GMO - VisaCom BIP

GMO
– szansa czy zagroŜenie?
WSSE Olsztyn
Oddział Promocji Zdrowia
i Oświaty Zdrowotnej
Magdalena Sienkiewicz
GEN
To fragment DNA, w którym zakodowana jest informacja o budowie łańcucha
polipeptydowego. Jest jednostką dziedziczną.
Genom
Według T. A. Browna jest to cała informacja genetyczna Ŝywego organizmu.
Transgen
To wprowadzony dodatkowo do organizmu nowy gen. Jest on wbudowywany na stałe do
genomu i przekazywany następnym pokoleniom zgodnie z prawami genetyki.
GMO
Organizm Modyfikowany Genetycznie
Organizm inny niŜ organizm człowieka, w którym materiał genetyczny został zmieniony w
sposób niezachodzący w warunkach naturalnych wskutek krzyŜowania lub naturalnej
rekombinacji. (Ustawa z dnia 22 czerwca 2001r. o organizmach genetycznie
zmodyfikowanych).
Od DNA do GMO.
InŜynieria genetyczna
To celowa ingerencja w organizm, która polega na wprowadzeniu do genomu Ŝywego
organizmu nowych informacji genetycznych, czyli przenoszeniu genów z jednego
organizmu do innego, bądź na zmodyfikowaniu genomu poprzez izolowanie lub eliminację
genów.
InŜynieria genetyczna
Jest to pojęcie ogólne, do którego moŜna zaliczyć m.in.:
klonowanie zwierząt,
namnaŜanie materiału genetycznego,
genetyczne modyfikacje roślin,
terapię genową,
modyfikację bakterii, np. w celu produkcji
ludzkiej insuliny lub antybiotyków.
Zakres manipulacji genetycznych
WyróŜniamy trzy rodzaje metod modyfikacji genetycznych, pozwalających uzyskać
poŜądane cechy.
Zakres manipulacji genetycznych
Zmieniona zostaje aktywność genów naturalnie występujących w danym organizmie.
Metoda ta została wykorzystana w produkcji pomidorów Flavr Savr, które jako pierwsze
GMO zostały w 1994r dopuszczone do obrotu w USA. Zmniejszono w nich aktywność
genu, który odpowiada za proces dojrzewania i mięknięcia pomidora. Otrzymano
odmianę zmienioną genetycznie, choć w komórkach rośliny nie pojawił się Ŝaden nowy
element, Ŝaden obcy gen.
Zakres manipulacji genetycznych
Do organizmu wprowadzone zostają dodatkowe kopie jego własnych genów.
Powielenie genu - powoduje "namnaŜanie" poŜądanej cechy (barwa, zawartość cukru).
Dotychczas nie wprowadzono do obrotu takich produktów.
Zakres manipulacji genetycznych
Wprowadzony gen pochodzi z organizmu innego gatunku.
Włączenie materiału genetycznego (DNA) do genomu innych organizmów roślin lub
zwierząt, niezaleŜnie od gatunku. Najbardziej powszechne zastosowanie tego rodzaju
modyfikacji to przeniesienie genu z bakterii glebowej Bacillus thuringensis do roślin
uprawnych. Dzięki temu wytwarzają one toksynę chroniącą je przed owadami. Tak
zmodyfikowane rośliny zostały wprowadzone do obrotu.
InŜynieria genetyczna
Dotychczas najszersze zastosowanie inŜynieria genetyczna osiągnęła na polu produkcji
Ŝywności.
Metody otrzymywania GMO
Wektorem przenoszącym transgen do komórek zwierząt są retrowirusy (wirusy
zawierające RNA), którymi infekuje się komórki we wczesnym stadium rozwoju
embrionalnego.
Metody otrzymywania GMO
Zwierzęta transgeniczne uzyskuje się takŜe bezwektorowymi metodami. Transgen jest
wprowadzony przez mikroiniekcję do zapłodnionego jaja lub komórki z wczesnego etapu
rozwoju embrionalnego. Zmienione zarodki wszczepia się do macicy matki zastępczej,
gdzie rozwija się genetycznie zmodyfikowane potomstwo.
Metody otrzymywania GMO
Inną metodą jest pobranie i hodowanie komórki z wczesnego stadium rozwoju
zarodkowego - blastocysty. Są to komórki linii zarodkowej ES /embryonic stem/.
Mają one zdolność róŜnicowania się we wszystkie inne typy komórek. MoŜna je zmienić
genetycznie w laboratorium, wszczepić do blastocysty i implantować do macicy matki
zastępczej.
Metody otrzymywania GMO
„Wycinanie" genów i przenoszenie ich do genomów "gospodarza". „NoŜycami