych przy produkcji mięsa drobiowego. Mięso drobiowe DzU z 2004 r., nr 156 poz. 1636, z późn. zm. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 24 maja 2004 r. Ryby i przetwory rybne w sprawie wymagań weterynaryjnych przy produkcji i dla produktów rybołówstwa. DzU z 2004 r., nr 132, poz. 1418, z późn. zm. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 12 marca 2004 r. w sprawie wymagań weterynaryjnych przy produkcji i dla produktów jajecznych Jaja i przetwory jajeczne umieszczanych na rynku. DzU z 2004 r., nr 52, poz. 521, z późn. zm. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 18 sierpnia 2004 r. Mleko i przetwory mleczne w sprawie wymagań weterynaryjnych dla mleka oraz produktów mlecznych. DzU z 2004 r., nr 188, poz. 1946, z późn. zm. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 27 grudnia 2000 r. w sprawie szczeWody mineralne, naturalne gólnych warunków i wymagań sanitarnych przy produkcji naturalnych wód wody źródlane i wody mineralnych, naturalnych wód źródlanych oraz wód stołowych w opakostołowe waniach jednostkowych. DzU z 2001 r., nr 4, poz. 38. Równie waŜne są zagadnienia związane ze zdrowotnością produktów i z ekologią. Minister Ochrony Środowiska na drodze Rozporządzenia z dnia 30 grudnia 2002 r. w sprawie zawartości ołowiu, kadmu, rtęci i chromu sześciowartościowego w opakowaniach określa maksymalną sumę zawartości metali cięŜkich (ołowiu, kadmu, rtęci i chromu), rodzaje opakowań zwolnionych z wymagań dotyczących maksymalnej sumy zawartości metali cięŜkich, czas trwania oraz szczegółowe warunki zwolnienia lub podwyŜszenia zawartości maksymalnej sumy zawartości metali cięŜkich. Ten sam minister określa równieŜ (w Rozporządzeniu z dnia 8 kwietnia 2003 r. w sprawie sposobu ustalenia sumy zawartości ołowiu, kadmu, rtęci i chromu sześciowartościowego w opakowaniach) sposób ustalania łącznej zawartości metali cięŜkich w opakowaniach. Niezbędne stały się więc oznakowania umieszczone na opakowaniu, dotyczące m.in.: – zawartości substancji szkodliwych dla zdrowia i środowiska; – dodatków do Ŝywności takich jak: środki konserwujące, barwniki, emulgatory, przeciwutleniacze, substancje zagęszczające itp.; – zawartości metali cięŜkich; – zawartości ewentualnych pozostałości leków weterynaryjnych i innych zanieczyszczeń. 292 J. Zieziula i Z. Mazur Regulacje prawne jedynie w sposób ogólny ingerują w rodzaj zastosowanego opakowania w konkretnej branŜy (czy zakładzie), do określonych grup towarowych. KaŜdy rodzaj produktu stawia opakowaniu pewne wymogi, które muszą być spełnione, aby opakowanie okazało się skuteczne. Regulacje prawne, przedstawione w tab. 2, oprócz wymogów stawianych opakowaniom zawierają równieŜ wytyczne określające sposób znakowania produktów spoŜywczych. Sposoby znakowania tego typu produktów oraz zakres informacji, jakie producent jest zobligowany zamieścić na opakowaniu, zawarto równieŜ w innych regulacjach prawnych, które zaprezentowano w tab. 3. Tabela 3. Regulacje prawne dotyczące znakowania i jakości produktów spoŜywczych w Polsce Rodzaj regulacji prawnej Rozporządzenie Ustawa Ustawa Ustawa Rozporządzenie Regulacja Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 16 grudnia 2002 r. w sprawie znakowania środków spoŜywczych i dozwolonych substancji dodatkowych. DzU z 2002 r., nr 220, poz. 1856, z późn. zm. Ustawa z dnia 6 września 2001 r. o towarach paczkowanych. DzU z 2001 r., nr 128, poz. 1409, z późn. zm. Ustawa z dnia 21 grudnia 2000 r. o jakości handlowej artykułów rolno-spoŜywczych. Tekst jednolity. DzU z 2005 r., nr 187 poz. 1577, z późn. zm. Ustawa z dnia 11 listopada 2001 r. o warunkach zdrowotnych Ŝywności i Ŝywienia, Tekst jednolity. DzU z 2005 r., nr 31 poz. 265, z późn. zm. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 23 kwietnia 2004 r. w sprawie określania wzorów oznakowania opakowań. DzU z 2004 r., nr 94, poz. 927. Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej (UE) zakończyło okres, w którym polskie przepisy były dostosowywane do wytycznych UE. Harmonizacja przepisów polegała głównie na przeglądzie i porównaniu polskich przepisów z dyrektywami UE. W wypadku stwierdzenia rozbieŜności natury merytorycznej lub prawnej polskie organy legislacyjne nowelizowały lub tworzyły nowe normy bądź akty ustawodawcze, zgodne z wytycznymi UE. Jeśli chodzi o zasady, dotyczące opakowań i pakowania, znakowania i reklamy produktów Ŝywnościowych, to Polska uwzględniła w swoim prawodawstwie około pięćdziesięciu dyrektyw UE, których istota sprowadzała się do: – materiałów stosowanych jako opakowania produktów spoŜywczych oraz wymagań ogólnych, jakim powinny odpowiadać materiały pozostające w kontakcie z Ŝywnością i sposób ich znakowania; – problematyki paczkowania i dozowania określonej masy, miary i tolerancji w procesach pakowania oraz kształtu opakowania, zasady znakowania Ŝywności i reklamy ze względu na ochronę konsumenta; w grę wchodzi tu m.in. harmonizacja przepisów dotyczących informacji na etykietach, znakach towarowych, oznakowania ceny, oznakowania opakowań; – znakowania Ŝywności o szczególnych wymogach Ŝywieniowych; – znakowania partii towaru (Mruk i Rutkowski 1994). PODSUMOWANIE Konkludując, moŜna stwierdzić, Ŝe w ostatnich latach rośnie rola opakowań, głównie w sektorze produktów spoŜywczych. Pełnią one coraz więcej funkcji, przy czym stopniowo zaciera się granica pomiędzy podstawową funkcją ochronną produktu a innymi funkcjami przypisanymi opakowaniom. Wydzielone w opracowaniu funkcje opakowań w rzeczywistości tworzą nierozerwalny Rola opakowania w marketingu produktów spoŜywczych w Polsce 293 kompleks stanowiący o funkcjonalności i przydatności opakowania – zarówno w procesie technologicznym, jak i działalności marketingowej. Występują wzajemne powiązania funkcjonalne opakowania i poszczególnych elementów ujętych w tradycyjnej klasyfikacji marketingu-mix. Wzrost znaczenia roli opakowań w handlu i potrzeba ograniczenia ich negatywnego wpływu na środowisko naturalne człowieka znajduje wyraz w coraz liczniejszych regulacjach prawnych. W procesie integracji Polski z Unią Europejską dostosowywane były polskie przepisy dotyczące opakowań; dokonywano porównań polskich przepisów z unijnymi, nowelizując lub tworząc nowe normy bądź akty ustawodawcze zgodne z unijnymi. Jeśli chodzi o opakowania, dotyczyło to głównie materiałów słuŜących jako opakowania produktów Ŝywnościowych oraz ich oznakowań oraz utylizacji odpadów opakowaniowych. PIŚMIENNICTWO Białecki K.P. 1992. Marketing producenta i eksportera. Poltext, Warszawa. Dobiegała-Korona B. 1995. Marketing w agrobiznesie. Centrum Informacji MenadŜera, Warszawa. Frey A.W. 1961. Advertising. New York, Roland Press, 30. Gray D.A., Cyr Z. 1995. Na czym polega i jak robić marketing produktu. M&A Communications Polska Sp. z o.o., Kraków, 54, 101. Kotler P. 1994. Marketing. Analiza, planowanie, wdraŜanie i kontrola. Gebethner i Ska, Warszawa, 89. Lezer W., Kelly E.J. 1962. Managerial Marketing: Perspectives and Viewpoints. Richard D. Irwin, Homewood Illinois, 413. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 30 grudnia 2002 r. w sprawie zawartości ołowiu, kadmu, rtęci i chromu sześciowartościowego w opakowaniach. DzU z 2002 r., nr 241, poz. 2095. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 8 kwietnia 2003 r. w sprawie sposobu ustalenia sumy zawartości ołowiu, kadmu, rtęci i chromu sześciowartościowego w opakowaniach. DzU z 2003 r., nr 66, poz. 619. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 23 grudnia 2003 r. w sprawie wzoru sprawozdania o wielkościach wprowadzonych na rynek krajowy opakowań i produktów, osiągniętych wielkościach odzysku i recyklingu odpadów opakowaniowych i pouŜytkowych oraz wpływach z opłat produktowych. DzU z 2003 r., nr 232, poz. 2342. Ustawa z dnia 11 maja 2001 r. o obowiązkach przedsiębiorców w zakresie gospodarowania niektórymi odpadami oraz o opłacie produktowej i opłacie depozytowej. DzU z 2001 r., nr 63, poz. 639 z póz. zm. Ustawa z dnia 11 maja 2001 r. o opakowaniach i odpadach opakowaniowych. DzU z 2001 r., nr 63, poz. 638 z póz. zm. Mazur Z., Zieziula J. 1997. Rola opakowania w marketingu-mix na przykładzie produktów rybnych. Zesz. Nauk. Szczec. AR 182, 65–73 Mruk H., Rutkowski I.P. 1994. Strategia produktu. PWE, Warszawa, 170–171. Wiśniewski A. 1993. Słownik marketingu. WSiP, Warszawa, 35. 294 VACAT Strona 294 z 400 J. Zieziula i Z. Mazur FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS Folia Univ. Agric. Stetin. 2006, Oeconomica 249 (45), 295–302 Dawid DAWIDOWICZ OCENA PORTFELI INWESTYCYJNYCH NA PRZYKŁADZIE AKCJI RYNKU SPOśYWCZEGO ESTIMATION OF INVESTMENT’S PORTFOLIOS ON EXAMPLE OF FOOD INDUSTRY SHARES Zakład Finansów, Akademia Rolnicza ul. śołnierska 47, 71–210 Szczecin Abstract. The main subject of the article is an estimation of investment in shares of listed company quoted by index WIG SpoŜywczy in year 2005. The estimation has been made on the basis of efficiency measures as Treynor, Sharpe and Jensen measure. The benchmark portfolios were indexes WIG and WIG SpoŜywczy. Słowa kluczowe: akcje, indeks giełdowy, mierniki efektywności, ocena, portfel wzorca odniesienia. Key words: benchmark portfolio, efficiency measures, estimation, index, shares. WSTĘP Hossa na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie sprawiła, iŜ 2005 rok był jednym z najlepszych lat pod względem inwestycji na rynku kapitałowym. Główny indeks Warszawskiej Giełdy Papierów Wartościowych WIG pod koniec grudnia 2005 roku osiągnął 35 600 pkt, a stopa zwrotu tego indeksu wyniosła ponad 33%. Celem artykułu jest ocena efektywności inwestycji w akcje spółek rynku spoŜywczego w 2005 roku. MATERIAŁ I METODY Badania dotyczą rentowności portfeli inwestycyjnych obejmujących akcje spółek wchodzących w skład subindeksu giełdowego WIG SpoŜywczy. Analizą efektywności objęto akcje wszystkich spółek, wchodzących w skład tego indeksu, w okresie od stycznia do grudnia 2005 roku. Jako benchmark przyjęto indeks WIG SpoŜywczy, a osiągnięte wyniki porównano z indeksem WIG. Analizy przeprowadzono w oparciu o siedem portfeli inwestycyjnych charakteryzujących poszczególne podsektory rynku spoŜywczego. Skład poszczególnych portfeli przedstawia tab. 1. Tabela 1. Charakterystyka portfeli inwestycyjnych Numer portfela 1 2 3 4 5 6 7 Podsektor mięsny cukierniczy spirytusowy olejowy wód i napojów pasz artykułów spoŜywczych Spółki wchodzące w skład portfela Duda, Sokołów, Indykpol Wawel, Jutrzenka, Mieszko Polmosbia, Polmos LBN, Ambra Elstaroil, Kruszwica Hoop Provimrol Graal 296 D. Dawidowicz Badanie zostało przeprowadzone przy załoŜeniu, iŜ wagi papierów wartościowych wchodzących w skład poszczególnych portfeli są równe. Za wartość portfela 2. przyjęto średnie wartości papierów wartościowych wchodzących w jego skład ze względu na róŜne daty pierwszych notowań tych instrumentów finansowych. Portfele 4.–7. składają się tylko z jednego waloru, dlatego ich ocena jest identyczna z oceną waloru, który obejmują. Roczne stopy zwrotu oraz odchylenia standardowe zostały obliczone na podstawie kursów zamknięcia z ostatniej sesji giełdowej kaŜdego miesiąca. Przy obliczaniu stopy zwrotu z poszczególnych portfeli pominięto wypłaty przez te spółki dywidendy. Za stopę wolną od ryzyka przyjęto średnią rentowność 52-tygodniowych bonów skarbowych, która w 2005 roku wyniosła 5,06%1. Wartości kursów akcji oraz wartości poszczególnych indeksów przedstawia tab. 2. Do oceny efektywności portfeli wykorzystano podstawowe miary rentowności portfeli inwestycyjnych, którymi są: wskaźnik Treynora, wskaźnik Sharpe’a oraz miara Jensena. Konstrukcja tych miar uwzględnia zarówno stopę zwrotu, jak i ryzyko inwestycyjne badanych portfeli. Wszystkie trzy miary wywodzą się z modelu wyceny aktywów CAPM (Capital Asset Pricing Model). Wskaźnik Treynora skonstruowany jest w oparciu o stopę zwrotu, stopę wolną od ryzyka i współczynnik ß, który określa ryzyko systematyczne (niedywersyfikowalne) portfela. Przez uwzględnienie stopy wolnej od ryzyka, rozumianej jako rentowność z inwestycji pozbawionych ryzyka (rentowność bonów skarbowych), Treynor wyprowadził miarę, która wskazuje wielkość dodatkowego zysku (premii za ryzyko) na jednostkę ryzyka systematycznego. Wskaźnik ten ma postać: Tp= Rp–Rf ßp gdzie: T p – wskaźnik Treynor, R p – stopa zwrotu z portfela i, R f – stopa zwrotu wolna od ryzyka, ß p – współczynnik beta portfela i, i – kolejny numer portfela. Wskaźnik Treynora pozwala określić połoŜenie portfela inwestycyjnego względem linii rynku papierów wartościowych SML (Security Market Line). Do tego niezbędne jest obliczenie wskaźnika Treynora dla portfela rynku. Portfel inwestycyjny, który ma większą wartość wskaźnika, jest bardziej rentowny. Do obliczenia wskaźnika Treynora konieczne jest obliczenie współczynnika ß portfela inwestycyjnego. Współczynnik ß określa zmienność portfela inwestycyjnego w stosunku do portfela rynku (Reilly i Brown 2001). JeŜeli ß = 1, to zmienność inwestycji jest taka sama jak portfela rynku. JeŜeli ß > 1, to ryzyko inwestycji jest większe niŜ portfela rynku, a portfel nazywa się portfelem agresywnym. W sytuacji, gdy ß < 1, ryzyko systematyczne inwestycji jest mniejsze niŜ rynku, a portfel inwestycyjny jest mniej wraŜliwy na zmiany całego rynku (Jajuga 1997). 1 Obliczenia własne. Tabela 2. Wartości kursów akcji sektora spoŜywczego oraz wartości indeksów WIG i WIG SpoŜywczy od 31.12.2004 do 31.12.2005 r. Rok 2004* Rok 2005* Nazwa spółki grudzień styczeń luty marzec kwiecień maj czerwiec lipiec sierpień wrzesień październik listopad grudzień Kurs akcji [zł] Duda 13,75 14 13,3 12,55 10,75 Polmosbia Elstaroil Wawel Provimrol 42,5 103 15,5 42,8 119 13,55 Polmos LBN Jutrzenka Sokołów 43,9 5,85 44 5,55 40,8 109,5 39,4 103 38,3 109 10,7 11,8 12,35 10,95 10,85 10,15 79,3 80 73,8 76,4 74,5 75,9 78,4 80 35 35,4 39,8 38,8 51 56,8 63,2 70 113 119,5 121 125 139,5 138 9,25 150 10,9 168 13,7 11,7 10,4 11,1 11,85 12,9 13,4 12,95 11,1 12,95 14,9 53,8 50,5 45,4 39,5 40 34,5 32,6 35,4 33 39,5 41,5 44,2 40 43,5 67,3 69,5 73,8 79 81,6 74,3 75 86,7 5,05 5,45 5,1 4,98 Ambra 5,1 4,98 9 9,6 4,88 4,8 4,84 4,88 5,2 10,5 10,15 10,05 10,5 11 Indykpol 64,9 65 59,9 52,9 47,7 47 53,3 57 69,5 66,9 55,5 64,5 60 Kruszwica 35 34,9 32,7 28,8 30 28,4 31,8 32,6 31,7 28,4 30,6 26,5 26,1 13 13,35 13,4 15,7 16,7 17,85 17,75 18,25 19 20 22,8 12,3 10,2 11,8 11,1 11,6 12,8 11,4 11,75 11,2 13,65 Graal Hoop Mieszko 10,1 12,65 12,05 3,3 3,78 3,6 3,53 3,23 Nazwa indeksu 2,76 2,46 2,7 2,51 2,64 2,61 2,82 2,88 Wartość indeksu [pkt] WIG 26 636 25 993 28 295 27 268 25 814 26 744 28 332 30 448 31 364 33 801 32 024 33 926 35 601 WIG SpoŜywczy 23 605 23 988 23 451 22 952 22 020 22 376 22 976 23 263 23 052 23 349 22 704 23 234 25 368 * Dane z końca miesiąca w poszczególnych latach. 298 D. Dawidowicz Współczynnik ß oblicza się ze wzoru (Mayo 1997): ß= δi δm xr gdzie: ß – współczynnik beta, δ i – odchylenie standardowe stopy zwrotu z portfela i, δ m – odchylenie standardowe stopy zwrotu rynku, r – współczynnik korelacji między stopą zwrotu z portfela i a stopą zwrotu z rynku. Wskaźnik Sharpe’a w konstrukcji jest podobny do wskaźnika Treynora. Jest to równieŜ wskaźnik względny. RóŜnica polega na innym zdefiniowaniu pojęcia ryzyka. Sharpe odniósł zmiany wartości kursów akcji do zachowań całego rynku. Dlatego ryzyko systematyczne zastąpił ryzykiem całkowitym, liczonym jako odchylenie standardowe stóp zwrotu portfela inwestycyjnego. Wartość tego wskaźnika oblicza się ze wzoru: Sp= Rp–Rf δi gdzie: S p – wskaźnik Sharpe’a. Wskaźnik Sharpe’a pozwala określić połoŜenie portfela inwestycyjnego względem linii rynku kapitałowego CML (Capital Market Line). PoniewaŜ wskaźnik ten określa wielkość premii za ryzyko na jednostkę ryzyka całkowitego, dlatego im większa jest wartość tego wskaźnika, przy danym poziomie ryzyka, tym rentowność portfela inwestycyjnego jest większa. Wartości wskaźników Sharpe’a (S p) i Treynora (T p), obliczone dla portfela inwestycyjnego, moŜna odnieść do analogicznie skonstruowanych wskaźników Sharpe’a (S m) i Treynora (T p), obliczonych dla wzorca odniesienia. JeŜeli ich wartości są większe od wartości wskaźników dla benchmarku, badany portfel jest efektywny (Dębski 2001). Miara Jensena, podobnie jak wskaźnik Treynora, wykorzystuje do porównań linię rynku papierów wartościowych (SML). Jako miara bezwzględna „[...] stanowi róŜnicę pomiędzy rzeczywistą oczekiwaną stopą zwrotu z portfela oraz jej wartością w sytuacji, gdyby wybrany portfel znajdował się na linii SML” (Haugen 1996, s. 374). Miarę Jensena oblicza się ze wzoru: J p = R p – [R f + (R m – R f) · ß p] gdzie: J p – miara Jensena, R m – stopa zwrotu z portfela rynkowego. Miara Jensena moŜe wykazywać wartości ujemne oraz dodatnie. Wartość dodatnia wskaźnika oznacza, iŜ portfel inwestycyjny znajduje się powyŜej linii SML, co oznacza, Ŝe portfel jest efektywny. Wartości ujemne charakteryzują portfele nieefektywne (Tarczyński 1997). Dodatkowymi miarami wykorzystanymi do oceny efektywności portfeli inwestycyjnych są współczynnik zmienności oraz dodatkowa stopa zwrotu. Współczynnik zmienności stopy zwrotu jest mierzony stosunkiem odchylenia standardowego portfela do oczekiwanej stopy zwrotu, 299 Ocena portfeli inwestycyjnych na przykładzie akcji rynku spoŜywczego określa wielkość ryzyka na jednostkę stopy zwrotu. Im wartość tego wskaźnika jest bliŜsza zera, tym lepiej. Wskaźnik ten bazuje na dodatnich stopach zwrotu, dlatego nie moŜna wykorzystać go do oceny wszystkich walorów i portfeli inwestycyjnych. Dodatkowa stopa zwrotu (ang. excess return) wyraŜa róŜnicę między stopą zwrotu uzyskaną z portfela a stopą zwrotu z wzorca odniesienia. WYNIKI I DYSKUSJA Analizę przeprowadzono, odnosząc utworzone portfele inwestycyjne do indeksu WIG SpoŜywczy, a następnie do indeksu WIG. Wartości poszczególnych wskaźników przedstawiono w tab. 3, 4. Stopa zwrotu Ryzyko całkowite Beta Wskaźnik Sharpe’a Wskaźnik Treynora Miara Jensena Współczynnik zmienności Dodatkowa stopa zwrotu Tabela 3. Wskaźniki efektywności inwestycji w akcje spółek sektora spoŜywczego w okresie od grudnia 2004 roku do grudnia 2005 roku, w porównaniu z WIG-iem SpoŜywczym Duda Sokołów –20,73 –11,11 9,21 4,96 2,22 0,65 –2,8002 –3,2601 –11,6177 –25,0031 –31,1372 –17,7278 – – – – Indykpol Portfel 1. –7,55 –9,94 12,14 9,61 0,90 1,04 –1,0387 –1,5609 –14,0527 –14,4575 –14,7715 –17,5001 24,9334 – – – 8,1531 5,5647 47,1758 61,3165 55,0860 88,7990 0,0162 0,0243 55,64 90,02 Wyszczególnienie Portfel 1. Portfel 2. Wawel 63,11 97,49 7,12 1,23 16,61 8,92 1,51 0,69 7,45 1,32 –1,9944 8,9149 –25,7951 50,3258 –19,4512 63,2488 – 0,0154 – 64,02 0,88 –22,86 22,22 4,04 10,65 4,77 0,06 1,40 0,23 –1,0347 –2,6216 3,5975 –66,4978 –19,9830 75,9939 –4,3314 –31,2855 16,6161 0,2043 – 0,0137 – – 14,75 0,08 6,49 0,56 –0,0196 –3,4956 –6,3336 0,109 – 64,71 11,15 7,87 0,99 0,18 57,2567 0,0234 57,24 6,78 0,65 5,3498 60,0349 –3,8742 –172,3835 2,7941 29,1385 –30,9160 17,3735 – 0,0336 – 16,53 35,15 13,02 1,96 2,3111 15,3778 25,3768 0,0396 37,68 Provimrol –3,87 11,28 2,23 –0,7917 –4,0099 –14,2943 0,4336 – Portfel 7. Graal 75,38 5,67 1,10 12,4021 63,7195 67,6617 0,0096 67,91 7,47 3,5 1,00 0,6886 2,4100 – 0,0533 Jutrzenka Mieszko Portfel 2. –12,73 71,49 Portfel 3. Polmosbia Polmos LBN Ambra Średnia Portfel 4. Elstaroil Kruszwica Portfel 4. –25,43 24,00 Portfel 5. Hoop Portfel 6. WIG SpoŜywczy Tabela 3 zawiera wskaźniki efektywności inwestycji poszczególnych portfeli w odniesieniu do subindeksu WIG SpoŜywczy, natomiast tab. 4 – w odniesieniu do indeksu WIG. W tabelach pogrubiono najlepsze wyniki osiągnięte przez portfele i przez poszczególne walory. 300 D. Dawidowicz Wskaźnik Sharpe’a Wskaźnik Treynora Miara Jensena Współczynnik zmienności Dodatkowa stopa zwrotu 0,71 –2,8002 –0,3633 –0,4609 – – –0,11 1,10 0,96 –3,2601 –1,0387 –1,5609 –0,1142 –0,1556 –0,1312 –0,4421 –0,4257 – 24,9334 – – – – Beta Ryzyko całkowite Wyszczególnienie Stopa zwrotu Tabela 4. Wskaźniki efektywności inwestycji w akcje spółek sektora spoŜywczego w okresie od grudnia 2004 roku do grudnia 2005 roku, w porównaniu z WIG-iem Portfel 1. Duda –20,73 Sokołów Indykpol Portfel 1. –11,11 –7,55 –9,94 9,21 4,96 12,14 9,61 Portfel 2. Wawel 63,11 7,12 0,07 8,1531 8,8426 0,5617 0,0162 29,45 Jutrzenka Mieszko Portfel 2. 97,49 16,61 8,92 0,71 0,12 5,5647 1,2943 0,7201 63,83 7,45 0,26 –1,9944 8,9150 –1,4429 2,6046 –0,2132 0,5914 0,0243 – 0,0154 4,04 –0,39 0,88 0,20 0,23 –1,0347 –2,6216 3,5975 –0,0196 –0,3190 0,8407 –0,5296 0,1132 0,2043 – 0,0137 0,2094 –0,1153 0,109 – – – – 0,9028 0,4075 0,0234 31,05 0,8279 –0,1982 0,1240 – 0,0336 – – 0,3528 0,0396 1,49 –0,5632 0,4336 – –12,73 71,49 – 37,83 Portfel 3. Polmosbia Polmos LBN Ambra Średnia 0,88 –22,86 22,22 0,08 10,65 4,77 6,49 0,0706 Portfel 4. Elstaroil Kruszwica Portfel 4. 64,71 11,15 0,66 5,3498 –25,43 24,00 7,87 6,78 –0,37 0,23 –3,8742 2,7941 35,15 13,02 –0,18 2,3111 –3,87 11,28 1,66 –0,7917 75,38 5,67 0,39 12,4021 1,8189 0,5927 0,0096 41,72 7,47 3,50 0,32 0,6886 0,0758 –0,0667 0,0533 – 33,66 5,28 1,00 5,4167 0,2859 – 0,0205 Portfel 5. Hoop Portfel 6. Provimrol –0,0539 Portfel 7. Graal WIG SpoŜywczy WIG Na podstawie obliczonych miar efektywności portfeli inwestycyjnych w 2005 roku (tab. 3), moŜna stwierdzić, iŜ cztery portfele były efektywne, a trzy – nieefektywne. Największą efektywnością cechował się portfel obejmujący akcje spółek podsektora artykułów spoŜywczych, następnie podsektorów cukierniczego, olejowego oraz wód i napojów. JeŜeli uwzględni się stopę zwrotu poszczególnych portfeli, kolejność ta wygląda następująco: portfel artykułów spoŜywczych, portfel cukierniczy, portfel wód i napojów oraz portfel olejowy. Wszystkie portfele inwestycyjne charakteryzowały się wyŜszym poziomem ryzyka całkowitego w odniesieniu do indeksu WIG SpoŜywczy. Było to spowodowane znacznie większymi róŜnicami w stopach zwrotu poszczególnych portfeli. Dlatego istotny wpływ na ocenę ryzyka ma współczynnik zmienności. Według tego kryterium najlepsze okazały się portfele: artykułów spoŜywczych, cukierniczy, olejowy oraz wód i napojów. Najbardziej wraŜliwe na zmiany wartości indeksu WIG SpoŜywczy, określone współczynnikiem ß, były portfele: pasz, wód i napojów, cukierniczy, artykułów spoŜywczych oraz portfel mięsny. 301 Ocena portfeli inwestycyjnych na przykładzie akcji rynku spoŜywczego Miara Jensena wskazuje, iŜ efektywne były tylko cztery portfele: artykułów spoŜywczych, cukierniczy, wód i napojów oraz portfel olejowy. Wskaźnik Sharpe’a potwierdza efektywność tych portfeli, ale zmienia ich pozycję. Według tego wskaźnika najbardziej efektywne były portfele: artykułów spoŜywczych, cukierniczy, olejowy oraz wód i napojów. W podobny sposób moŜna ocenić portfele na podstawie wskaźnika Treynora. Poza oceną poszczególnych portfeli, w odniesieniu do indeksu WIG SpoŜywczy (a więc w stosunku do całego sektora spoŜywczego), przeprowadzono ocenę ich efektywności w stosunku do wzorca odniesienia, którym był indeks giełdowy WIG. Przedstawiono to w tab. 4. Z tabeli 4 wynika, iŜ sektor spoŜywczy, określony przez subindeks WIG SpoŜywczy, w 2005 roku był nieefektywny. Wskazują na to ujemna wartość miary Jensena oraz mniejsze wartości wskaźnika Sharpe’a oraz Treynora, w stosunku do portfela rynku. Miara Jensena wskazuje, Ŝe efektywnymi portfelami były portfele: artykułów spoŜywczych, cukierniczy, wód i napojów oraz olejowy. Wskaźnik Treynora, który mierzy wielkość premii za ryzyko na jednostkę ryzyka systematycznego, wskazuje efektywność portfeli mięsnego, artykułów spoŜywczych oraz spirytusowy. Natomiast wskaźnik Sharpe’a, uwzględniający ryzyko całkowite portfela, wskazuje na portfele artykułów spoŜywczych i cukierniczy. Pozostałe portfele osiągnęły mniejsze wartości tego wskaźnika niŜ portfel rynkowy, co oznacza, Ŝe wartości wskaźnika Sp były mniejsze od wartości wskaźnika Sm. Większe wartości dodatkowej stopy zwrotu, niŜ portfela rynkowego, osiągnęły portfele: artykułów spoŜywczych, cukierniczy oraz wód i napojów. Według współczynnika zmienności najmniejszym ryzykiem na jednostkę stopy zwrotu charakteryzowały się portfele: artykułów spoŜywczych oraz cukierniczy. Ze względu na ujemną wartość ß portfela wód i napojów nie wykazano wartości wskaźnika Treynora, gdyŜ wartość tego wskaźnika wskazywała na nieefektywność tego portfela i duŜo gorszą efektywność w stosunku do innych portfeli. W przypadku modelu wyceny aktywów (CAPM), który zakłada, iŜ rynek znajduje się w równowadze, między miarami Treynora i Sharpe’a występuje silna korelacja. W celu porównania związków między poszczególnymi miarami obliczono współczynnik korelacji między nimi. Przedstawiają to tab. 5, 6. Tabela 5. Korelacja miar efektywności portfeli przy benchmarku WIG SpoŜywczy Wyszczególnienie Wskaźnik Sharpe’a Wskaźnik Treynora – Miara Jensena Wskaźnik Sharpe’a 1 Wskaźnik Treynora 0,75 1 – – Miara Jensena 0,91 0,72 1 Tabela 6. Korelacja miar efektywności portfeli przy benchmarku WIG Wyszczególnienie Wskaźnik Sharpe’a Wskaźnik Treynora – Miara Jensena Wskaźnik Sharpe’a 1 Wskaźnik Treynora 0,53 1 – – Miara Jensena 0,84 0,48 1 302 D. Dawidowicz Współczynniki korelacji dla miar oceny efektywności w przypadku, gdy wzorcem odniesienia był WIG SpoŜywczy, były wyŜsze niŜ współczynniki korelacji dla benchmarku, jakim był indeks WIG. Między miarami Jensena i Treynora oraz wskaźnikiem Treynora i Sharpe’a istniała słaba korelacja. Pośrednio świadczy to o tym, iŜ rynek nie był w pełni zrównowaŜony. Najsilniejsza korelacja istniała między miarami Sharpe’a i Jensena. PODSUMOWANIE Sektor spoŜywczy, określony przez subindeks WIG SpoŜywczy, okazał się w 2005 roku nieefektywny. Inwestycje w akcje spółek sektora spoŜywczego w 2005 roku były efektywne tylko w odniesieniu do niektórych podsektorów. Największą efektywność wykazał portfel obejmujący akcje spółki podsektora artykułów spoŜywczych oraz portfel obejmujący akcje podsektora cukierniczego, a takŜe portfel podsektora olejowego. Cechą wspólną tych portfeli była mała wartość współczynnika ß. Nieefektywne były portfele obejmujące akcje podsektorów mięsnego, spirytusowego oraz rynku pasz. Istotne znaczenie w tej ocenie miał przyjęty punkt odniesienia, czyli benchmark. PIŚMIENNICTWO Dębski W. 2001. Rynek finansowy i jego mechanizmy. Wydaw. PWN, Warszawa, 496–497. Haugen R.A. 1996. Teoria nowoczesnego inwestowania. Wydaw. WIG-Press, Warszawa, 374. Jajuga K., Jajuga T. 1997. Inwestycje. Wydaw. PWN, Warszawa, 163. Mayo H.B. 1997. Wstęp do inwestowania. Wydaw. K.E. Liber, Warszawa, 193. Reilly F.K., Brown K.C. 2001. Analiza inwestycji I zarządzanie portfelem. PWE, Warszawa, 398. Tarczyński W. 1997. Rynki kapitałowe. Metody ilościowe. T. 2. Wydaw. Placet, Warszawa, 157. FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS Folia Univ. Agric. Stetin. 2006, Oeconomica 249 (45), 303–310 Anna CZARNY ANALIZA PIRAMIDALNA JAKO METODA OCENY SYTUACJI FINANSOWEJ PRZEDSIĘBIORSTWA THE PYRAMIDAL ANALYSIS AS A METHOD OF FINANCIAL APPRAISAL A COMPANY Zakład Finansów, Akademia Rolnicza ul. śołnierska 47, 71–210 Szczecin Abstract. Pyramidal analysis as an explication of indicatory analysis is one of the methods to ascertain financial condition of an enterprise. Different structural frameworks are being created in order to express mutual relations between synthetic indicators related to profitability of property or profitability of assets. It is crucial to apply superiority and inferiority rule as regards those utilized indicators, meaning that they can be respectively combined and divided but with one condition: that on the top of the so called pyramid an entry indicator is placed. Pyramidal analysis can create a basis in the process of seeking areas in which financial outcomes can be improved, as well as optimal cost reduction and possibilities to improve profitability of an enterprise. Słowa kluczowe: analiza piramidalna, rentowność. Key words: pyramidal analysis, profitability. WSTĘP Znaczenie analizy wskaźnikowej w zarządzaniu przedsiębiorstwem jest niezwykle waŜne. Jej rozwinięcie, na zasadzie budowy zaleŜności wskaźników, z uwzględnieniem hierarchii, stanowi analiza piramidalna. Jako metoda badawcza stwarza ona warunki do oceny działalności gospodarczej przedsiębiorstwa. Ponadto pozwala zaplanować przyszłe wyniki i stanowi podstawę poszukiwania i racjonalnego wykorzystania obszarów ich poprawy. W niniejszym artykule zwrócono uwagę na znaczenie układu piramidalnego wskaźników finansowych. Źródłem pozyskania materiałów do artykułu była literatura przedmiotu oraz dane finansowe spółki giełdowej Wawel SA. WSKAŹNIKI RENTOWNOŚCI JAKO PODSTAWA ROZKŁADÓW PIRAMIDALNYCH Pojęcie rentowności1 przedsiębiorstwa jest rozumiane w literaturze jako zjawisko osiągania przychodów przewyŜszających koszty prowadzenia działalności (Waśniewski i Skoczylas 1997). Rentowność jest kształtowana przez wiele czynników, zarówno o charakterze wewnętrznym, jak i zewnętrznym. Do tych pierwszych, zaleŜnych w znacznym stopniu od podejmowanych przez zarząd decyzji, zalicza się między innymi (Mączyńska i Zawadzki 1997): – stopień wykorzystania zdolności produkcyjnych, – stopień zadłuŜenia, 1 Pojęcie rentowność pochodzi od słowa renta, co oznacza zysk od kapitału. 304 A. Czarny – sprawność operacyjną2, – intensywność kapitałową3, – poziom wydatków na badania i rozwój, – marketing. Czynniki zewnętrzne mogą dotyczyć skali państwa lub sektora, w którym funkcjonuje przedsiębiorstwo; są to między innymi: – ogólna sytuacja gospodarcza w państwie i jej wpływ na przedsiębiorstwo i jego otoczenie, – regulacje prawne, – moŜliwość pomocy finansowej ze strony budŜetu państwa i samorządu terytorialnego, – polityka handlu zagranicznego i kursu walutowego, – pozycja przedsiębiorstwa na rynkach krajowym i zagranicznym. Miarą rentowności są wskaźniki finansowe, nazywane wskaźnikami rentowności, które przedstawiają relacje osiągniętego zysku do zaangaŜowanych zasobów przedsiębiorstwa (Waśniewski i Skoczylas 1993; Bednarski i Waśniewski 1996; RyŜewska 1997; Brigham i Gapenski 2000; Gajdka i Walińska 2000; Gabrusewicz 2002; Sierpińska i Jachna 2004; Siudek 2004). Dlatego są one teŜ nazywane wskaźnikami zyskowności lub stopami zwrotu (Sierpińska i Jachna 2000). MoŜna stwierdzić, Ŝe w odwrotnej sytuacji, gdy przedsiębiorstwo osiąga stratę finansową, występują wskaźniki deficytowości lub ujemnej rentowności. Badanie wzajemnych relacji pomiędzy poszczególnymi syntetycznymi wskaźnikami rentowności moŜe prowadzić do budowy róŜnych układów strukturalnych, pomocnych w zarządzaniu przedsiębiorstwem. Istnieje jednak zasada uwzględniania nadrzędności i podrzędności stosowanych wskaźników, co oznacza, Ŝe mogą one być odpowiednio łączone i dzielone, ale zawsze w taki sposób, aby na szczycie tak zwanej piramidy znajdował się wskaźnik wyjściowy. Skonstruowane w zaleŜności od potrzeb decydentów układy strukturalne (piramidy wskaźników) i przeprowadzona na ich podstawie analiza nazywana jest analizą piramidalną (Bednarski 1994). Do najbardziej znanych układów strukturalnych wskaźników rentowności naleŜy zaliczyć (Siemińska 2002): Du Pont System of Financial Control (USA), Pyramid Structure of Ratios (Wielka Brytania) oraz ZVEI-Kennzahlensystem (Niemcy). Analiza piramidalna wskaźników rentowności pozwala spojrzeć horyzontalnie na poszczególne cząstkowe wskaźniki, co z kolei umoŜliwia ich usytuowanie w danym miejscu, w odniesieniu do gospodarczej rzeczywistości. Ponadto wyjaśnia kierunki i moŜliwości oceny wskaźników cząstkowych oraz odzwierciedla więzi pomiędzy tymi wskaźnikami – zarówno w układzie syntetycznym, jak i analitycznym. ZauwaŜyć naleŜy, Ŝe w układzie piramidalnym wskaźniki syntetyczne mogą być rozbudowywane w hierarchiczny sposób w oparciu o podstawowe działania arytmetyczne (sumę, róŜnicę, iloraz, iloczyn). MoŜna wyróŜnić kilka stopni podziału, z których kaŜdy jest powiązany z odpowiednim zespołem rozwijanych wskaźników (rys. 1). Z punktu zarządzania przedsiębiorstwem jest to waŜny element, który ułatwia alokowanie odpowiedzialności za ponoszone koszty i osiągane przychody. 2 3 Oznaczającą szybką rotację składników majątkowych. Kształtującą się w wyniku decyzji inwestycyjnych. Analiza piramidalna jako metoda oceny sytuacji finansowej przedsiębiorstwa 305 Wskaźnik syntetyczny AB Wskaźnik analityczny I stopnia A1 Wskaźnik analityczny II stopnia A11 x Wskaźnik analityczny II stopnia A12 Wskaźnik analityczny I stopnia B1 Wskaźnik analityczny II stopnia B11 + Wskaźnik analityczny II stopnia B12 Rys. 1. Ogólny układ piramidy wskaźników Źródło: Opracowanie własne na podstawie Bednarski (1994). Pierwowzorem analizy piramidalnej jest tak zwana toŜsamość Du Ponta4, która w duŜej mierze przyczyniła się do rozpowszechnienia analizy piramidalnej jako jednej z form oceny sytuacji finansowej przedsiębiorstwa. BUDOWA PIRAMIDY WSKAŹNIKÓW Na podstawie uproszczonego układu piramidy wskaźników finansowych moŜna dokonać ich rozbudowy na wskaźniki: rentowności majątku i rentowności kapitału całkowitego (rys. 2 i 3). Dodać naleŜy, Ŝe uszczegółowienie i zaproponowane przekształcenia wskaźników nie są ostateczne i mogą być modyfikowane w zaleŜności od potrzeb decydentów. AB A 1-( A11 x A1 + A2 + A3 + A12 + A13 + + A14 ) A4 1/ B 1/( B1 = - B11 + - B12 + - B13 + - B14 + - B2 ) = B21 + B22 + B23 + B24 Rys. 2. Piramida wskaźników rentowności majątku Objaśnienia oznaczeń zob. rys. 3. 4 Nazwa pochodzi od Du Pont Corporation – chemicznej korporacji, która ją spopularyzowała i w pierwotnej postaci oznacza rozbicie wskaźnika rentowności kapitału własnego na trzy części: efektywność operacyjną, efektywność wykorzystania aktywów i dźwignię finansową (Ross i in. 1999) lub stopę dochodów z aktywów jako iloczyn marŜy zysku i współczynnika rotacji aktywów (Brigham 1996). 306 A. Czarny AC A x A1 + A2 + A3 + A12 + A13 + + A4 1/ 1/( C1 C + - 1-( A11 A14 ) - C2 ) = C21 + C22 + C23 + C24 Rys. 3. Piramida wskaźników rentowności kapitału AB – wynik brutto/aktywa, A – wynik brutto/przychody ze sprzedaŜy, A1 – wynik z działalności gospodarczej/ /przychody ze sprzedaŜy, A11 – koszt wytworzenia sprzedanych produktów/przychody ze sprzedaŜy, A12 – wartość sprzedanych towarów i materiałów/przychody ze sprzedaŜy, A13 – koszty sprzedaŜy/przychody ze sprzedaŜy, A14 – koszty ogólnego zarządu/przychody ze sprzedaŜy, A2 – wynik z pozostałej działalności operacyjnej/przychody ze sprzedaŜy, A3 – wynik z działalności finansowej/przychody ze sprzedaŜy, A4 – wynik zdarzeń nadzwyczajnych/przychody ze sprzedaŜy, B – przychody ze sprzedaŜy/aktywa, B1 – aktywa trwałe/ /przychody ze sprzedaŜy, B11 – wartości niematerialne i prawne/przychody ze sprzedaŜy, B12 – rzeczowe aktywa trwałe/przychody ze sprzedaŜy, B13 – naleŜności długoterminowe/przychody ze sprzedaŜy, B14 – inwestycje długoterminowe/przychody ze sprzedaŜy, B2 – aktywa obrotowe/przychody ze sprzedaŜy, B21 – zapasy/ /przychody ze sprzedaŜy, B22 – naleŜności krótkoterminowe/przychody ze sprzedaŜy, B23 – inwestycje krótkoterminowe/przychody ze sprzedaŜy, B24 – krótkoterminowe rozliczenia międzyokresowe/przychody ze sprzedaŜy, AC – wynik brutto/pasywa, C – przychody ze sprzedaŜy/pasywa, C1 – kapitał własny/przychody ze sprzedaŜy, C2 – zobowiązania i rezerwy na zobowiązania/przychody ze sprzedaŜy, C21 – rezerwy na zobowiązania/przychody ze sprzedaŜy, C22 – zobowiązania długoterminowe/przychody ze sprzedaŜy, C23 – zobowiązania krótkoterminowe/przychody ze sprzedaŜy, C24 – rozliczenia międzyokresowe/ /przychody ze sprzedaŜy. Schemat piramidalnego rozwinięcia wskaźników rentowności majątku został zaprezentowany z uwzględnieniem trzech stopni analitycznych. Na szczycie piramidy znajduje się wyjściowy wskaźnik rentowności majątku (AB), przy zastosowaniu wyniku brutto. Pierwszy stopień analityki stanowi z jednej strony (A), a z drugiej strony – wskaźnik obrotowości majątku (B). Stopa marŜy brutto została następnie rozdzielona na poszczególne wyniki cząstkowe: wynik ze sprzedaŜy, wynik z pozostałej działalności operacyjnej, wynik z operacji finansowych i wynik zdarzeń nadzwyczajnych. Dalej rozbudowany został wskaźnik rentowności sprzedaŜy (A1) – na analityczne wskaźniki zaangaŜowania kosztów (w układzie kalkulacyjnym). Wspomniany wskaźnik obrotowości majątku został natomiast rozdzielony na analityczne wskaźniki zaangaŜowania składników majątku trwałego i obrotowego, z podziałem na poszczególne części. W podobny sposób przedstawia się schemat piramidalnego rozwinięcia wskaźnika kapitału ogółem (AC). Pierwszy stopień analityki stanowi, z jednej strony, stopa marŜy brutto (A) (z identyczną rozbudową analityczną jak na rys. 2), z drugiej zaś strony – wskaźnik obrotowości kapitału ogółem (C), który został rozłoŜony na analityczne wskaźniki zaangaŜowania kapitału własnego oraz obcego (w tym: rezerwy na zobowiązania, zobowiązania długo- i krótkoterminowe oraz rozliczenia międzyokresowe). DuŜym ułatwieniem w obliczaniu analitycznych wskaźników jest korzystanie z programu komputerowego, na przykład Excel. Wówczas przy zastosowaniu odpowiednich formuł wystarczy zmieniać dane liczbowe, aby móc zaobserwować kształtowanie się poszczególnych wskaźników. Stwarza to doskonałe warunki w procesie planowania poŜądanych wielkości: kosztów, przychodów i wyników, co dla decydentów jest istotne w podejmowaniu decyzji. 307 Analiza piramidalna jako metoda oceny sytuacji finansowej przedsiębiorstwa ZASTOSOWANIE ANALIZY PIRAMIDALNEJ Z uwzględnieniem danych finansowych spółki giełdowej Wawel SA zostały zbudowane przykładowe piramidy wskaźników rentowności majątku (rys. 4) i rentowności kapitału (rys. 5), przy zastosowaniu wyniku brutto. 8,52% 4,76% 1,79 x 5,43% + -0,56% + -0,11% + 3,05% + 19,58% + + 0,00% 1/( - 100-( 61,12% 10,82% ) - 0,18 = 0,00 + 0,17 + 0,00 + 0,00 + - 0,38 ) = 0,09 + 0,26 + 0,02 + 0,00 Rys. 4. Piramida wskaźnika rentowności majątku spółki Wawel SA 8,52% 4,76% 1,79 x 5,43% + -0,56% + -0,11% + 3,05% + 19,58% + + 0,00% 1/( 0,29 + - 100-( 61,12% 10,82% ) - 0,27 ) = 0,02 + 0,01 + 0,24 + 0,00 Rys. 5. Piramida wskaźnika rentowności kapitału spółki Wawel SA Na podstawie piramidy wskaźnika rentowności majątku moŜna zbadać, jak na jego wielkość wpływają poszczególne elementy: wynik brutto i jego cząstkowe wielkości, sprzedaŜ, koszty i składniki majątku. Wskaźnik rentowności jest ukształtowany, z jednej strony, na poziomie 8,52% przez stopę marŜy brutto – opłacalność sprzedaŜy, w wysokości 4,76%, a z drugiej strony – na poziomie 1,79 przez stopień produktywności zaangaŜowanego w działalność gospodarczą majątku (jego obrotowość). Na rentowność sprzedaŜy wpływają cztery wskaźniki cząstkowe: – rentowność sprzedaŜy uwzględniająca wynik z działalności gospodarczej (5,43%), kształtowana przez znaczne zaangaŜowanie kosztów wytworzenia sprzedanych produktów (61,12%), w stosunku do osiągniętych przychodów; – ujemna rentowność sprzedaŜy uwzględniająca wynik z pozostałej działalności operacyjnej (–0,56%) – oraz, w niewielkim stopniu, ujemna rentowność sprzedaŜy uwzględniająca wynik z działalności finansowej (–0,11%). 308 A. Czarny Na obrotowość majątku wpływają: – wskaźnik zaangaŜowania majątku trwałego (0,18), co po przekształceniu daje pochodny wskaźnik rotacji (podana w schemacie wielkość · 360 dni) wynoszący około 65 dni, który niemal w całości dotyczy rzeczowego majątku; – wskaźnik zaangaŜowania majątku obrotowego (0,38), na co decydujący wpływ mają krótkoterminowe naleŜności, których czas rozliczenia wynosi około 94 dni (co moŜe świadczyć o nie najlepszej polityce windykacyjnej); na uwagę zasługuje rotacja zapasów – około miesiąca (32 dni). Wskaźnik rentowności kapitału jest ukształtowany przez stopę marŜy brutto (rozbudowa analityczna taka sama jak na rys. 4) oraz przez wskaźnik obrotowości kapitału (1,78). Na poziom tego ostatniego wpływ miały: – wskaźnik zaangaŜowania kapitału własnego (0,29), – oraz wskaźnik zaangaŜowania kapitału obcego (0,27), na wielkość którego decydujący wpływ miały zobowiązania krótkoterminowe (0,24); ich płatność następuje po około 86 dniach (w zestawieniu z czasem rozliczania naleŜności jest to sytuacja uwaŜana za normalną, spowodowaną umownymi, wydłuŜonymi terminami płatności). Podsumowując przeprowadzoną analizę piramidalną, z uwzględnieniem charakteru produkcji (podsektora cukierniczego, produkcji słodyczy), moŜna stwierdzić, Ŝe: – występuje korzystna rentowność majątku i kapitału; – widoczny jest znaczny udział kosztów sprzedaŜy w stosunku do kosztów sprzedanych produktów, towarów i materiałów; – korzystny jest cykl obrotu majątku trwałego; – korzystny jest cykl obrotu zapasami; – występuje niekorzystny (zbyt długi) okres regulowania naleŜności. Przedstawione piramidy wskaźników rentowności majątku i kapitału mogą być wykorzystane do planowania wyników finansowych. MoŜliwe jest badanie wpływu zmian poszczególnych składników cząstkowych na wyjściowe wskaźniki za pomocą tak zwanej symulacji. Do tego posłuŜy przykład, w którym załoŜenia są następujące: – wzrost przychodów ze sprzedaŜy o 2%, – obniŜenie kosztów zarządu o 5%, – obniŜenie kosztów wytworzenia sprzedanych produktów, towarów i materiałów o 1,5%. Wyniki, uwzględniające powyŜsze załoŜenia, przedstawiono na rys. 6 i 7. 14,70% 8,06% 1,82 x 8,71% + -0,55% + -0,11% + 2,99% + 19,19% + + 0,00% 1/( - 100-( 59,02% 10,08% ) - 0,18 = 0,00 + 0,17 + 0,00 + 0,00 + - 0,37 ) = 0,09 + 0,26 + 0,02 + 0,00 Rys. 6. Piramida wskaźnika rentowności majątku spółki Wawel SA, z uwzględnieniem symulacji 309 Analiza piramidalna jako metoda oceny sytuacji finansowej przedsiębiorstwa 14,70% 8,06% 1,82 x 8,71% + -0,55% + -0,11% + 2,99% + 19,19% + + 0,00% 1/( 0,28 + - 100-( 59,02% 10,08% ) - 0,27 ) = 0,02 + 0,01 + 0,23 + 0,00 Rys. 7. Piramida wskaźnika rentowności kapitału spółki Wawel SA, z uwzględnieniem symulacji Z przedstawionej symulacji wynika, Ŝe nastąpiło zwiększenie rentowności majątku i kapitału o ponad 6 punktów procentowych (z 8,52 do 14,70%). Korzystniejsza jest stopa marŜy brutto (bez wątpienia wpłynęło na to zmniejszenie kosztów), poprawiła się takŜe, chociaŜ nieznacznie, obrotowość majątku i kapitału (z 1,79 do 1,82). NaleŜy podkreślić, Ŝe zaprezentowane układy piramidalne wskaźników nie wyczerpują moŜliwości ich rozwinięcia, w związku z czym proces analizy moŜe być rozbudowywany i ukierunkowywany dla określonego celu badania. WNIOSKI W zarządzaniu przedsiębiorstwem stosowanie analizy piramidalnej, z uwzględnieniem rozwinięcia wskaźnika rentowności majątku i kapitału, moŜe stanowić podstawę poszukiwania obszarów poprawy wyniku finansowego, optymalnego redukowania ponoszonych kosztów, a takŜe moŜliwości poprawy zyskowności przedsiębiorstwa i jego polityki inwestycyjnej. Dodatkowo (Siegel i in. 1995): – podkreśla znaczenie rotacji jako klucza do osiągania łącznego zysku z zainwestowanego kapitału, – uwidacznia znaczenie sprzedaŜy, – wskazuje miejsca występowania słabych stron przedsiębiorstwa: w marŜy z zysku, w rotacji lub w jednym i drugim. Ponadto analiza piramidalna jest pomocna w planowaniu przyszłych wyników i ogólnej działalności gospodarczej przedsiębiorstwa. Zmiana wielkości określonego elementu składowego ukazuje wpływ na wartość wskaźnika rentowności majątku bądź kapitału. PIŚMIENNICTWO Analiza finansowa w zarządzaniu przedsiębiorstwem. 1996. Red. L. Bednarski, T. Waśniewski. T. 1. FRRwP, Warszawa, 470. Bednarski L. 1994. Analiza finansowa w przedsiębiorstwie. PWE, Warszawa, 112–119. Brigham E.F. 1996. Podstawy zarządzania finansami. T. 1. PWE, Warszawa, 83. Brigham E.F., Gapenski L.C. 2000. Zarządzanie finansami. T. 2. PWE, Warszawa, 33–38. Gabrusewicz W. 2002. Podstawy analizy finansowej. PWE, Warszawa, 270–273. Gajdka J., Walińska E. 2000. Zarządzanie finansowe, teoria i praktyka. T. 1. FRRwP, Warszawa, 215–219. Mączyńska E., Zawadzki M. 1997. Czynniki kształtujące poziom rentowności przedsiębiorstwa. Bank i Kredyt 3. Ross S.A., Westerfield R.W., Jordan B.D. 1999. Finanse przedsiębiorstw. Dom Wydawniczy ABC, Warszawa, 87. 310 A. Czarny RyŜewska S. 1997. Bankowa analiza przedsiębiorstwa dla potrzeb oceny ryzyka kredytowego. Twigger, Warszawa, 89–92. Siegel J.G., Shim J.K., Hartman S.W. 1995. Przewodnik po finansach. PWN, Warszawa, 168. Siemińska E. 2002. Metody pomiaru i oceny kondycji finansowej przedsiębiorstwa. Dom Organizatora, Toruń, 129. Sierpińska M., Jachna T. 2004. Ocena przedsiębiorstwa według standardów światowych. PWN, Warszawa, 195–198. Siudek T. 2004. Analiza finansowa podmiotów gospodarczych. SGGW, Warszawa, 184–186. Waśniewski T., Skoczylas W. 1993. Analiza rentowności przedsiębiorstwa. Rachunkowość 9. Waśniewski T., Skoczylas W. 1997. Zasady analizy finansowej w praktyce. FRRwP, Warszawa, 178. FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS Folia Univ. Agric. Stetin. 2006, Oeconomica 249 (45), 311–316 Andrzej JUREK ZASTOSOWANIE RÓśNYCH FUNKCJI KLASYFIKACYJNYCH DO OCENY KONDYCJI FINANSOWEJ WYBRANYCH SPÓŁEK GIEŁDOWYCH SEKTORA ROLNO-SPOśYWCZEGO CLASSIFICATION FUNCTIONS USAGE IN FINANCIAL STANDING ESTIMATION OF SELECTED PUBLIC LIMITED COMPANY OF AGRI-FOOD SECTOR Katedra Zastosowań Matematyki, Akademia Rolnicza ul. Monte Cassino 16, 70–466 Szczecin Abstract. The aim of the paper is investigation of the financial standing of the companies using some of quantitative methods. Into measurement of economic efficiency were used Altman’s model and another multi-dimensional methods. Discrimination analysis has been applied to dividing and classifying objectives of large financial risk and companies of good financial condition. Based on the estimation function were also positioned ranging from the worst to the best. Słowa kluczowe: efektywność, funkcja klasyfikacyjna, kondycja finansowa, model Altmana, ranking. Key words: Altman’s model, classification function, efficiency, financial standing, ranking. WSTĘP Zagadnienie pomiaru i oceny efektywności funkcjonowania przedsiębiorstw naleŜy obecnie do jednych z waŜniejszych problemów analizy i diagnozowania stanu i perspektyw firm. Zagadnienie to jest przedmiotem zainteresowania wielu analityków i ekonomistów. Do najczęściej stosowanych sposobów oceny naleŜy zaliczyć metody analizy finansowej, a zwłaszcza analizy wskaźnikowej. Jednak coraz częściej w ocenie kondycji finansowej firm stosowane są metody statystyczne, a zwłaszcza metody wielowymiarowej analizy porównawczej (Kolonko 1980), gdyŜ dają moŜliwość przeprowadzenia obiektywnej oceny sprawności gospodarowania przedsiębiorstw i spółek. W artykule przedstawiono przykład empiryczny zastosowania róŜnych wariantów modeli ekonometrycznych, bazujących na oszacowaniu wielowymiarowych liniowych funkcji dyskryminacyjnych (począwszy od klasycznego modelu Altmana aŜ do tzw. quick testu Mączyńskiej) do oceny sytuacji ekonomicznej wybranych spółek notowanych na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie. Badaniami objętych zostało 12 spółek związanych z gospodarką Ŝywnościową w latach 2000–2003. METODY Badaniem wypłacalności przedsiębiorstw z wykorzystaniem metod statystycznych zajmowało się wielu autorów, jednakŜe największy postęp w tej dziedzinie zawdzięczamy pracy Altmana. W 1968 roku jako jeden z pierwszych wykorzystał on model ekonometryczny oparty na wybra- 312 A. Jurek nych wskaźnikach finansowych i zastosował wielowymiarową liniową funkcję dyskryminacyjną w badaniach sytuacji finansowej przedsiębiorstw. Altman w pierwszym etapie badań zgromadził informacje finansowe o 66 amerykańskich przedsiębiorstwach, w tym o 33 firmach, które zbankrutowały oraz o 33 jednostkach gospodarczych charakteryzujących się dobrą kondycją finansową. Za kryterium doboru firm uznał przynaleŜność branŜową oraz wielkość sumy bilansowej (Jurek 2004). Następny etap jego badania polegał na doborze odpowiednich cech diagnostycznych, mających opisywać klasyfikowane przedsiębiorstwa. W badaniach uwzględnił wstępnie 22 wskaźniki finansowe, z których ostatecznie wybrał 5, uznając je za najbardziej przydatne do oceny przewidywanej sytuacji finansowej firm (Nowak 2002): 1) wskaźnik słuŜący do pomiaru płynności i struktury aktywów ( X 1 ) kapitał pracujący aktywa ogółem 2) wskaźnik mierzący rentowność aktywów zyskiem zatrzymanym ( X 2 ) zysk zatrzymany aktywa ogółem 3) wskaźnik pozwalający ocenić rentowność aktywów przed zapłaceniem odsetek i podatku ( X 3 ) zysk przed spłatą odsetek i opodatkowaniem aktywa ogółem 4) wskaźnik wyraŜający efekt wspomagania finansowego ( X 4 ) wartość rynkowa przedsiębiorstwa wartość rynkowa (księgowa) kapitałów obcych 5) wskaźnik pozwalający mierzyć wykorzystanie aktywów i ich rotację ( X 5 ) sprzedaŜ netto aktywa ogółem Stosując analizę regresji liniowej, Altman oszacował postać funkcji dyskryminacyjnej (Stasiewski 1996): Z = 1,2 X 1 + 1,4 X 2 + 3,3 X 3 + 0,6 X 4 + 1,0 X 5 Rzeczywiste wartości wybranych pięciu wskaźników finansowych, pomnoŜonych przez odpowiednie wagi i dodane do siebie, dają ogólny wskaźnik Z (indeks Z-score), słuŜący do oceny sytuacji finansowej przedsiębiorstw. Porównując rzeczywiste wielkości indeksu Z dla kolejnych przedsiębiorstw, Altman ustalił, Ŝe optymalna wartość tego wskaźnika mieści się w przedziale 2,67–2,68. Spośród firm, które zbankrutowały, 94% na rok przed upadłością charakteryzowało się wartością funkcji dyskryminacyjnej poniŜej 2,675 (wartość graniczna); w 97% przedsiębiorstw, które nie miały problemów finansowych, wskaźnik ten kształtował się powyŜej wartości granicznej (Rogowski 1999). Ostatecznie Altman (1968) zaproponował trzy wartości progowe, na podstawie których, w zaleŜności od kształtowania się wartości indeksu Z , moŜna przydzielić przedsiębiorstwa do określonej klasy rentowności: 1) strefa przedsiębiorstw niewypłacalnych (Z < 1,81) – bardzo duŜe prawdopodobieństwo upadku firmy, Zastosowanie róŜnych funkcji klasyfikacyjnych do oceny… 313 2) „szara strefa” (1,81 ≤ Z ≤ 2,99 ) – nieokreślone szanse na upadek przedsiębiorstwa, 3) strefa przedsiębiorstw wypłacalnych (Z > 2,99 ) – obiekty niezagroŜone upadkiem. W późniejszym okresie powstały pewne modyfikacje modelu Altana, próbujące dostosować postać funkcji do zmieniających się warunków gospodarczych. Adaptację indeksu Z-score do polskich warunków przedstawili między innymi Gajdka i Stos (1996), którzy opracowali zmodyfikowaną formułę funkcji dyskryminacyjnej o postaci: Z = 0,7732059 − 0,0856425 X 1 + 0,0007747 X 2 + 0,9220985 X 3 + + 0,65355995 X 4 − 0,594687 X 5 gdzie: X 1 – wskaźnik efektywności aktywów przychody netto ze sprzedaŜy średnia wartość aktywów w roku X 2 – wskaźnik rotacji zobowiązań przeciętna wartość zobowiązań krótkoterminowych · 365 dni koszt wytworzenia produkcji sprzedanej X 3 – stopa zwrotu z aktywów zysk netto średnia wartość aktywów w roku X 4 – stopa zysku brutto zysk brutto przychody netto ze sprzedaŜy X 5 – stopa zadłuŜenia zobowiązania ogółem aktywa ogółem W tak sformułowanym modelu wartość graniczna wskaźnika Z , słuŜąca do podziału sytuacji finansowej przedsiębiorstw na dobrą i złą, wynosi 0,45. Kondycja finansowa analizowanego obiektu jest tym lepsza, im wyŜsza jest wartość indeksu Z-score (Mioduchowska-Jaroszewicz 2002). Bardzo interesujący przykład uproszczonej analizy dyskryminacji przedstawiła równieŜ Mączyńska (1994), która wybrała sześć wskaźników ekonomicznych rozstrzygających o ocenie kondycji ekonomiczno-finansowej przedsiębiorstw: 1) stosunek nadwyŜek pienięŜnych (zysku brutto i amortyzacji) do kapitału obcego ( X 1 ) ; 2) relację sumy bilansowej do zobowiązań krótko- i długoterminowych ( X 2 ) ; 3) zyskowność brutto majątku ( X 3 ) ; 4) rentowność brutto obrotów ( X 4 ) ; 5) relację między zapasami a obrotami ( X 5 ) ; 6) rotację aktywów ( X 6 ) . Na podstawie wyników analizy określone zostały wagi dla poszczególnych zmiennych diagnostycznych, które odzwierciedlają poziom wskaźników ekonomicznych w ogólnej kondycji przedsiębiorstwa. W przypadku uproszczonej funkcji dyskryminacyjnej największy nacisk kładzie się na wygospodarowanie przez przedsiębiorstwa nadwyŜki pienięŜnej (zyski i amortyzacja); stąd największe wagi uzyskały wskaźniki zyskowności aktywów i obrotów. Uproszczoną funkcję dyskryminacyjną (tzw. quick test) przedstawia poniŜsza relacja (Mioduszewski 2002): 314 A. Jurek W = 1,5 X 1 + 0,08 X 2 + 10,0 X 3 + 5,0 X 4 + 0,3 X 5 + 0,1 X 6 Suma sześciu prezentowanych waŜonych wskaźników ekonomicznych wyznacza ocenę dla przedsiębiorstwa. Zgodnie z przyjętymi na podstawie badań kryteriami w przypadku uproszczonej funkcji dyskryminacyjnej stosowana jest następująca skala ocen: 1) wartość graniczna funkcji W = 0 ; 2) strefa przedsiębiorstw zagroŜonych upadłością W < 0 ; 3) przedsiębiorstwa o dość słabym wyniku finansowym, lecz niezagroŜone upadłością 0 < W < 1; 4) strefa przedsiębiorstw charakteryzujących się dość dobrą kondycją finansową 1 ≤ W < 2 ; 5) przedsiębiorstwa bardzo dobre o wysokim poziomie efektywności W ≥ 2 (Mączyńska 1994). Prostota, niezawodność i przejrzystość omawianych metod sprawiają, iŜ mogą one stanowić podstawę oceny kondycji ekonomiczno-finansowej przedsiębiorstw. WYNIKI Pomiar i ocenę kondycji finansowej spółek giełdowych przeprowadzono na przykładzie 12 wybranych firm zajmujących się produkcją i przetwórstwem mięsa wieprzowego, wołowego, drobiowego oraz przetwarzaniem i konserwowaniem ryb i produktów rybołówstwa. Oceną efektywności ekonomicznej objęto spółki sektora rolno-spoŜywczego w latach 2000–2003. W celu realizacji postawionego problemu badawczego oszacowano trzy typy modeli ekonometrycznych: – typ 1 – model wyznaczony na podstawie indeksu Z-score Altmana (1968), – typ 2 – funkcja dyskryminacyjna oparta na regule zaproponowanej przez Gajdkę i Stosa (1996), – typ 3 – model klasyfikacyjny wyznaczony na podstawie tzw. quick testu Mączyńskiej (1994). Na podstawie tak skonstruowanych modeli ekonometrycznych wyznaczono wartości poszczególnych typów funkcji klasyfikacyjnych dla wybranych spółek giełdowych w kolejnych latach. Znając wartości poszczególnych funkcji dyskryminacyjnych dla kaŜdego obiektu uszeregowano je od najlepszego do najgorszego. Wyniki pomiaru efektywności badanych obiektów badawczych przedstawiono w tab. 1. Z informacji zawartych w tab. 1 wynika, Ŝe wartości poszczególnych typów funkcji dyskryminacyjnych dały na ogół zbliŜone rezultaty. Czołowe pozycje w omawianej klasyfikacji w poszczególnych latach są niemal identyczne we wszystkich rodzajach analizy, co jest zapewne potwierdzeniem dobrej kondycji finansowej tych spółek. W odniesieniu do pozostałych spółek istnieją jednak niewielkie przesunięcia, które na ogół nie przekraczają kilku pozycji rankingowych w ramach poszczególnych metod analizy i lat. W przypadku spółek, które zostały wycofane z obrotu publicznego z Giełdy Papierów Wartościowych w Warszawie (spółki Drosed w 2002 roku i Morliny w 2001 roku) potwierdzono ich względnie słabą kondycję w pierwszych dwóch latach badań; wcześniejsza znajomość tych faktów pozwoliłaby na poprawę sytuacji ekonomiczno-finansowej. Zastosowanie róŜnych funkcji klasyfikacyjnych do oceny… 315 Tabela 1. Wartości funkcji dyskryminacyjnych dla poszczególnych typów spółek giełdowych w latach 2000–2003, wraz z ich pozycją w rankingu Nazwa spółki Arksteel SA Blef-San SA Drosed SA Ekodrob SA Graal SA Indykpol SA Mazury SA Morliny SA PKM Duda SA Pozmeat SA Sokołów SA Wilbo SA Rok 2000 2001 2002 2003 2000 2001 2002 2003 2000 2001 2002 2003 2000 2001 2002 2003 2000 2001 2002 2003 2000 2001 2002 2003 2000 2001 2002 2003 2000 2001 2002 2003 2000 2001 2002 2003 2000 2001 2002 2003 2000 2001 2002 2003 2000 2001 2002 2003 Wartość funkcji klasyfikacyjnych uzyskanych za pomocą modelu typu 1 typu 2 typu 3 2,4767 5,7542 0,6317 1,5091 5,5728 –2,7986 –0,7013 7,8556 –9,0185 0,5607 10,4114 –0,7670 4,9570 0,0969 0,0335 3,8176 0,3143 0,5611 0,2640 –0,1238 –5,9022 1,7601 0,2928 –0,1480 4,9284 0,3475 1,9820 5,0236 0,3221 1,2799 4,5420 0,3077 0,4318 – – – 1,2225 0,0792 –2,0759 1,7087 –0,0504 –1,8584 1,7989 –0,0183 –1,0410 2,7233 0,2054 1,1058 – – – – – – 3,8396 3,3817 1,0541 4,3154 3,1003 1,0882 3,3495 0,2995 0,9662 3,5054 0,2358 0,9549 3,7457 0,2000 0,7850 3,6234 0,2981 1,3366 4,8259 0,1848 0,9794 4,6849 0,2038 0,8690 5,1150 0,3464 2,4150 4,9422 0,2776 1,4415 4,4468 0,4444 1,3169 3,4432 0,1427 –1,9370 – – – – – – 3,8287 0,3047 0,6335 4,3218 0,2583 1,3036 3,1590 0,4555 1,3234 3,8996 0,5355 1,7294 0,5979 0,1478 –1,9297 1,4560 0,4402 0,4586 0,7220 0,2330 –1,3155 –2,1028 –0,1722 –11,1404 1,8521 0,3498 –1,1944 2,3515 0,3454 –0,4437 2,8241 0,4261 0,5933 3,2427 0,4356 0,9213 3,9921 0,5661 1,5818 3,5726 0,5178 0,7240 3,1131 0,4440 –0,1652 3,4182 0,5204 0,8718 Pozycja spółki w rankingu uzyskanego za pomocą modelu typu 1 typu 2 typu 3 8 1 7 10 1 11 11 1 11 9 1 9 1 10 8 4 6 6 10 11 10 8 7 8 2 5 1 1 5 2 2 7 6 – – – 10 11 11 9 11 9 8 10 8 7 9 4 – – – – – – 3 2 3 2 2 5 7 7 5 6 8 3 4 9 4 4 6 3 3 8 4 2 9 4 1 6 1 1 8 2 4 3 3 7 10 10 – – – – – – 6 6 6 3 7 1 5 3 2 3 3 1 11 9 10 11 3 7 9 8 9 10 10 10 9 4 9 8 4 8 7 5 5 6 5 6 5 2 2 5 2 5 6 4 7 5 4 7 PODSUMOWANIE Wyniki badań wskazują, Ŝe analiza spółek zaprezentowanymi metodami pozwala na bieŜąco szybko określić ich kondycję, a takŜe umoŜliwia prognozowanie ich przyszłej sytuacji 316 A. Jurek ekonomiczno-finansowej. Niestety, nie wskazują one jednak jednoznacznie konkretnych czynników wpływających na kondycję poszczególnych przedsiębiorstw. Do tego potrzebna jest dalsza, bardziej wnikliwa, ocena ich sytuacji. Przeprowadzone badania potwierdzają moŜliwość stosowania róŜnego rodzaju metod wyznaczania wartości funkcji słuŜących do podziału badanych obiektów na spółki o dobrej i złej kondycji finansowej na przykładzie spółek giełdowych sektora rolno-spoŜywczego. Wykorzystane metody mogą być bowiem stosunkowo prostym i łatwym narzędziem ułatwiającym podejmowanie decyzji zarówno krótkookresowych, jak i długookresowych (strategicznych). PIŚMIENNICTWO Altman E.I. 1968. Financial ratios, discriminant analysis and the prediction of corporate bankruptcy. J. Financ. 23 (4), 589–609. Gajdka J., Stos D. 1996. Wykorzystanie analizy dyskryminacyjnej w ocenie kondycji finansowej przedsiębiorstw [w: Restrukturyzacja w procesie przekształceń i rozwoju przedsiębiorstw]. Materiały konferencyjne, Kraków wrzesień 1996. [b.w.]. Jurek A. 2004. Pomiar i ocena efektywności ekonomicznej wybranych spółek Agencji Nieruchomości Rolnych z wykorzystaniem niektórych metod ilościowych. Folia Univ. Agric. Stetin., Ser. Oeconomica 237 (43), 381–390. Kolonko J. 1980. Analiza dyskryminacyjna i jej zastosowania w ekonomii. PWN, Warszawa. Mączyńska E. 1994. Ocena kondycji przedsiębiorstwa. śycie Gospod. 38, 42–45. Mioduchowska-Jaroszewicz E. 2002. Model Altmana jako jedna z metod oceny wypłacalności przedsiębiorstw. Zesz. Nauk. USzczec. 329, 229–239. Mioduszewski J. 2002. Uproszczone metody oceny sytuacji ekonomiczno-finansowej wielkoobszarowych gospodarstw rolnych Skarbu Państwa. Pr. Nauk. AE Wroc. 941, 119–125. Nowak E. 2002. Przewidywanie sytuacji finansowej spółki w ocenie zdolności do kontynuowania działalności. Przestrzenno-czasowe modelowanie i prognozowanie zjawisk gospodarczych. AE, Kraków, 157–163. Rogowski W.K. 1999. MoŜliwości wczesnego rozpoznawania symptomów zagroŜenia zdolności płatniczej przedsiębiorstwa. Bank Kredyt 6, 56–72. Stasiewski T. 1996. Z-score – indeks przewidywanego upadku przedsiębiorstwa. Rachunkowość 12, 628–631. FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS Folia Univ. Agric. Stetin. 2006, Oeconomica 249 (45), 317–322 Agnieszka SOBOLEWSKA MOśLIWOŚCI ROZWOJU BRANś POŚREDNICH PRZEMYSŁU BIOPALIWOWEGO W ASPEKCIE ROZWIĄZAŃ UNIJNYCH DEVELOPMENT POSSIBILITIES FOR THE INTERMEDIARY SECTORS OF THE BIOFUEL INDUSTRY IN THE FACE OF THE EUROPEAN UNION SOLUTIONS Katedra Polityki Gospodarczej i Rynku, Akademia Rolnicza ul. śołnierska 47, 71–210 Szczecin Abstract. Development of the domestic market for liquid biofuels as a result of the European Union recommendations will cause an increase in the manufacture of spirit and rape methyl esters, which may have an effect on the improvement in economic situation of the spirit and fat industry. By-products of the technological processes at the production of biofuels are characterized by high content of the protein and they may be used by the feed industry. Assessment of the potential benefits resulting from the development of the production and use of plant-origin biofuels in intermediary sectors, mainly in the feed industry, was carried out. Słowa kluczowe: białko paszowe, biopaliwa, przemysł spirytusowy i tłuszczowy. Key words: biofuels, feed protein, spirit and fat industry. WSTĘP Zgodnie z Dyrektywą 2003/30/CE Parlamentu Europejskiego i Rady Europy z dnia 8 maja 2003 r. w sprawie promowania uŜycia w transporcie biopaliw lub innych paliw odnawialnych państwa członkowskie zobowiązane są do tego, aby minimalna zakładana w dokumencie ilość biopaliw znalazła się na ich rynkach. Dyrektywa określa minimalną ich ilość, naliczaną wg wartości energetycznej: – 2% do 31.12.2005 roku, – 5,75% w 31.12.2010 roku, Biopaliwa mogą być wprowadzane na rynek: – jako czyste biopaliwa lub w wysokim stęŜeniu w pochodnych olejów mineralnych, zgodnie z odnośnymi standardami jakości do zastosowań w transporcie; – jako biopaliwa w mieszance w pochodnych olejów mineralnych, zgodnie z odpowiednimi normami europejskimi opisującymi warunki normatywne dla paliw transportowych (EN 228 i EN 590); – jako płyny pochodne od biopaliw, takie jak ETBE (eter etylowo-t-butylowy), w których procent biopaliwa jest taki, jak podano w artykule 2 (2) ww. dyrektywy. Eksperci przewidują, Ŝe w 2010 roku w Unii Europejskiej co dwudziesty litr paliwa będzie pochodzenia biologicznego. Produkcja biopaliw systematycznie wzrasta w krajach Europy Zachodniej – w roku 1992 kształtowała się na poziomie 12 tys. t, w roku 1995 wyniosła juŜ 320 tys. t, a w 2000 roku – prawie 1 mln t. 318 A. Sobolewska Komisja Europejska rozwaŜa moŜliwości wprowadzenia odpowiednich narzędzi prawno-podatkowych w celu aktywizacji rynku biopaliw, polepszenia wskaźnika inwestowania oraz opłacalności produkcji biokomponentów. Rozwój rynku biopaliw w kraju i we Wspólnocie niesie za sobą wiele korzyści ekonomicznych, społecznych i ekologicznych. Rozwój rynku biopaliw moŜe przynieść liczne korzyści bezpośrednie dla gospodarki, związane głównie z efektami ekonomicznymi, powstałymi w wyniku zwiększenia zuŜycia surowców pochodzenia rolniczego i poprawy krajowego bilansu płatniczego. Pośrednio moŜe wpłynąć na stabilizację rynku surowców rolniczych, wzrost dochodowości producentów rolnych oraz poprawę efektywności produkcji przemysłu przetwórczego, paszowego, chemicznego i innych. Wykorzystanie na szeroką skalę paliw pochodzenia roślinnego pozwoli na znaczne zmniejszenie obciąŜenia środowiska poprzez redukcję gazów cieplarnianych. Celem opracowania jest oszacowanie potencjalnych korzyści wynikających z rozwoju produkcji i wykorzystania biopaliw płynnych pochodzenia roślinnego w branŜach pośrednich, głównie w przemyśle paszowym. MATERIAŁ I METODY W opracowaniu wykorzystano metodę analityczno-opisową, opierając się na informacjach zawartych w opisach technologii produkcji biodiesla i bioetanolu oraz dostępnej literaturze. W opracowaniu przyjęto procentowy udział biodiesla i bioetanolu w krajowym bilansie paliw płynnych, odnosząc się do odpowiednich dyrektyw i dokumentów oraz proponowanych rozwiązań unijnych, regulujących rynek biopaliw. PRZEMYSŁ PASZOWY W ASPEKCIE ROZWOJU KRAJOWEGO RYNKU BIOPALIW Zwiększenie areału upraw rzepaku i zbóŜ, spowodowane rozwojem przetwórstwa i wykorzystania biopaliw, moŜe mieć korzystny wpływ na pokrycie zapotrzebowania krajowego na pasze wysokobiałkowe. Obecna produkcja krajowa białkowych surowców paszowych nie zaspokaja zapotrzebowania przemysłu paszowego, a ujemny bilans pokrywa się zwiększonym importem, głównie śruty sojowej. Niedobory białka paszowego według prognoz będą się zwiększać w miarę intensyfikacji produkcji zwierzęcej, w tym głównie krów mlecznych. Według ekspertów ujemny bilans produkcji białka paszowego w kraju wynosi obecnie około 500 tys. t (Wierny 2003). Intensyfikacja produkcji i wykorzystania biopaliw płynnych pochodzenia roślinnego, w związku z realizacją zaleceń unijnych, moŜe mieć niewątpliwie wpływ na moŜliwości rozwoju przemysłu paszowego i zwiększenie udziału krajowej produkcji w bilansie białka paszowego. W wyniku produkcji bioetanolu powstaje wywar gorzelniany, który moŜna wykorzystać bezpośrednio – w stanie surowym na cele paszowe albo poddać procesowi suszenia i granulacji. W przypadku produkcji na duŜą skalę drugi sposób wydaje się właściwszy, bo nie stanowi zagroŜenia dla środowiska naturalnego i powoduje dłuŜszą trwałość wywaru jako paszy. Dokonano szacunku ilości suszonego wywaru wyprodukowanego w zaleŜności od zawartości procentowej bioetanolu w benzynach, w odniesieniu do dokumentów unijnych regulujących te wartości oraz w odniesieniu do zakładanych perspektyw rozwoju. Opierając się na danych 319 MoŜliwości rozwoju branŜ pośrednich przemysłu biopaliwowego… statystycznych oraz literaturze przedmiotu przyjęto roczne zuŜycie benzyn w Polsce wynoszące 6,5 mld l. Podczas analizy uśredniono zaleŜności pomiędzy wielkością produkcji spirytusu a otrzymaną ilością wywaru suszonego, opierając się na kilku technologiach produkcji. Wywar gorzelniany Ŝytni świeŜy zawiera 1,6% białka ogółem, natomiast wywar suszony (zawartość suchej masy 90%) – 20,3% białka ogółem. Przyjęto, Ŝe przy produkcji 1 tys. l etanolu otrzymuje się 1,2 t suszonego wywaru gorzelnianego, zawierającego 20,3% białka. Z danych przedstawionych w tab. 1 wynika, Ŝe przy minimalnym, zakładanym przez Parlament Europejski i Radę Europy, udziale bioetanolu w benzynach pochodzenia petrochemicznego w wyniku dodatkowej produkcji spirytusu surowego otrzymuje się 156 tys. t wysokobiałkowej paszy. Tabela 1. Wielkość produkcji suszonego wywaru gorzelnianego oraz białka paszowego, w zaleŜności od wielkości produkcji spirytusu odwodnionego Wyszczególnienie Produkcja spirytusu [mln l] Ilość suszonego wywaru [ tys. t] Ilość białka paszowego [tys. t] Udział bioetanolu w benzynie [%] 2,0 4,0 130 156 5,0 260 312 31,67 5,75 325 390 63,34 374 449 79,17 91,15 Podobną analizę przeprowadzono w odniesieniu do produktów ubocznych procesu technologicznego produkcji metylowych estrów rzepakowych. Dla uproszczenia oszacowano wielkość otrzymanych wytłoków rzepakowych, w zaleŜności od procentowego udziału biodiesla na krajowym rynku oleju napędowego. Opierając się na danych statystycznych oraz literaturze przedmiotu przyjęto roczne zuŜycie oleju napędowego w Polsce na poziomie 7 mld l. W zaleŜności od zastosowanej technologii produkcji metylowych estrów rzepakowych róŜne jest zuŜycie surowca, tj. ziaren rzepaku, wynoszące nawet 3,75 kg · l–1 biodiesla. Biorąc pod uwagę ograniczenia i uwarunkowania charakterystyczne dla polskiego rynku biodiesla oraz prawdopodobne kierunki jego rozwoju, naleŜy przyjąć dla uproszczenia zuŜycie surowca, tj. ziaren rzepaku, na poziomie 3,5 kg na litr biodiesla. Kilogram wytłoków rzepakowych zawiera 324 g białka ogółem, co stanowi 32,4%. Z danych przedstawionych w tab. 2 wynika, Ŝe przy dodatkowej produkcji oleju rzepakowego, wykorzystywanego jako surowiec biokomponentu paliwowego, przy udziale 2% biodiesla w krajowym bilansie paliw otrzymamy dodatkowo prawie 100 tys. t białka paszowego. Tabela 2. Wielkość produkcji wytłoków rzepakowych oraz białka paszowego, w zaleŜności od wielkości produkcji biodiesla Udział metylowych estrów rzepakowych w oleju napędowym [%] Wyszczególnienie 2,0 4,0 4,5 Zapotrzebowanie na ziarno rzepakowe [tys. t] 490 980 Ilość wytłoków rzepakowych [tys. t] 303,8 607,6 683,55 196,86 221,47 Ilość białka paszowego [tys. t] 98,43 1102,5 5,0 1225 5,7,5 10 1408,75 2450 759,5 873,43 1519 246,08 283 492,16 Wprowadzenie nowoczesnych technologii produkcji spirytusu, a takŜe pozyskiwania oleju rzepakowego powoduje polepszenie jakości produktów ubocznych będących surowcami dla przemysłu paszowego. Efektem są wysokobiałkowe pasze zbliŜone parametrami Ŝywieniowymi do wyso- 320 A. Sobolewska kiej jakości śruty sojowej. Biorąc pod uwagę stale wzrastający ujemny bilans krajowego białka paszowego oraz zalecenia wycofywania z Ŝywienia zwierząt gospodarskich mączek mięsnokostnych, naleŜy podkreślić znaczenie rozwoju branŜy biopaliwowej dla przemysłu paszowego. Wzrost produkcji krajowej moŜe spowodować równieŜ ograniczenie w znacznym stopniu importu pasz i surowców do ich produkcji. Z danych przedstawionych w tab. 3 wynika, Ŝe krajowa produkcja biopaliw płynnych na poziomie 2% krajowego bilansu paliw spowoduje moŜliwość dodatkowej produkcji krajowego białka paszowego na poziomie 130 tys. t. Jest to najniŜszy poziom produkcji, zgodny z Dyrektywą unijną 2003/30/CE, która powinna być zrealizowana do końca 2005 roku. Odnosząc się do zaleceń unijnych w zakresie rozwoju rynku biopaliw, naleŜy przypuszczać ze wraz ze wzrostem udziału bioetanolu i biodiesla w bilansie paliw, naleŜy spodziewać się poprawy krajowego bilansu paszowego. Tabela 3. Dodatkowa krajowa produkcja białka paszowego, w zaleŜności od procentowej zawartości biokomponentów w paliwach petrochemicznych Wyszczególnienie Ilość białka paszowego pochodzącego z suszonego wywaru [tys. t] Ilość białka paszowego pochodzącego z wytłoków rzepakowych [tys. t] Razem Udział biopaliw na rynku paliw [%] 2,0 4,0 5,0 5,75 31,67 63,34 79,17 91,15 98,43 196,86 246,08 283 130,10 260,20 325,25 374,15 Na skutek wycofania mączek mięsno-kostnych z Ŝywienia zwierząt gospodarskich w rolnictwie europejskim znacznie zwiększyło się zapotrzebowanie na śruty poekstrakcyjne, w tym takŜe na śrutę rzepakową. Jest ona wartościową paszą białkową, którą moŜna stosować w Ŝywieniu zwierząt jednoŜołądkowych – świń i drobiu oraz przeŜuwaczy. Pod warunkiem, Ŝe charakteryzuje się niską zawartością glukozynolanów i ich toksycznych związków pochodnych (Pastuszewska 2002). ObniŜenie zawartości glukozynolanów w śrucie poekstrakcyjnej i w wytłokach moŜna uzyskać poprzez stosowanie odmian o ulepszonym składzie chemicznym (odmian rzepaku podwójnie ulepszonych „00”) lub przez dezaktywację tych związków w procesie technologicznym. Natomiast wywar, który jest produktem ubocznym przemysłu gorzelnianego, pozostałym po odpędzeniu alkoholu etylowego z przefermentowanego zacieru, wykorzystuje się głównie w Ŝywieniu przeŜuwaczy. W Polsce jeszcze często jest on traktowany jako odpad, natomiast w Europie stanowi istotne źródło białka i jest wykorzystywany do karmienia zwierząt hodowlanych, głównie w postaci DDGS (wywaru suszonego). Zwiększenie produkcji w oparciu o surowce krajowe, pochodzące z przemysłu biopaliwowego, moŜe wpłynąć na polepszenie sytuacji ekonomicznej zakładów produkujących pasze białkowe. Pozwoli to na lepsze wykorzystanie istniejącego potencjału produkcyjnego oraz na obniŜenie kosztów zakupu surowców paszowych. Importowanym na cele paszowe surowcem wysokobiałkowym jest śruta sojowa, która charakteryzuje się bardzo wysoką ceną w stosunku do cen surowców krajowych. Wykorzystanie na cele paszowe komponentów krajowych moŜe spowodować obniŜenie cen pasz i – co się z tym wiąŜe – obniŜenie kosztów produkcji zwierzęcej. MoŜliwości rozwoju branŜ pośrednich przemysłu biopaliwowego… 321 Rozwój rynku biopaliw moŜe w sposób pośredni wpłynąć na kształtowanie się cen Ŝywności i surowców pochodzenia zwierzęcego. Wraz z rozwojem branŜy biopaliwowej naleŜy oczekiwać zmian relacji cenowych w branŜach: mięsnej, mleczarskiej oraz drobiarskiej. PRZEMYSŁ SPIRYTUSOWY I TŁUSZCZOWY W ASPEKCIE ROZWOJU RYNKU BIOPALIW Rozwój produkcji i wykorzystania biopaliw płynnych pochodzenia roślinnego moŜe mieć znaczny wpływ na branŜe przemysłu spoŜywczego bezpośrednio z nim związane, głównie na przemysł spirytusowy oraz na przemysł tłuszczowy. Od kilku lat obserwujemy załamanie się przemysłu spirytusowego w Polsce, na co miało wpływ wiele czynników, głównie politycznych i fiskalnych. Przemysł spirytusowy funkcjonuje głównie w oparciu o zakłady produkujące spirytus (gorzelnie, rektyfikacje) oraz rozlewnie wyrobów alkoholowych, które powstały na bazie państwowych przedsiębiorstw „Polmos”. Przedsiębiorstwa te charakteryzują się ogromnym potencjałem technicznym. Większość aktualnych problemów branŜy spirytusowej związanych jest z brakiem moŜliwości jego wykorzystania. Od lat obserwujemy znaczny spadek produkcji spirytusu i wyrobów alkoholowych. Obecnie krajowa produkcja spirytusu surowego jest prawie trzykrotnie niŜsza niŜ w roku 1996. Analitycy wskazują na wzrost popytu na wyroby alkoholowe w ostatnim czasie, związany z obniŜeniem podatku akcyzowego, jednakŜe jest on marginalny. Zwiększenie wykorzystania bioetanolu na cele paliwowe w odniesieniu do zaleceń unijnych, spowoduje wzrost zapotrzebowania na spirytus. Daje to moŜliwość poprawy sytuacji ekonomicznej polskiego przemysłu spirytusowego, charakteryzującego się duŜymi, niewykorzystanymi mocami produkcyjnymi, odpowiednim zapleczem technicznym i technologicznym, a takŜe fachowym potencjałem ludzkim. Ze względu na ogromne koszty inwestycyjne koszt uruchomienia wytwórni produkującej rocznie 20–30 mln l spirytusu odwodnionego wynosi około 100 mln zł; naleŜy przypuszczać, Ŝe w najbliŜszym czasie w Polsce takich wytwórni powstanie niewiele. JeŜeli produkcja bioetanolu skupi się głównie w juŜ istniejących zakładach branŜy spirytusowej, które dodatkowo zakupią instalacje odwadniające niezbędne do jego produkcji, to naleŜy spodziewać się poprawy funkcjonowania tych zakładów. Podobna sytuacja występuje w przemyśle tłuszczowym – produkcja metylowych estrów rzepakowych jest szansą na poprawę sytuacji finansowej tłoczni i zakładów produkujących olej rzepakowy. Aktualnie przemysł tłuszczowy w Polsce równieŜ przeŜywa kryzys związany ze zmniejszeniem zapotrzebowania na jego produkty. Zwiększenie wykorzystania estrów metylowych w transporcie jest szansą na zwiększenie zapotrzebowania na produkcję oleju rzepakowego. Podobnie jak w przypadku produkcji bioetanolu, nie naleŜy liczyć na szybkie powstanie kilku nowoczesnych, olbrzymich wytwórni biodiesla, takich jakie funkcjonują np. we Francji, ze względu na olbrzymie koszty finansowe inwestycji oraz ograniczenia o charakterze logistycznym. WNIOSKI Polska, będąc członkiem UE, zobowiązana jest do realizacji wspólnych zamierzeń, takŜe w zakresie rozwoju energii odnawialnej. NaleŜy podkreślić, iŜ w Polsce, w porównaniu z innymi krajami europejskimi, rozwój rynku biopaliw jest znacznie opóźniony. Obowiązek zwiększania 322 A. Sobolewska udziału biopaliw w bilansie paliw płynnych moŜe być szansą nie tylko dla rolnictwa, ale takŜe moŜe mieć pozytywny wpływ na inne obszary gospodarki polskiej. Podstawowymi produktami ubocznymi procesu produkcji spirytusu oraz metylowych estrów rzepakowych są wywar gorzelniany oraz wytłoki i śruta rzepakowa. Dodatkowa ilość na krajowym rynku wywaru gorzelnianego oraz wytłoków i śruty rzepakowej będzie miała niewątpliwie wpływ na polepszenie utrzymującego się od wielu lat ujemnego bilansu białka paszowego. Realizacja zaleceń Dyrektywy 2003/30/CE na poziomie 2% spowoduje dodatkowo produkcję spirytusu surowego na poziomie 130 mln l, wywaru suszonego na poziomie 156 tys. t, o zawartości białka paszowego powyŜej 30 tys. t, oraz produkcję metylowych estrów rzepakowych na poziomie 140 mln l, ponad 300 tys. t wytłoków o zawartości prawie 100 tys. t białka paszowego. Surowce paszowe, pochodzące z procesów produkcji biopaliw, oprócz odpowiednich parametrów jakościowych charakteryzują się znacznie niŜszą ceną niŜ odpowiadające im komponenty paszowe pochodzące z importu, co niewątpliwie moŜe mieć wpływ na obniŜenie cen pasz oraz na polepszenie opłacalności produkcji krajowego przemysłu paszowego. Wzrost wykorzystania biopaliw płynnych pochodzenia roślinnego moŜe wpłynąć na poprawę sytuacji ekonomicznej przedsiębiorstw przemysłu spirytusowego i tłuszczowego. PIŚMIENNICTWO Dyrektywa 2003/30/CE Parlamentu Europejskiego i Rady Europy z dnia 8 maja 2003 r. w sprawie promowania uŜycia w transporcie biopaliw lub innych paliw odnawialnych. DzUL z 17 maja 2003 r., nr 123. http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:L:2003:123:0042:01:PL:HTML. Karaś J., Grzybowski R., Stecka K. 2003. Technologiczne i Ŝywieniowe aspekty zagospodarowania wywaru gorzelnianego [w: Biopaliwo a moŜliwości wykorzystania wytłoków i śruty poekstrakcyjnej z rzepaku oraz wywaru gorzelniczego w Ŝywieniu zwierząt]. Komisja Rolnictwa i Rozwoju Wsi Senatu RP i Polski Związek Producentów Pasz, Warszawa. Pastuszewska B. 2002. Śruta rzepakowa jako pasza. Wieś Jutra 2. Wierny A. 2003. Agrotechniczne i ekonomiczne uwarunkowania przerobu nasion rzepaku na śrutę wysokobiałkową i olej do produkcji biodiesla [w: Biopaliwo a moŜliwości wykorzystania wytłoków i śruty poekstrakcyjnej z rzepaku oraz wywaru gorzelniczego w Ŝywieniu zwierząt]. Komisja Rolnictwa i Rozwoju Wsi Senatu RP i Polski Związek Producentów Pasz, Warszawa. FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS Folia Univ. Agric. Stetin. 2006, Oeconomica 249 (45), 323–330 Irena ŁĄCKA PARTNERSTWO POMIĘDZY UCZELNIAMI POMORZA ZACHODNIEGO A PRZEMYSŁEM JAKO SZANSA NA POWSTANIE KLASTRA PRZETWÓRSTWA RYBNEGO THE PARTNERSHIP BETWEEN UNIVERSITIES OF WESTERN POMERANIA AND INDUSTRY AS CHANCE FOR ORIGINATE FISH PROCESSING CLUSTER Katedra Ekonomii, Akademia Rolnicza ul. śołnierska 47, 71–210 Szczecin Abstract. The article discusses an example of strategic partnership in the area of transfer the knowledge and technology, which linked the universities of Szczecin and Polish Association the Fish Processors. The Authoress also presents model of co-operation between the world of science and economy as well as conception the potential fish processing cluster. It will originate in Western Pomeranian province within the framework of partnership between Szczecin University of Technology, the firms from the sector of fish processing and University of Agricultural. Słowa kluczowe: klaster, partnerstwo, przemysł, przetwórstwo rybne, uczelnie. Key words: cluster, fish processing, industry, partnership, universities. WSTĘP Inspiracją do powstania tego artykułu były badania autorki prowadzone nad partnerstwem strategicznym uczelni i przemysłu, w celu transferu innowacji, wiedzy i technologii w regionie, oraz nad wykorzystywaniem koncepcji klastrów przemysłowych dla podniesienia konkurencyjności przedsiębiorstw i regionów. Dodatkowym impulsem stało się podpisanie 19 stycznia 2006 r. umowy o współpracy pomiędzy Politechniką Szczecińską (Ośrodkiem Przekazu Innowacji), Polskim Stowarzyszeniem Przetwórców Ryb i Akademią Rolniczą w Szczecinie, która weszła w Ŝycie w dniu podpisania. Określiła ona cele, zasady i warunki współdziałania tych partnerów, które mają wesprzeć przedsiębiorstwa branŜy rybnej regionu zachodniopomorskiego w dąŜeniu do wzrostu konkurencyjności i innowacyjności podmiotów sektora. Umowa ta wpisuje się w zakres działań sugerowanych przez zatwierdzoną w lutym 2005 r. regionalną strategię innowacyjności w województwie zachodniopomorskim. Jednym z celów strategicznych, których realizacja pozwoli zwiększyć innowacyjność oraz konkurencyjność regionu i jego przedsiębiorstw, jest stworzenie warunków do rozwoju rynku technologii i innowacji w regionie. Szansą na realizację tego celu mają być takie działania, jak: zorganizowanie systemu transferu technologii i rozwiązań innowacyjnych, identyfikacja potrzeb technologicznych i innowacyjnych małych i średnich przedsiębiorstw, podejmowanie badań, które są strategiczne dla regionu oraz wspieranie nowych innowacyjnych firm (Regionalna Strategia… 2005). Celem tego artykułu jest wskazanie, w jaki sposób partnerstwo uczelni szczecińskich z przedsiębiorstwami przetwórstwa rybnego, zrzeszonymi w Polskim Stowarzyszeniu Przetwórców Ryb, ma umoŜliwić im wzrost konkurencyjności, zapewnić transfer wiedzy i technologii oraz przyczynić się do powstania w regionie klastra (grona) przemysłowego w przetwórstwie rybnym. 324 I. Łącka MODEL PARTNERSTWA STRATEGICZNEGO POMIĘDZY UCZELNIIAMI A PRZEMYSŁEM Od końca lat 90. XX w. polskie uczelnie zaczęły zmieniać swoją rolę i miejsce w gospodarce, co wynika z konieczności uczestniczenia tych podmiotów w budowaniu gospodarki wiedzy. Polskie szkoły wyŜsze dąŜyły do tego, aby tak jak uniwersytety krajów wysoko rozwiniętych, stać się aktywnymi uczestnikami narodowego systemu innowacji. Wymaga to wielu zmian w zakresie wielkości i źródeł finansowania prac badawczo-rozwojowych w kraju, nowych rozwiązań prawnych i fiskalnych, stosowania właściwej polityki innowacyjnej, innego funkcjonowania uczelni, zmian ich struktur organizacyjnych, nowego modelu wdraŜania wyników badań (przejścia z linearnego modelu na systemowy), podejmowania efektywnego współdziałania w sferze transferu wiedzy i technologii (Łącka 2004). Partnerstwo strategiczne w sferze innowacji pomiędzy uczelniami a przedsiębiorstwami sektora prywatnego, niezaleŜnie od branŜy, tworzy się według pewnego modelu. Do jego elementów naleŜą: renomowane uczelnie, przedsiębiorstwa poszukujące nowych rozwiązań technologicznych lub organizacyjnych, instytucje finansowe, fundusze venture capital, organizacje rozwoju gospodarczego, instytucje wspierania innowacji, władze centralne i samorządowe. Taki układ partnerów zapewnia połączenie know-how, potencjału badawczo-rozwojowego, kapitału, systemu wsparcia transferu technologii, polityki władz oraz popytu na technologie i wiedzę. Dzięki temu powstaje efekt synergii, zapewniający liczne korzyści takiego sojuszu dla wszystkich uczestników partnerstwa. Model taki prezentuje rys. 1. Nawiązanie trwałych więzi przedsiębiorców – zwłaszcza małych i średnich – z pracownikami naukowymi i innymi partnerami w regionie moŜe doprowadzić do powstania układu klastrowego w jakieś branŜy – przestrzennej koncentracji przedsiębiorstw, instytucji, uniwersytetów itp., powiązanych między sobą siatką róŜnorakich stosunków kooperacyjnych i konkurencyjnych. Misja Wizja Zasoby Cele Osiągnięcia Marketing Renoma Przemysł Partnerstwo: – współdziałanie w sferze badawczej – szkolenia i trening – rozwój przemysłu, firm – ekspertyzy – rozwój przedsiębiorczości – transfer technologii – biura karier, staŜe – tworzenie klimatu do inwestycji w obszarze zaawansowanych technologii – wspieranie tworzenia gron przemysłowych, usługowych – wyŜsza konkurencyjność Instytucje rozwoju gospodarczego Fundusze venture capital, banki itp. Korzyści partnerstwa dla regionu: – nowa wiedza, technologia, umiejętności i kompetencje – efekt synergii – duch przedsiębiorczości – innowacyjność – nowe inwestycje i miejsca pracy, parki technologiczne – podniesienie poziomu i jakości Ŝycia w regionie, nowe umiejętności w kierowaniu społeczeństwem i gospodarką Władze centralne i samorządowe Rys. 1. Model współdziałania strategicznego w obszarze transferu wiedzy i technologii ROZWÓJ REGIONU Uczelnie Partnerstwo pomiędzy uczelniami Pomorza Zachodniego a przemysłem... 325 Regionalna strategia innowacyjności dla województwa zachodniopomorskiego wskazuje, Ŝe struktury klastrowe są szansą na odbudowę konkurencyjności i rozwój specjalizacji regionu. Przeprowadzane analizy sugerują, Ŝe w najbliŜszym czasie powinien powstać klaster w branŜy przetwórstwa rybnego (Regionalna Strategia… 2005). Jego podstawą są wieloletnie tradycje rybołówstwa i przetwórstwa rybnego, baza techniczna (przetwórnie rybne, chłodnie, mroźnie, magazyny, flota rybacka), właściwe zaplecze edukacyjne i naukowo-badawcze regionu. Reprezentuje je Akademia Rolnicza w Szczecinie z ofertą dydaktyczną i naukową w zakresie technologii i przetwórstwa Ŝywności, towaroznawstwa, a szczególnie jako jedyna w Polsce zajmująca się technologią oraz przetwórstwem ryb i organizmów morskich. WSPÓŁPRACA UCZELNI SZCZECINA Z POLSKIM STOWARZYSZENIEM PRZETWÓRCÓW RYB Umowa zawarta 19 stycznia 2006 r. pomiędzy Politechniką Szczecińską, reprezentowaną przez IRC (Ośrodek Przekazu Innowacji), Polskie Stowarzyszenie Przetwórców Ryb (PSPR) i Akademię Rolniczą jest jednym z niezbędnych elementów powstającego partnerstwa strategicznego, które zmierza do stworzenia w regionie klastra przetwórstwa rybnego oraz podniesienia innowacyjności i konkurencyjności tej branŜy, co pozwoli osiągnąć korzyści całemu Pomorzu Zachodniemu. Wśród konkretnych działań zmierzających do osiągnięcia tych celów wymienia się (Umowa o współpracy… 2006): – wspólne organizowanie przez partnerów szkoleń dla pracowników przedsiębiorstw sektora przetwórstwa rybnego, naleŜących do PSPR; – poszerzenie wiedzy podmiotów branŜy na temat nowych rozwiązań technologicznych w przetwórstwie rybnym, pomoc w ich pozyskaniu, wdraŜaniu, a takŜe znajdowaniu źródeł finansowania; – wykonywanie odpłatnych badań i ekspertyz zlecanych przez przedsiębiorstwa przetwórstwa rybnego przez jednostki Akademii Rolniczej; – kształcenie w Akademii Rolniczej w Szczecinie, na studiach stacjonarnych i niestacjonarnych, przyszłej kadry technologów produkcji o specjalności technologia rybna; – zapewnienie ze strony firm naleŜących do Polskiego Stowarzyszenia Przetwórców Ryb staŜy i praktyk dla studentów i absolwentów Wydziału Nauk o śywności i Rybactwa; – wspieranie rozwoju potencjalnego klastra przetwórstwa rybnego w regionie; – podejmowanie wspólnych projektów badawczych i badawczo-wdroŜeniowych przez Akademię Rolniczą, Politechnikę Szczecińską i firmy naleŜące do PSPR. Umowa o współpracy ustala podział zadań i obowiązków pomiędzy poszczególnymi partnerami w odniesieniu do kaŜdego z proponowanych kierunków działań. Wskazuje takŜe na konieczność zawierania odrębnych, szczegółowych, porozumień dla realizacji konkretnych zadań. Pozwoli to na uściślenie zasad partnerstwa w poszczególnych projektach. Umowy związane z transferem technologii oraz nowe rozwiązania mają zawierać odpowiednie zapisy regulujące prawo własności intelektualnej stron tych porozumień (Umowa o współpracy… 2006). Bardzo waŜne, z punktu widzenia konkurencyjności i innowacyjności przedsiębiorstw przetwórstwa rybnego i całego regionu, jest podjęcie przez partnerów tego porozumienia decyzji o rozpo- 326 I. Łącka częciu działań zmierzających do powstania na Pomorzu Zachodnim klastra przetwórstwa rybnego. Umowa zawiera pewne zapisy dotyczące tej kwestii. Zgodnie z nimi Politechnika Szczecińska ma przygotować analizę wstępną i jakościową uwarunkowań oraz barier rozwoju klastra przetwórstwa rybnego. UmoŜliwi to opracowanie kompleksowej strategii rozwoju takiego klastra przemysłowego. Uczelnia ta zajmie się takŜe zorganizowaniem akcji informacyjnej i promocyjnej w zakresie inicjatyw klastrowych, wykorzystując pomoc ekspertów oraz doświadczenia zagraniczne. Ma przeprowadzić szkolenie dla podmiotów, które mogłyby utworzyć klaster przetwórstwa rybnego (w tym dla firm stowarzyszonych w PSPR i naukowców z Akademii Rolniczej). Będzie ono poświęcone koncepcji i mechanizmom funkcjonowania struktur klastrowych i moŜliwości ich wpływania na konkurencyjność przedsiębiorstw. KONCEPCJA KLASTRA PRZETWÓRSTWA RYBNEGO NA POMORZU ZACHODNIM Badania autorki nad partnerstwem strategicznym pomiędzy naukowcami a przedsiębiorcami w zakresie transferu technologii w krajach wysoko rozwiniętych, nawiązywanie aliansów strategicznych, takŜe pomiędzy konkurentami, podmiotami pochodzącymi z róŜnych sektorów (Łącka 2000), doprowadziły do poznania zjawiska clusteringu. Tym terminem w literaturze przedmiotu nazywa się przestrzenną koncentrację przedsiębiorstw powiązanych siecią róŜnorakich więzi kooperacyjnych i konkurencyjnych, o formalnym i nieformalnym charakterze, skupionych bardzo często wokół uniwersytetów, instytucji badawczo-rozwojowych, władz lokalnych, organizacji wspierania biznesu. Podmioty tworzące klaster mają wspólną trajektorię rozwoju – technologiczną, organizacyjną, marketingową itp. (Brodzicki 2003; Porter 2001). Klastry przemysłowe lub usługowe powstają na świecie prawie we wszystkich działach gospodarki. Spotyka się je w tradycyjnych i nietradycyjnych sektorach, np. w przemyśle spoŜywczym, przetwórstwie rybnym, przemyśle meblarskim, w produkcji tworzyw sztucznych, w przemyśle motoryzacyjnym, farmaceutycznym, kosmetycznym, w budownictwie, agroturystyce, przemyśle lotniczym, sektorze teleinformatycznym, elektronicznym, optoelektronice itd. Poszczególne struktury klastrowe charakteryzują się róŜnym poziomem innowacyjności, stosują róŜne strategie. NiezaleŜnie od róŜnic oddziałują pozytywnie na konkurencyjność na szczeblach międzynarodowym i globalnym, naleŜących do nich firm i regionów, w których powstają (Lowe i Miller 2000; Porter 2000; Skawińska 2002; When the hub spoke 1996). W Polsce dopiero niedawno podjęto realizację pilotaŜowych projektów klastrowych. Próby zorganizowania gron przemysłowych prowadzone są w Pleszewie (klaster kotlarski), w Polsce południowo-wschodniej (Dolina Lotnicza), w Tarnowie (Plastikowa Dolina), w powiecie mieleckim (AVIA Splot), w okolicach Poznania (klaster meblarski). Wybór profili tych struktur wynikał z przeprowadzonej ilościowej i jakościowej analizy zagęszczeń w grupach Polskiej Klasyfikacji Działalności (PKD) oraz w wiązkach grup PKD. Intensywność koncentracji podmiotów oraz siła wzajemnych powiązań sugerowały miejsca i rodzaje potencjalnych klastrów (Brodzicki 2003). Proces wybierania obszaru potencjalnego grona przemysłowego na Pomorzu Zachodnim wyglądał nieco inaczej. W trakcie prac nad stworzeniem regionalnej strategii innowacyjności w województwie zachodniopomorskim ustalono, Ŝe region charakteryzuje się obecnie znacznym potencjałem w zakresie przetwórstwa rybnego i wieloletnią tradycją w tej dziedzinie. Uznano, Partnerstwo pomiędzy uczelniami Pomorza Zachodniego a przemysłem... 327 Ŝe jest to branŜa, która ma duŜe szanse na rozwój, wymaga jednak zwiększenia innowacyjności i konkurencyjności. Pomocny w tym wypadku moŜe okazać się klaster (Regionalna Strategia… 2005). Taka droga wyboru profilu potencjalnego grona nie jest więc poprawna metodologicznie – wynika raczej z intuicji badających innowacyjność regionu. Oznacza to, Ŝe w ramach prac koncepcyjnych, które obejmuje porozumienie o współpracy pomiędzy Politechniką Szczecińską, Polskim Stowarzyszeniem Przetwórców Ryb i Akademią Rolniczą, powinna najpierw się znaleźć analiza statystyczna branŜy przetwórstwa rybnego, dotycząca ilości i jakości zagęszczeń. NaleŜałoby takŜe rozszerzyć ją o rozpoznanie systemów powiązań przedsiębiorstw sektora z innymi podmiotami, np. z producentami opakowań, przypraw, etykiet, dodatków itp. Następnie niezbędne jest przeprowadzenie badań ankietowych w poszczególnych firmach w celu zbadania ich kondycji, sieci powiązań i zaleŜności, szans i barier rozwoju. Kolejnym etapem powinno być przeprowadzenie wywiadów w instytucjach powiązanych z branŜą (finansowych, wspierania przedsiębiorczości, rozwoju regionalnego, w uczelniach, instytucjach certyfikujących i normalizacyjnych itd.) dla określenia zakresu więzi, istniejących sieci, zaleŜności, siły poszczególnych podmiotów oraz szans i barier rozwoju. Jednocześnie powinna być prowadzona ocena kondycji branŜy przetwórstwa rybnego, jej problemów, zagroŜeń, wyzwań stojących przed sektorem w bliŜszej i dalszej perspektywie, wynikających z wielu uwarunkowań, w tym z trendów technologicznych, społecznych, demograficznych, prawnych itp. W wyniku tych badań i analiz będzie moŜna ustalić potencjalny trzon grona, określić zakres i siłę poszczególnych więzi pomiędzy partnerami (podmiotami gospodarczymi, instytucjami, organizacjami), które mogą przybrać następujące formy: szerokiej kooperacji i duŜego znaczenia więzi, wąskiej kooperacji i duŜego znaczenia powiązań, szerokiej kooperacji i małego znaczenia związków, wąskiej kooperacji i małego znaczenia więzi (Dziemanowicz i Olejniczak 2002). Niezbędne będzie takŜe określenie gotowości do współdziałania, która niestety jest niewielka wśród małych i średnich przedsiębiorstw dominujących w sektorze przetwórstwa rybnego. Badania prowadzone nad aliansami strategicznymi przedsiębiorstw przemysłu spoŜywczego Pomorza Zachodniego, w tym takŜe branŜy rybnej (Łącka 2000), oraz doświadczenia uczestników projektu POLFOOD w tym regionie (Łącka 2005) wskazują, Ŝe przedsiębiorcy sektora wykazują wzajemny brak zaufania, obawy przed oszukaniem przez partnerów takich porozumień, przechwyceniem umiejętności, naśladownictwem. Cechuje ich takŜe zachowawczość, niska innowacyjność i mała skłonność do współpracy z ośrodkami badawczo-rozwojowymi. W wyniku analizy doświadczeń zagranicznych w budowaniu róŜnych klastrów, takŜe działających w przetwórstwie spoŜywczym, autorka stworzyła koncepcję klastra przetwórstwa rybnego w województwie zachodniopomorskim. Zakłada ona, Ŝe ten klaster powinien zawierać elementy zaprezentowane na rys. 2. Jak widać na rysunku, szkoły wyŜsze regionu – Akademia Rolnicza w Szczecinie i Politechnika Szczecińska, ale takŜe i inne ośrodki naukowe i badawcze, organizacje oświatowe – są istotnymi partnerami w potencjalnym klastrze przetwórstwa rybnego. Podmioty te oraz Polskie Stowarzyszenie Przetwórców Ryb, wraz z organizacjami branŜowymi, instytucjami wspierania biznesu i innowacji (np. Ośrodkiem Przekazu Innowacji), instytucje finansowe, certyfikujące 328 I. Łącka i normalizujące, naleŜą do sfery wspierającej klaster. Jego część wytwórczą reprezentują firmy przetwórcze, połowowe, przedsiębiorstwa hodowli ryb, dostawcy opakowań, etykiet, dodatków, przypraw, maszyn i urządzeń itd. Dostawcy urządzeń, maszyn, narzędzi Uczelnie, ośrodki badawcze, organizacje branŜowe, stowarzyszenia, np. PSPR Giełdy rybne Instytucje certyfikujące i normalizacyjne Instytucje wspierania biznesu Dostawcy dodatków, przypraw, warzyw itp. Hodowle ryb Przetwórnie rybne Firmy połowowe i przetwórcze Banki, fundusze venture capital Firmy leasingowe Dostawcy urządzeń, maszyn, narzędzi Władze centralne i lokalne Dostawcy etykiet Dostawcy opakowań Odbiorcy, dystrybutorzy Reklama, public relations Rys. 2. Model klastra przetwórstwa rybnego Partnerstwo strategiczne pomiędzy tymi podmiotami, zapoczątkowane podpisaniem umowy o współpracy dwóch uczelni Szczecina i PSPR, moŜe przyczynić się do powstania klastra przemysłowego w przetwórstwie rybnym Pomorza Zachodniego. Wymaga to jednak najpierw badań i analiz w ramach prac wstępnych, a później działań zmierzających do wspierania zorganizowania i rozwoju grona. Ze względu na ograniczone ramy tego artykułu nie moŜna poświęcić tym zagadnieniom więcej uwagi, ale mogą stać się one przedmiotem innego opracowania. PODSUMOWANIE W gospodarce opartej na wiedzy szybki wzrost gospodarczy kraju i regionu moŜe być realizowany jedynie wówczas, gdy wykorzysta się ich potencjał naukowo-badawczy (intelektualny i rzeczowy) do tworzenia innowacji – nowych technologii i rozwiązań organizacyjnych oraz ich komercjalizacji i zastosowania przez przedsiębiorstwa. Wymaga to stworzenia związków partnerskich o strategicznym charakterze pomiędzy światem nauki a gospodarką. Ich efektem będzie podniesienie konkurencyjności i innowacyjności podmiotów gospodarczych (takŜe szkół wyŜszych i ośrodków badawczych) oraz zwiększanie ich zdolności do rywalizacji w globalizującej się gospodarce. Do podobnych wniosków doszli partnerzy podpisanej w styczniu 2006 r. umowy o współpracy pomiędzy Politechniką Szczecińską, PSPR i Akademią Rolniczą w Szczecinie. Działania objęte tą umową pozwolą nie tylko na transfer wiedzy i technologii od sektora nauki do firm Partnerstwo pomiędzy uczelniami Pomorza Zachodniego a przemysłem... 329 przetwórstwa rybnego, ale takŜe pomogą zorganizować jeden z waŜniejszych projektów w regionie – budowę klastra przetwórstwa rybnego. Proces ten będzie długotrwały i prawdopodobnie dopiero po kilkunastu latach intensywnych działań wszystkich środowisk zaangaŜowanych w partnerstwo (naukowych, gospodarczych, politycznych i społecznych) zaowocuje sprawnie działającą strukturą zgrupowanych w gronie przedsiębiorstw gospodarki rybnej, mogących skutecznie konkurować w zglobalizowanej i innowacyjnej gospodarce. PIŚMIENNICTWO Brodzicki T. 2003. Klastry w Polsce – szansa czy mrzonka? Wnioski po roku... [w: Materiały z konferencji IBnGR], Warszawa 17 listopada 2003. http://www.klastry.pl. Dziemanowicz W., Oleniczak K. 2002. Grona przedsiębiorczości w aglomeracji warszawskiej [w: Klastry w Polsce – szansa czy mrzonka?]. Materiały z konferencji IBnGR, Warszawa 28 listopada 2002. http://www.klastry.pl. Lowe J., Miller P. 2000. Business clustering: panacea or placebo for regional Australia? [in: First National Conference on the: Future of Australia’s Country Towns], Bendingo, Australia July 28–30, 2000. http://www.regional.org.au/au/countrytowns/options/miller.htm. Łącka I. 2000. Alianse strategiczne jako czynniki rozwoju przedsiębiorstw przetwórstwa spoŜywczego. Praca doktorska. SGGW, Warszawa (maszynopis). Łącka I. 2004. Partnerstwo pomiędzy szkołami wyŜszymi a przemysłem w świetle reformy organizacji i finansowania nauki w Polsce. Folia Univ. Agric. Stein., Ser. Oeconomica 237 (43), 87–94. Łącka I. 2005. Współpraca świata nauki z przemysłem spoŜywczym w ramach projektu POLFOOD na przykładzie Pomorza Zachodniego. Pr. Nauk. AE Wroc. 1070 (2), 38–44. Porter M.E. 2000. Location, competition, and economy development. Local clusters in global economy. Econ. Develop. Quart. 14 (1), 15–34. Porter M.E. 2001. Porter o konkurencji. PWE, Warszawa. Regionalna Strategia Innowacyjności w Województwie Zachodniopomorskim [sic]. 2005. ZARR, Szczecin. Skawińska E. 2002. Konkurencyjność przedsiębiorstw – nowe podejście. PWN, Warszawa. Umowa o współpracy zawarta dnia 19 stycznia 2006 r. w Szczecinie pomiędzy Politechniką Szczecińską, Polskim Stowarzyszeniem Przetwórców Ryb i Akademią Rolniczą w Szczecinie. Ośr. Przekazu Innowacji Politech. Szczec., Szczecin (maszynopis). When the hub spoke. 1996. The Alliance Analyst, October 28. http://www.allianceanalyst.com/Hubspoke.html. 330 VACAT Strona 330 z 400 I. Łącka FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS Folia Univ. Agric. Stetin. 2006, Oeconomica 249 (45), 331–338 Anna WOLNOWSKA DOSKONALENIE JAKOŚCI PROCESÓW PRACY W LABORATORIACH SEKTORA ROLNO-SPOśYWCZEGO I ZASADY ICH AKREDYTACJI WORK PROCESSES QUALITY IMPROVEMENT IN AGRICULTURAL AND FOOD SECTOR LABORATORIES AND PRINCIPLES OF THEIR ACCREDITATION Zakład Towaroznawstwa i Zarządzania Jakością, Akademia Morska ul. Henryka PoboŜnego 11,70–507 Szczecin Abstract. The paper discusses general principles governing the process of accreditation of research laboratories. It presents a detailed description of changes in standards regarding accreditation of laboratories, the need to carry out such activities and benefits resulting from them. The paper discusses the management and laboratory work improvement model. Słowa kluczowe: akredytacja, doskonalenie, model zarządzania. Key words: accreditation, improvement, management model. WSTĘP Potrzeba doskonalenia jakości procesów pracy nie dotyczy tylko procesów produkcyjnych. Analizy i badania, jakie wykonuje się w laboratoriach badawczych, wymagają równieŜ ciągłego doskonalenia i dostosowywania się do zmieniających potrzeb rynków krajowych i zagranicznych. Działania takie powinny obejmować system zarządzania laboratorium i jego kompetencje techniczne oraz analizę i ocenę uzyskanych efektów w celu określenia niedociągnięć i dalszego doskonalenia. Akredytacja jest jednym ze sposobów doskonalenia procesu pracy w laboratorium. Celem pracy jest przybliŜenie wiedzy na temat zmian w europejskich normach jakości i – co się z tym wiąŜe – w polskich normach. Nie ujęto w tej pracy dyskusji literatury przedmiotu. Będzie ona odrębnie opracowana i opublikowana. W procesie integracji państw Unii Europejskiej akredytacja ma ogromne znaczenie, szczególnie w przemyśle rolno-spoŜywczym. Nie tylko słuŜy budowaniu zaufania zagranicznych klientów do polskich wyrobów, ale jest takŜe istotnym potwierdzeniem kompetencji poszczególnych laboratoriów do wykonywania badań. Dlatego Międzynarodowa Organizacja Normalizacyjna (ISO) wraz z Międzynarodową Komisją Elektrotechniczną (IEC) wciąŜ doskonalą normy akredytacji, wprowadzając zmiany mające na celu coraz lepszą ich integrację z normami zarządzania jakością. W Polsce procesem dostosowywania polskiego systemu normalizacji do systemu europejskiego zajmuje się Polski Komitet Normalizacyjny (PKN) – Berdowski (2004). 332 A. Wolnowska WaŜne jest, aby zmiany jakie zachodzą w normalizacji dotyczącej akredytacji były znane i właściwie rozumiane, bo tylko wtedy laboratoria sektora rolno-spoŜywczego będą mogły świadomie doskonalić swoje procesy i konkurować z innymi laboratoriami z tej branŜy. MATERIAŁ I METODY Na przełomie ostatnich kilku lat po pojawieniu się, jak piszą Błaszkiewicz i Kołodziej (2006), kryzysów: dioksynowego, BSE i ptasiej grypy zaufanie konsumenta do jakości i bezpieczeństwa produktów Ŝywnościowych zostało znacznie nadweręŜone. Dlatego najlepszą gwarancją dobrej jakości i bezpieczeństwa produktu dla konsumenta są właściwie przeprowadzone, przez kompetentne laboratorium, wiarygodne badania. Wymagania konsumentów i odbiorców badań są coraz większe – oczekują oni od laboratoriów, jako dostawców, wyników analiz surowców czy produktów – rzetelnych, bezstronnych i formalnie uznanych. Znane są jednak przypadki, gdy laboratorium nieposiadające akredytacji dba o jakość swoich usług, lecz przegrywa na rynku usług z laboratorium posiadającym akredytację i jest po prostu mniej wiarygodne (Filipiak i Nowostawska 2000). Za sposób doskonalenia pracy w laboratorium naleŜy uznać przygotowanie do akredytacji i wystąpienie o nią. Celem akredytacji laboratorium jest stwierdzenie, iŜ będzie ono zdolne do przeprowadzenia wiarygodnych badań i dostarczenia właściwych wyników. W normie PN-EN 45020:2000 akredytacja została zdefiniowana jako procedura, w wyniku której upowaŜniona jednostka organizacyjna oficjalnie uznaje, Ŝe pewna jednostka organizacyjna lub osoba jest kompetentna do wykonywania określonych zadań (PN-EN 45020:2000). Inaczej mówiąc, jest to formalne uznanie przez krajową jednostkę akredytującą kompetencji jednostki certyfikującej, kontrolującej lub laboratorium do realizowania określonych procesów i działań. System ten określa zdolności wykonawcze laboratorium, zmniejsza róŜnice pomiędzy laboratoriami oraz przyczynia się do eliminowania powstawania błędnych danych. Laboratorium, które zamierza ubiegać się o akredytację, powinno uwzględniać nie tylko dotychczasowy obszar badań, ale równieŜ potrzeby klientów, biorąc pod uwagę przy tym własne moŜliwości techniczne i finansowe oraz zmiany norm (Krodkiewska-Skoczylas 1995). Określa w ten sposób swój zakres akredytacji. Poszczególne etapy procesu przygotowania laboratorium do akredytacji przedstawia rys.1. WaŜnym czynnikiem doskonalenia procesu pracy w laboratorium jest jednoznaczne określenie, na podstawie ogólnie przyjętych kategorii metod badawczych: chemicznych, fizycznych i mikrobiologicznych (Kolman i Tkaczyk 1996). Laboratorium przedstawiające metodę badawczą do akredytacji powinno dostarczyć auditorom Polskiego Centrum Akredytacji (PCA) dowody o moŜliwości jej realizacji i walidacji. W przypadku braku obiektywnych dowodów akredytacja nie jest udzielana. NaleŜy zatem przyznać rację Berdowskiemu (2004), który sugeruje, aby laboratoria starające się o akredytacje korzystały z metod opisanych w normach europejskich i międzynarodowych. Taki sposób postępowania przybliŜać je będzie do standaryzacji procesu pracy w laboratorium oraz pozwoli nim racjonalnie zarządzać, a w konsekwencji go doskonalić. Doskonalenie jakości procesów pracy w laboratoriach… 333 START Przegląd działania laboratorium pod kątem zgodności z normą PN-EN ISO/IEC 17025:2005 Sporządzenie listy niezbędnych zmian Lista zmian Przeprowadzenie analizy kosztów związanych z wprowadzeniem zmian i akredytacją Opracowanie dokumentów jakości Dokumenty jakości WdroŜenie wymagań zawartych w PN-EN ISO/IEC 17025:2005 i dokumentach jakości Przeprowadzenie auditów wewnętrznych oraz przeglądu kierownictwa ZłoŜenie wniosku o akredytację Zapisy i spostrzeŜenia Wniosek STOP Rys. 1. Przygotowanie do akredytacji krok po kroku Z analizy Informacji o zmianach... (2005), opracowanej przez PCA, wiadomo, Ŝe obecnie trwają prace nad przygotowaniem przez Grupę Roboczą Międzynarodowej Organizacji Normalizacyjnej i Komitet ds. Oceny Zgodności (ISO/CASCO (WG) 25), ujednolicenia normy ISO/IEC 17025:1999 pt. Ogólne wymagania dotyczące kompetencji laboratoriów badawczych i wzorcujących z normą ISO 9001:2000 pt. Systemy zarządzania jakością – Wymagania. PoniewaŜ osiągnięcie pełnego i spójnego ujednolicenia ISO/IEC 17025 i ISO 9001 wymagałoby gruntownego przekształcenia, a w konsekwencji ponownego opracowania normy ISO/IEC 17025, uzgodniono, Ŝe „ujednolicenie” będzie obejmowało jedynie wprowadzenie do normy ISO/IEC 17025 minimalnych niezbędnych zmian – tak aby zapewnić jej zgodność z normą ISO 9001:2000. W konsekwencji usunięto stwierdzenia o związku obu norm, podane w rozdziale 1.6 normy 17025, Ŝe laboratoria spełniające wymagania ISO/IEC 17025 spełniają równieŜ wymagania ISO 9001. Zatem laboratorium akredytowane w odniesieniu do ISO/IEC 17025 dłuŜej juŜ nie moŜe twierdzić, Ŝe to automatycznie oznacza spełnianie wymagań ISO 9001. W podjęciu takiej decyzji waŜny był fakt, iŜ norma ISO/IEC 17025 została opublikowana w 1999 roku i Ŝe okres przejściowy dla akredytowanych laboratoriów dla osiągnięcia pełnej zgodności z nowymi wymaganiami został ustalony na 1 stycznia 2003 roku. Ponadto laboratoria i jednostki akredytujące, a więc wszyscy zainteresowani wyrazili Ŝyczenie, kontaktując się z PCA, aby w tym czasie nie wprowadzać duŜej nowelizacji ISO/IEC 17025:1999 (Informacja o zmianach... 2005). 334 A. Wolnowska 15 maja 2005 r. zostało opublikowane drugie wydanie normy ISO/IEC 17025, któremu nadano oznaczenie ISO/IEC 17025:2005. Jako normę europejską Europejski Komitet Organizacyjny (CEN) i Europejski Komitet Normalizacji Elektrotechnicznej (CENELEC) przyjęły ją 15 marca 2005 r. notą uznaniową: „Tekst ISO/IEC 17025:2005 został zatwierdzony przez CEN i CENELEC jako EN ISO/IEC 17025:2005 bez Ŝadnej modyfikacji” (Informacja o zmianach... 2005, s. 1). W nowym wydaniu normy 17025 odwrócona jest sekwencja przeglądu normy w odniesieniu do terminu przeglądu ISO 9001, co oznacza, Ŝe najpierw powinny nastąpić wdroŜenie i ocena systemu zarządzania zgodnego z wymaganiami ISO 9001, a dopiero później proces przygotowawczy do akredytacji według ISO/IEC 17025 i sama akredytacja. Ponadto kolejny przegląd ISO/IEC 17025:2005 nie będzie konieczny przez najbliŜszych 5 lat, co znacznie ustabilizuje normalizację w tym zakresie. Na przełomie 2008 i 2009 r. moŜna się jednak spodziewać, iŜ zostanie opublikowana znowelizowana norma ISO 9001, która w przyszłości równieŜ moŜe przyczynić się do zmian w normalizacji dotyczącej akredytacji laboratoriów (Informacja o zmianach... 2005, s. 1). WYNIKI I DYSKUSJA Dokładna analiza dokumentów PN-EN ISO 9001:2001 i PN-EN ISO/IEC 17025:2005 pozwoli je porównać i wskazać róŜnice między nimi. DostrzeŜenie ich jest konieczne w przypadku ubiegania się laboratoriów o akredytację. W związku z opublikowaniem 15 maja 2005 r. nowej normy ISO/IEC 17025:2005, Międzynarodowa Organizacja ds. Współpracy Laboratoriów Akredytowanych (ILAC) przyjęła dwuletni okres przejściowy, tj. do 14 maja 2007 r., dla wykazania zgodności z wymaganiami nowego wydania normy. W oparciu o powyŜsze ustalenia PCA przyjęło określone zasady postępowania. W odniesieniu do normy PN-EN ISO/IEC 17025:2001 wnioski o akredytację przyjmowane były do 31 grudnia 2005 r., a wszystkie procesy akredytacji przeprowadzane według tej normy muszą zostać zakończone do 30 kwietnia 2006 r. Jeśli proces akredytacji do tego dnia nie zostanie zakończony, to trzeba będzie go przerwać do czasu, aŜ laboratorium dostosuje się do wymagań normy ISO/IEC 17025:2005 i dokończyć według nowego kryterium. Od 1 stycznia 2006 r. PCA rozpocznie prowadzenie ocen według ISO/IEC 17025:2005 dla tych laboratoriów, które zgłoszą gotowość do takiej oceny, zaś od 1 maja 2006 r. akredytacja będzie udzielana wyłącznie w odniesieniu do normy ISO/IEC 17025:2005. Oceny na miejscu tj. audity (PN-EN ISO 9000:2000) w laboratoriach od 1 kwietnia 2006 r. będą prowadzone wyłącznie w odniesieniu do normy ISO/IEC 17025:2005 – zarówno w procesach akredytacji, jak i w procesach nadzoru (Komunikat Polskiego Centrum Akredytacji 2005). Procesy nadzoru wraz z ponowną oceną według PN-EN ISO/IEC 17025:2001 mają być prowadzone do 31 marca 2006 r. Ponadto we wspomnianym wyŜej komunikacie PCA zawarta jest informacja, Ŝe do 14 maja 2007 r. wszystkie akredytowane laboratoria muszą uzyskać potwierdzenie spełniania wymagań normy ISO/IEC 17025:2005 w toku normalnych procesów nadzoru w ramach oceny na miejscu, a nie przeglądu dokumentacji. Oznacza to, Ŝe do 14 maja 2007 r. muszą zostać podjęte decyzje o akredytacji wszystkich laboratoriów w odniesieniu do wymagań normy ISO/IEC 17025:2005 (Komunikat Polskiego Centrum Akredytacji 2005). W przypadku, gdy akredytowane laboratorium nie będzie mogło dostarczyć potwierdzenia spełniania wymagań normy ISO/IEC 17025:2005 do 14 maja 2007 r., akredytacja zostanie zawie- Doskonalenie jakości procesów pracy w laboratoriach… 335 szona. Warunkiem wznowienia akredytacji jest poddanie się ocenie potwierdzającej spełnianie wymagań ISO/IEC 17025:2005 (Komunikat Polskiego Centrum Akredytacji 2005). Zmiany wprowadzone do normy ISO/IEC 17025:1999 mają charakter ogólny oraz dotyczą głównie rozdziału 1, czyli Zakresu normy i rozdziału 4 pt. Wymagania dotyczące zarządzania. Ponadto wyjaśniono, Ŝe spełnianie wymagań ISO/IEC 17025 nie jest równoznaczne ze spełnieniem wszystkich wymagań ISO 9001 oraz podkreślono odpowiedzialność najwyŜszego kierownictwa i jego zaangaŜowanie w stałe doskonalenie systemu zarządzania, przy jednoczesnym uwzględnieniu satysfakcji klienta. Ponadto słowo „klient” zostało zastąpione słowem „customer”, a nazwę „system zarządzania jakością”, tj. system, który kieruje pracą laboratorium, zastąpiono nazwą „system zarządzania”, który obejmuje systemy: jakości, organizacyjny i techniczny. Jednoznacznie w rozdziale 1 pt. Zakres, w punkcie 1.4, podkreślono, Ŝe norma ISO/IEC 17025 dotyczy kompetencji laboratoriów i Ŝe nie jest przewidziana do wykorzystywania w celach certyfikacji laboratoriów (ISO/IEC 17025:2005). W punkcie 1.6 ww. normy w miejsce deklarowania zgodności z ISO 9001 w przypadku posiadania akredytacji w odniesieniu do ISO/IEC 17025 zapisane zostało stwierdzenie o zgodności systemu zarządzania z zasadami ISO 9001. Biorąc pod uwagę powyŜsze stwierdzenia, moŜna wnioskować, Ŝe chociaŜ laboratorium nie moŜe deklarować, iŜ spełnia wszystkie wymagania ISO 9001:2000 w związku z tym, Ŝe jest akredytowane w odniesieniu do ISO/IEC 17025, jednak spełnia ono zasady ISO 9001 (Informacja o zmianach... 2005). Niemniej jednak w odniesieniu do wskazania zgodności z ISO 9000 przeredagowano równieŜ wprowadzenie w następujący sposób: „Zgodność systemu zarządzania jakością, w ramach którego działa laboratorium, z wymaganiami ISO 9001, nie oznacza wykazania kompetencji laboratorium do wydawania miarodajnych wyników i danych. Natomiast wykazanie zgodności z niniejszą normą międzynarodową nie implikuje zgodności systemu zarządzania jakością, w ramach którego działa laboratorium, z wszystkimi wymaganiami ISO 9001.” (Informacja o zmianach...2005, s. 2) Zmiany w systemie zarządzania, tj. w rozdziale 4 ww. normy dotyczą wymagań kierownictwa laboratorium, które powinno ustanowić właściwe procesy komunikacyjne w laboratorium dla wdraŜania systemu zarządzania oraz zapewnić, Ŝe komunikacja w laboratorium odzwierciedla się w skuteczności działania systemu zarządzania. Ponadto kierownictwo powinno być zaangaŜowane w stałe doskonalenie skuteczności systemu zarządzania, a podczas procesów przeglądu zarządzania musi uwaŜnie dokonywać przeglądu celów, w ramach tego systemu, i weryfikować je. W punkcie 4.10 dokładnie wyjaśniono oczekiwania w stosunku do laboratorium w odniesieniu do procesu doskonalenia systemu, a mianowicie: „Laboratorium powinno ciągle doskonalić skuteczność swojego systemu zarządzania poprzez wykorzystanie polityki jakości, celów dotyczących jakości, wyników auditów, analizy danych, działań korygujących i zapobiegawczych oraz przeglądu zarządzania.” (PN-EN ISO/IEC 17025:2005) Punkt 4.7 dotyczy obsługi klienta i wymaga, aby laboratorium było gotowe do współpracy z klientami. Aby potrafiło jednoznacznie wyjaśniać i rozumieć ich oczekiwania, a takŜe umieć pozyskiwać informacje zwrotne od klientów w celu doskonalenia swojego systemu zarządzania oraz zapewniania właściwego poziomu jakości usług badań i wzorcowań. WaŜną zmianą, wprowadzoną do rozdziału 5 pt. Wymagania techniczne, jest pojęcie stałego doskonalenia. Szczegółowo dotyczy to punktu 5.2.2, który został uzupełniony o obowiązek oceny 336 A. Wolnowska skuteczności szkoleń. W punkcie 5.9 dodano nowe wymaganie dotyczące analizowania danych otrzymywanych w procesach sterowania jakością. Chodzi tutaj o natychmiastowe reagowanie w wypadku przekroczenia wcześniej ustalonych kryteriów w sposób, który równieŜ powinien być odpowiednio wcześnie zaplanowany. Celem takich działań jest zapobieganie podawania w sprawozdaniach nieprawidłowych wyników. Na zakończenie analizy zmian w normie ISO/IEC 17025 naleŜy dodać, Ŝe został równieŜ uaktualniony załącznik A, który wskazuje powiązania pomiędzy rozdziałami ISO 9001 i ISO/IEC 17025. Nowe zasady akredytacji, opisane w normie ISO/IEC 17025:2005 r. w lipcu 2005 w postaci projektu PN-EN ISO/IEC 17025:2005, przedstawione zostały do powszechnej oceny przez podanie do publicznej wiadomości. W jego skład weszły: przedruk angielskiej wersji normy europejskiej EN ISO/IEC 17025:2005 i tłumaczenie na język polski. Według przewidywań PKN opublikowanie PN-EN ISO/IEC 17025:2005 miało nastąpić z końcem listopada ubiegłego roku. Norma ta zastąpiłaby wtedy PN-EN ISO/IEC 17025:2001 + Ap1:2003. Niestety, prace nad PN-EN ISO/IEC 17025:2005 nie zostały zakończone, co dla ubiegających się o akredytację laboratoriów oznacza, iŜ ocena odbywa się zgodnie z ISO/IEC 17025:2005. Z chwilą opublikowania przez PKN Polskiej Normy (PN) identycznej z ISO/IEC 17025:2005 PCA przyjmie niniejszą normę do stosowania. ILAC przewiduje dwuletni okres przejściowy dla wykazania zgodności z wymaganiami nowego wydania normy, poczynając od dnia opublikowania. Według zapowiedzi okres przejściowy trwać będzie do 14 maja 2007 roku. PCA ustaliło i opublikowało okres przejściowy zgodny z wytycznymi ILAC w Komunikacie Polskiego Centrum Akredytacji nr 5 z dnia 1 sierpnia 2005 r. System akredytacji laboratoriów nie jest obowiązkowy. Jest natomiast otwarty dla klientów prowadzących róŜną działalność – bierze pod uwagę dziedzinę i rodzaj badań, przedmiot oraz stosowane metody badań. Dotyczy więc laboratoriów związanych z róŜnymi sektorami gospodarki (Pigłowski i Wierzowiecka 2002). Od roku 2004, w którym odnotowano 29 akredytowanych laboratoriów w sektorze gospodarki Ŝywnościowej, ich liczba wciąŜ się zmienia. Na początku stycznia 2006 r. PCA podała liczbę 573 akredytowanych laboratoriów, z czego 142 to laboratoria działające w obszarze gospodarki Ŝywnościowej. Liczba ta moŜe ulegać zmianie, poniewaŜ niektóre laboratoria otrzymują nowe uprawnienia, inne po wygaśnięciu akredytacji nie starają się o jej przedłuŜenie. Są równieŜ takie laboratoria, które wskutek innych, róŜnych, powodów tracą uprawnienia związane z akredytacją. PODSUMOWANIE Akredytacja laboratoriów w sektorze rolno-spoŜywczym odbywa się na takich samych zasadach jak laboratoriów innych branŜy, poniewaŜ w kaŜdej z nich mogą funkcjonować laboratoria badawcze i wzorcujące. Zgodnie z przyjętymi zmianami normy ISO/IEC 17025 laboratoria zobowiązane będą do wprowadzenia drobnych poprawek do swojego systemu zarządzania. Poprawki te powinny być udokumentowane i wdroŜone, tak aby laboratorium mogło zapewnić, Ŝe nowe wymagania w zarządzaniu są spełnione. Wskazane, jest aby laboratoria skupiły się głównie na nowym wymaganiu, dotyczącym stałego doskonalenia systemu zarządzania oraz wymaganiu dotyczącym wewnętrznej komunikacji systemu zarządzania i komunikowania się z klientami, a takŜe oceny skuteczności szkoleń. Doskonalenie jakości procesów pracy w laboratoriach… 337 PIŚMIENNICTWO Berdowski J.B. 2004. Akredytacja laboratoriów badawczych działających na rzecz branŜy spoŜywczej. Przem. SpoŜ. 2, 18–19. Błaszkiewicz A., Kolodziej B. 2006. Identyfikowalność Ŝywności – projekt normy a wymagania prawne. Normalizacja 3, 18–23. Filipiak M., Nowostawska D. 2000. Akredytacja droga do zapewnienia jakości badań laboratoryjnych. Probl. Jak. 1, 9–16. Informacja o zmianach w normie ISO/IEC 17025 – wydanie 2. 2005. [b.w.]. ISO/IEC 17025:2005. General requirements for the competence of testing and calibration laboratories. Kolman R., Tkaczyk T. 1996. Jakość usług. Wydaw. TNOiK, Bydgoszcz, 55–63. Komunikat Polskiego Centrum Akredytacji z dnia 1.08.2005 r. w sprawie okresu przejściowego w związku z opublikowaniem ISO/IEC 17025:2005. Krodkiewska-Skoczylas E. 1995. Etapy wprowadzania systemu jakości w laboratorium. Probl. Jak. 4, V–VII. Pigłowski M., Wierzowiecka J. 2002. Zarządzanie jakością wyrobów. Wydaw. AM, Gdynia, 39, 181–207. PN-EN 45020:2000. Normalizacja i dziedziny związane. Terminologia ogólna. PN-EN ISO 9000:2001. Systemy zarządzania jakością. Podstawy i terminologia. PN-EN ISO 9001:2001. Systemy zarządzania jakością. Wymagania. PN-EN SO/IEC 17025:2005. Ogólne wymagania dotyczące kompetencji laboratoriów badawczych i wzorcujących. 338 VACAT Strona 338 z 400 A. Wolnowska IV. ANALIZA ZMIAN W KONSUMPCJI PRODUKTÓW ROLNO-SPOśYWCZYCH IV. ANALYSIS OF CHANGES IN CONSUMPTION OF AGRI-FOOD PRODUCTS VACAT Strona 340 z 400 FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS Folia Univ. Agric. Stetin. 2006, Oeconomica 249 (45), 341–348 Stanisław URBAN ZMIANY W KONSUMPCJI śYWNOŚCI W POLSCE CHANGES IN FOOD CONSUMPTION IN POLAND Katedra Ekonomiki i Organizacji Gospodarki śywnościowej, Akademia Ekonomiczna ul. Komandorska 118/120, 53–345 Wrocław Abstract. Article shows changes in amounts and structure of food consumption in Poland in 1992–2003. The data of the Central Statistical Office was collected to conduct the research. Undergoing changes in food consumption are substantial. Sam of these changes are favourable same, however, are not. For instance, decrease in consumption of cereals produce, potatoes, alcohols, fats, fruit and vegetables, is favourable. Unfavourable however, is the fact that fish and milk consumption is going down and smoking is increasing. In addition, there are significant differences in individual consumption by all walks of life. On the other hand, alimentary virtue of the average daily doses of food are sufficient an in accordance with the standards. Słowa kluczowe: dawka dzienna, normy Ŝywieniowe, spoŜycie jednostkowe, wartość odŜywcza. Key words: alimentary virtue, daily diet, food consumption, individual consumption, standards of consumption. WSTĘP SpoŜycie Ŝywności było od dawna jednym z podstawowych wskaźników bogactwa narodów i ich stopy Ŝyciowej. Obecnie jest uwaŜane nie tylko za wskaźnik poziomu Ŝycia danego społeczeństwa, ale teŜ za czynnik informujący o zdrowiu społeczeństwa i jego kulturze materialnej oraz poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego. Zmiany w spoŜyciu Ŝywności są wyraźnym sygnałem zmian potrzeb i preferencji ludności, który powinien mobilizować rolnictwo i przemysł rolno-spoŜywczy do zwiększenia podaŜy w celu zrównowaŜenia rynku. Często teŜ są sygnałem do zmian w polityce społeczno-gospodarczej, zwłaszcza w sytuacji drastycznego spadku konsumpcji produktów wpływających na zdrowotność społeczeństwa (np. mleka). MATERIAŁ I METODY Do oceny wielkości spoŜycia podstawowych produktów Ŝywnościowych na mieszkańca Polski w latach 1980–2003 wykorzystano dane GUS, uzyskane w wyniku badań budŜetów rodzinnych gospodarstw domowych, publikowane w Rocznikach Statystycznych, przy czym za podstawę przyjęto wyniki średnie. W pracy wykorzystano metodę analizy porównawczej i metodę opisową. WYNIKI I DYSKUSJA W analizowanym okresie zmalało roczne spoŜycie produktów zboŜowych, w tym głównie pieczywa – ze 127 do 107 kg na mieszkańca. Jeszcze bardziej zmniejszyło się spoŜycie jednostkowe 342 S. Urban ziemniaków – ze 158 do 84 kg na osobę. Zmalało teŜ spoŜycie jednostkowe warzyw, które w 1980 r. wynosiło 101 kg, by w roku 1990 osiągnąć 119 kg i by do 2003 r. spaść do 65 kg. SpoŜycie jednostkowe owoców, wynoszące 37,7 kg na mieszkańca w 1980 r., zmniejszyło się do 28,9 kg w 1990 r., by do 2003 r. wzrosnąć do 46,0 kg (tab. 1). Tabela 1. SpoŜycie niektórych artykułów spoŜywczych na mieszkańca na rok Artykuły spoŜywcze Ziarno 4 zbóŜ w przeliczeniu na przetwory [kg] Ziemniaki [kg] Warzywa [kg] Owoce [kg] Mięso i podroby [kg], w tym: mięso, w tym: wołowe wieprzowe drobiowe Ryby i przetwory [kg] Tłuszcze jadalne w przeliczeniu na 100% tłuszczu [kg], w tym: zwierzęce roślinne masło Mleko krowie [kg] Jaja kurze [szt.] Cukier i wyroby cukiernicze [kg] Wódki czyste i gatunkowe w przeliczeniu na 100% alkoholu [l] Wina i miody pitne [l] Piwo [l] Wyroby tytoniowe [kg] 1980 r. 1990 r. 2003 r. 1990/1980 r. 2003/1980 r. 127 115 107 90,6 84,3 158 148 84 93,7 63,3 101 119 65 117,8 64,4 37,7 28,9 46,0 76,7 122,0 74,0 68,6 72,1 92,7 97,4 69,1 63,6 65,6 92,0 94,9 18,5 16,4 5,0 80,6 27,0 37,2 37,6 41,0 101,1 110,2 11,2 7,6 19,6 67,1 175,0 8,1 5,4 4,7 66,7 58,0 21,0 20,4 18,7 97,1 89,0 7,3 7,4 6,9 101,4 94,5 6,8 6,8 7,6 100,0 111,8 6,9 6,2 4,2 89,9 60,9 262 241 58 92,0 21,5 223 190 177 85,2 79,4 41,4 44,1 24,6 106,5 59,4 6,0 3,8 2,4 63,3 40,0 10,1 7,4 9,9 73,3 98,0 30,4 30,4 74,1 100,0 243,7 2,7 2,7 – 100,0 – Źródło: Roczniki Statystyczne GUS (1981, 1991, 2004) i obliczenia własne. SpoŜycie mięsa i podrobów, wynoszące w 1980 r. 74,0 kg na mieszkańca, po okresowym spadku do 68,6 kg wzrosło w 2005 r. do 72,1 kg. Nastąpiły przy tym istotne zmiany w strukturze spoŜywanego mięsa. Na 69,1 kg mięsa spoŜywanego przez mieszkańca w 1980 r. mięso wołowe stanowiło 26,8%, wieprzowe – 53,9%, a drobiowe –19,3%. Natomiast w 1990 udział wołowiny wynosił 25,8%, wieprzowiny – 59,1%, drobiu – 15,1%. Do roku 2003 nastąpiły radykalne zmiany w strukturze spoŜycia mięsa. Udział wołowiny wynosił 6,9%, wieprzowiny – 56,6%, drobiu – 29,0%. Zmalało więc spoŜycie wołowiny w Polsce i tak stosunkowo małe; wzrosło natomiast spoŜycie wieprzowiny, które dotychczas wykazywało duŜą stabilność. Szczególnie duŜy wzrost dotyczył spoŜycia mięsa drobiowego, czego przyczyną były niskie jego ceny. SpoŜycie ryb i ich przetworów było w Polsce zawsze stosunkowo niskie. W analizowanym okresie zmalało z 8,1 do 4,7 kg na mieszkańca rocznie, tj. o 42%. Zmalało równieŜ zuŜycie tłuszczów jadalnych o 11%. Zmieniła się teŜ struktura spoŜywanych tłuszczów. Udział tłuszczów zwierzęcych był stabilny – w 1980 r. wynosił 34,8%, a w 2003 r. – 36,9%. Udział tłuszczów roślinnych w 1980 r. wynosił 32,49%, a w 2003 r. – 40,6%, czyli wykazał znaczny wzrost. SpoŜycie jednostkowe masła w badanym okresie zmniejszyło się z 6,9 do 4,2 kg. Udział masła w konsumpcji tłuszczów jadalnych zmniejszył się z 32,9% w 1980 r. do 22,5% w 2003 r. Nastąpił teŜ spadek spoŜycia mleka, przy czym zmiany metodyczne w statystyce powodują, Ŝe dane z 2003 r. są nieporównywalne z wcześniejszymi okresami. W 2003 r. uwzględniono Zmiany w konsumpcji Ŝywności w Polsce 343 tylko spoŜycie mleka surowego, podczas gdy wcześniej podawano całą konsumpcję mleka i przetworów mlecznych w przeliczeniu na mleko surowe. MoŜna oszacować, w przybliŜeniu, spoŜycie mleka i przetworów mlecznych w 2003 r. na 180 l; było ono o 31,3% mniejsze aniŜeli w roku 1980. SpoŜycie jednostkowe jaj kurzych zmniejszyło się w analizowanym okresie z 223 do 117 szt., czyli o 20,6%. Zmniejszyło się teŜ spoŜycie jednostkowe cukru oraz wyrobów cukierniczych. W 1980 r. wynosiło ono 41,4 kg i do 1990 r. wzrosło do 44,1 kg, natomiast później szybko malało, by w 2003 r. osiągnąć 24,6 kg. W analizowanym okresie (w latach 1980–1990) znacznie zmniejszyło się spoŜycie wódek oraz wina i miodów pitnych, ale do 2003 r. nastąpił pewien wzrost ich spoŜycia, chociaŜ nie osiągnięto wcześniej notowanego poziomu ich spoŜycia. Konsumpcja piwa w latach 1980–1990 utrzymywała się na niskim poziomie, wynoszącym 30,4 l na osobę, i była bardzo stabilna, natomiast później wzrosła ponaddwukrotnie i nadal wykazuje tendencje rosnące. Konsumpcja papierosów utrzymywała się na wysokim poziomie w latach 1980–1990. W późniejszym okresie trochę się zmniejszyła, ale nadal jest wysoka. Niestety, brakuje danych z roku 2003, co utrudnia ocenę stanu aktualnego. W tabeli 2 przedstawiono przeciętne miesięczne spoŜycie podstawowych artykułów spoŜywczych w 2003 r. WyróŜniono przy tym następujące grupy gospodarstw domowych: – osób zatrudnionych na stanowiskach robotniczych, – osób zatrudnionych na stanowiskach nierobotniczych, – pracowników uŜytkujących gospodarstwa rolne (chłoporobotników), – rolników, – osób pracujących na własny rachunek, – emerytów i rencistów, – ogółem (średnia dla całej badanej populacji). Analiza danych liczbowych wskazuje, Ŝe spoŜycie jednostkowe poszczególnych produktów jest bardzo zróŜnicowane, przy czym róŜne są preferencje poszczególnych badanych grup konsumentów w odniesieniu do róŜnych produktów. W przypadku pieczywa i produktów zboŜowych największe spoŜycie odnotowano w rodzinach rolników, a takŜe emerytów i rencistów, natomiast najmniejsze – w gospodarstwach domowych osób pracujących na stanowiskach nierobotniczych oraz pracujących na własny rachunek. SpoŜycie mięsa największą wartość osiągnęło w gospodarstwach rolników; na drugim miejscu plasują się gospodarstwa emerytów i rencistów; najniŜsze spoŜycie mięsa stwierdzono w rodzinach osób zatrudnionych na stanowiskach nierobotniczych i nieznacznie wyŜsze w rodzinach osób zatrudnionych na stanowiskach robotniczych. Podobne relacje występują w przypadku konsumpcji mięsa surowego oraz wędlin i przetworów mięsnych. Natomiast konsumpcja drobiu największą wartość osiągnęła w gospodarstwach emerytów i rencistów, a w dalszej kolejności – rolników i innych grup konsumentów, podobnie jak konsumpcja innych grup mięsa. Tabela 2. Przeciętne miesięczne spoŜycie niektórych artykułów Ŝywnościowych na osobę w 2003 r. Artykuły spoŜywcze Ogółem osób na stanowiskach robotniczych osób na stanowiskach nierobotniczych Gospodarstwa domowe pracowników uŜytkujących rolników gospodarstwa rolne pracujących na własny rachunek emerytów i rencistów Pieczywo i produkty zboŜowe [kg] 8,92 8,19 7,28 9,75 10,70 7,36 10,07 Mięso [kg], w tym: mięso surowe, w tym: drób Wędliny i inne przetwory 5,47 3,27 1,50 2,20 4,91 2,85 1,32 2,06 4,73 2,76 1,25 1,97 5,62 3,46 11,52 2,16 7,06 4,45 1,67 2,61 5,22 3,22 1,31 2,00 6,32 3,81 1,86 2,51 Ryby [kg] 0,39 0,34 0,42 0,30 0,35 0,41 0,50 Mleko [l] 4,80 3,67 3,56 5,85 8,11 4,04 5,91 Jogurty i napoje mleczna [l] 0,59 0,49 0,85 0,32 0,26 0,71 0,69 Sery [kg] 0,86 0,69 1,05 0,77 0,83 0,88 0,97 Śmietana i śmietanka [l] 0,42 0,33 0,35 0,50 0,60 0,35 0,53 14,77 12,82 13,11 15,56 18,02 13,50 17,32 Oleje i pozostałe tłuszcze [kg], w tym: masło [kg] Margaryna i inne tłuszcze roślinne [kg] 1,56 0,35 0,98 1,41 0,28 0,95 1,29 0,39 0,78 1,56 0,28 0,97 1,84 0,33 1,02 1,32 0,37 0,79 1,92 0,44 1,17 Owoce [kg] 3,83 3,06 4,14 3,66 3,88 3,85 4,58 12,40 7,02 10,53 6,14 9,41 4,81 14,08 8,07 16,41 9,77 10,18 5,38 15,47 8,81 Cukier i wyroby cukiernicze [kg] 2,05 1,72 1,62 2,25 2,61 1,71 2,61 Kawa [kg] 0,19 0,18 0,16 0,16 0,18 0,17 0,22 Jaja [szt.] Warzywa [kg], w tym: ziemniaki [kg] Herbata [kg] Wody mineralne [l] Soki owocowe i warzywne [l] Źródło: Rocznik Statystyczny GUS (2004). 0,08 0,06 0,08 0,06 0,08 0,17 0,22 12,87 1,43 3,07 0,81 0,72 2,49 2,06 0,92 0,76 1,72 0,53 0,32 1,45 0,75 Zmiany w konsumpcji Ŝywności w Polsce 345 NajwyŜsze spoŜycie ryb występuje w gospodarstwach emerytów i rencistów, a w dalszej kolejności osób pracujących na stanowiskach nierobotniczych i pracujących na własny rachunek. Najmniej ryb spoŜywają pracownicy uŜytkujący gospodarstwa rolne. Mleka najwięcej spoŜywają rodziny rolników, a w dalszej kolejności emeryci i renciści oraz rodziny pracowników uŜytkujących gospodarstwa rolne. NajniŜsze spoŜycie jednostkowe mleka występuje w gospodarstwach domowych osób zatrudnionych na stanowiskach robotniczych i nierobotniczych. Najwięcej jogurtów spoŜywają rodziny osób na stanowiskach nierobotniczych i pracujących na własny rachunek, natomiast najniŜsze jest ich spoŜycie w rodzinach rolników. Serów najwięcej spoŜywają rodziny osób zatrudnionych na stanowiskach nierobotniczych oraz rencistów i emerytów; najmniej serów spoŜywają rodziny robotnicze. NajwyŜsze spoŜycie śmietany i śmietanki występuje w gospodarstwach rolników, a następnie emerytów i rencistów oraz pracowników uŜytkujących gospodarstwa rolne. Najmniej śmietany spoŜywają rodziny pracowników zatrudnionych na stanowiskach robotniczych i nierobotniczych. Najwięcej jaj spoŜywają rodziny rolników oraz emerytów i rencistów, a najmniej rodziny osób zatrudnionych na stanowiskach robotniczych i nierobotniczych. NajwyŜszym spoŜyciem olejów i tłuszczów jadalnych wyróŜniają się gospodarstwa domowe emerytów i rencistów, a w dalszej kolejności – rolników. NajniŜsze spoŜycie tłuszczów stwierdzono w rodzinach osób zatrudnionych na stanowiskach nierobotniczych i pracujących na własny rachunek. Przy tym najwięcej masła spoŜywają rodziny emerytów i rencistów oraz osób pracujących na stanowiskach nierobotniczych, natomiast najmniej – rodziny robotników i pracowników uŜytkujących gospodarstwa rolne. Margaryny i tłuszcze roślinne preferują emeryci i renciści oraz rolnicy, a najniŜsze ich spoŜycie notuje się w rodzinach osób zatrudnionych na stanowiskach nierobotniczych i pracujących na własny rachunek. Najwięcej owoców spoŜywają rodziny emerytów i rencistów oraz osób pracujących na stanowiskach nierobotniczych, a najmniej – osoby zatrudnione na stanowiskach robotniczych. SpoŜycie warzyw łącznie z ziemniakami było najwyŜsze w rodzinach rolników i emerytów oraz rencistów, a najniŜsze w rodzinach osób zatrudnionych na stanowiskach nierobotniczych. Analogiczną relację odnotowano w przypadku spoŜycia ziemniaków. NajwyŜsze spoŜycie cukru i wyrobów cukierniczych stwierdzono w gospodarstwach rencistów i emerytów oraz rolników (jest ono w tych grupach jednakowe); jest ono najniŜsze w rodzinach osób pracujących na stanowiskach nierobotniczych i robotniczych. Najwięcej kawy spoŜywają rodziny emerytów i rencistów, a najmniej członkowie rodzin zatrudnionych na stanowiskach nierobotniczych i pracowników uŜytkujących gospodarstwa rolne. Podobnie ukształtowały się wielkości spoŜycia herbaty. Najwięcej wód mineralnych spoŜywają członkowie rodzin osób pracujących na stanowiskach nierobotniczych i pracujących na własny rachunek, natomiast najmniej – członkowie rodzin rolników. Generalnie najwyŜsze spoŜycie jednostkowe Ŝywności stwierdzono w gospodarstwach domowych rolników, zwłaszcza w przypadku produktów nisko przetworzonych. Na drugim miejscu pod względem ilości spoŜywanej Ŝywności plasują się gospodarstwa domowe emerytów i rencistów, 346 S. Urban które w warunkach wysokiego bezrobocia często doŜywiają dorosłe dzieci i wnuki. NajniŜsze spoŜycie jednostkowe Ŝywności osiągają rodziny osób zatrudnionych na stanowiskach robotniczych, a nieco wyŜsze – osób zatrudnionych na stanowiskach nierobotniczych. W tabeli 3 przedstawiono przeciętne dzienne spoŜycie Ŝywności, w przeliczeniu na wartość energetyczną i podstawowe składniki odŜywcze, tj. białko zwierzęce i roś linne, tłuszcze i węglowodany. Tabela 3. Przeciętne dzienne spoŜycie, w przeliczeniu na wartość energetyczną i składniki odŜywcze, na osobę w gospodarstwach domowych w 2003 r. Kcal białko zwierzęce białko roślinne tłuszcze węglowodany 10 344 9296 9168 9466 10 596 11 549 9434 11 879 2471 2220 2190 2261 2531 2759 2253 2837 44 40 38 45 43 48 44 49 29 26 26 25 30 32 25 34 99 90 88 95 96 109 94 113 320 282 281 281 340 363 283 370 Wyszczególnienie Ogółem, w tym: gospodarstwa pracowników, w tym: na stanowiskach robotniczych na stanowiskach nierobotniczych uŜytkujących gospodarstwo rolne rolników pracujących na własny rachunek emerytów i rencistów Składniki odŜywcze [g] KJ Wartość energetyczna Źródło: Rocznik Statystyczny GUS (2004). Ogólnie spoŜycie jednostkowe Ŝywności, wyraŜane w wartości energetycznej i składnikach pokarmowych, jest wystarczające i odpowiada normom Ŝywieniowym. Przeciętna wartość ogółem wykazuje jednak niewielki niedobór białka i nadwyŜkę spoŜycia tłuszczów oraz wartości energetycznej. Ponadto niewłaściwe są proporcje spoŜywanego białka. Stosunek białka zwierzęcego do roślinnego powinien wynosić w poŜywieniu dzieci 1 : 1, a u dorosłych 1 : 2. Czyli w średniej dawce Ŝywieniowej powinna występować przewaga białka roślinnego nad zwierzęcym, natomiast w omawianym przypadku występuje sytuacja odwrotna we wszystkich grupach gospodarstw domowych. W odŜywianiu Polaków występuje powszechny niedobór białka roślinnego, który częściowo jest rekompensowany wysokim spoŜyciem białka zwierzęcego (Urban i Szlachta 2000). Spośród analizowanych grup gospodarstw domowych najwyŜsze spoŜycie jednostkowe energii i składników odŜywczych występuje w gospodarstwach rolników, a w dalszej kolejności w gospodarstwach emerytów i rencistów, w gospodarstwach pracowników uŜytkujących gospodarstwa rolne, w gospodarstwach pracowników na stanowiskach nierobotniczych i na stanowiskach robotniczych. W rodzinach robotniczych wielkość spoŜycia Ŝywności, wyraŜana w wartości energetycznej i w składnikach odŜywczych, była najniŜsza, przy czym głównym problemem była niedostateczna zawartość białka. Zaznaczyć jednak naleŜy, Ŝe róŜnice w spoŜyciu składników odŜywczych i energetycznych róŜnych grup konsumentów nie były zbyt duŜe. Zapewne większe róŜnice występują między pojedynczymi gospodarstwami domowymi, zwłaszcza o krańcowych preferencjach w spoŜywaniu Ŝywności. Stwierdzone zmiany są potwierdzeniem zmian sygnalizowanych przez innych autorów (Kowrygo 2000). Zmiany w konsumpcji Ŝywności w Polsce 347 PODSUMOWANIE W latach 1980–2003 nastąpiły istotne zmiany w spoŜyciu jednostkowym Ŝywności w Polsce. Zmieniła się teŜ struktura spoŜywanej Ŝywności. Jako korzystne zmiany moŜna wymienić spadek spoŜycia produktów zboŜowych, ziemniaków, alkoholi wysokoprocentowych, cukru i tłuszczu. Natomiast niekorzystny był spadek spoŜycia ryb i mleka, a takŜe warzyw. Korzystne było zwiększenie spoŜycia jednostkowego owoców i umiarkowane spoŜycie mięsa, natomiast niekorzystne – utrzymywanie się wysokiego poziomu spoŜycia jednostkowego papierosów; nastąpił tylko niewielki spadek ich spoŜycia – mimo wielu akcji przeciwdziałających konsumpcji nikotyny. Porównanie wielkości miesięcznego spoŜycia Ŝywności w róŜnych grupach gospodarstw domowych wykazało istotne róŜnice. NajwyŜsze spoŜycie jednostkowe stwierdzono w gospodarstwach domowych rolników oraz emerytów i rencistów, natomiast najniŜsze – w gospodarstwach domowych robotników. Wartość odŜywcza Ŝywności, spoŜywanej w badanych gospodarstwach domowych, utrzymuje się na wystarczającym poziomie, nawet w gospodarstwach robotniczych. W gospodarstwach domowych rolników oraz emerytów i rencistów spoŜycie Ŝywności jest stosunkowo wysokie i przewyŜsza normy, przy czym z Ŝywności tej korzystają teŜ członkowie rodzin niewchodzących w skład tych gospodarstw domowych. Zbyt niskie spoŜycie białek roślinnych i wysokie spoŜycie jednostkowe tłuszczów wskazuje na potrzebę zmian w strukturze ich spoŜycia. PIŚMIENNICTWO Kowrygo B. 2000. Studium wpływu gospodarki rynkowej na sferę Ŝywności i Ŝywienia w Polsce. Wydaw. SGGW, Warszawa. Roczniki Statystyczne GUS 1981, 1991, 2004. Urban S., Szlachta K. 2000. Ekonomika i organizacja handlu Ŝywnością. Wydaw. AE, Wrocław. 348 VACAT Strona 348 z 400 S. Urban FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS Folia Univ. Agric. Stetin. 2006, Oeconomica 249 (45), 349–354 Adam BIRSKI, Monika GRUśEWSKA STRUKTURA KONSUMPCJI W WYBRANYCH GRUPACH GOSPODARSTW DOMOWYCH CONSUMPTION STRUCTURE IN CHOSEN GROUPS OF HOUSEHOLDS Katedra Ekonomiki Przedsiębiorstw, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski ul. Michała Oczapowskiego 4, 10–719 Olsztyn Abstract. The aim of the research was to establish structure of expenses in selected households, belonging to different social groups, with special regard to farm-food products consumption. Research referred to relationship between type of household, income and subjective estimate of needs satisfaction as well as structure of consumer expenses. Relatively most of their income was intended for food purchase among retired employees families (39.7% of expenses) and lonely elders (38.4%). Słowa kluczowe: dochody, gospodarstwo domowe, konsumpcja, struktura wydatków. Key words: consumption, household, income, structure of expenses. WSTĘP Analiza struktury konsumpcji jest źródłem informacji o poziomie Ŝycia i potrzebach społeczeństwa. Dzięki temu, Ŝe obrazuje poziom spoŜycia dóbr materialnych, niematerialnych i usług poszczególnych gospodarstw domowych, dostarcza wielu wskazówek o poziomie globalnej konsumpcji i zapotrzebowaniu na określone dobra i usługi. Wyniki badań nad poziomem spoŜycia są wskazówką nie tylko dla przedsiębiorców, którzy na ich podstawie mogą określić przewidywany popyt na dane towary bądź usługi, lecz takŜe dla polityków, dla których zmiany w poziomie konsumpcji są sygnałem o zmianie warunków Ŝycia gospodarstw domowych i całego społeczeństwa. Przyczyny tych zmian są róŜne. Konsumpcja jest uzaleŜniona od wielu czynników, które wzajemnie się przenikają i w efekcie prowadzą do ustalenia optymalnego poziomu spoŜycia dla danego gospodarstwa domowego. Dzięki analizie konsumpcji w przeszłości moŜna choćby częściowo określić, jakie czynniki wpłynęły decydująco na jej kształt i jakie zastosowano narzędzia polityki gospodarczej (Kramer 1997). Konsumpcja wpływa na sferę gospodarczą w dwojaki sposób – poprzez swoje właściwości reprodukcyjne (efekt reprodukcyjny) oraz poprzez właściwości motywacyjne (efekt motywacyjny). Motywacyjna rola konsumpcji pojawia się nie tyle w związku z wielkością spoŜycia, co w związku ze ścisłym kojarzeniem pracy z dochodami i konsumpcją. Przy prawidłowych sprzęŜeniach sama praca staje się elementem konsumpcji (spoŜytkowanie kwalifikacji i umiejętności w sposób twórczy) najbardziej motywującym do działań rozwojowych. Ryć (1980) łączy motywacyjną rolę konsumpcji z innowacjami w procesie produkcji. Twierdzi, Ŝe motywacyjne działanie płac i konsumpcji ma zwiększać zdolność do innowacji technicznych, ekonomicznych i organizacyjnych. Stosując tę metodę, moŜna liczyć na zwiększenie innowacji 350 A. Birski i M. GruŜewska w gospodarce rynkowej, dzięki której następuje poprawa jakościowych cech procesu produkcji, a więc korzystniejsze kształtowanie się parametrów techniczno-ekonomicznych. Wielkość innowacji zaleŜy od systemu motywacji, na który składają się atrakcyjność oferty konsumpcyjnej oraz skuteczność powiązania, przez system ekonomiczno-finansowy, dąŜenia do uzyskania większych zarobków i konsumpcji z poprawą wyników ekonomicznych organizacji. Motywacyjny efekt konsumpcji nie zawsze się jednak ujawnia. Nie występuje on z reguły w gospodarstwach domowych (grupach społecznych) Ŝyjących na granicy ubóstwa. Dopiero po wyjściu ze sfery ubóstwa i powiększeniu się funduszu swobodnej decyzji (czyli tej części dochodów, która pozostaje po zaspokojeniu potrzeb podstawowych) zaczyna się ujawniać motywacyjne oddziaływanie konsumpcji. Siła tego oddziaływania będzie rosła wraz ze wzrostem dochodów, a więc przede wszystkim funduszu swobodnej decyzji. Wzrost ten nie będzie jednak nieograniczony. W stadium bardzo wysokiego poziomu zaspokajania potrzeb i równocześnie uzyskiwania bardzo wysokich dochodów chęć dalszego podwyŜszania poziomu konsumpcji i zmian w jej zakresie nie będzie wpływać na aktywność gospodarczą danego podmiotu; zaniknie więc praktycznie motywacyjny efekt konsumpcji. Takie podejście do motywacyjnej roli konsumpcji prezentują m.in. Bywalec i Rudnicki (1999). Celem badań było ustalenie struktury wydatków wybranych gospodarstw domowych (naleŜących do róŜnych grup społecznych), ze szczególnym uwzględnieniem konsumpcji produktów rolno-spoŜywczych. Badano zaleŜności między typem gospodarstwa domowego, dochodami a subiektywną oceną zaspokojenia potrzeb oraz strukturą wydatków konsumpcyjnych. MATERIAŁ I METODY Niezbędne dane i informacje pochodziły ze źródeł pierwotnych, zebranych za pomocą specjalnie skonstruowanego kwestionariusza – ankiety i przeprowadzonego wywiadu bezpośredniego. Badania przeprowadzono w okresie od stycznia do lutego 2004 roku w 60 gospodarstwach domowych zlokalizowanych w Olsztynie i ŁomŜy. Gospodarstwa zostały dobrane celowo, wg kryterium źródła dochodu (głównie pracy najemnej lub emerytury), przy czym dobierano rodziny mniej zamoŜne, o dochodach średnich i niskich, w których udział wydatków na Ŝywność był relatywnie duŜy. W postępowaniu metodycznym jako jedno z narzędzi zastosowano podział gospodarstw na 2 podstawowe grupy: – kilkuosobowe – rodzin pracowniczych i emerytów; – jednoosobowe – osób samotnych w wieku produkcyjnym i samotnych emerytów. Podział ten umoŜliwił dokładną analizę poziomu i struktury konsumpcji pod względem wieku i poziomu wykształcenia członków gospodarstwa domowego, liczebności, dochodów i struktury wydatków. Pozwolił takŜe na zróŜnicowanie subiektywnej oceny materialnej rodzin – inaczej bowiem swoją sytuacje oceniali emeryci, a odmiennie rodziny posiadające dzieci. WYNIKI I DYSKUSJA Struktury konsumpcji nie moŜna rozpatrywać bez wiedzy o poziomie dochodów. Wysokość dochodu w poszczególnych grupach społecznych, a takŜe satysfakcjonujący poziom dochodu i stopień zadowolenia z obecnej sytuacji ekonomicznej przedstawiono w tab. 1. 351 Struktura konsumpcji w wybranych grupach gospodarstw domowych Tabela 1. Przeciętne miesięczne dochody netto gospodarstw domowych a oszczędności i samoocena sytuacji ekonomicznej, według grup społecznych Dochód Źródło dochodu Dochód netto na gospodarstwo [zł] Dochód netto w przeliczeniu na osobę [zł] Satysfakcjonujący poziom dochodu w przeliczeniu na osobę [zł] PrzybliŜona kwota rocznych oszczędności [zł] Ocena obecnej sytuacji ekonomicznej* 1723,8 782,2 Osoby samotne pracujące praca najemna 1006,6 1006,6 1404,3 2155,5 1316,6 895,0 1250,0 2221,1 3,3 1013,3 3,1 905,0 3,0 3450,0 3,0 3680,0 4,1 Ogółem X Starsze osoby samotne emerytura 907,3 907,3 Rodziny z dziećmi praca najemna 2336,8 584,2 Emeryci emerytura 1803,2 901,6 * Skala od 1 do 5 – sytuacja bardzo dobra. NajwyŜszy dochód netto (w wysokości 2336,80 zł) osiągały rodziny z dziećmi, następnie emeryci (1803,20 zł), osoby samotne pracujące (1006,60 zł) i starsze osoby samotne (907,30 zł). NajwyŜszy dochód, w przeliczeniu na osobę, osiągały gospodarstwa jednoosobowe. Nie znaczy to jednak, Ŝe gospodarstwa te cechował wyŜszy, niŜ w przypadku gospodarstw wieloosobowych, poziom Ŝycia. Gospodarstwa jednoosobowe ponoszą wysokie koszty stałe, które nie zaleŜą od liczby osób w gospodarstwie domowym; są to na przykład koszty utrzymania mieszkania. Pochłaniały one nawet 43,2% (tab. 2) osiąganego przez omawiane gospodarstwa dochodu. Nie bez powodu zatem gospodarstwa jednoosobowe podawały najwyŜszy, w stosunku do innych gospodarstw, satysfakcjonujący poziom dochodu netto w wysokości 2155,50 zł (osoby samotne) i 1316,60 zł (starsze osoby samotne). Najmniejsze wymagania pod tym względem miały rodziny z dziećmi. Satysfakcjonujący dla nich byłby dochód na poziomie 895,0 zł na osobę. Największe rozbieŜności między dochodem osiąganym obecnie a dochodem zadowalającym wystąpiły w grupie gospodarstw osób samotnych. Byli to ludzie młodzi, wykształceni, zaczynający swoje Ŝycie zawodowe, oczekujący dobrej pracy i wysokich zarobków. Znaczenie miały teŜ wspomniane wyŜej wysokie koszty utrzymania mieszkania, zwłaszcza Ŝe aŜ około 90% w grupie tych gospodarstw domowych nie posiadało własnego lokalu mieszkalnego. Zatem wynajmowano mieszkanie, a częściej pokój lub tylko miejsce w pokoju, co dodatkowo wpływało na wzrost kosztów. Koszty stałe miały znaczenie równieŜ dla gospodarstw wieloosobowych. Dlatego rodziny z dziećmi cechowała najmniejsza rozbieŜność między dochodem osiąganym a dochodem satysfakcjonującym. Koszty utrzymania mieszkania rozkładają się bowiem na wszystkich członków gospodarstwa i są relatywnie niŜsze w przeliczeniu na osobę. Rodziny z dziećmi cechowała równieŜ najwyŜsza po emerytach (3680 zł) przybliŜona kwota rocznych oszczędności (3450 zł). NaleŜy jednak dodać, Ŝe niektóre rodziny z dziećmi otrzymywały nieregularne wsparcie finansowe (lub w naturze) od rodziny. Najmniej byli w stanie zaoszczędzić w ciągu roku właściciele gospodarstw jednoosobowych – starsze osoby samotne (905,0 zł) i osoby samotne pracujące (1013,3 zł). Analizując dane zawarte w tab. 1, moŜna dostrzec, iŜ moŜliwości oszczędzania przekładają się na subiektywną ocenę sytuacji ekonomicznej. Emeryci, którzy deklarowali, Ŝe są w stanie zaoszczędzić przeciętnie nawet 3680 zł w ciągu roku, określali swoją sytuację jako dobrą (4,1 w skali od 1 do 5). Pozostali postrzegali swoją sytuację jako przeciętną. Dowodzi to, iŜ poziom Ŝycia zaleŜy nie tylko od wielkości dochodu, ale takŜe od kosztów stałych, ich miejsca w strukturze wydatków, na wysokość których liczba członków gospodarstwa domowego nie ma istotnego wpływu. 352 A. Birski i M. GruŜewska Tabela 2. Przeciętne miesięczne wydatki gospodarstw domowych poszczególnych grup społecznych w przeliczeniu na osobę Wyszczególnienie śywność, w tym: pieczywo ziemniaki owoce i warzywa mięso i wędliny ryby i przetwory rybne tłuszcze mleko i napoje mleczne nabiał i jaja cukier mąka makaron, kasze, ryŜ kawa, herbata inne Napoje alkoholowe i wyroby tytoniowe OdzieŜ i obuwie Opłaty mieszkaniowe, w tym: czynsz gaz prąd inne Rozrywka Usługi medyczne i leki Pozostałe Ogółem zł 82,33 28,0 11,3 40,0 64,8 24,2 13,5 25,3 22,7 8,6 7,4 8,4 25,4 2,7 32,4 44,6 293,9 190,2 28,9 37,7 37,1 22,3 78,2 28,5 % 36,0 3,6 1,4 5,1 8,3 3,0 1,7 3,2 2,9 1,0 0,9 1,0 3,2 0,7 4,1 5,7 37,6 24,3 3,7 4,8 4,8 2,8 10,0 3,8 Osoby samotne zł % 255,9 28,1 38,0 4,2 11,2 1,2 39,0 4,3 61,0 6,7 17,0 1,9 13,2 1,4 24,0 2,6 21,6 2,4 5,8 0,6 5,0 0,5 8,8 1,0 12,6 1,3 0 0 60,5 6,6 65,1 7,1 394,6 43,2 284,5 31,2 8,8 0,9 51,3 5,6 50,0 5,5 28,5 3,1 23,3 2,5 82,7 9,0 Starsze osoby Rodziny samotne z dziećmi zł % zł % 316,0 38,4 213,6 36,5 34,0 4,1 20,3 3,5 15,0 1,8 9,0 1,5 30,0 3,6 23,5 4,0 58,0 7,0 61,2 10,5 30,0 3,6 18,0 3,1 17,0 2,0 6,5 1,1 37,4 4,6 17,2 2,9 35,0 4,3 17,0 2,9 13,6 1,6 4,1 0,7 13,4 1,6 3,8 0,6 12,6 1,5 5,7 0,9 19,0 2,3 11,9 2,0 1,0 0,4 15,4 2,8 5,0 0,6 41,8 7,1 20,0 2,4 46,2 7,9 329,9 40,3 129,6 22,2 236,6 28,8 73,0 12,5 48,3 5,9 9,5 1,6 45,0 5,6 22,9 3,9 0 0 24,2 4,2 0 0 18,3 3,1 124,0 15,1 21,9 3,7 24,4 3,2 112,6 19,5 Emeryci zł 323,7 20,0 10,0 67,5 75,0 31,8 17,6 22,5 15,0 9,0 5,7 6,6 41,0 2,0 22,5 47,4 248,0 166,8 49,4 31,8 0 19,0 133,7 21,0 % 39,7 2,4 1,2 8,3 9,2 3,9 2,2 2,7 1,8 1,1 0,7 0,8 5,0 0,4 2,7 5,8 30,4 20,5 6,0 3,9 0 2,4 16,4 2,6 Struktura wydatków dostarcza wielu cennych informacji na temat poziomu konsumpcji gospodarstw domowych i ich preferencji w wydatkowaniu uzyskiwanego dochodu (tab. 2). Wydatki na Ŝywność zajmują waŜne miejsce w strukturze konsumpcji kaŜdego gospodarstwa domowego. Najwięcej (39,7%) przeznaczali na Ŝywność emeryci. Wynika to zarówno z poziomu tzw. dyspozycyjnych dochodów, jak i z największego zasobu czasu, jaki emeryci mogą przeznaczyć na zajęcia kulinarne. Ta grupa społeczna zatem powinna stawać się obiektem coraz większego zainteresowania jednostek produkujących Ŝywność i handlujących nią (zwłaszcza słuŜb marketingowych). Ponadto emeryci stanowią grupę demograficzną, której liczebność będzie rosła najszybciej (Gurbiel i Gola 2005). Niewiele mniej (38,4%) swojego dochodu przeznaczały na Ŝywność starsze osoby samotne. U rodzin z dziećmi wskaźnik ten wynosił 36,5%, natomiast wśród osób samotnych – zaledwie 28,1%. Wysoki odsetek dochodu, przeznaczanego przez gospodarstwa emerytów i starszych osób samotnych na zakup dóbr podstawowych, czyli Ŝywności, moŜe świadczyć o zwracaniu większej uwagi przez te grupy społeczne na zaspokajanie osobistych potrzeb. RównieŜ dbałość o zdrowie wśród emerytów potwierdza fakt spoŜywania przez nich zdecydowanie większej ilości warzyw i owoców w porównaniu z innymi grupami. Emeryci przeznaczali na te dobra aŜ 8,3% swojego dochodu, podczas gdy na przykład osoby samotne tylko 4,3%. Rodziny z dziećmi przodowały natomiast w spoŜyciu mięsa i wędlin (przeznaczały na to aŜ 10,5% dochodu). Najmniej na Ŝywność wydawano w gospodarstwach osób samotnych; przewyŜszały one inne grupy gospodarstw jedynie w spoŜyciu pieczywa, przeznaczając na ten cel 4,2% dochodu. Zdecydowanie większą część dochodu pochłaniały w gospodarstwach osób samotnych opłaty związane z utrzymaniem mieszkania. Stanowiły one aŜ 43,2% osiąganego w tych gospodarstwach Struktura konsumpcji w wybranych grupach gospodarstw domowych 353 dochodu. Podobnie było w przypadku gospodarstw starszych osób samotnych. Wydatki te pochłaniały 40,3% dochodu, jakim dysponowały te gospodarstwa. U emerytów wskaźnik ten wynosił 30,4%, a u rodzin z dziećmi – 22,2%. W gospodarstwach jednoosobowych zatem koszty związane z utrzymaniem mieszkania, w przeliczeniu na osobę, były zdecydowanie wyŜsze niŜ w gospodarstwach wieloosobowych, poniewaŜ wspomniane opłaty (głównie czynsz) były kosztami stałymi i relatywnie mało zaleŜnymi od liczby osób w gospodarstwie domowym. Analizując wydatki na odzieŜ i obuwie poszczególnych typów gospodarstw domowych, zauwaŜono, iŜ najwięcej zasobów finansowych na ten cel przeznaczały rodziny z dziećmi (7,9% dochodu). Związane było to z faktem, iŜ w skład tych gospodarstw wchodziły dzieci, których zapotrzebowanie na tego rodzaju dobra jest bardzo duŜe. Niewiele mniej (7,1% dochodu) wydatkowano na odzieŜ i obuwie w gospodarstwach domowych osób samotnych. W pozostałych grupach gospodarstw przeznaczano na ten cel średnio 5,8% dochodu – w przypadku emerytów i 2,4% – w przypadku starszych osób samotnych. W strukturze wydatków w gospodarstwach emerytów i starszych osób samotnych szczególne miejsce zajmowały wydatki na usługi medyczne i leki. W przeciętnym gospodarstwie emerytów przeznaczano na ten cel 16,4% dochodu. W gospodarstwach domowych starszych osób samotnych wydawano na te usługi i leki niewiele mniej (aŜ 15,1% dochodu). ZróŜnicowanie pod tym względem jest duŜe, gdyŜ na przykład osoby samotne przeznaczały na zakup leków i usługi medyczne zaledwie 2,5% swoich dochodów. W przypadku rodzin z dziećmi było to niewiele więcej (3,7% dochodu). W gospodarstwach domowych emerytów i starszych osób samotnych przeznaczano na opiekę zdrowotną znaczną część dochodu ze względu na wiek i związane z tym kłopoty ze zdrowiem. Inaczej było w przypadku pieniędzy przeznaczanych na rozrywkę. W zaledwie 45,1% ankietowanych gospodarstwach domowych przeznaczano część własnego dochodu na ten cel. Najwięcej na rozrywkę wydawały osoby samotne i rodziny z dziećmi. Były to osoby młode, które czynnie uczestniczą w Ŝyciu towarzyskim. Najczęściej podawaną przez nich formą spędzania wolnego czasu było wyjście do kina, teatru, dyskoteki, a takŜe na koncerty. Osoby samotne, młodsze z reguły (90,9%), ponosiły równieŜ wydatki tego typu. Wśród rodzin wskaźnik ten wynosił 38,7%, wśród emerytów – 25%. Objęte badaniami starsze osoby samotne nie ponosiły wydatków na rozrywkę. Podobne obserwacje nasuwają się przy badaniu konsumpcji alkoholu i wyrobów tytoniowych. Największym spoŜyciem tych artykułów odznaczały się rodziny z dziećmi i osoby samotne – przeznaczały na ten cel odpowiednio 7,1 i 6,6% własnego dochodu, podczas gdy w gospodarstwach emerytów wskaźnik ten wynosił 2,7%, a u starszych osób samotnych – 0,6%. Nie wszystkie gospodarstwa domowe ponosiły tego rodzaju wydatki. Zaledwie w 20% gospodarstw starszych osób samotnych kupowano tego typu artykuły. Wśród emerytów było to 50%, wśród rodzin – 77,4%, a wśród osób samotnych – 81,8%. Z powyŜszej analizy wynika zatem, Ŝe osoby samotne i z rodzinami zdecydowanie więcej zasobów finansowych, niŜ emeryci i starsze osoby samotne, przeznaczały na rozrywkę, alkohol i wyroby tytoniowe. PODSUMOWANIE Przeprowadzone badania, z uwagi na zakres terytorialny i czasowy oraz wielkość próby, nie upowaŜniają do wysuwania daleko idących wniosków. Niemniej analiza wyników prezentowanych w tej pracy pozwala na pewne spostrzeŜenia i uwagi o strukturze konsumpcji poszczególnych 354 A. Birski i M. GruŜewska badanych grup gospodarstw domowych. KaŜda grupa w sposób specyficzny wydatkowała swój dochód. Są to róŜnice mniej lub bardziej wyraźne, ale kaŜda z nich stanowi istotną informację o sposobie i poziomie konsumpcji. W gospodarstwach domowych osób samotnych największą część uzyskiwanego dochodu przeznaczano na opłaty związane z utrzymaniem mieszkania. Więcej, niŜ w pozostałych grupach gospodarstw, wydawano takŜe na rozrywkę, napoje alkoholowe i wyroby tytoniowe, najmniej natomiast (w porównaniu z innymi gospodarstwami) – na Ŝywność. Gospodarstwa domowe starszych osób samotnych, podobnie jak w przypadku gospodarstw osób samotnych w wieku produkcyjnym, cechowały wysokie koszty mieszkaniowe (m.in. czynsz). Ponadto w gospodarstwach tych znaczną część własnego dochodu przeznaczano na Ŝywność i leki. Ta sama prawidłowość dotyczyła gospodarstw emerytów. Wydatki na Ŝywność, usługi medyczne i leki zajmowały szczególne miejsce w strukturze wydatków tych gospodarstw. Rodziny z dziećmi wyróŜniały się natomiast wysokim odsetkiem dochodu, za który nabywały odzieŜ i obuwie. Odznaczały się takŜe duŜym spoŜyciem napojów alkoholowych i wyrobów tytoniowych oraz wyŜszymi, niŜ emeryci i starsze osoby samotne (które deklarowały, Ŝe w ogóle nie ponoszą takich wydatków), nakładami na rozrywkę. W poszczególnych grupach gospodarstw domowych w sposób szczególny, odmienny niŜ inne grupy, wydatkowano swój dochód, decydując o tym, jakie potrzeby i w jakim stopniu zaspokoić w pierwszej kolejności. Dlatego struktura konsumpcji gospodarstw domowych jest odzwierciedleniem potrzeb i preferencji konsumpcyjnych osób i grup społecznych. Specyficzną grupę demograficzną stanowili emeryci – ich wydatki na zakup produktów rolno-spoŜywczych, zarówno w ujęciu wartościowym (323,7 zł na osobę), jak i względnym, liczonym jako udział procentowy w strukturze wydatków na konsumpcję (39,7%), były najwyŜsze. Z uwagi na starzenie się społeczeństwa będą oni naleŜeć do jednej z nielicznych rosnących grup społecznych z systematycznie powiększaną siłą nabywczą, co powinno znaleźć odzwierciedlenie w strategiach marketingowych jednostek organizacyjnych związanych z produkcją i handlem Ŝywnością. PIŚMIENNICTWO Bywalec C., Rudnicki L. 1999. Podstawy ekonomiki konsumpcji. Wydaw. AE, Kraków, 62–65. Gurbiel R., Gola B. 2005. Seniorzy – rynek niewykorzystanych moŜliwości. Harvard Business Reviev. Polska 11, 52–53. Kramer J. 1997. Konsumpcja w gospodarce rynkowej. PWE, Warszawa, 276–278. Ryć K. 1980. Konsumpcja w procesie sterowania wzrostem gospodarczym. PWN, Warszawa, 193–95. FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS Folia Univ. Agric. Stetin. 2006, Oeconomica 249 (45), 355–360 Anna LEWIŃSKA ANALIZA ZMIAN W PREFERENCJACH KONSUMENTÓW NAPOJÓW PO PRZYSTĄPIENIU POLSKI DO UNII EUROPEJSKIEJ PRZY WYKORZYSTANIU ANALITYCZNEGO PROCESU HIERARCHICZNEGO ANALYSIS OF A NON-ALCOHOLIC DRINKS CUSTOMERS’ PREFERENCES AFTER POLISH EUROPEAN UNION ACCESS WITH A USAGE OF ANALYTIC HIERARCHY PROCESS METHOD Katedra Zarządzania Przedsiębiorstwami, Akademia Rolnicza ul. Monte Cassino 16, 70–466 Szczecin Abstract. In this article were Analysis of a non-alcoholic drinks customers’ preferences after polish European Union access. Aim of her was detecting of changes in preferences of customers taste on non-alcoholic drinks market. The research was make on populations on 20–24 years person who’s live in East Pomeranian region in two years – 2005 and 2006. The results were calculated with a usage of Analytic Hierarchy Process method. Słowa kluczowe: analityczny proces hierarchiczny, preferencje smakowe nabywców, rynek napojów bezalkoholowych. Key words: Analytic Hierarchy Process, non-alcoholic drinks market, preferences of customers taste. WSTĘP Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej zainicjowało wiele przekształceń na rynku produktów rolno-spoŜywczych. Przyczyniło się to do zmian w strukturze i preferencjach konsumentów. Analizie poddano nabywców produktów na rynku napojów, który charakteryzuje się duŜym wzrostem. Wśród czynników, charakteryzujących polski rynek napojów bezalkoholowych, jako najistotniejsze wymienić moŜna (por. Wielowiejska 2002 a, b): – dynamiczny wzrost konkurencji; – występowanie kilku silnych firm producenckich; – zmiany przepisów prawnych związane z dostosowaniem do wymogów Unii Europejskiej; – zmiany preferencji nabywców; – wzrost wymagań konsumentów co do jakości wyrobów; – moŜliwości rozwoju rynku w porównaniu z rynkami zachodnimi; – wysokie spoŜycie soków i wód mineralnych; – silna dynamika rozwoju rynku; – silne oddziaływanie reklamy na nabywców. Jednym z kierunków rozwoju rynku napojów bezalkoholowych jest dąŜenie producentów do zaoferowania klientom jak największej gamy smakowej produktów, róŜnicowanie ich asortymentu – od napojów dla dzieci, kobiet, poprzez napoje dla osób dbających o sylwetkę, uprawiających sport, do napojów oferowanych na róŜne okazje, np. na imprezę, jako dodatek do drinków. Rośnie więc ilość rodzajów dostępnych na rynku napojów oraz ich smaków (Bajger 2004). 356 A. Lewińska MATERIAŁ I METODY Badania przeprowadzono w dwóch etapach. Pierwszy etap zrealizowano w styczniu 2005 roku; dotyczył on preferencji konsumentów napojów smakowych w roku 2004. Drugi etap zrealizowano w styczniu 2006 roku; dotyczył on zachowania się konsumentów w 2005 roku. Badanie wykonano wśród osób w wieku 20–24 lat, mieszkających w województwie zachodniopomorskim. Próbę dobrano nielosowo, za pomocą doboru kwotowego. Uwzględniono parametry charakteryzujące respondentów pod względem płci, wieku, miejsca zamieszkania. Wartości tych parametrów dla całej populacji wyliczono, wykorzystując dane z narodowego spisu powszechnego z 2002 roku (Ludność według… 2004). Dobrano w ten sposób próbę 50 respondentów poddanych badaniu w 2005 roku i 50 w 2006 roku. Badanie przeprowadzono w formie wywiadu kwestionariuszowego zawierającego pytania dyferencjału semantycznego oraz pytania otwarte. Analiza dotyczyła preferencji konsumentów napojów niegazowanych i gazowanych, z wyjątkiem wód. Respondenci określali swoje upodobania smakowe w pięciu rodzajach produktów: – soki owocowe; – soki warzywne; – soki mieszane – z warzyw, owoców, ziół; – napoje gazowane; – napoje niegazowane. W kaŜdej kategorii respondenci wybierali preferowane przez siebie smaki spośród wcześniej przygotowanej listy, przy czym mogli podać inne, nieujęte w formularzu. Do analizy otrzymanych wyników wykorzystano metodę analitycznego procesu hierarchicznego (AHP). Stosuje się ją do rozwiązywania wielokryterialnych zagadnień decyzyjnych. Hierarchiczny model decyzji tworzony jest poprzez rozkład rozwaŜanego zagadnienia na jego elementy składowe (np. cel nadrzędny, cele pośrednie, ich cechy i warianty decyzji). Znaczenia i preferencje decyzyjne respondenta porównywane są parami w odniesieniu do elementu znajdującego się bezpośrednio powyŜej w schemacie hierarchicznym decyzji. Na podstawie otrzymanych w ten sposób wyników szacowany jest model addytywny, zwany funkcją priorytetową, konstruowany w skali ilorazowej, pozwalający na opisanie preferencji respondenta (Adamus i Szara 2000). WYNIKI Wyniki badania preferencji wybranej grupy konsumentów napojów smakowych w latach 2004–2005 prezentuje tab. 1. Podano je w wartościach procentowych będących zarazem wartościami priorytetów danych elementów modelu konsumpcji AHP. Tabela 1. Preferowane rodzaje napojów w ujęciu procentowym (całość 100%) Rodzaj napoju Soki owocowe Soki mieszane Soki warzywne Napoje gazowane Napoje niegazowane Priorytet w 2004 roku [%] 51,92 17,76 15,16 8,75 6,4 Priorytet w 2005 roku [%] 52,15 20,10 14,65 8,25 4,85 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych zebranych w latach 2005–2006. 357 Analiza zmian w preferencjach konsumentów napojów… Wyniki z lat 2005–2006 potwierdzają dane otrzymywane w innych badania prowadzone na polskim rynku napojów. Najczęściej w badanej grupie były soki owocowe. W roku 2005 nastąpił nawet niewielki wzrost preferencji tego rodzaju napoju. Drugie miejsce pod względem preferencji zajęły soki mieszane; tu takŜe, w porównaniu z danymi z roku poprzedniego, moŜna odnotować wzrost o 2,33%. Kolejne miejsce zajmują napoje gazowane, w przypadku których częstość preferowania spadła w niewielkim stopniu w 2005 roku. Najrzadziej wybieranymi napojami smakowym przez badanych, w obu latach, były napoje niegazowane (Wielowieyska 2002; Lewińska 2005). Uzyskano takŜe wartości priorytetów dla poszczególnych smaków w badanych grupach napojów bezalkoholowych (tab. 2). W 2006 roku nastąpiła modyfikacja badanych kategorii napojów, w niektórych grupach dodano kategorię „inne”, pozwalająca na ocenę innego, niŜ wymienione, smaku. Respondenci preferowali sok owocowy o smaku pomarańczowym. Wybierało go w momencie zakupu napojów 22,42% badanych w 2004 roku, w roku następnym niewiele mniej – 21,98%, a w grupie soków owocowych – odpowiednio 43,17 i 42,15% badanych. Następnie popularnością w tej grupie cieszyły się smaki jabłkowy, czarna porzeczka i grapefruitowy. W przypadku tego ostatniego w 2005 roku odnotowano spadek o prawie 50% w stosunku do roku poprzedniego. Popularność soku grapefruitowego wśród nabywców kształtowała się na poziomie odpowiednio 12,11 i 6,34% w grupie soków owocowych. Pozycja „inne smaki” w 2005 roku została wybrana przez 10,10%. Tabela 2. Preferowane smaki poszczególnych rodzajów napojów, w ujęciu procentowym Rodzaj smaku napoju Soki owocowe Pomarańczowy Jabłkowy Grapefruitowy Czarna porzeczka Wieloowocowy Inne Soki mieszane Marchewkowo-owocowy Jabłkowo-miętowy Inne Soki warzywne Marchewkowy Pomidorowy Wielowarzywny Inne Napoje gazowane Owocowe Typu cola Typu oranŜada Inne Napoje niegazowane Owocowe Typu ice tea Inne Priorytet w odniesieniu do rodzaju napoju w 2004 r. [%] Priorytet w odniesieniu do rodzaju napoju w 2005 r. [%] Priorytet w odniesieniu do napojów w 2004 r. [%] Priorytet w odniesieniu do napojów ogółem w 2005 r. [%] 43,17 27,77 12,11 9,18 7,77 – 42,15 25,16 6,34 8,75 7,50 10,10 22,42 14,42 6,29 4,77 4,04 – 21,98 13,12 3,31 4,56 3,91 5,27 73,68 16,85 9,48 72,36 17,25 10,39 13,09 2,99 1,68 14,54 3,47 2,09 63,60 18,30 10,54 7,56 62,79 18,10 12,75 6,36 9,64 2,78 1,60 1,15 9,20 2,65 1,87 0,93 53,67 24,58 13,64 8,11 51,25 27,36 12,52 8,87 4,70 2,15 1,19 0,71 4,23 2,26 1,03 0,73 62,76 21,99 15,25 65,45 18,70 15,85 4,01 1,41 0,98 3,17 0,91 0,77 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych zebranych w latach 2005–2006. 358 A. Lewińska Wśród soków mieszanych, czyli powstających z połączenia soków warzywnych z owocowymi czy ziołami, najczęściej preferowane, w obydwu latach, były soki marchewkowo-owocowe, preferowało je odpowiednio 73,68 i 72,36% nabywców. Sok mieszany o tym smaku, w porównaniu z ogółem napojów bezalkoholowych, był drugi w kolejności wyborów respondentów. W grupie tej wzrosła, w roku 2005, popularność soku jabłkowo-miętowego i innych soków; podobne zmiany preferencji w tej grupie zauwaŜyć moŜna w ogólnym modelu. Sok marchewkowy w obu badanych okresach był najwyŜej ocenianym sokiem warzywnym – odpowiednio 63,60 i 62,79% w tej kategorii. Kolejne miejsca zajęły smaki – pomidorowy i wielowarzywny, z rosnąca tendencja udziału w spoŜyciu drugiego z nich. W grupie napojów gazowanych nastąpił niewielki spadek wszystkich preferencji. NajwyŜej oceniane były smaki owocowe, które w obu latach wybierało ponad 50% nabywców. W najrzadziej wybieranej kategorii – napojów niegazowanych konsumenci preferowali smaki owocowe w obu okresach – powyŜej 60% badanych. Niewielka popularność tych napojów mogła wynikać z kwalifikowania przez respondentów jedynie napojów powstających na bazie koncentratów smakowych, sprzedawanych w opakowaniach plastikowych. Badanie pozwoliło równieŜ na wyróŜnienie smaków nieobjętych badaniem preferencji za pomocą kwestionariusza wywiadu z metody AHP. Respondenci w 2004 roku najczęściej wśród soków owocowych i napojów gazowanych i niegazowanych jako inne wymieniali: bananowy, winogronowy, wiśniowy, owoców leśnych, ananasowy, brzoskwiniowy, truskawkowy. Natomiast w 2005 roku w tej kategorii znalazły się dodatkowo smak Ŝurawinowy, czereśniowy, śliwkowy, gruszkowy, mandarynkowy. Wśród soków mieszanych konsumenci wyróŜnili dodatkowo soki powstające z kilku soków owocowych, np. wiśniowo-winogronowy, jabłkowo-pomarańczowy, limonkowo-cytrynowy i inne. Dzięki zastosowaniu metody analitycznego procesu hierarchicznego obliczono modele preferencji smakowych w badanej próbie, mającej być odzwierciedleniem preferencji w populacji osób w wieku od 20 do 24 lat, mieszkającej na terenie województwa zachodniopomorskiego. Otrzymano model preferencji konsumentów napojów smakowych w badanej grupie w 2004 roku, który przyjmuje formę funkcji priorytetowej: YKN (2004) = 0,2242 so1 + 0,1442 so2 + 0,0629 so3 + 0,0477 so4 + 0,0404 so5 + 0,1309 sm1 + + 0,0299 sm2 + 0,0168 sm3 + 0,0964 sw1 + 0,0278 sw2 + 0,0160 sw3 + 0,0115 sw4 + 0,0470 ng1 + + 0,0215 ng2 + 0,0119 ng3 + 0,0071 ng4 + 0,0401 nn1 + 0,0141 nn2 + 0,0098 nn3 gdzie: so – soki owocowe, sm – soki mieszane, sw – soki warzywne, ng – napoje gazowane, nn – napoje niegazowane indeksy dolne – oznaczają kolejność czynników w tab. 2. Podobnie dla danych z 2005 roku wyznaczono model preferencji konsumentów napojów smakowych w badanej grupie jako funkcję priorytetowa YKN(2005); oznaczenia argumentów funkcji przyjęto jak poprzednio: Analiza zmian w preferencjach konsumentów napojów… 359 YKN (2005) = 0,2198 so1 + 0,1312 so2 + 0,0331 so3 + 0,0456 so4 + 0,0391 so5 + 0,0527 so6 + + 0,1454 sm1 + 0,0347 sm2 + 0,0209 sm3 + 0,0,920 sw1 + 0,0265 sw2 + 0,0187 sw3 + 0,0093 sw4 + + 0,0423 ng1 + 0,0226 ng2 + 0,0103 ng3 + 0,0073 ng4 +0,0317 nn1 + 0,0091 nn2 + 0,0077 nn3 Oba modele wskazują na preferowanie przez nabywców soków, w szczególności owocowych i mieszanych. WNIOSKI ZauwaŜyć moŜna wśród respondentów w badanej populacji preferowanie soków owocowych, w szczególności o smaku pomarańczowym i jabłkowym oraz rosnące zainteresowanie innymi, nowymi, ich odmianami. Napojem bezalkoholowym, który kupują oni najczęściej są soki mieszane, wśród nich soki marchewkowo-owocowe, a w przypadku soków warzywnych – sok marchewkowy. Wśród napojów gazowanych i niegazowanych, których deklarowane spoŜycie w tej grupie jest najniŜsze, respondenci preferowali w obu latach smaki owocowe. Spowodowane moŜe to być rosnącą wiedzą na temat zdrowego sposobu odŜywiania, dbałością o zdrowie, wzrostem wagi, jaką konsumenci przywiązują do jakości wybieranych napojów. A sięganie po coraz to nowe smaki moŜe być wynikiem rozwoju rynku i zwiększania się liczby oferowanego przez producentów asortymentu. Na tak wysoką deklarowaną konsumpcję soków moŜe mieć takŜe wpływ nierozróŜnianie przez część nabywców soków, nektarów czy napojów, stwierdzone jedynie podczas wywiadu kierowanie się opakowaniem wskazującym na rodzaj napoju. Soki identyfikowane są przez konsumentów głównie jako napoje bezalkoholowe występujące w opakowaniu kartonowym bądź szklanym, jako napoje gazowane i niegazowane – produkty w plastikowych butelkach. Rynek napojów bezalkoholowych jest jednym z najbardziej dynamicznie rozwijających się w Polsce, a przejawem tego jest postępująca dyferencjacja gustów smakowych konsumentów i wzrost ich wymagań co do walorów oferowanych produktów. PIŚMIENNICTWO Adamus W., Szara K. 2000. Zastosowanie analitycznego procesu hierarchicznego AHP do racjonalizacji zarządzania i organizacji gospodarstw (przedsiębiorstw). Zag. Ekon. Rol. 4–5, 22–32. Bajger M. 2004. Rozwój polskiego rynku soków, napojów i wód mineralnych. www.kofola.pl. Dyrektywa Rady Unii Europejskiej 2001/112/WE z dnia 20 grudnia 2001 r. odnosząca się do soków owocowych i niektórych podobnych produktów przeznaczonych do spoŜycia przez ludzi. DzUL z 12 stycznia 2002 r., nr 10. http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:L:2002:010:0058:01:PL:HTML. Ludność według płci, wieku, województw, podregionów, powiatów, miast i gmin. 2004. GUS, Departament Statystyki Społecznej. Warszawa. http://www.stat.gov.pl/dane_spol-gosp/ludnosc/lud_wedlug_plci/30_VI_04/ /index.htm. Lewińska A. 2005. Analiza zamian preferencji konsumentów wobec produktów spoŜywczych w procesie integracji z Unią Europejską na przykładzie rynku napojów. Pr. Nauk. AE 1070, 21–24. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 30 września 2003 r. w sprawie szczegółowych wymagań w zakresie jakości handlowej soków i nektarów owocowych. DzU z dnia 14 października 2003 r., nr 177, poz. 1735. Wielowieyska D. 2002 a. Raport o rynku napojów gazowanych. Gazeta Wyborcza z dnia 26.01.2002. Wielowieyska D. 2002 b. Chodzi o zwiększenie tortu do podziału – rozmowa z Thomasem Krennbauerem, szefem Coca-Cola Poland Services. Gazeta Wyborcza Gospodarka z dnia 24.01.2002 r. 360 VACAT Strona 360 z 400 A. Lewińska FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS Folia Univ. Agric. Stetin. 2006, Oeconomica 249 (45), 361–368 Barbara GRZYBOWSKA CENY ARTYKUŁÓW SPOśYWCZYCH A POPYT NA śYWNOŚĆ W POLSCE W LATACH 2002–2005 PRICES AND DEMAND OF FOOD ARTICLES IN POLAND DURING PERIOD 2002–2005 Katedra Ekonomiki Przedsiębiorstw, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie ul. Michała Oczapowskiego 4, 10–957 Olsztyn Abstract. In article one characterised level of food products’ prices in Poland during the period of 2002–2005. It is presented also level and structure of average monthly expenditures (per capita) on basic groups of food products and amount of consumption of some food products. The analysis shows that essential growth of proces took place in 2004. This caused decrease in consumption. General leve of expenditures was growing in analysed period whereas structure of expenditures was rather stable. Słowa kluczowe: ceny Ŝywności, konsument, spoŜycie, wydatki na Ŝywność. Key words: customer, expenditures on food, food products’ prices. WSTĘP Polska jest aktywnym uczestnikiem procesów integracji i globalizacji gospodarki światowej. Zwiększa się systematycznie jej udział w międzynarodowej wymianie towarowej. Jak podkreśla Kowalski (2005), zasadniczy wpływ na taką sytuację miało przystąpienie Polski do Unii Europejskiej. W 2004 r. w handlu zagranicznym istotną pozycję zajmowały produkty rolno-spoŜywcze. Nastąpił wówczas wzrost eksportu tych produktów o nieco ponad 30% w stosunku do eksportu w 2003 r., natomiast w I kwartale 2005 r. – o prawie 40% w stosunku do eksportu w I kwartale 2004 r. (Łopaciuk 2005). Urban (2005) dodaje, Ŝe nastąpiła takŜe poprawa salda wymiany zagranicznej, szczególnie po integracji z UE. Jak podkreśla Kowalski (2005), dała ona szansę polskim podmiotom na wzrost sprzedaŜy na jednolitym rynku, ale i nasiliła konkurencję ze strony innych uczestników tego rynku. Bezpośrednim skutkiem integracji Polski z UE było uruchomienie mechanizmu wyrównywania się cen produktów. Dotyczyło to takŜe cen artykułów Ŝywnościowych. Jak wynika z Raportu Eurostatu (Eating... 2002), średnia cena tych artykułów w Polsce w 2001 r. stanowiła 64% średniej unijnej; najtańsze były mięso, warzywa, pieczywo i produkty zboŜowe oraz nabiał. Proces wyrównywania się cen doprowadził zatem do ich wzrostu. Znalazło to odzwierciedlenie w opiniach Polaków. Zdecydowana większość ankietowanych przez Ipsos (80%) przyznała, Ŝe ceny produktów spoŜywczych zwiększyły się, natomiast zaledwie 15% było zdania, Ŝe pozostały bez zmian (Obawy... 2004). Świetlik (2004) podkreśla, Ŝe zmiany poziomu i struktury cen artykułów spoŜywczych mają zasadnicze znaczenie dla kształtowania się popytu na Ŝywność, chociaŜ nie zawsze zaleŜność ta ma charakter przyczynowo-skutkowy. 362 B. Grzybowska MATERIAŁ I METODY W opracowaniu przedstawiono tendencje w kształtowaniu się popytu na Ŝywność w Polsce w latach 2002–2005. Analizowano zmiany cen i spoŜycia niektórych artykułów Ŝywnościowych oraz przeciętne miesięczne wydatki na podstawowe grupy Ŝywności, w przeliczeniu na osobę, w gospodarstwach domowych ogółem. Materiał empiryczny stanowiły dane publikowane przez Główny Urząd Statystyczny (GUS) oraz Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki śywnościowej (IERiGś). WYNIKI I DYSKUSJA Zmiany cen towarów Ŝywnościowych w Polsce w latach 2002–2005 przedstawiono na rys. 1 i 2. W analizowanym okresie ceny towarów i usług konsumpcyjnych rosły corocznie. Ceny Ŝywności ogółem w początkowych latach (2002–2003) były niŜsze od wartości z poprzednich lat (wskaźnik cen wynosił odpowiednio –0,7 i –1,0). Ujemne wartości wskaźnika w tym okresie odnotowano w przypadku mięsa i jego przetworów, mleka i przetworów, cukru oraz (tylko w 2003 r.) warzyw i ryb wraz z przetworami. Z kolei największy wzrost cen dotyczył owoców i ich przetworów. W 2003 r. produkty te zdroŜały o prawie 9% w stosunku do poprzedniego roku. [%] 12 10,8 10 9,6 8 6,3 6 4,3 2 3,5 1,9 0,8 0 -4 2,4 2,9 2,5 0,8 -0,2 -0,7 -2 5,1 4,2 4 2002 -0,9 -1,0 2003 2004 -3,6 2005 Rok -5,1 -6 towary i usługi konsumpcyjne mięso i przetwory ogółem tłuszcze jadalne Ŝywność mleko i przetwory Rys. 1. Wskaźniki cen towarów Ŝywnościowych w Polsce w latach 2002–2005 (rok poprzedni = 100%) Źródło: Ceny w gospodarce narodowej (2002–2005). Ceny artykułów spoŜywczych a popyt na Ŝywność w Polsce w latach 2002–2005 363 [%] 18 17,0 16 14 12 10 8,7 8 6 5,4 5,3 4,5 4 3,1 2,8 2 0 0,3 0,9 0,5 0,5 -0,1 -0,6 -1,3 -2 2002 2003-2,8 3,1 1,7 1,9 -0,1 -1,8 2004 -4 2005 Rok pieczywo i produkty zboŜowe owoce i przetwory cukier, wyroby cukiernicze, miód warzywa i przetwory ryby i przetwory Rys. 2. Wskaźniki cen towarów Ŝywnościowych w Polsce w latach 2002–2005 (rok poprzedni = 100%) Źródło: Ceny w gospodarce narodowej (2002–2005). Po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej zmieniły się warunki funkcjonowania rynku Ŝywnościowego w kraju. Znalazło to odzwierciedlenie w zmianach poziomu cen artykułów spoŜywczych, chociaŜ tempo i zakres tych zmian były zróŜnicowane. W 2004 r. wzrosły ceny towarów i usług konsumpcyjnych (o 3,5% w stosunku do 2003 r.) oraz w znacznie większym stopniu Ŝywności (o 6,3%). Zdecydowanie podroŜały (zwłaszcza po 1 maja) te artykuły, których ceny w UE najbardziej odbiegały od cen w Polsce. Były wśród nich: cukier (wzrost o 17,0%), tłuszcze jadalne (wzrost o 10,8%) oraz mięso wraz z przetworami (wzrost o 9,6%). Jak podkreśla Mieszkowska (2005), były to produkty szczególnie chronione przez unijną politykę rolną. Ponadto przyczyną wzrostu cen (szczególnie w maju i w czerwcu) był znaczny wzrost popytu na krajowe towary rolno-spoŜywcze ze strony odbiorców zagranicznych lub, jak np. w przypadku mleka i artykułów mleczarskich, wzrost cen surowca (Grzybowska 2005; Polska w Unii... 2005). Natomiast duŜy wzrost cen cukru wynikał takŜe ze wzrostu krajowego popytu stymulowanego zwiększonymi zakupami konsumentów. Koniec roku był juŜ okresem stabilizacji. Integracja z UE odgrywała coraz mniejszą rolę w kształtowaniu cen, a większego znaczenia nabierały czynniki wewnętrzne oraz sytuacja na światowych rynkach surowców. Ceny innych artykułów Ŝywnościowych w 2004 r. równieŜ wzrosły, chociaŜ nie w tak duŜym stopniu. Jedynie warzywa były tańsze niŜ rok wcześniej. 364 B. Grzybowska W 2005 r. ceny artykułów Ŝywnościowych w Polsce ponownie wzrosły (z wyjątkiem cen owoców i ich przetworów, które były nieznacznie niŜsze niŜ rok wcześniej). Wzrost ten jednak nie był aŜ tak duŜy jak w roku akcesu. Największą stabilizacją charakteryzowały się ceny pieczywa i produktów zboŜowych oraz warzyw i przetworów, które były wyŜsze zaledwie odpowiednio o 1,7 i 1,9% od cen z 2004 r. Ceny cukru, artykułów mleczarskich oraz tłuszczów jadalnych wzrosły od 4,2 do 4,5%. Najbardziej podroŜało mięso wraz z przetworami (o 5,1%). Jak wynika z badań Centrum Badania Opinii Społecznej (CBOS), przeprowadzonych w marcu 2005 r., ceny podstawowych artykułów konsumpcyjnych wg Polaków coraz bardziej się stabilizują (Boguszewski 2005). Nie dotyczy to jednak mięsa i wędlin; ceny tych produktów postrzegane są przez 47% badanych przez CBOS jako w dalszym ciągu rosnące (w połowie 2004 r. na rosnące ceny tych wyrobów wskazało aŜ 92% ankietowanych). Z cytowanych badań wynika takŜe, Ŝe dostrzegana jest podwyŜka cen nabiału (34%), cukru i wyrobów cukierniczych (29%), pieczywa (24%), przetworów warzywnych i owocowych (21%) oraz wyrobów mącznych i tłuszczów roślinnych (20%). Mimo Ŝe ankietowani deklarują, iŜ ceny w Polsce się stabilizują, jednak zdecydowana większość (67%) jest przekonana, Ŝe w najbliŜszym czasie wzrosną. Zaledwie 2% sądzi, Ŝe będą niŜsze, natomiast 20% przewiduje, Ŝe nie będą się zmieniały. Ceny produktów są waŜnym czynnikiem kształtującym zachowania konsumentów wpływając m.in. na wielkość i strukturę wydatków. W latach 2002–2004 sukcesywnie rosła wartość wydatków ogółem (tab. 1). W 2003 r. wzrost ten nie był aŜ tak znaczny – zaledwie 3% w stosunku do poprzedniego roku (ceny towarów i usług konsumpcyjnych wzrosły wówczas zaledwie o 0,8% – rys. 1). Natomiast znacznie większy wzrost wydatków odnotowano w 2004 r. Zwiększyły się one o nieco ponad 11% w stosunku do 2002 r. i o prawie 8% w stosunku do poprzedniego roku. Jednocześnie w tym roku odnotowano największy wzrost cen towarów i usług konsumpcyjnych w analizowanym okresie (o 3,5% w stosunku do 2003 r.). Tabela 1. Przeciętne miesięczne wydatki na podstawowe grupy Ŝywności, w przeliczeniu na osobę, w gospodarstwach domowych ogółem w latach 2002–2004 Wyszczególnienie Wydatki ogółem, w tym: Ŝywność i napoje, w tym: mięso i przetwory pieczywo i produkty zboŜowe mleko i przetwory warzywa i przetwory cukier, wyroby cukiernicze i miód owoce i przetwory tłuszcze jadalne ryby i przetwory Rok 2003 2002 zł/os. 624,99 184,61 53,09 30,34 26,76 20,16 10,97 10,13 9,47 5,11 % 100,0 29,5 8,5 4,9 4,3 3,2 1,8 1,6 1,5 0,8 zł/os. 643,84 182,13 51,06 29,57 27,18 19,41 11,03 10,33 9,56 5,00 2004 % 100,0 28,3 7,9 4,6 4,2 3,0 1,7 1,6 1,5 0,8 zł/os. 694,70 195,08 55,20 30,63 23,73 20,05 12,96 10,77 10,63 5,27 % 100,0 28,1 7,9 4,4 3,4 2,9 1,9 1,6 1,5 0,8 Źródło: obliczenia własne na podstawie: Rocznik Statystyczny RP (2003–2005). W strukturze wydatków większości polskich gospodarstw domowych dominują zakupy produktów spoŜywczych. Miesięcznie stanowią one ok. 30% domowego budŜetu, podczas gdy w państwach Europy Zachodniej – ok. 12% (Polska w Unii... 2005). Znaczny udział artykułów spoŜywczych Ceny artykułów spoŜywczych a popyt na Ŝywność w Polsce w latach 2002–2005 365 w strukturze zakupów powoduje, Ŝe reakcją na wahania cen są zmiany w wielkości wydatków na te produkty. Ogólny spadek cen Ŝywności w 2003 r., w stosunku do poprzedniego roku (o 1% – rys. 1), spowodował, Ŝe gospodarstwa domowe zmniejszyły swoje wydatki na ten cel (o 1,3%). Z kolei ich wzrost w 2004 r. (o 6,3%) spowodował takŜe wzrost przeciętnych miesięcznych wydatków na artykuły Ŝywnościowe o 7,1%, w stosunku do 2003 r., tj. do 195 zł na osobę. W strukturze miesięcznych wydatków pierwszą pozycję zajmuje mięso i jego przetwory. W budŜecie gospodarstw domowych na ten cel przeznaczanych jest ok. 8% środków, co stanowi jednocześnie ok. 28% wydatków Ŝywnościowych. RównieŜ w tym wypadku widoczna jest zaleŜność między zmianami cen a wielkością wydatków. W 2003 r. przy ogólnym spadku cen Ŝywności (o 1% – rys. 1) oraz mięsa i przetworów (o 5% – rys. 1) zmniejszyły się takŜe miesięczne wydatki na produkty mięsne (o ok. 4%). Wzrost wydatków w kolejnym roku (do 55,2 zł na osobę) wynikał ze znacznego zwiększenia cen mięsa i wyrobów mięsnych. W strukturze spoŜycia nie nastąpiła zmiana w stosunku do 2003 r. – na artykuły mięsne przeznaczano prawie 8% wydatków. Wśród wydatków gospodarstw domowych na drugiej pozycji plasują się zakupy pieczywa i produktów zboŜowych (ok. 16% wydatków na Ŝywność). W latach 2002–2004 widoczny jest niewielki, ale systematyczny spadek ich udziału w strukturze wydatków ogółem (od 4,9% w 2002 r. do 4,4% w 2004 r.). Spadek ten jest takŜe widoczny w przypadku mleka i jego przetworów. Na produkty te przeznaczano w 2002 r. prawie 15% środków wydatkowanych na artykuły spoŜywcze, natomiast w 2004 r. – nieco ponad 12%. Udział mleka i przetworów w strukturze wydatków ogółem zmniejszył się do nieco ponad 3% w 2004 r. Warzywa i przetwory warzywne pochłaniały ok. 3% wydatków ogółem oraz ok. 10% wydatków na Ŝywność. Natomiast na pozostałe artykuły przeznaczano 0,8–1,9% wydatków ogółem oraz 2,7–6,6% wydatków Ŝywnościowych. Zdaniem Świetlik (2005) w pierwszej połowie 2006 r. ceny Ŝywności nie powinny ulec zasadniczym zmianom. MoŜna oczekiwać obniŜenia cen mięsa, tłuszczów zwierzęcych i jaj oraz cukru i wyrobów cukierniczych. Nieznacznie mogą wzrosnąć ceny artykułów mleczarskich oraz owoców i warzyw. Natomiast ceny produktów przetwórstwa zbóŜ będą stabilne. Podobne tendencje mogą wystąpić takŜe w drugiej połowie 2006 r. Konsumenci na wzrost cen reagują zmianą modelu konsumpcji. Jak wynika z komunikatu CBOS (Boguszewski 2005), reakcja ta polega na zastępowaniu produktów ich tańszymi odpowiednikami i (lub) na ograniczeniu ilości kupowanych wyrobów, przy czym zmiany jakościowe charakteryzują się zdecydowanie większą trwałością, natomiast ograniczenia ilościowe są widoczne z dłuŜszej perspektywy. Reakcje konsumentów na wahania cen widoczne były w zmianach wielkości spoŜycia (tab. 2). W 2002 r. wśród artykułów Ŝywnościowych na najwyŜszym poziomie kształtowała się konsumpcja ziemniaków (131 kg na mieszkańca), która w kolejnych latach systematycznie się zmniejszała, a w 2005 r. była mniejsza od notowanej w 2002 r. o niespełna 4%. Dość duŜe było takŜe spoŜycie warzyw, którego wielkość w latach 2002–2005 zmieniała się w niewielkim stopniu (w granicach niespełna 1%). Konsumpcja mięsa ukształtowała się na poziomie ok. 70 kg. Największy jej wzrost odnotowano w 2003 r. (o ok. 4% większy niŜ rok wcześniej). Wówczas odnotowano największy w analizowanym okresie spadek cen Ŝywności (o 1%) oraz cen mięsa i przetworów (o 5%). W 2003 r. nastąpił takŜe wzrost spoŜycia ryb i przetworów rybnych oraz jaj kurzych. 366 B. Grzybowska Tabela 2. SpoŜycie niektórych artykułów Ŝywnościowych w Polsce w latach 2002–2005 (wg danych bilansowych na mieszkańca) Wyszczególnienie Ziarno 4 zbóŜ w przeliczeniu na przetwory Ziemniaki Warzywa Owoce Mięso i podroby Ryby i przetwory Tłuszcze jadalne w wadze handlowej Mleko krowie Jaja kurze Cukier * Szacunek IERiGś–PIB. Źródło: Świetlik (2005). Jednostki miary kg kg kg kg kg kg kg l szt. kg Rok 2002 120 131 111 56,7 69,5 10,0 30,8 182 211 43,6 2003 120 130 110 54,5 72,1 10,4 29,2 181 214 40,5 2004 120 129 111 55,0 71,8 11,5 30,7 173 212 37,0 2005* 119 126 110 54,0 71,8 11,7 30,9 173 218 36,8 Znaczny wzrost cen Ŝywności w 2004 r. spowodował generalnie spadek popytu na artykuły Ŝywnościowe. W porównaniu z poprzednim rokiem zmniejszyła się konsumpcja ziemniaków, mięsa i podrobów, mleka krowiego, jaj i cukru. Na takim samym poziomie utrzymało się spoŜycie produktów zboŜowych. Wzrósł natomiast popyt na warzywa i owoce (nieznacznie – o 0,9%), tłuszczów jadalnych (o 5,1%) oraz ryb i przetworów (o 10,6%). Opinie konsumentów na temat wzrostu cen Ŝywności oraz wynikające z tego ograniczanie spoŜycia potwierdzają takŜe badania Kosickiej (2005) przeprowadzone kilka miesięcy po integracji. Respondenci odczuli wzrost cen, zwłaszcza mięsa i przetworów, mleka i przetworów, cukru i słodyczy, pieczywa i produktów zboŜowych. Ograniczyli konsumpcję mięsa i jego przetworów, tłuszczów pochodzenia zwierzęcego oraz cukru. W 2005 r. (w porównaniu z 2004 r.) w dalszym ciągu następowało zmniejszanie spoŜycia ziemniaków i cukru. Z kolei tendencję wzrostową zachowała konsumpcja ryb i przetworów oraz tłuszczów jadalnych. Zahamowaniu uległo rosnące spoŜycie warzyw i owoców. Natomiast utrzymało się na takim samym poziomie zainteresowanie mięsem i podrobami (nastąpił wówczas wzrost cen tych produktów o 5,1%) oraz mlekiem krowim. Według szacunków Świetlik (2005) w 2006 r. sprzyjające uwarunkowania ekonomiczne (spodziewana poprawa sytuacji dochodowej ludności, wzrost produkcji i podaŜy, spadek cen detalicznych wielu grup Ŝywności) będą sprzyjały wzrostowi popytu. MoŜe wzrosnąć konsumpcja mięsa wieprzowego i tłuszczów wieprzowych z powodu przewidywanego wzrostu produkcji i podaŜy trzody chlewnej. MoŜliwy jest takŜe wzrost spoŜycia drobiu, jaj, artykułów mleczarskich, tłuszczów roślinnych oraz ryb i przetworów rybnych. Utrzymać się moŜe spadkowa tendencja spoŜycia ziemniaków, cukru przy jednoczesnej stabilizacji spoŜycia produktów zboŜowych i warzyw. Zięba (2005) dodaje, Ŝe w ciągu najbliŜszych 15 lat moŜe nastąpić zwiększenie spoŜycia owoców i warzyw (o 20–25%), mięsa, jaj, masła i tłuszczów roślinnych (o 10–15%), napojów bezalkoholowych, piwa oraz Ŝywności wysoko przetworzonej (o ponad 50%). PODSUMOWANIE W strukturze wydatków większości polskich gospodarstw domowych zasadniczą część stanowią artykuły Ŝywnościowe (prawie 30%). ZróŜnicowane tempo i zakres zmian cen tych produktów Ceny artykułów spoŜywczych a popyt na Ŝywność w Polsce w latach 2002–2005 367 wywołują u konsumentów określone reakcje. Ich wzrost powoduje najczęściej ograniczenia ilościowe, którym towarzyszą takŜe zmiany o charakterze jakościowym (zastępowanie produktów ich tańszymi odpowiednikami) – tak było w 2004 r. Proces wyrównywania się cen, jaki został wówczas uruchomiony w Polsce, doprowadził do ich wzrostu. Konsumenci szczególnie odczuli wzrost cen cukru, tłuszczów jadalnych oraz mięsa wraz z przetworami, reagując zmniejszeniem spoŜycia. Pod koniec 2004 r. ceny zaczęły się stabilizować, a na ich poziom coraz większy wpływ miały czynniki wewnętrzne oraz sytuacja na światowych rynkach surowców. W 2005 r. artykuły Ŝywnościowe ponownie zdroŜały, jednak wzrost ten nie był aŜ tak duŜy jak w 2004 r. W kolejnym roku moŜna spodziewać się spadku cen produktów spoŜywczych, co będzie sprzyjało wzrostowi popytu ze strony konsumentów. PIŚMIENNICTWO Boguszewski R. 2005. Społeczna percepcja cen towarów codziennego uŜytku i jej wpływ na konsumpcję. Komunikat z badań. CBOS, Warszawa. Ceny w gospodarce narodowej. 2002–2005. www.stat.gov.pl. Eating, drinking, smoking – comparative price levels in EU, EFTA and Candidate Countries for 2001. September 2002. Eurostat, http://epp.eurostat.cec.eu.int. Grzybowska B. 2005. Wpływ integracji Polski z Unią Europejską na ceny detaliczne mięsa i wyrobów mięsnych. Pr. Nauk. AE Wroc. 1070, 305–309. Kosicka M. 2005. Zachowania konsumentów Ŝywności przed i po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej. Rocz. Nauk. Stow. Ekon. Rol. Agrobiz. 7 (3), 83–86. Kowalski A. 2005. Makroekonomiczne uwarunkowania rozwoju gospodarki Ŝywnościowej. Biul. Infor. ARR 11, 4–9. Łopaciuk W. 2005. Eksport polskich produktów rolno-spoŜywczych po wejściu do UE. Biul. Infor. ARR 9, 34–43. Mieszkowska L. 2005. Detaliczne ceny Ŝywności i napojów [w: Stan polskiej gospodarki Ŝywnościowej po przystąpieniu do Unii Europejskiej. Raport 1]. Red. R. Urban. IERiGś, Warszawa, 26. Obawy przed wzrostem cen. 2004. Badania Ipsos. www.demoskop.pl. Polska w Unii Europejskiej – doświadczenia pierwszych miesięcy członkostwa. 2005. Urząd Komitetu Integracji Europejskiej – Departament Analiz i Strategii, Warszawa, 53–54. Rocznik Statystyczny RP GUS. 2003–2005. Świetlik K. 2004. Popyt na Ŝywność w latach 2002–2003. www.arr.gov.pl. Świetlik K. 2005. Popyt na Ŝywność w latach 2004–2005. Biul. Infor. ARR 12, 24–34. Urban R. 2005. Przemysł spoŜywczy w pierwszych miesiącach po integracji z Unią Europejską. Przem. SpoŜ. 1, 2–5. Zięba S. 2005. Polska gospodarka Ŝywnościowa po integracji z UE. Gosp. Mięsna 6, 12–15. 368 VACAT Strona 368 z 400 B. Grzybowska FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS Folia Univ. Agric. Stetin. 2006, Oeconomica 249 (45), 369–376 Małgorzata JUCHNIEWICZ CENY NA RYNKU WIEPRZOWINY W POLSCE PO INTEGRACJI Z UNIĄ EUROPEJSKĄ PRICES ON PORK MARKET IN POLAND AFTER INTEGRATION WITH EUROPEAN UNION Katedra Ekonomiki Przedsiębiorstw, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski ul. Michała Oczapowskiego 4, 10–957 Olsztyn Abstract. In article one characterized changing trends in pork prices after access to European Union. Prices on Polish market were compared with those on Danish, German, Czech and Hungarian market. The analysis indicates that essential growth of pork prices took place in year 2004. This resulted mainly from hesitation in juncture on market. After access level of reference prices of pork approached to those in EU. Słowa kluczowe: ceny, integracja, rynek wieprzowiny. Key words: prices, integration, pork market. WSTĘP Okres, jaki upłynął od przystąpienia Polski do Unii Europejskiej, nie upowaŜnia do zdecydowanych sądów odnośnie do wpływu integracji na sektor rolny. Zdaniem Kowalskiego (2005) trudno jest bowiem oddzielić w sposób poprawny metodologicznie skutki o charakterze trwałym od zjawisk wynikających z cyklu koniunkturalnego czy przypadkowych. Na rynku wieprzowiny ma to tym większe znaczenie, gdyŜ wahania produkcji i cen są charakterystyczną cechą tego rynku. Badania wskazują przy tym (Juchniewicz 2003; Stańko i Kossakowska 2004), Ŝe zmienność cen skupu Ŝywca wieprzowego wynika głównie z wahań koniunkturalnych, w mniejszym natomiast stopniu z wahań sezonowych i przypadkowych. Małkowski i Zawadzka (1995) dodają, Ŝe cykliczne zmiany wielkości produkcji wieprzowiny i cen występują w krajach Europy Zachodniej i w USA. Porównania tego cyklu w Polsce i krajach UE przed integracją wskazują, Ŝe zmienność cen Ŝywca w naszym kraju była nawet mniejsza (Juchniewicz 2003). Po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej zmienił się zakres oraz formy dotychczasowych działań interwencyjnych na rynku mięsa. Od 1 maja 2004 r., w przypadku wystąpienia trudnej sytuacji rynkowej, przedsiębiorcy prowadzący działalność w sektorze mięsa lub Ŝywca mogą otrzymać dopłaty do prywatnego przechowywania (Rycombel 2004). Zniesiono natomiast interwencyjny skup wieprzowiny. Urban (2004) podkreśla, Ŝe zmiana systemu interwencji moŜe powodować zwiększenie koniunkturalnych wahań cen na rynku mięsa wieprzowego, a pośrednio takŜe na rynkach pozostałych rodzajów mięsa, których ceny wykazują pewną zaleŜność od przebiegu tzw. cyklu świńskiego. Łęczycki (2005) stwierdza natomiast, Ŝe przystąpienie Polski do UE i zniesienie barier celnych moŜe przyczynić się do wzrostu wymiany handlowej, a tym samym do łagodzenia cykli koniunkturalnych. 370 M. Juchniewicz Celem opracowania jest przedstawienie i ocena zmian cen na rynku wieprzowiny w Polsce przed integracją z UE i po niej. MATERIAŁ I METODY Przedmiotem analizy jest zaledwie kilkanaście miesięcy funkcjonowania tego rynku w strukturach unijnych, jednak juŜ moŜna zaobserwować na nim dość wyraźnie rysujące się tendencje. Praca ma charakter przeglądowy, a podstawę analizy stanowią materiały wtórne, tj. literatura przedmiotu, dane statystyczne GUS, raporty IERiGś oraz ARR. Zastosowanie metod statystyki opisowej pozwoliło na zweryfikowanie tez wynikających z wnioskowania logicznego dotyczącego poziomu i dynamiki cen Ŝywca wieprzowego w Polsce. Do analizy porównawczej cen referencyjnych wieprzowiny wybrano dwa kraje naleŜące juŜ wcześniej do UE, a mianowicie Danię i Niemcy (jako największych producentów wieprzowiny) oraz Węgry i Czechy. WYNIKI I DYSKUSJA Ceny skupu wieprzowiny charakteryzują się znaczną zmiennością skorelowaną ze wzrostem lub spadkiem podaŜy rynkowej. Wzrost podaŜy rynkowej przyczynia się do obniŜania cen, a jej zmniejszanie – do ich wzrostu. Teoretyczne wyjaśnienie składnika cyklicznego związków cenowo-ilościowych w czasie przedstawia model pajęczyny, którego podstawy opracowane zostały przez Ezekiela (1938). Niska opłacalność chowu trzody chlewnej w 2003 r. spowodowała, Ŝe w 2004 r., a więc w pierwszym roku obecności Polski w UE, nastąpiło znaczne zmniejszenie produkcji wieprzowiny. W wyniku spadku podaŜy ceny skupu trzody szybko wzrosły (rys. 1). W I półroczu 2004 r., po wrześniowym wzroście ceny skupu Ŝywca do 4,95 zł·kg–1, w kolejnych miesiącach średnia cena skupu trzody chlewnej obniŜyła się do poziomu 4,41 zł·kg–1, tj. nieznacznie niŜszego niŜ w okresie od czerwca do lipca. [zł·kg–1] 4,95 5,0 4,60 4,59 4,65 4,65 4,55 4,5 3,97 3,5 4,06 3,80 4,0 3,86 3,95 3,25 3,0 2,91 4,19 3,01 3,03 II III 4,13 3,98 3,95 3,04 4,41 3,60 3,58 3,12 3,07 IV V 3,90 3,73 3,68 3,52 3,60 3,55 3,26 3,17 3,11 3,08 2,5 2,0 I VI VII VIII IX X XI XII Miesiąc 2003 r. 2004 r. 2005 r. Rys. 1. Miesięczne ceny skupu Ŝywca wieprzowego w Polsce w latach 2003–2005 Źródło: Ceny w gospodarce narodowej (2003–2005). Ceny na rynku wieprzowiny w Polsce po integracji z Unią Europejską 371 W wyniku wzrostu cen skupu Ŝywca wieprzowego w 2004 r. oraz spadku cen pasz chów trzody chlewnej stał się opłacalny. Badania Poczty (2005) wskazują jednak, Ŝe dochód z 15-hektarowego gospodarstwa, cechującego się wysoką produkcją towarową oraz korzystną sytuacją rynkową w produkcji trzody chlewnej („dołek świński”), nie jest w stanie zapewnić utrzymania zbliŜonego do parytetowego oraz dodatniej akumulacji. Dopiero dochód z 50-hektarowego gospodarstwa rolniczego pozwala na zapewnienie rolniczej rodzinie co najmniej parytetowego standardu utrzymania oraz uzyskanie wysokiego funduszu akumulacji. Ogólna tendencja poprawy opłacalności produkcji trzody chlewnej spowodowała jednak wzrost jego pogłowia, które w lipcu 2005 r. wyniosło 18 mln szt., tj. o prawie 7% więcej niŜ w analogicznym okresie 2004 r. Małkowski i in. (2005) dodają, Ŝe wzrost cen trzody i wieprzowiny spowodował jednak spadek spoŜycia i eksportu oraz wzrost importu. W wyniku tego, zwłaszcza w I kwartale 2005 r., odnotowano wyŜsze ceny skupu Ŝywca wieprzowego w porównaniu z analogicznym okresem z roku ubiegłego. Wzrost cen zano- towano jeszcze w II i III kwartale, ale ich poziom był znacznie niŜszy niŜ w 2004 r. Przykładowo we wrześniu 2005 r. cena skupu trzody chlewnej była niŜsza od ceny w analogicznym miesiącu roku poprzedniego o prawie 17%. W kolejnych miesiącach wzrost podaŜy trzody chlewnej spowodował systematyczny spadek jej cen do 3,60 zł·kg–1. Cykliczne wahania cen skupu trzody chlewnej są tylko jednym z elementów zmienności cen. Oprócz nich główną rolę odgrywają sezonowe zmiany cen, polegające na regularnie powtarzających się co 12 miesięcy wzorach zachowań. NaleŜy jednak nadmienić, Ŝe zmienność cen w skali roku (ich wysokość oraz okresy występowania cen wyŜszych i niŜszych od średniej) w duŜym stopniu zaleŜy od koniunktury na rynku Ŝywca wieprzowego. Badania wskazują (Juchniewicz 2003; Łęczycki 2005), Ŝe w miesiącach od stycznia do czerwca, w których skup Ŝywca wieprzowego jest większy od średniej, ceny skupu trzody chlewnej utrzymują się zazwyczaj na niŜszym poziomie. Podobne tendencje odnotowano w latach 2003–2005. Reakcją na załamanie podaŜy w okresie od czerwca do lipca jest wzrost cen na przełomie sierpnia i września. Przykła- dowo we wrześniu 2003 r. ceny były wyŜsze niŜ w grudniu tego roku o prawie 30%, a w latach 2004–2005 – odpowiednio o 28 i 36%. Analiza tendencji zmian cen skupu Ŝywca wieprzowego w Polsce w latach 2003–2005 wskazuje, Ŝe głównymi czynnikami, powodującymi zmienność cen skupu Ŝywca wieprzowego, są wahania koniunkturalne i sezonowe. Cykliczne wahania cen skupu Ŝywca wieprzowego występują równieŜ na rynku UE, a kierunek tych zmian jest podobny do występujących w Polsce (tab. 1). Istotne jest jednak równieŜ odniesienie cen skupu Ŝywca wieprzowego w Polsce do cen unijnych. W latach 1996–2004 przeciętne ceny Ŝywca wieprzowego w Polsce były niŜsze od cen w UE o 25–30% (Juchniewicz 2005; Stańko 2004; Stępień 2005). Wejście Polski do UE spowodowało relatywną zmianę cen. W lipcu 2004 r. ceny referencyjne wieprzowiny w Polsce wynosiły 144 euro na 100 kg, podczas gdy średnio w UE 150 euro na 100 kg. Nieco większa róŜnica występowała w porównaniu z Niemcami, Węgrami i Czechami – cena w Polsce była niŜsza odpowiednio o 9,3, 6,4 i 7,0% (rys. 2). W porównaniu z Danią – krajem, w którym ceny referencyjne wieprzowiny są najniŜsze w UE, cena referencyjna wieprzowiny w Polsce była w omawianym 372 M. Juchniewicz miesiącu wyŜsza o nieco ponad 10%. W kolejnych miesiącach (do września 2004 r.) cena referencyjna wieprzowiny w Polsce systematycznie rosła do 156 euro na 100 kg i była wyŜsza od ceny z lipca o 8,3%. W UE tempo wzrostu cen w omawianym okresie było znacznie mniejsze. Średnia cena referencyjna w UE wynosiła we wrześniu 152 euro na 100 kg i była od ceny z lipca tylko o 1%. Podobne tendencje wystąpiły w pozostałych omawianych krajach (tylko w Niemczech wzrost cen był nieznacznie wyŜszy i wynosił 4,5%). Taka sytuacja powodowała coraz wyraźniejsze zmniejszanie się róŜnic cenowych między Polską a pozostałymi krajami UE. Ceny referencyjne Ŝywca wieprzowego były wyŜsze w naszym kraju od średniej w UE i na Węgrzech o ok. 2,6% i zbliŜone do cen w Czechach. Ceny w Danii były nadal niŜsze niŜ w Polsce o ok. 10%. Jedynym państwem, w którym ceny referencyjne we wrześniu 2004 r. były wyŜsze, niŜ w Polsce, były Niemcy, a róŜnica ta wynosiła nieco ponad 5% (rys. 2). Tendencja taka utrzymywała się przez następne dwa miesiące – do listopada 2004 r. W grudniu 2004 r. ceny w Polsce były nadal wyŜsze niŜ w omawianych krajach, ale zaznaczyła się juŜ tendencja do zmniejszania się róŜnic cenowych. Konkurencyjność cenowa wieprzowiny na rynku unijnym spowodowała wzrost importu tego mięsa do naszego kraju. W okresie od lipca do października sprowadzono do Polski ok. 62 tys. t wieprzowiny w ekwiwalencie mięsa, tj. o ponad 2,5-krotnie więcej niŜ w analogicznym okresie roku poprzedniego. Zmiana mechanizmów interwencji na rynku wieprzowiny, w tym ograniczenia subsydiowania eksportu, były jednocześnie przyczyną znacznego (o ok. 43%) zmniejszenia eksportu (Prognoza ... 2005). Tabela 1. Ceny referencyjne wieprzowiny w Polsce i w wybranych krajach UE w okresie od lipca 2004 do grudnia 2005 r. (euro na 100 kg) Miesiące Wyszczególnienie I II III IV V VI a VII VIII IX X XI XII 144 147 156 151 149 147 135 143 146 139 129 131 129 128 131 126 126 124 123 124 125 122 124 124 157 160 164 151 151 154 148 152 149 145 146 152 153 151 152 147 130 145 149 149 150 144 143 143 154 149 155 156 146 150 149 150 151 144 144 150 150 148 152 143 141 143 143 146 143 137 136 139 Polska b 134 137 135 124 118 126 a Dania b 120 122 126 122 116 118 a Niemcy b 145 151 148 136 143 152 a Węgry b 148 148 145 133 128 144 a Czechy b 146 138 144 135 130 145 a UE (25 krajów) b 137 141 140 131 133 143 a – 2004 r. b – 2005 r. Źródło: Zintegrowany System Rolniczej Informacji Rynkowej (2004–2005). 373 Ceny na rynku wieprzowiny w Polsce po integracji z Unią Europejską [%] 125 120 115 110 105 100 95 90 85 Polska XII XI X IX VIII VII VI V IV III II I/2005 XII XI X IX VIII VII/2004 80 Miesiące/lata Dania Niemcy Węgry Czechy średnia w UE Rys. 2. Relacje cen referencyjnych wieprzowiny w Polsce i w wybranych krajach UE w okresie od lipca 2004 do grudnia 2005 r. (cena w Polsce = 100%) Źródło: opracowanie własne na podstawie: Zintegrowany System Rolniczej Informacji Rynkowej (2004–2005). Sytuacja cenowa zmieniła się w 2005 r. W I kwartale tego roku ceny wieprzowiny na rynku polskim były wyŜsze tylko od uzyskiwanych w Danii. NaleŜy jednak zwrócić uwagę na znaczne zmniejszanie się tych róŜnic na korzyść Polski, gdyŜ w kwietniu i maju 2005 r. były one jedne z najniŜszych w całym analizowanym okresie i wynosiły tylko 2%. We wszystkich pozostałych krajach ceny referencyjne wieprzowiny były wyŜsze od tych uzyskiwanych w Polsce. Przykładowo w czerwcu 2005 r. średnia cena referencyjna w UE, Czechach i na Węgrzech przewyŜszała cenę w Polsce o 13–15%. Największa róŜnica występowała w stosunku do Niemiec. W tym kraju cena referencyjna wieprzowiny była wyŜsza o uzyskiwanej w Polsce o nieco ponad 20%. Sytuacja ta miała miejsce w okresie wzrostu podaŜy trzody chlewnej. Skup trzody chlewnej w czerwcu 2005 r. kształtował się na poziomie 113 tys. zł i był o prawie 17% większy niŜ w czerwcu poprzedniego roku. Powodowało to systematyczne zmniejszanie się cen referencyjnych w Polsce. Podobna sytuacja miała równieŜ miejsce w Unii Europejskiej i wszystkich analizowanych krajach. Tempo spadku cen w Polsce było jednak znacznie szybsze. Przykładowo w maju 2005 r. cena referencyjna w naszym kraju była niŜsza od uzyskanej w grudniu o prawie 25%, podczas gdy w UE – średnio o nieco ponad 9%. Zjawisko takie jest niekorzystne dla polskich producentów trzody chlewnej, którzy są w większym, niŜ ich unijni konkurenci, stopniu naraŜeni na cykliczne wahania cen. Korzystne dla Polski relacje cen na rynku wieprzowiny powinny zwiększyć jego konkurencyjność na rynku unijnym. W maju 2005 r. po raz pierwszy od akcesu eksport wieprzowiny był 374 M. Juchniewicz większy od notowanego rok wcześniej. Ogółem jednak w I połowie 2005 r. eksport wieprzowiny (w ekwiwalencie mięsa łącznie z podrobami, tłuszczami i Ŝywcem) kształtował się na poziomie 100 tys. t, tj. o 12% niŜszym niŜ przed rokiem; największy spadek dotyczył mięsa surowego. Natomiast w przypadku przetworów, podrobów i tłuszczu wieprzowego odnotowano wzrost eksportu. Urban (2005) stwierdza jednak, Ŝe wyniki handlu zagranicznego mięsem zniekształca duŜy eksport wieprzowiny z zapasów Agencji Rynku Rolnego. Jednocześnie największy wzrost importu (2,3-krotny) odnotowano w imporcie wieprzowiny – osiągnął on poziom 73 tys. t (Sytuacja... 2005). NaleŜy przy tym nadmienić, Ŝe import wieprzowiny realizowany jest prawie w 100% z krajów UE, głównie z Danii, Holandii i Niemiec. Funkcjonowanie polskiego rynku wieprzowiny w ramach wspólnego rynku wskazuje zatem, Ŝe polscy producenci poddani są ostrej walce konkurencyjnej ze strony największych producentów tego mięsa w Unii. Szczególnie wzrost importu wieprzowiny, któremu sprzyja wyŜszy poziom cen w Polsce niŜ w Danii, moŜe niekorzystnie wpływać na pozycję konkurencyjną polskich rolników zajmujących się hodowlą trzody chlewnej. W III kwartale 2005 r. ceny w analizowanych krajach UE były w miarę stabilne (tab. 1). Średnia cena referencyjna wynosiła 143–146 euro na 100 kg, w Niemczech – 148–152 euro na 100 kg, na rynkach węgierskim i czeskim kształtowała się na poziomie zbliŜonym do niemieckiego (odpowiednio 149–150 euro na 100 kg i 149–151 euro na 100 kg). W Polsce odnotowano w tym czasie wzrost cen referencyjnych wieprzowiny do 146 euro na 100 kg we wrześniu, tj. o prawie 16%, w porównaniu z czerwcem. W wyniku tego ceny na rynku krajowym były nieco wyŜsze (o ok. 2%) od średniej unijnej, ale o ponad 3% wyŜsze w porównaniu z cenami na rynkach czeskim i węgierskim. W tym czasie róŜnica między cenami w Danii i Polsce była jedną z największych po akcesie i wynosiła prawie 15%. W październiku 2005 r. nastąpił spadek cen referencyjnych wieprzowiny we wszystkich krajach UE, w tym równieŜ w Polsce. NajniŜsze ceny utrzymywały się w Danii – 122 euro na 100 kg. Były one niŜsze od średniej unijnej o prawie 11%, a od cen na rynku polskim – o nieco ponad 12%. Ceny referencyjne w Polsce były natomiast niŜsze (o ok. 4%) od cen w pozostałych analizowanych krajach. W kolejnych miesiącach róŜnice w tempie spadku cen trzody chlewnej zwiększały się. W grudniu cena referencyjna wieprzowiny na rynkach niemieckim i czeskim była wyŜsza od ceny w Polsce o 15–16%, a na rynku węgierskim – o 9%. Średnia referencyjna cena wieprzowiny na rynku państw Unii wyniosła w tym miesiącu 139 euro na 100 kg i była wyŜsza od ceny w Polsce o nieco ponad 6%. Ponownie zaobserwowano niekorzystną dla polskich producentów tendencję do szybszego tempa spadku cen referencyjnych wieprzowiny na rynku polskim niŜ na pozostałych rynkach państw członkowskich. Ma to tym większe znaczenie, gdyŜ jak podaje Urban (2005), w najbliŜszych latach nadal będzie występowała bariera popytu na wieprzowinę. Komisja Europejska przewiduje, Ŝe w latach 2004–2001 produkcja wieprzowiny w UE (25 krajów) wzrośnie o 6%, a spoŜycie – o 5%. W Polsce spoŜycie wieprzowiny w 2011 r. osiągnie poziom ok. 50 kg na osobę i będzie o 8% większe niŜ w 2004 r. i tylko o 4% większe niŜ w 2003 r. Wymieniony wyŜej autor stwierdza, Ŝe w świetle przewidywanej wielkości spoŜycia szanse na wzrost produkcji wieprzowiny w Polsce zaleŜeć będą głównie od eksportu, a więc od konkurencyjności na unijnym i międzynarodowym rynku, na którą istotny wpływ wywierać będzie takŜe kształtowanie się kursu złotego. Dotychczasowe doświadczenia wskazują jednak, Ŝe tempo wzrostu eksportu Ceny na rynku wieprzowiny w Polsce po integracji z Unią Europejską 375 w Polsce jest zdecydowanie wolniejsze niŜ importu. Eksport wieprzowiny w Polsce w okresie od stycznia do września wyniósł prawie 167 tys. t, tj. o 12% więcej niŜ przed rokiem. Import wieprzowiny, wynoszący w tym czasie 129 tys. t, był jednak o 76% większy niŜ rok wcześniej. Szczepaniak (2005) dodaje, Ŝe w większości działów o wysokiej dynamice importu zakupy zagraniczne miały charakter surowcowy. PODSUMOWANIE Wzrost cen na rynku wieprzowiny w Polsce w pierwszych miesiącach po akcesie spowodowany był nie tylko integracją i swobodą wymiany towarowej z innymi członkami UE, lecz w głównie zmianami koniunkturalnymi, wynikającymi ze spadkowej fazy cyklu świńskiego. Zjawisko to występowało w kolejnych miesiącach, w których zwiększonej podaŜy wieprzowiny towarzyszył spadek cen. Odnotowano takŜe wyrównywanie się poziomu cen skupu w Polsce i UE, co powoduje zmniejszenie konkurencji polskich producentów Ŝywca wieprzowego. PIŚMIENNICTWO Ceny w gospodarce narodowej. 2003–2005. www.stat.gov.pl. Ezekiel M. 1938. The Cobweb Theorem. Quart. J. Econ. 53, 255–280. Juchniewicz M. 2003. Zmienność i transmisja cen na rynku wieprzowiny. UWM, Olsztyn, 140–150. Juchniewicz M. 2005. Sytuacja na rynku wieprzowiny w Polsce po integracji z Unią Europejską. Rocz. Nauk. Stow. Ekon. Rol. Agrobiz. 7 ( 7), 113–120. Kowalski A. 2005. Otwarcie na świat [w: Perspektywy polskiego rynku rolnego po akcesji do Unii Europejskiej]. Nowe śycie Gosp. 11, 2–3. Łęczycki W. 2005. Sezonowość oraz cykliczność skupu i cen Ŝywca wieprzowego w Polsce w latach 1994–2003. Rocz. Nauk. Stow. Ekon. Rol. Agrobiz. 7 (2), 143–147. Małkowski J. 2005. Ocena rozwoju produkcji i podaŜy zbóŜ, mięsa i mleka [w: Stan polskiej gospodarki Ŝywnościowej po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej. Raport 1]. IERiGś, Warszawa, 57–65. Małkowski J., Dybowski G., Zawadzka D. 2005. Mięso. Perspektywy polskiego rynku rolnego po akcesji do Unii Europejskiej. Nowe śycie Gosp. 11, 16–18. Małkowski J., Zawadzka D. 1995. Wahania produkcji trzody chlewnej w Polsce i innych krajach. Komun. Rap. Ekspertyzy IERiGś Warsz. 389, 15–18. Poczta W. 2005. Ocena integracji Polski z UE dla sektora rolnego [w: Kwestia agrarna w Polsce i na świecie]. Wydaw. SGGW, Warszawa, 133–147. Prognoza cen rynkowych podstawowych produktów rolnych. 2005. Biul. Infor. ARR 1 (163), 54–67. Rycombel D. 2004. Dopłaty do prywatnego magazynowania mięsa w UE. Gospod. Mięsna 5, 6–10. Stańko S. 2004. Tendencje w konsumpcji i produkcji mięsa w Polsce i UE w latach 1990–2003 [w: Problemy rolnictwa światowego]. SGGW, Warszawa. Stańko S., Kossakowska J. 2004. Prognozowanie cen rynkowych wieprzowiny. Biul. Infor. ARR 9 (159), 22–30. Stępień S. 2005. Koszty produkcji i ceny Ŝywca wieprzowego jako instrument przewagi konkurencyjnej. Pr. Nauk. AE Wroc. 2 (1070), 297–302. Sytuacja na rynku rolnym. 2005. Biul. Infor. ARR 9 (171), 60–61. Szczepaniak I. 2005. Ocena konkurencyjności polskich producentów Ŝywności. IERiGś, Warszawa, 20. Urban R. 2004. Polska gospodarska mięsna w przeddzień integracji z Unią Europejską. Gospod. Mięsna 3, 10–16. Urban R. 2005. Polska gospodarka mięsna po wejściu do UE. Gospod. Mięsna 12, 13–18. Zintegrowany System Rolniczej Informacji Rynkowej. Rynek mięsa wieprzowego. 2004–2005. minrol.gov.pl. 376 VACAT Strona 376 z 400 M. Juchniewicz FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS Folia Univ. Agric. Stetin. 2006, Oeconomica 249 (45), 377–384 Joanna HERNIK FAIR TRADE JAKO GŁÓWNA SFERA DZIAŁALNOŚCI ORGANIZACJI GEPA FAIR TRADE AS MAIN ACTIVITY AREA OF GEPA ORGANIZATION Zakład Marketingu, Akademia Rolnicza ul. śołnierska 47, 71–210 Szczecin Abstract. Globalisation opened economies of many countries, what indicate e.g. taking over and unifying consumption patterns. Those patterns not always are negative, like fast-food consumption, but more often refer to ethical life style for example. In this connexion one can make a reflection if Polish consumers accept Fair Trade idea – connected with goods originated in economical backward countries, sold under more honest rules, very popular in Germany. Because this idea is exceptionally just, apart from less knowledge about it in Poland, so this article represents main Fair Trade rules first of all. Besides it characterises the reasons and symptoms of present-day unfair trade relations, pointing to XIX and XX century colonization connections. Moreover this paper characterises history and activity of German organization GEPA, disseminating Fair Trade goods. Sowa kluczowe: ceny, etyka biznesu, sprawiedliwy handel, Trzeci Świat. Key words: ethical business, fair trade, prices, Third World. WSTĘP Globalizacja zmienia współczesny świat. Powstawanie systemu gospodarczego, którego podstawą jest wspólny system walutowy, integracja, rozwój organizacji regulujących światowy ład, sprzyja głównie wzrostowi międzynarodowych korporacji. Równocześnie wiadomo, Ŝe bogate kraje dziennie wydają miliard dolarów na dotacje rolne, co jest przyczyną upadku rolnictwa w krajach biedniejszych (z taką konkurencją nie radzą sobie zarówno małe podmioty związane z przetwórstwem, jak i rolnicy). A więc, z jednej strony, w wielu krajach pojawiają się silne międzynarodowe przedsiębiorstwa, sprowadzające wyroby Ŝywnościowe po bardzo niskich cenach, a z drugiej strony – rządy tych krajów nie są w stanie dotować swojego rolnictwa tak, jak robią to kraje rozwinięte. Czy moŜna sprzeciwić się dumpingowej sprzedaŜy subsydiowanych wyrobów na rynkach słabo rozwiniętych? Czy przeciętny konsument moŜe wpływać na nierówne warunki konkurencji? Odpowiedzi na tak postawione pytania znaleźć moŜna w organizacjach promujących ideę produktów Fair Trade, a więc produktów sprzedawanych na bardziej uczciwych – głównie wobec producentów – zasadach. Organizacje te próbują uświadomić ludziom, Ŝe „kaŜda złotówka jest jak karta wyborcza”. Oznacza to, Ŝe nie powinni oni czuć się bezradni wobec problemów współczesnego świata, ale odpowiednimi decyzjami zakupowymi wspierać to, co jest bardziej etyczne. Organizacje Fair Trade uwaŜają, Ŝe konsumpcja produktów spoŜywczych powinna wynikać nie tyle z działań marketingowych producentów, ile ze świadomych wyborów, co oznacza konieczność pewnych zmian przyzwyczajeń konsumpcyjnych. 378 J. Hernik Niniejszy artykuł ma więc: 1) pokazać niesprawiedliwe zasady handlu widoczne w cenach; 2) scharakteryzować ideę Fair Trade, 3) przedstawić działania wybranej organizacji powołanej do promowania wyrobów uczciwego handlu; praca ma charakter teoretyczny. MATERIAŁ I METODY Gospodarki wielu krajów były i są uzaleŜnione od państw rozwiniętych. Wynika to np. z procesów kolonizacyjnych, na co istnieje wiele dowodów, bowiem do typowych krajów rolniczych uzaleŜnionych od światowego rynku zaliczyć moŜna chociaŜby: Burundi – kraj opanowany w 1896 r. przez Niemców, Czad – zajęty w 1891 r. przez Francję, Erytreę – w 1936 r. zajętą przez Włochów, potem Brytyjczyków, Gwineę Bissau – juŜ w 1446 r. opanowaną przez Portugalię, Lesoto – w 1836 r. zajęte przez Brytyjczyków. Obecnie – oprócz wyŜej wymienionych – ok. 130 państw określa się jako kraje Trzeciego Świata. Znajdują się one w Afryce, Ameryce Łacińskiej, Azji i Oceanii. Ich obecny stan, jak juŜ wspomniano, jest wynikiem kolonizacji, której efektów nie jest w stanie zniwelować nawet wszechobecna globalizacja. Wprawdzie w miarę upływu czasu kraje te bardzo się zróŜnicowały, np. państwa OPEC są bogate, ale ciągle takie obszary, jak Burundi, Czad, Erytrea, Gwinea Bissau, Lesoto, Madagaskar, Malawi, Mali, Mozambik, Niger, Nigeria, Sierra Leone, Sudan, Tanzania, Uganda (Afryka); Gujana, Nikaragua, (Ameryka Łac.); Afganistan, Buthan, Bangladesz, KambodŜa, Nepal, Wietnam (Azja) mają problemy z wyjściem z gospodarczej zapaści. Aby pokazać róŜnice między krajami Trzeciego Świata a państwami bardziej rozwiniętymi, w tab. 1 podano zestawienie kilku charakterystycznych wskaźników gospodarczych. Tabela 1. Wybrane dane dotyczące krajów trzeciego świata, Polski i niektórych krajów rozwiniętych w 2005 r. PKB per capita* Zatrudnienie w rolnictwie [USD] w 2005 r. [%] Nigeria 1 000 70 Burundi 700 93 Czad 1 900 80 Nikaragua 2 800 30,5 Bangladesz 2 100 63 Birma 1 800 70 Polska 12 700 16 USA 41 800 0,7 Wlk. Brytania 30 900 1,5 * Uwzględniający siłę nabywczą pieniądza w danym kraju. Źródło: The Word Factbook (2006). Kraj Główne towary rolnicze kakao – ziarno i produkty banany, kawa, herbata, ryŜ, bawełna proso, bawełna, ryŜ kawa, banany, trzcina cukrowa, bawełna ryŜ, juta, herbata, pszenica rośliny strączkowe owoce, ziemniaki pszenica, kukurydza, bawełna, owoce zboŜe, rzepak Porównując chociaŜby liczbę osób zatrudnionych w sferze rolnictwa moŜna sobie wyobrazić, iŜ trudna sytuacja rolników w Czadzie czy Burundi to tak naprawdę problemy całego narodu. A problemy dotyczą produkcji bananów, kakao, herbaty, kawy czy bawełny. Wiele krajów trzeciego świata eksportuje bawełnę, którą później moŜna kupić w Polsce w postaci materiałów czy odzieŜy. Niewiele osób jednak wie, Ŝe rokrocznie amerykańscy producenci bawełny dostają 4 miliardy USD dotacji, co zachęca do nadprodukcji i powoduje spadek światowych cen tego surowca. Skutkiem takiej polityki jest coraz trudniejsza sytuacja ekonomiczna producentów w krajach słabiej rozwiniętych. Niektóre z nich juŜ nazywane są krajami Czwartego Świata, a więc Fair Trade jako główna sfera działalności organizacji GEPA 379 cofającymi się w rozwoju. Dowodem na to, iŜ kraj rozwinięte znacznie zarabiają na produktach krajów zacofanych gospodarczo jest zestawienie w tab. 2. Pokazuje ono wzrost cen niektórych produktów rolniczych od momentu dostarczenia ich na światowe giełdy do momentu ich przemieszczenia do miejsc sprzedaŜy hurtowej w Polsce. Informacje z tab. 2 wskazują, Ŝe pomimo braku skomplikowanych procesów produkcji, a więc bez konieczności faktycznego ponoszenia kosztów komercjalizacji towaru, wyroby droŜeją czasami o kilka tysięcy procent. Tabela 2. Ceny wybranych produktów spoŜywczych odnotowane na Giełdzie Towarowej w Londynie a ceny w polskich hurtowniach (styczeń 2006 r.) –1 Cena Cena giełdowa Cena hurtowa w Polsce [zł·kg ]** Wzrost ceny –1 [USD] [zł·kg ] [%] ziarna/liście espresso/w torebkach Kawa Robusta 1257/t 3,90 84,00 121,00 2153 3102 Herbata 2120/t 6,57 38,30 136,00 583 2070 Cukier biały 382/t 1,20 – 2,90 – 241 RyŜ biały* 323/t 1,00 4,20 4,80 420 480 * Notowanie z giełdy w Bangkoku. ** Dane z Hurtowni Krygus w Warszawie. Źródło: Opracowanie własne na podstawie notowań giełdowych, http://www.netb.pl/ceny oraz Hurtowni Krygus, http://www.krygus.com.pl. Produkt Drogą nawet niezbyt skomplikowanych analiz moŜna dojść do wniosku, Ŝe polityka krajów rozwiniętych wobec tych, które wcześniej dały im impuls do rozwoju, jest nieuczciwa. Dlatego ludzie, którzy osiągnęli juŜ pewien poziom rozwoju ekonomicznego, powinni zwrócić uwagę na zachowanie się własnych rządów, ale takŜe na moŜliwość osobistego wpłynięcia na losy mieszkańców słabiej rozwiniętych części świata. Takie głosy słyszy się nie tylko w Europie, ale takŜe na innych kontynentach (Mackerras 2005; Dharma i Talwar 2005). WYNIKI I DYSKUSJA Wydaje się, iŜ współczesny rynek został opanowany przez nieodpowiedzialny marketing. Oczywiście trudno udowodnić, Ŝe producent (dystrybutor) z premedytacją ukrywa wady czy negatywne konotacje związane z towarem, ale powszechnie wiadomo, Ŝe reklamy mają na celu głównie podkreślanie atutów towarów. Nic dziwnego więc, Ŝe konsumenci nie mają wiedzy na temat metod wytwarzania (na przykład zatrudniania dzieci) czy sposobów ustalania cen i efektywności produkcji. Uspokajająco działają na odbiorców uśmiechnięte twarze pokazywane w reklamach – tyle Ŝe nie są to oblicza rolników z Nikaragui czy Burundi. Dlatego powstają organizacje pozarządowe, które za cel obierają sobie zarówno edukację klientów, jak i promocję takich rozwiązań gospodarczych, które dadzą szansę małym lokalnym producentom. Organizacje te promują ideę Fair Trade – uczciwego handlu (Antonowicz 2005). Sprawiedliwy handel to przede wszystkim działalność, polegająca na pomocy drobnym wytwórcom i rolnikom z krajów Trzeciego Świata, zmierzająca do wyeliminowania ubóstwa. Podstawowym celem Fair Trade jest zbudowanie trwałych, bezpośrednich relacji między producentem a konsumentami z bogatszej części świata. Definicja Fair Trade z 2001 r. mówi, Ŝe jest to partnerstwo handlu, opierające się na dialogu, przejrzystości i szacunku, które dąŜy do większej równości w międzynarodowym handlu. Podkreślić tu naleŜy, Ŝe sprawiedliwy handel to nie tylko sam handel, ale takŜe rozwój – zarówno producentów, jak i konsumentów. 380 J. Hernik W ciągu ostatnich czterdziestu lat wypracowano siedem zasad Fair Trade: 1) ludzie są waŜniejsi niŜ zysk; 2) w celu poprawy warunków Ŝycia naleŜy stworzyć producentom moŜliwości zaistnienia na szerszym rynku; 3) relacje między sprzedawcami i kupującymi powinny być korzystne obustronnie; 4) ceny powinny zapewniać producentom sprawiedliwy dochód; 5) naleŜy podnosić świadomość na temat sytuacji kobiet i męŜczyzn jako producentów i handlowców; 6) naleŜy wyrównywać szanse dla kobiet; 7) naleŜy chronić prawa kobiet, dzieci i ludności tubylczej. Obecnie na świecie promocją wyrobów sprawiedliwego handlu zajmują się zarówno organizacje dostawców, handlowców, jak i producentów. Ich wyroby oznaczane są specjalnym logo (rys. 1). Oprócz logo organizacje promujące Fair Trade mogą nadawać sprzedawanym towarom własne etykiety. Takie specjalne znaki nadaje organizacja GEPA Fair Handelshaus (rys. 2). Rys. 1. Oznaczenie produktów Fair Trade Źródło: http://www.sprawiedliwyhandel.pl Rys. 2. Etykieta organizacji GEPA Fair Handelshaus Źródło: http://www.gepa.de. Oczekiwania wobec dóbr, które miałyby być oznaczone etykietą sprawiedliwego handlu, dotyczą głównie produkcji, która powinna być prowadzona: 1) w sposób zrównowaŜony, a więc zachowujący ekologiczną równowagę; 2) z uŜyciem odpowiedniej technologii oraz lokalnych źródeł surowców; 3) w zgodzie z prawami człowieka, obejmującymi m.in. prawo dzieci do dzieciństwa, a nie zmuszania ich do niewolniczej pracy. Ponadto zakłada się, iŜ proces komercjalizacji produktu (związany np. z właściwym opakowaniem) takŜe będzie następował w kraju pochodzenia, a cały cykl powstawania wyrobu będzie związany zarówno z ekonomicznymi, jak i ekologicznymi potrzebami danej społeczności. PROMOCJA WYROBÓW FAIR TRADE NA PRZYKŁADZIE DZIAŁALNOŚCI GEPY Organizacja GEPA powstała w Niemczech w 1975 r. jako „ekonomiczne ramię” ruchu społecznego A3WH (Third Wold Action). Był to ruch zainicjowany w latach 70. XX wieku przez niemieckie organizacje kościelne (protestanckie, katolickie, ewangelickie), które organizowały „marsze głodu”, będące protestem wobec ówczesnej polityki dotyczącej krajów Trzeciego Świata. W 1978 r. A3WH przestało istnieć i wtedy GEPA przejęła funkcję edukacyjną, upowszechniającą sprawiedliwy handel wśród obecnych i potencjalnych partnerów handlowych. Największe akcje, prowadzone przez organizację od początku jej działalności do roku 2005, przedstawia tab. 3. Fair Trade jako główna sfera działalności organizacji GEPA 381 Tabela 3. Główne kampanie prowadzone przez organizację GEPA w latach 1978–2005 Rok 1978 1980 1986 1992 1996–1997 1998 2001 2002 2003 2004 2005 Kampania „Jute not plastik” – akcja promująca alternatywny „nieplastikowy” styl Ŝycia; walka o uczciwy handel z producentami z Bangladeszu kampania dotycząca uczciwych zasad handlu kawą i herbatą z Nikaragui wprowadzenie na rynek pierwszego produktu uczciwego handlu – Cafè Orgánico z Meksyku wprowadzenie etykiety Fair Trade promocja oferty produktów uczciwego handlu – obok kawy i herbaty pojawiają się kawa cappuccino, wyroby mączne, a takŜe produkty nieŜywnościowe (np. wyroby rzemieślnicze) akcja informacyjna na temat produkcji sprzętu sportowego i warunków pracy dzieci w Pakistanie pierwszy Fair Week – tydzień sprawiedliwego handlu w Niemczech akcja From women for women promująca kawę z Hondurasu kampania Fair feels good skierowana do konsumentów targi „BioFach 2004” w Norymberdze, Fair Week w całych Niemczech 30-lecie działalności organizacji; kolejny Faire Week w Niemczech Źródło: Opracowanie własne na podstawie http://www.gepa.de. Myśl przewodnia organizacji to change through trade – zmiana przez handel czy – inaczej mówiąc – nauka przez działanie. Zmiany mają dotyczyć głównie krajów Trzeciego Świata, które cierpią z powodu ekonomicznego i społecznego zacofania. Początki działalności GEPY – jak to pokazano w tab. 1 – dotyczyły akcji solidarnościowych związanych z herbatą i kawą pochodzącą z Nikaragui (lata 1978 i 1980). W tym czasie powstało światowe stowarzyszenie sklepów (Arbeitsgemeinschaft Dritte Welt Läden), które sprzedają produkty uczciwego handlu; w 1985 r. – po dziesięciu latach działalności – w stowarzyszeniu tym było juŜ 200 takich sklepów. Zgodnie z przyjętymi zasadami GEPA jest odpowiedzialna za wybór partnerów handlowych oraz za etyczną jakość sprzedawanych produktów. Monitoring i certyfikacja odbywają się przy współpracy z FLO (Fair Trade Labelling Organizations International) oraz IFAT (The International Fair Trade Association). FLO dokonuje rejestracji producentów Fair Trade, a takŜe zajmuje się ich etykietowaniem; IFAT natomiast zajmuje się ich certyfikacją i kontrolą. Dopiero po pozytywnych opiniach wspomnianych organizacji GEPA dokonuje zakupu kawy, herbaty, cukru, kakao, soku pomarańczowego czy miodu od konkretnych producentów, pomagając im w bardziej uczciwy sposób (tzn. sprawiedliwej dzieląc zyski) sprzedać wyroby tam, gdzie sami nie byliby w stanie tego zrobić. Jak juŜ wspomniano, z załoŜenia organizacja GEPA pomaga przedsiębiorcom i organizacjom pochodzącym z krajów Trzeciego Świata. Celem organizacji jest poprawa sytuacji produktów zepchniętych na margines poprzez krajowy i międzynarodowy marketing, organizowany na jasnych, uczciwych zasadach. GEPA wychodzi z załoŜenia, Ŝe pojedyncze przedsiębiorstwo nie jest w stanie tworzyć intensywnych projektów promocji, zdobywać nowych rynków, dlatego proponuje zrzeszanie się lokalnych wytwórców, aby wspólnie mogli bardziej efektywnie wpływać na zasady światowego handlu. Zakłada się takŜe, Ŝe działania tych firm będą miały na celu poprawę warunków pracy (a więc i warunków Ŝycia), a takŜe szeroko rozumianych umiejętności handlowych (związanych z marketingiem, prawem, zasadami organizacji międzynarodowego handlu). W związku z powyŜszym ustalono wymagania obejmujące zarówno partnerów handlowych, jak i produkty oraz warunki handlu. Oczekiwania związane z producentami to wymogi: 1) przynaleŜenia do grupy ekonomicznie lub społecznie upośledzonej w danym kraju, co oznacza brak moŜliwości promowania własnych 382 J. Hernik wyrobów gdziekolwiek indziej albo 2) działania na obszarach wiejskich, oddalonych od ośrodków handlu, cywilizacji; 3) przynaleŜenia do jakiejś organizacji samopomocowej (np. zrzeszenia), która daje szansę wspólnego generowania sprawiedliwego zysku; 4) wspierania procesu wyzwolenia i zrównania w prawach producentów Fair Trade wobec innych podmiotów rynkowych, co ma prowadzić do większej demokratyzacji kraju. Warunki handlu produktami Fair Trade muszą natomiast gwarantować uczciwe ceny i korzyści społeczne (socjalne) dla danej społeczności; powinny motywować ludzi do tego, aby sami radzili sobie w trudnych sytuacjach; powinny wzmacniać sprawność systemu ekonomicznego w otoczeniu danych przedsiębiorców; powinny wreszcie skłaniać do współpracy w grupach producenckich, które będą w stanie konkurować na większym rynku. Warto tu dodać, Ŝe z oczywistych względów pojedyncza organizacja nie będzie w stanie pomóc ani poprawić sytuacji producentów zmarginalizowanych na światowym rynku, dlatego GEPA jest członkiem wielu europejskich i międzynarodowych sieci, które za wspólny cel przyjęły popieranie uczciwego handlu. Wśród nich wskazać moŜna chociaŜby European Fair Trade Association czy Network of European Word Shops. Jak juŜ wspomniano, działalność GEPY rozwija się od kilkudziesięciu lat. Przez ten czas idea produktów Fair Trade zdobyła uznanie w Niemczech i innych krajach europejskich, takich jak Wielka Brytania. Rozwój dystrybucji wyrobów Fair Trade, organizowanej przez GEPĘ i Światowe Sklepy Fair Trade, przedstawia rys. 3. Rokrocznie wzrasta teŜ liczba współpracujących organizacji pochodzących z krajów Trzeciego Świata. Ich aktualną strukturę przedstawia rys. 4. Liczba sklepów 3000 2700 Azja 42 2500 2000 1500 1000 500 600 200 0 1985 1992 2005 Rok Ameryka Łac. 78 Afryka 24 Rys. 3. Sklepy stowarzyszone z organizacją GEPA, Rys. 4. Liczba i pochodzenie partnerów współpracujących z organizacją GEPA w 2005 r. sprzedające produkty Fair Trade w Europie Źródło: Opracowanie własne na podstawie (dynamika w latach 1985–2005) Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych organizacji GEPA. danych organizacji GEPA. Z rysunków 3 i 4 wynika, Ŝe w krajach rozwiniętych istnieje popyt na wyjątkowe wyroby. Co więcej, ludzie chcą wpływać na to, co dzieje się w odległych krajach i coraz częściej są świadomi tego, Ŝe moŜna to robić przez racjonalne wybory podczas zakupów. Czy takie wyroby mogą zaistnieć w Polsce? Będzie się o tym moŜna przekonać juŜ niedługo, poniewaŜ Federacja Zielonych GAJA ze Szczecina na początku 2006 r. nawiązała współpracę z berlińskim oddziałem GEPY. W styczniu br. dla pięciu sklepów sprowadzono pierwszą partię kawy i herbaty z etykietą Fair Trade jako główna sfera działalności organizacji GEPA 383 Fair Trade. A nieco wcześniej, bo w listopadzie 2005 r., Gdańskie Stowarzyszenie Sprawiedliwego Handlu podpisało umowę z organizacją TransFair, która takŜe zajmuje się handlem tego typu produktów na terenie Niemiec. MoŜna mieć nadzieję, Ŝe akcja promocyjna, z jednej strony, i rosnąca świadomość kupujących, z drugiej strony, pozwolą zaistnieć produktom Fair Trade na polskim rynku. Jednak trzeba pamiętać, Ŝe bez odpowiednich działań nagłaśniających (marketing non-profit) szanse na to są małe. PODSUMOWANIE Idea produktów Fair Trade rozwija się od lat 70. ubiegłego wieku. Zdobyła uznanie głównie w krajach Europy Zachodniej, szczególnie w Niemczech i Wielkiej Brytanii. Jej istotą jest niesienie wsparcia krajom Trzeciego Świata nie przez pomoc charytatywną, ale przez tworzenie nowych, bardziej uczciwych zasad handlu. W tym celu powstały organizacje pozarządowe, takie jak GEPA, które w swojej działalności zakładają nie tylko promowanie idei, ale działalność gospodarczą związaną z handlem. Z pewnością z upływem czasu takŜe polscy konsumenci osiągną ten poziom dobrobytu, który pozwoli im na dostrzeganie takŜe innych – nie tylko jakościowocenowych – aspektów dokonywania zakupów. Dlatego wydaje się, iŜ pierwsze działania zmierzające do wprowadzenia wyrobów Fair Trade w Polsce mogą się zakończyć powodzeniem. NaleŜy jednak pamiętać o akcjach promocyjnych, podobnych do organizowanych w Niemczech, które poinformują potencjalnych konsumentów o samej idei i pozwolą im na dokonanie świadomych wyborów. PIŚMIENNICTWO Antonowicz A. 2005. Sprawiedliwy handel. O kawie, jakiej jeszcze nie piłeś. Zielony Rynek 27, 1–2. Dobre zakupy – poradnik. 2003. Wydaw. Związek Stowarzyszeń Polska Zielona Sieć, Białystok, 4. Fair Handelhaus. 2006. http://www.gepa.de. Mackerras C. 2005. China's ethnic minorities and the middle classes: an overview. Soc. Econ. 9, 814–826. Sharma A.K., Talwar B. 2005. Corporate social responsibility: modern vis-à-vis Vedic approach. Meas. Bus. Excell. 1, 35–35. Sprawiedliwy handel – gra fair. 2006. http://www.sprawiedliwyhandel.pl. The Word Factbook. 2006. http://www.cia.gov/cia/publications/factbook. 384 VACAT Strona 384 z 400 J. Hernik FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS Folia Univ. Agric. Stetin. 2006, Oeconomica 249 (45), 385–392 Andrzej CZYśEWSKI, Anna HENISZ-MATUSZCZAK POLITYKA SOCJALNA WOBEC MIESZKAŃCÓW WSI W WYDATKACH BUDśETOWYCH NA SEKTOR ROLNO-śYWNOŚCIOWY W POLSCE W LATACH 1996–2006 SOCIAL POLICY IN THE BUDGETARY EXPENSES FOR AGRICULTURAL SECTOR IN POLAND (1996–2006) Katedra Makroekonomii i Gospodarki śywnościowej, Akademia Ekonomiczna al. Niepodległości 10, 60–967 Poznań Abstract. The purpose of the matter under discussion is the analysis of the budget’s acts in the years 1996–2006 in order to estimate the size and structure of the means destined for the realization of the social policy in the agricultural economy, which is realised in this sector through KRUS. One indicates on macroeconomics determinants of KRUS’ functioning. Considerations are ended by conclusions, which make a diagnosis of past and present situation, and show for a necessity of reform of social services for farmers. Słowa kluczowe: KRUS, wydatki budŜetowe. Key words: budgetary expenses, KRUS. WSTĘP System ubezpieczenia społecznego funkcjonuje w Polsce od dawna, jednak objęcie nim rolników indywidualnych nastąpiło stosunkowo późno, bo dopiero wraz z Ustawą z 27 października 1977 r.1 Wcześniejsze uregulowania dotyczyły zaopatrzenia emerytalnego tych właścicieli nieruchomości rolnych i ich rodzin, którzy zdecydowali się przekazać swoje gospodarstwo państwu. Mimo to na początku lat siedemdziesiątych zaledwie 60% ludności zatrudnionej w rolnictwie było ubezpieczone (byli to głównie pracownicy PGR-ów oraz członkowie spółdzielni produkcyjnych). System właściwie nie obejmował rolników indywidualnych (Sobkow-Chaber 1996). Przez kolejne lata system ten podlegał licznym zmianom; szczególne ich nasilenie nastąpiło pod koniec lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku. Kolejne ustawy rozszerzały stopniowo zakres podmiotowy ubezpieczenia oraz wachlarz świadczeń, a takŜe upraszczały procedury ich przyznawania. Rezultatem tych zmian była Ustawa z dnia 20 grudnia 1990 r.2, która powołała do Ŝycia Kasę Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego (KRUS), przejmującą rozproszone wcześniej obowiązki z zakresu rolniczych ubezpieczeń społecznych oraz podejmującą nowe zadania, nierealizowane dotychczas przez Ŝadną instytucję ubezpieczeniową w Polsce. Od tej pory system ubezpieczeń rolniczych zbliŜył się istotnie do systemu ubezpieczeń pracowniczych. Tym samym została uzupełniona istotna luka, dotycząca kategorii świadczeń i zasad ich przyznawania rolnikom indywidualnym (Prutis 1997). Jednocześnie powstało istotne zobowiązanie wobec sektora rolno-Ŝywnościowego, które musiał udźwignąć budŜet państwa. 1 Mowa o Ustawie z 27 października 1977 r. o zaopatrzeniu emerytalnym oraz innych świadczeniach dla rolników i ich rodzin (DzU z 1977 r., nr 37, poz. 166). Warto teŜ wspomnieć o Ustawie z 14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i członków ich rodzin (DzU z 1983 r., nr 40, poz. 268). 2 Ustawa z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (DzU z 1991 r., nr 7, poz. 24). Tabela 1. Udział wydatków na rolnictwo i gospodarkę Ŝywnościową oraz KRUS w budŜecie państwa na tle podstawowych wskaźników makroekonomicznych w latach 1996–2006 Rok Wyszczególnienie 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006* 101 751 127 736 143 441 142 095 154 141 182 258 183 970 193 408 198 250 208 864 224 040 Wydatki budŜetowe ogółem (1) [mln zł] rolnictwo i gospodarka Ŝywnościowa (2) [mln zł] 2 965,8 3 470,1 KRUS (3) [mln zł] 5 068 7 702 2 370,6 14 574 3 147,3 13 641 3 759,6 13 965 3 470 15 856 3 261,3 16 005 4 428,9 15 608 5 729,4 15 463 7 999,5 14 537 8 379,1 14 969 Udział [%] 2 : 1 2,93 2,41 2,31 2,27 2,43 1,9 1,98 2,29 2,89 3,29 3,74 Udział [%] 3 : 1 4,98 6,03 10,16 9,6 9,06 8,7 8,7 8,07 7,8 6,93 6,69 Inflacja 19,9 14,9 11,8 10,0 8,5 3,6 0,8 1,7 4,5 2,1 1,5 Bezrobocie 14,3 11,5 10,6 12,0 16,8 19,4 20,0 20,0 17,3 18,2 13,9 6,0 6,8 5,0 4,2 4,0 1,0 1,4 3,7 5,4 3,3 4,3 PKB *Dane według projektu Ustawy budŜetowej na rok 2006. Źródło: Opracowanie własne na podstawie Wykonania ustaw budŜetowych z lat 1996, 1997, 1998, 1999, 2000, 2001, 2002, 2003, 2004, Projektu ustawy budŜetowej na rok 2005, a takŜe na 2005 oraz CzyŜewskiego (2002, 2003, 2004). Polityka socjalna wobec mieszkańców wsi w wydatkach budŜetowych... 387 UDZIAŁ WYDATKÓW NA SEKTOR ROLNO-śYWNOŚCIOWY W BUDśECIE PAŃSTWA W LATACH 1996–2006 O znaczeniu, jakie przywiązuje się do rolnictwa oraz regulacji w sektorze rolno-spoŜywczym, świadczy udział w wydatkach budŜetu państwa. Wydatki na rolnictwo i gospodarkę Ŝywnoś- ciową, przedstawiane przez Ministra Finansów w corocznych budŜetach, począwszy od 2001 r., po drastycznym spadku systematycznie rosną, osiągając w 2006 r. najwyŜszy od 11 lat poziom 3,74% (bez środków UE i KRUS; por. tab. 1). Wzrost ten jest znaczący, biorąc pod uwagę, iŜ udział wydatków na Rolnictwo, rozwój wsi i rynki rolne jeszcze w 2001 r. stanowił 1,9%, a w latach 1996–2003, tj. przed przystąpieniem Polski do UE – średnio 2,32% wydatków budŜetowych ogółem. W Projekcie ustawy budŜetowej na 2006 r. wydatki na rolnictwo, rozwój wsi i rynki rolne w dziale: Rolnictwo i łowiectwo oraz w innych działach, bezpośrednio związanych z rolnictwem, rybołówstwem i rybactwem wraz z rezerwami celowymi (bez środków z UE i KRUS-u), są realnie (przy uwzględnieniu 1,5% inflacji) o 20% wyŜsze niŜ przed rokiem. Ten znaczny wzrost osiągnięto głównie dzięki zdecydowanemu wzrostowi wydatków na rezerwy celowe, które w 2006 r. mają wzrosnąć aŜ o 41%. WiąŜe się to głównie z wprowadzeniem dopłat do paliwa rolniczego oraz ze wzrostem nakładów na współfinansowanie programów i płatności unijnych (CzyŜewski 2006). MAKROEKONOMICZNE DETERMINANTY FUNKCJONOWANIA KRUS PowyŜsza sytuacja ma miejsce w warunkach istotnie wygaszonej inflacji na stosunkowo niskim jednocyfrowym poziomie, ponownego – po załamaniu na początku dekady – oŜywienia gospodarczego oraz utrzymującego się nadal negatywnego trendu stopy bezrobocia (rys. 1). Jednak na początku transformacji gospodarczej warunki makroekonomiczne nie były sprzyjające. W wyniku przekształceń systemowych rolnicy dotkliwie odczuli drastyczny spadek realnych dochodów. Bezpośrednio przed 1989 r. noŜyce cen zwierały się na korzyść gospodarstw rolnych – ceny produktów rolnych rosły znacznie szybciej aniŜeli środków do ich produkcji, które były jeszcze kontrolowane i subsydiowane (Balcerowicz 1997). Jednak po 1990 r. sytuacja odwróciła się radykalnie – zliberalizowano ceny; na skutek hiperinflacji relacja cen produktów sprzedawanych przez rolników do nabywanych przez nich obniŜyła się do drastycznego poziomu 37% (w latach 1990–1992 w stosunku do 1989 r.). Właśnie wtedy poprzez mechanizm cenowy nastąpił znaczący transfer dochodu wytwarzanego w rolnictwie do sektorów pozarolniczych (Zegar 1998). Korzystne dla rolnictwa relacje cenowe obserwowane były w latach 1992, 1994–1995 i 2000. W pozostałych okresach były one ujemne, co sprzyjało wypływowi do pozarolniczego otoczenia wytworzonej w rolnictwie nadwyŜki. NaleŜy pamiętać, iŜ istnieje ścisły, wprost proporcjonalny, związek pomiędzy parytetem dochodów rolniczych a indeksem noŜyc cen; niekoniecznie zaś dodatnia korelacja występuje pomiędzy dochodami a wskaźnikiem produkcji brutto (Woś 1993). Dowodem na to jest fakt, iŜ to właśnie noŜyce cen w latach 90 były jednym z podstawowych czynników pogorszenia się sytuacji dochodowej producentów rolnych, w odróŜnieniu od pozostałych producentów gospodarujących w innych działach gospo- 388 A. CzyŜewski i A. Henisz-Matuszczak darki narodowej, w których spadek dochodów związany był głównie z sytuacją produkcyjną3.1 Jednocześnie w całej omawianej dekadzie dochody rolnicze były stale niŜsze niŜ pozarolnicze. 30 25 20 15 10 5 0 1995 1996 PKB 1997 inflacja 1998 1999 2000 bezrobocie 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Rok Rys. 1. Wybrane wskaźniki makroekonomiczne dla Polski w latach 1994–2006 w % (PKB, inflacja, bezrobocie) Źródło: Opracowanie własne na podstawie tab. 1. Na początku badanego okresu miało miejsce istotne przeludnienie wsi a takŜe wzrost bezrobocia ukrytego na skutek powrotu chłoporobotników z miasta na wieś oraz radykalnego zmniejszenia zatrudnienia w PGR-ach i rolniczych spółdzielniach produkcyjnych. Wynikało to z ogólnie negatywnej tendencji charakteryzującej rynek pracy w latach 1990–1993. Później tendencja się odwróciła (rys. 1) – rejestrowane bezrobocie obniŜyło się, co zgodnie z prawem Okuna świadczyło o poprawie koniunktury, mającej miejsce w drugiej połowie lat 90. NajniŜszy poziom bezrobocia w okresie transformacji zanotowano w 1998 r. Narastające takŜe w rolnictwie bezrobocie oraz brak perspektyw na odwrócenie tych negatywnych tendencji jest dowodem nasilania się kryzysu w tym sektorze. Gospodarka chłopska generuje bezrobocie utajone, poniewaŜ nie jest w stanie zapewnić pracy wszystkim członkom swojej rodziny, przy załoŜeniu odpowiedniego poziomu jej wydajności. Szacuje się, Ŝe na wsi mieszka ponad 1/4 zarejestrowanych bezrobotnych oraz dodatkowo ok. 1,7 mln bezrobotnych ukrytych (są to osoby o prawie zerowej wydajności pracy) – Woś (2000). NaleŜy zwrócić uwagę, iŜ bezrobocie na wsi jest problemem rodzin chłopskich, ale z punktu widzenia całego społeczeństwa (w krótkim czasie) jest ono korzystnym rozwiązaniem (Woś 2001), gdyŜ faktycznie koszt utrzymania osób bezrobotnych spoczywa na rodzinie chłopskiej, a nie obciąŜa całego społeczeństwa. Chodzi zarówno o rzeczywiste, bieŜące koszty, jak i koszty alternatywne równe kosztom nowych miejsc pracy, jakie naleŜałoby stworzyć dla bezrobotnych w sektorach pozarolniczych. Naturalnie z punktu widzenia gospodarstwa jest to niekorzystne głównie ze względu na zmniejszające się zdolności akumulacyjne, a tym samym inwestycyjne oraz ze względu na wzrastającą rolę socjalną gospodarstw. Obecny optymistyczny obraz dwóch pierwszych wskaźników (PKB i inflacji) budzi oczekiwania, iŜ moŜe tym razem sektor rolny mógłby się stać równorzędnym (wobec pozostałych sektorów gospodarki) beneficjentem efektów wzrostu gospodarczego, co niestety, nie miało dotychczas miejsca. Niepokojąca pozostaje jednak wysoka stopa bezrobocia, która istotnie 31 Na przykład udział w dochodów z produkcji rolnej w dochodach rolniczych ogółem obniŜył się z 77% w 1990 r. do 41% w 2001 r. W tym okresie dochód z zarobkowania zwiększył się z 11 do 25%, zaś dochód z tytułu świadczeń społecznych – z 6 do 24% (Zegar 2003; Zarzecki 1996). 389 Polityka socjalna wobec mieszkańców wsi w wydatkach budŜetowych... utrudnia przemiany strukturalne na wsi, a zwłaszcza blokuje odpływ uwalnianych (znacznych) dotychczas czynnych w rolnictwie zasobów pracy, gdyŜ kreowane warunki makroekonomiczne nie stwarzają moŜliwości zatrudnienia. BUDśETOWE FINANSOWANIE KRUS Na tle przeanalizowanej sytuacji w rolnictwie i sektorze rolno-Ŝywnościowym przedstawiono sytuację KRUS, która w znacznym stopniu odzwierciedla politykę socjalną kierowaną na wieś. Udział wydatków na rolnictwo i gospodarkę Ŝywnościową, wraz z KRUS, przedstawiono na rys. 2. Nietrudno zauwaŜyć, iŜ udział wydatków na KRUS w wydatkach budŜetowych państwa wykazuje zdecydowanie tendencję malejąca. Wydatki na KRUS w ujęciu względnym (jako udział w wydatkach budŜetowych ogółem) wzrosły do 10,16% w 1998 r., by od roku 1999 systematycznie spadać do poziomu 6,69% w 2006 r.42 Zatem udział ten w ciągu 9 lat zmniejszył się prawie o jedną trzecią, co oznacza wyraźną i trwałą tendencję do redukcji udziału KRUS w budŜecie państwa (rys. 2). [%] 12 10,16 9,6 10 8 6 4,981 9,061 8,7 8,7 8,07 7,8 6,93 6,025 6,69 4 2 0 1996 1997 1998 1999 2000 2001 udział KRUS w wydatkach budŜetowych udział rolnictwa i gospodarki Ŝywnościowej w budŜecie 2002 2003 2004 2005 2006* Rok Rys. 2. Nakłady przeznaczone na rolnictwo i gospodarkę Ŝywnościową oraz KRUS, w latach 1996–2006, jako udział w wydatkach budŜetowych ogółem Źródło: Opracowanie własne na podstawie tab. 1. Interesująca wydaje się teŜ analiza proporcji udziału wydatków na rolnictwo i gospodarkę Ŝywnościową oraz KRUS. NaleŜy tu podkreślić, Ŝe krotność środków na KRUS względem limitu wydatków na sektor rolno-Ŝywnościowy, począwszy od 1996 r., istotnie zwiększała się na rzecz wydatków socjalnych, osiągając największą wartość w 2002 r. – prawie 5-krotnie wyŜsze wydatki na KRUS aniŜeli na rolnictwo (rys. 3). To dowód na wysoką socjalizację wydatków budŜetowych dotyczących ludności rolniczej i odkładanie w czasie problemu restrukturyzacji polskiego rolnictwa. Kwestia ubezpieczeń emerytalno-rentowych rolników zajmowała czołowe miejsce w wydatkach budŜetowych. Coraz częściej działo się to jednak kosztem przemian strukturalnych rolnictwa i gospodarki Ŝywnościowej. Dlatego koszty restrukturyzacji sektora rolno-Ŝywnościowego w Polsce rosną, gdyŜ długookresowa niewydolność dochodowa gospodarstw rolnych spowodowała kumulację negatywnych skutków. Na początku omawianej dekady prawie 80% gospodarstw posiadało 42 Udział wydatków na KRUS odpowiednio: 9,06% – w 2000 r., 8,07% – w 2003 r., 7,8% – w 2004 r. i 6,93% – w 2005 r. 390 A. CzyŜewski i A. Henisz-Matuszczak ujemną akumulację, dekapitalizowało swój majątek, funkcjonując dzięki naturalizacji produkcji, minimalizacji opłaty pracy, często do poziomu biologicznego minimum. 6 5 4 3 2 1 0 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006* Rok wydatki na KRUS jako krotność wydatków na sektor rolno-Ŝywnościowy Rys. 3. Wydatki na KRUS jako krotność limitu wydatków na rolnictwo, rozwój wsi i rynki rolne w latach 1996–2006 * Zgodnie z Projektem ustawy budŜetowej na 2006 r. Źródło: zob. tab.2. Analizując gospodarstwa rolne według róŜnych kryteriów (ze względu na wielkość, połoŜenie czy rodzaj produkcji), moŜna stwierdzić, iŜ w polskim rolnictwie nie działał mechanizm retransferu „uciekającej” nadwyŜki, przejawiający się w postaci dodatniego salda przepływu dopłat i podatków (tak jak ma to miejsce w UE). Istniał za to inny, specyficzny, kanał przepływu środków budŜetowych, który miał charakter bardziej socjalny aniŜeli rozwojowy. Naturalnie, są to transfery z tytułu KRUS-u. NaleŜy mieć świadomość, iŜ środki te nie pozwalają na produkcję rozszerzoną, a jedynie zamraŜają istniejące struktury. W tym stanie rzeczy ewolucja procesów rozwojowych nie mogła mieć miejsca (CzyŜewski i Henisz-Matuszczak 2004). Niestety, nie moŜna stawiać pytania, czy socjalizować budŜet rolniczy czy wspierać przemiany strukturalne w omawianym sektorze, gdyŜ nie jest ono właściwe. Przez długi czas naleŜy bowiem wspierać jedno i drugie, robiąc to konsekwentnie i rozwaŜnie, a nie substytuować wydatki na przemiany strukturalne rolnictwa i obszarów wiejskich wydatkami socjalnymi, co miało wielokrotnie miejsce. Jednak rosnące w wielkościach bezwzględnych świadczenia na KRUS były konieczne, gdyŜ wynikały z wieloletnich zaniechań i były ceną odkładania w czasie przemian strukturalnych w polskim rolnictwie. Od 2003 r. tendencja się odwróciła – trzeba podkreślić, iŜ 2006 r. przynosi wyraźną zmianę w proporcjach udziału wydatków na rolnictwo, rozwój wsi i rynki rolne oraz cele socjalne. W latach 2001–2002 wydatki na KRUS były 4-krotnie wyŜsze od wydatków na rozwój sektora rolniczego i wsi, natomiast w 2003 r. relacja ta zmniejszyła się do 3,5-krotności, w 2004 r. – do 2,7-krotności, w 2005 r. – do 2,11-krotności, by w 2006 r. wynieść 1,79. MoŜna uznać, Ŝe w przyszłości będzie następowała dalsza redukcja socjalizacji wydatków w budŜecie rolnym na rzecz wzrostu wydatków na przemiany strukturalne na obszarach wiejskich, głównie poprzez współfinansowanie unijnych programów pomocowych oraz sektorowych programów operacyjnych, a takŜe uzupełnienie płatności bezpośrednich z budŜetu krajowego. Uprawniona jest teza, iŜ w wymiarze społeczno-ekonomicznym stanowi to swoistą kompensację ograniczeń wydatków na KRUS przy czym proces ten wyraźnie się nasila od momentu członkostwa w UE. Polityka socjalna wobec mieszkańców wsi w wydatkach budŜetowych... 391 Pamiętać jednak trzeba, iŜ komasacja negatywnych efektów dochodowych w gospodarstwach rolnych narastała przez lata. Dlatego drastyczne ograniczenia świadczeń budŜetowych na KRUS i równoczesne podnoszenie składek w sposób wyprzedzający poprawę sytuacji dochodowej rolników, moŜe być tak dotkliwe, Ŝe istotnie ograniczy pozytywny efekt projektowanych przemian strukturalnych w rolnictwie i na wsi. Redukcja środków na cele KRUS, skądinąd konieczna ze względu na potrzebę reformy tych świadczeń, jest ograniczona i nie moŜe wyprzedzać poprawy sytuacji dochodowej gospodarstw, która ma szansę się ujawnić dopiero pod koniec 2005 r. Dlatego szczególnie waŜne jest to, by dochodowe skutki wzrostu składki na KRUS nie ujawniły się przedwcześnie. Jest oczywiste, Ŝe przez dłuŜszy czas trzeba będzie jeszcze wspierać zarówno sferę ekonomiczną, jak i sferę socjalną w gospodarstwach rolnych, robiąc to rozwaŜnie, w zgodzie z akceptowaną społecznie wizją przekształceń w obu sferach, tak jak to ma miejsce w wysoko rozwiniętych krajach UE (CzyŜewski 2006). WNIOSKI 1. System rolniczych ubezpieczeń społecznych odegrał w analizowanym okresie kluczową rolę jako element polityki socjalnej wobec wsi i rolnictwa. Pełnił teŜ istotną rolę w podtrzymywaniu dochodów rolniczych w trudnych warunkach związanych z efektami ubocznymi transformacji gospodarczej. Gospodarstwa rolne przejmowały cięŜar utrzymania członków rodzin objętych zjawiskiem pogłębiającego się bezrobocia ukrytego na wsi. 2. Sytuacja makroekonomiczna Polski w badanej dekadzie – wzrost bezrobocia, ujemnego salda obrotów bieŜących (w sektorze rolno-Ŝywnościowym do 2003 r.), niezrównowaŜony wzrost gospodarczy (dysproporcje strukturalne) – powodowała utrzymywanie się dotychczasowego poziomu degradacji polskiego rolnictwa i gospodarki Ŝywnościowej w stosunku do działów pozarolniczych. Na funkcjonowanie KRUS, a głównie na wysokość świadczeń, istotnie oddziałują powyŜsze czynniki makroekonomiczne. 3. Przepływ transferów z tytułu KRUS jest specyficznym w warunkach polskich kanałem przepływu środków budŜetowych, który ma charakter bardziej socjalny aniŜeli rozwojowy. NaleŜy w tym miejscu mieć świadomość, iŜ środki te nie pozwalają na reprodukcję rozszerzoną, a jedynie zamraŜają istniejące struktury. 4. Świadczenia KRUS mają istotny wpływ na dochody rolnicze i – co się z tym wiąŜe – umoŜliwiają wielu rodzinom rolniczym pozyskanie stałego źródła dochodów w postaci świadczeń emerytalno-rentowych. 5. Sytuacja finansowa sektora rolno-Ŝywnościowego uległa zmianie na krótko przed akcesem do UE (w latach 2003–2004), co tworzy przesłanki dla przełomu w polityce rolnej w Polsce. Istotnie zwiększył się udział wydatków na rolnictwo, rozwój wsi i rynki rolne w wydatkach budŜetowych. Nastąpiło ograniczenie tendencji do socjalizacji wydatków na rzecz wzrostu wydatków na przemiany strukturalne na obszarach wiejskich. 6. Istnieje potrzeba zreformowania KRUS m.in. poprzez uzaleŜnienie wysokości składek na ubezpieczenie od wysokości osiąganych dochodów. Proces ten musi następować sukcesywnie i nie moŜe wyprzedzać poprawy sytuacji dochodowej gospodarstw. 392 A. CzyŜewski i A. Henisz-Matuszczak PIŚMIENNICTWO Balcerowicz L. 1997. Wieś, rolnictwo, rynek [w: Wizja Polski]. Red. A. Targowski, S. Dronicz. [b.w.], Warszawa, 15–17. CzyŜewski A. 2001. Opinia o budŜecie o ustawie budŜetowej na 2001 r. w części dotyczącej rolnictwa, łowiectwa, obszarów wiejskich oraz gospodarki Ŝywnościowej. Druk senacki nr 562. Dział Ekspertyz Biura Informacji i Dokumentacji Senackiej, Warszawa. CzyŜewski A. 2002. Opinia o budŜecie na 2002 r. w części dotyczącej rolnictwa, rozwoju wsi i rynków rolnych. Wieś Jutra 3, 36–40. CzyŜewski A. 2003. Opinia o ustawie budŜetowej na 2003 r. w części dotyczącej rolnictwa, rozwoju wsi i rynków rolnych. Druk sejmowy nr 918. Wieś Jutra 1, 28–32. CzyŜewski A. 2004. Opinia o ustawie budŜetowej na 2004 r. w części dotyczącej rolnictwa, rozwoju wsi i rynków rolnych. Wieś Jutra 1, 25–30. CzyŜewski A. 2005. Opinia o ustawie budŜetowej na 2005 r. w części dotyczącej rolnictwa, rozwoju wsi i rynków rolnych. Dział 010, cz. 32, 33, 35 oraz w pozostałych częściach dotyczących rolnictwa, a takŜe sytuacji finansowej ARR, ARiMR, ANR oraz CFOGO. Druk sejmowy nr 3293. Wieś Jutra 1, 9–14. CzyŜewski A. 2006. Opinia o ustawie budŜetowej na 2006 r. wraz z autopoprawką w części dotyczącej rolnictwa, rozwoju wsi i rynków rolnych. Dział 010, cz. 32, 33, 35 oraz w pozostałych częściach dotyczących rolnictwa, a takŜe sytuacji finansowej ARR, ARiMR, ANR oraz CFOGO. Wieś Jutra 1, 35–39. CzyŜewski A., Henisz-Matuszczak A. 2004. Rolnictwo Unii Europejskiej i Polski. Studium porównawcze struktur wytwórczych i regulatorów rynków rolnych. Wydaw. AE, Poznań, 258. Prutis S. 1999. Rolnicy indywidualni. Wydaw. Prawnicze PWN, Warszawa. Sobkow-Chaber A. 1996. Polskie prawo rolne na tle ustawodawstwa Unii Europejskiej. Wydaw. Prawnicze PWN, Warszawa. Woś A. 1993. Makroekonomiczne uwarunkowania rozwoju sektora rolno-Ŝywnościowego [w: Analiza produkcyjno-ekonomicznej sytuacji rolnictwa i gospodarki Ŝywnościowej w 1992 roku]. IERiGś, Warszawa, 14–20. Woś A. 2000. Rolnictwo w obliczu narastającego kryzysu. IERiGś, Warszawa, 37. Woś A. 2001. Rolnictwo polskie wobec procesów globalnych w gospodarce. IERiGś, Warszawa, 46. Zegar J.S. 1998. Dochody rolników [w: Rolnictwo polskie w okresie transformacji systemowej (1989–1997)]. IERiGś, Warszawa, 191. Zegar J.S. 2003. Dochody rolników na progu akcesji do Unii Europejskiej. Komunikaty. Raporty. Ekspertyzy IERiGś 482, 19. Zarzecki J. 1996. Sytuacja dochodowa rolnictwa chłopskiego w okresie rynkowej transformacji gospodarki. Wieś Rol. 2, 19. FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS Folia Univ. Agric. Stetin. 2006, Oeconomica 249 (45), 393–400 Zenon KRÓLIKOWSKI DOCHODY LUDNOŚCI ROLNICZEJ W KONTEKŚCIE EFEKTÓW GOSPODAROWANIA W SFERZE POZAROLNICZEJ AGRICULTURAL INHABITANTS INCOMES IN CONTEXT OF MANAGEMENT EFFECTS IN NON-AGRICULTURAL SPHERE Katedra Polityki Gospodarczej i Rynku, Akademia Rolnicza ul. śołnierska 47, 71–210 Szczecin Abstract. The article presents the problem of agricultural inhabitants available incomes against a background of agricultural and non-agricultural sphere participation in gross domestic product creation. Agricultural available incomes are lower than the other socio-economic groups. Regarded agricultural and non-agricultural sphere participation in this creation the opinion of it’s level is not explicit. Agricultural inhabitants available incomes are 58% of incomes of working on their’s own account. And over 69% of incomes of workers using farms are on the some level. EU accession gave national authorities a chance on new, non-agricultural incomes resources for rural areas inhabitants creation. Słowa kluczowe: dochody rozporządzalne, produkt krajowy brutto, rolnictwo, sfera pozarolnicza. Key words: agriculture, available incomes, gross domestic product, non-agricultural sphere. WSTĘP Dochody ludności rolniczej od wielu lat są przedmiotem troski władzy publicznej wielu krajów. Wskazują na to m.in. wspólna polityka rolna Unii Europejskiej oraz realizowane wcześniej, przed przyjęciem naszego kraju do Wspólnoty, róŜne inicjatywy rządów związane z sytuacją materialną ludności rolniczej. Przykładami inwencji rządzących są kwestia dopłat do paliwa rolniczego oraz inicjatywa zwiększenia skali produkcji biopaliw jako kierunku produkcji stwarzającego szanse na wzrost dochodów z produkcji rolniczej. Pomysły te nie budzą entuzjazmu ekonomistów. Koszty wprowadzenia pierwszego rozwiązania oraz problem związany z obciąŜeniem biopaliwa podatkiem VAT i akcyzą, a zatem w efekcie z jego ceną końcową stawiają oba te pomysły w szeregu inicjatyw kontrowersyjnych, choć mających prowadzić do poprawy sytuacji dochodowej rolników. CzyŜewski (2005) zwraca uwagę na to, Ŝe „[...] w krajach wysoko rozwiniętych ma miejsce przyzwolenie na politykę gospodarczą prodochodową i propopytową, przy załoŜeniu, iŜ zrównowaŜonego wzrostu w gospodarce i społecznych korzyści z tym związanych nie sposób osiągnąć bez właściwej redystrybucji przychodów budŜetu. Oznacza to równocześnie społeczną akceptację tezy, iŜ w warunkach rynkowych tylko aktywna polityka gospodarcza z nieautomatycznymi stabilizatorami koniunktury moŜe pokonać próg naturalnej słabości rolnictwa, wynikający z makroekonomicznych uwarunkowań czynnika ziemi, wydłuŜonego zwrotu zainwestowanego w produkcję rolną kapitału czy odmiennego podejścia chociaŜby do sposobu wynagradzania czynnika ludzkiego.” (s. 31) 394 Z. Królikowski Realizowana przez państwo polityka dochodowa powinna pełnić, z załoŜenia, funkcje redystrybucyjną, kosztową, motywacyjną i socjalną. Badanie wielkości dochodów ludności rolniczej i ich zróŜnicowania, w stosunku do ludności innych środowisk społeczno-zawodowych, prowadzi do określenia skuteczności podejmowanych działań. Socjologiczne badania nadal potwierdzają aprobatę społeczną dla znacznego zaangaŜowania państwa w realizację funkcji redystrybucyjnej i socjalnej polityki dochodowej. Powoli jednak ludzie zaczynają dostrzegać związek między rozbudowanymi funkcjami socjalnymi państwa a obciąŜeniami fiskalnymi podmiotów gospodarki. Funkcja redystrybucji dochodów zdaje się budzić dzisiaj mniejszy entuzjazm niŜ dawniej. Warto jednak zaznaczyć, Ŝe to właściwie juŜ nie dochody ludności rolniczej, lecz ludności obszarów wiejskich stają się przedmiotem szczególnej troski rządzących, co odzwierciedla się w polityce gospodarczo-strukturalnej Unii Europejskiej. Roczniki Statystyczne RP (2004 i 2005) podają dwie wartości określające pracujących w rolnictwie. Fakt ten sygnalizuje istnienie problemu źródeł i problemu dochodów duŜej grupy ludzi. Przedmiotem analizy jest prezentacja zróŜnicowania dochodów rozporządzalnych gospodarstw domowych róŜnych grup społeczno-ekonomicznych w kontekście efektów ekonomicznych, tj. wartości dodanej, w wybranych sekcjach krajowej gospodarki. MATERIAŁ I METODA Przeanalizowano dochody rozporządzalne w gospodarstwach domowych grup społeczno-ekonomicznych z lat 1993–2004. Partycypację wybranych sekcji w tworzenie produktu krajowego brutto ukazano poprzez wartość dodaną, przeliczoną na osobę pracującą w danej sekcji w latach 1990–2004. Wydaje się, Ŝe jest to wystarczająco długi czas obserwacji procesu kształtowania dochodów rozporządzalnych i udziału wybranych sekcji w tworzenie produktu krajowego brutto dla sformułowania wniosków ogólnych dotyczących relacji dochodów rozporządzalnych ludności rolniczej i wartości dodanej wytworzonej w wybranych sekcjach gospodarki – sfery pozarolniczej. RozwaŜania przeprowadzono w oparciu o materiał faktograficzny Głównego Urzędu Statystycznego, opracowany metodami statystyki opisowej. Za pomocą funkcji regresji pierwszego i drugiego stopnia oszacowano trendy dochodów rozporządzalnych ludności róŜnych grup społeczno-ekonomicznych w okresie minionych dwunastu lat. Dyskusja problemu dochodów ludności jest zwykle trudna w aspekcie formułowanych ocen. Jest tak w odniesieniu do dochodów rozporządzalnych ludności w ogóle, a ludności rolniczej w szczególności. Wiele środowisk społecznych w Polsce deklaruje małe zadowolenie lub wręcz niezadowolenie z osiąganych dochodów, akcentując trudności w zaspokojeniu własnych potrzeb konsumpcyjnych. Wydaje się, Ŝe naleŜy jednak uwzględnić to, iŜ oczekiwania konsumpcyjne Polaków ukształtowane zostały w stosunkowo krótkim czasie okresu gospodarki rynkowej i demokratycznego społeczeństwa, bez bariery komunikacyjnej między Zachodem a Polską. W ciągu kilku lat przyswoiliśmy sobie i zaakceptowaliśmy wzorce konsumpcyjne społeczeństw krajów wysoko rozwiniętych pod względem gospodarczym. Nie mieliśmy na początku okresu gospodarki rynkowej i nadal nie mamy warunków umoŜliwiających konsumpcję indywidualną i zbiorową na poŜądanym poziomie. Dochody rozporządzalne rosną powoli, obserwujemy ich Dochody ludności rolniczej w kontekście efektów gospodarowania... 395 środowiskowe rozwarstwienie. Jest to oczywisty skutek m in. zmian strukturalnych w gospodarce, które nie postępują w takim tempie, w jakim przyjmujemy nowe wzorce konsumpcji. DOCHODY ROZPORZĄDZALNE A PARTYCYPACJA W TWORZENIU PRODUKTU KRAJOWEGO BRUTTO – WYNIKI I DYSKUSJA Zwiększający się dysparytet dochodów ludności rolniczej w relacji do dochodów ludności pracującej w sferze pozarolniczej jest faktem. Trudno jest ocenić znaczenie tego procesu dla funkcjonowania społeczeństwa, dla poszczególnych środowisk i, w pewnym stopniu, takŜe systemu ekonomicznego kraju. Wydaje się, Ŝe udział rolnictwa w tworzeniu produktu krajowego jest pewnym uzasadnieniem tego stanu rzeczy, nie jest to jednak proces korzystny dla społeczeństwa i państwa. Wyraźnie niska (4,5% w 2004 roku, w ostatnich latach oscylująca w zakresie 3–5%) partycypacja rolnictwa w wytworzenie produktu krajowego brutto nie tworzy sprzyjających warunków do satysfakcjonującego wynagradzania pracujących. Zegar (2001) skupia się na przesłankach i uwarunkowaniach polityki dochodów: „Rolnictwo naleŜy do tych sektorów gospodarczych, które podlegają relatywnej degradacji w rozwoju gospodarczym. Przejawia się to przede wszystkim w niekorzystnych relacjach cen rolnych, w wyniku czego wartość dodana tworzona w rolnictwie jest przejmowana przez sektory nierolnicze i konsumentów, powolnym czy wręcz nikłym wzroście popytu na produkty rolniczo-Ŝywnościowe, malejącym udziale rolnictwa w zatrudnieniu i innych wskaźnikach makroekonomicznych. Takie tendencje mają charakter obiektywny – są wynikiem praw rozwoju ekonomicznego.” (s. 6) Dyskutując problem dochodów ludności rolniczej, autor tej pracy zmierza do istoty rzeczy, pytając, czy ma to być specjalna polityka kształtowania dochodów w rolnictwie czy kwestia ta powinna być regulowana przez politykę społeczną. Odpowiedź na postawione pytanie jest potrzebna ze względu na róŜnice w moŜliwych do zastosowania instrumentach. W pierwszym przypadku instrumenty polityki dochodowej wkomponowane będą w układ produkcyjno-ekonomiczny natomiast w drugim przypadku związane muszą być ze sferą redystrybucji dochodów. Tomczak (2000) przyczyn upośledzenia dochodowego rolników dopatruje się w niskich cenach i innych czynnikach, których nie moŜna zmienić w stosunkowo krótkim czasie. W tabeli 1 zaprezentowano przeciętny miesięczny dochód rozporządzalny na osobę w gospodarstwach domowych rolników, w stosunku do dochodów uzyskiwanych w gospodarstwach domowych pozostałych grup społeczno-ekonomicznych, w latach 1993–2004, oraz wartość dodaną w przeliczeniu na osobę pracującą w wybranych sekcjach gospodarki (rolnictwie, górnictwie, przetwórstwie przemysłowym, budownictwie, handlu i naprawach, hotelach i restauracjach oraz transporcie, gospodarce magazynowej i łączności). Wartości zamieszczone w tab. 1 wskazują dość widoczne relatywne zmniejszenie dochodów rolników, w porównaniu z dochodami innych grup społeczno-zawodowych – z poziomu 90,8% dochodów ogółem w 1993 roku do 73,6% w 2004 roku. Wielkość wytworzonej wartości dodanej na osobę pracującą w wybranych sekcjach gospodarki staje się punktem odniesienia w dyskusji kwestii dochodów ludności rolniczej. WyraŜona w tys. zł na osobę wartość dodana w rolnictwie wzrosła z 0,97 tys. zł w 1990 r. do 8,63 tys. zł w 2003; w tym okresie w Polsce ogółem wartość ta wzrosła z 3,58 do 58,97 tys. zł na osobę pracującą. Tabela 1. Dochody rozporządzalne oraz wartość dodana brutto na osobę pracującą w wybranych sekcjach gospodarki w latach 1993–2004 Rok Wyszczególnienie 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004* Przeciętne miesięczne dochody rozporządzalne na osobę w gospodarstwach domowych rolników, w stosunku do dochodów uzyskiwanych w gospodarstwach pozostałych grup społeczno-ekonomicznych [%] Ogółem 90,8 88,9 93,9 89,4 92,7 77,8 73,4 74,7 77,3 86,1 69,7 73,6 Pracowników 89,3 87,4 93,7 85,5 90,3 74,4 69,4 69,4 72,8 Pracujących na własny rachunek 72,1 68,9 73,1 70,3 71,0 62,1 57,4 57,4 61,6 81,9 65 69,2 68,5 55,1 Emerytów i rencistów 84,9 83,4 88,3 85,3 88,8 73,6 69,0 73,9 73,8 57,9 81,8 65,9 69,2 Wartość dodana brutto na osobę pracującą w wybranych sekcjach gospodarki [tys. zł] Ogółem 10,87 14,54 21,09 24,38 28,92 33,29 38,09 45,69 48,25 50,54 58,97 61,97 Rolnictwo 2,79 3,37 4,69 5,25 5,55 5,67 5,19 5,49 6,11 8,72 8,63 9,16 Górnictwo 13,58 22,62 29,58 35,74 43,54 44,40 51,24 66,67 71,35 73,06 78,41 75,19 Przetwórstwo przemysłowe 13,19 17,23 20,13 24,05 29,00 32,86 38,09 44,58 43,79 46,80 51,17 58,23 Budownictwo 11,90 14,65 22,15 27,23 33,23 40,30 47,00 53,37 50,42 53,51 54,13 55,59 Handel i naprawy 12,46 15,32 26,21 32,87 37,81 41,57 47,77 55,00 58,24 61,41 60,02 63,14 Hotele i restauracje 4,87 Transport, gospodarka magazynowa i łączność 6,34 14,31 18,23 21,64 24,84 30,93 36,15 36,69 37,65 37,99 39,35 10,90 14,68 21,88 26,21 30,85 36,03 42,54 55,13 67,33 73,50 78,65 81,48 * Wartość dodaną brutto oszacowano na podstawie dynamiki wzrostu w relacji do roku 2003 (Rocznik Statystyczny RP GUS 2005). Źródło: Roczniki Statystyczne RP GUS (2005–1994). [zł] 5) 1000 900 6) 800 2) 700 1) 600 3) 500 400 4) 300 200 100 0 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 1 – gospodarstwa domowe ogółem 2 – gospodarstwa pracowników 3 – gospodarstwa pracowników uŜytkujących gospodarstwo rolne 4 – gospodarstwa rolników 5 – gospodarstwa pracujących na własny rachunek 6 – gospodarstwa emerytów i rencistów Rys. 1. Dochody rozporządzalne gospodarstw domowych w latach 1993–2004 Źródło: obliczenia własne na podstawie danych GUS (Roczniki Statystyczne RP 1993–2004). 2004 Rok [zł] 1200 1100 1000 900 800 700 600 500 400 300 200 100 1) y = 50,768x + 168,37 2 R = 0,9574 3) y = 35,826x + 163,03 2 R = 0,9193 5) y = 63,877x + 219,16 2 R = 0,9507 2) y = 55,457x + 163,65 2 R = 0,9604 4) y = 33,188x + 183,16 2 R = 0,8606 6) y = 56,671x + 163,04 2 R = 0,9691 5) 5) 6) 6) 2) 2) 1) 1) 3) 3) 4) 4) 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Rok trend liniowy (4 – gospodarstwa rolników) Liniowy (4 – gospodarstwa rolników) trend liniowy (5 – gospodarstwa pracujących na własny rachunek) Liniowy (5 – gospodarstwa pracuj ących na własny rachunek) trend liniowy (3 – gospodarstwa pracowników uŜytkujących gospodarstwo rolne) Liniowy (3 – gospodarstwa pracowników uŜytkuj ących gospodarstwo rolne) Liniowy trend liniowy (2 – gospodarstwa (2 – gospodarstwa pracowników) pracowników) Liniowy (6 – gospodarstwa emerytów i rencistów) trend liniowy (6 – gospodarstwa emerytów i rencistów) Liniowy (1 – gospodarstwa domowe ogółem) trend liniowy (1 – gospodarstwa domowe ogółem) Rys. 2. Dochody rozporządzalne gospodarstw domowych – funkcje trendów liniowych w latach 1993–2007* * Dla lat 2005–2007 ekstrapolacja wartości na podstawie oszacowanej funkcji trendu. Źródło: obliczenia własne na podstawie danych GUS (Roczniki Statystyczne RP 1993–2004). [zł] 1000 2 1) y = –3,2748x + 93,34x + 69,037 2 R = 0,9946 2 4) y = –3,152x + 74,164x + 87,552 2 R = 0,933 5) 2 900 2) y = –3,4015x + 99,677x + 60,465 2 R = 0,9941 6) 6) 2) 2 ) 1) 1) 800 2 700 3) y = –3,3288x + 79,1x + 62,059 2 R = 0,9934 600 3) 3) 4) 4) 500 400 300 5) y = –4,3384x2 + 120,28x + 87,561 R2 = 0,9917 2 200 100 6) y = –1,8975x + 81,339x + 105,49 R2 = 0,9793 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Rok trend wielomianowy (5 – gospodarstwa pracujących własny rachunek) Wielom. (5 – gospodarstwa pracujących na własnyna rachunek) trend wielomianowy (1 – gospodarstwa domowe ogółem) Wielom. (1 – gospodarstwa domowe ogółem) trend wielomianowy (2 – gospodarstwa pracowników) Wielom. (2 – gospodarstwa pracowników) trend wielomianowy (6 – gospodarstwa i rencistów) Wielom. (6 – gospodarstwa emerytów emerytów i rencistów) trend wielomianowy (3 – gospodarstwa pracowników uŜytkujących gospodarstwo rolne) Wielom. (3 – gospodarstwa pracowników uŜytkujących gospodarstwo rolne) trend wielomianowy (4 – gospodarstwa Wielom. (4 – gospodarstwa rolników) rolników) Rys. 3. Dochody rozporządzalne gospodarstw domowych – funkcje trendów wielomianowych w latach 1993–2007* * Dla lat 2005–2007 ekstrapolacja wartości na podstawie oszacowanej funkcji trendu. Źródło: obliczenia własne na podstawie danych GUS (Roczniki Statystyczne RP 1993–2004). 398 Z. Królikowski Proces rozwarstwienia dochodów w grupach społeczno-ekonomicznych ilustruje rys. 1. Relatywnie małe zróŜnicowanie dochodów z pierwszej połowy lat dziewięćdziesiątych zwiększyło się wyraźnie około połowy dekady i w drugiej połowie. Rysunki 2 i 3 pokazują funkcje trendów dochodów rozporządzalnych. Wartości dochodów rozporządzalnych, dla lat 2005–2007, oszacowane na podstawie obserwacji procesu w latach 1993–2004, sugerują kontynuację procesu rozwarstwienia dochodów w gospodarstwach domowych naleŜących do róŜnych grup społeczno-ekonomicznych. Pewne zmiany spodziewane są w związku ze wspólną polityką rolną Unii Europejskiej i polityką strukturalną. PODSUMOWANIE I WNIOSKI Przesłanki i realne instrumenty polityki dochodowej w odniesieniu do rolnictwa stają się istotnymi problemami polityki gospodarczej i społecznej państwa. Znaczenie zagadnienia wynika z liczebności grupy ludności rolniczej, jej wpływu na władzę polityczną w kraju, w tym poprzez oddziaływanie środowiska rodzin rolniczych na procesy demograficzne w państwie. Solidaryzm społeczny, organizowany przez władzę publiczną, zwalnia tempo rozwarstwienia dochodów rolników i ludności sfery pozarolniczej. UmoŜliwia to niektórym kategoriom ludności rolniczej poszukiwanie innych źródeł dochodów. Dochody rozporządzalne rolników, w stosunku do dochodów innych grup społeczno-ekonomicznych, wahają się od 57,9 do 73,6%. Wypracowana w rolnictwie wartość dodana w przeliczeniu na osobę pracującą, w relacji do wartości dodanej wygenerowanej w innych sekcjach gospodarki narodowej i ogółem, stanowi 14,8% wartości dodanej przeciętnie na osobę pracującą ogółem w Polsce, 15,7% wartości dodanej wypracowanej w przetwórstwie przemysłowym, 12,2% wytworzonej w górnictwie, 14,5% w handlu i naprawach, 23,2% w sekcji hotele i restauracje. RóŜnice dochodów rozporządzalnych ludności rolniczej, w porównaniu z dochodami innych grup społeczno-ekonomicznych, są niewielkie w relacji do udziału rolnictwa i pozostałych sekcji sfery pozarolniczej gospodarki narodowej w tworzeniu produktu krajowego brutto. Warto tu jednak przypomnieć tezę CzyŜewskiego (2005): „Rolnictwo jako gałąź surowcowa oddalone jest od nabywcy końcowego w łańcuchu przepływów. Nie chodzi tu tyle o dystans przestrzenny co ekonomiczny. Mechanizm rynkowy tak rozkłada korzyści z tytułu wytwarzanej wartości dodanej podczas procesu produkcji, iŜ najwięcej zyskują ci, którzy są najbliŜej odbiorcy finalnego, dzięki największemu wpływowi na końcową cenę. Efekty tego procesu uwidaczniają się w wytworzonych dochodach, które są relatywnie mniejsze od udziału w ich tworzeniu, gdyby rozpatrywać ogólną wartość dodaną, jaka powstała w drodze od surowca do produktu finalnego. Rynek dokonuje redystrybucji wartości dodanej, deprecjonując trwale rolnictwo. Jest to jego właściwa cecha. Wynika stąd takŜe konieczność jej korekty przez mechanizm interwencyjny.” (s. 29) PIŚMIENNICTWO CzyŜewski A. 2005. O potrzebie koordynacji polityki ogólnogospodarczej państwa zaadresowanej do sektora rolnego [w: Rozwój lokalny – wykorzystanie instrumentów unijnych i regionalnych]. Wydział Ekonomiki i Organizacji Gospodarki śywnościowej AR, Szczecin, 29, 31. Dochody ludności rolniczej w kontekście efektów gospodarowania... 399 Roczniki Statystyczne Rzeczypospolitej Polskiej GUS. 2005–1994. Tomczak F. 2000. Rozwój rolnictwa światowego. Uwarunkowania i konsekwencje dochodowe. IERiGś, Warszawa, 47–49. Zegar J.S. 2001. Przesłanki i uwarunkowania polityki kształtowania dochodów w rolnictwie. Stud. Monogr. IERiGś Warsz. 107, 6, 11. 400 VACAT Strona 400 z 400 Z. Królikowski
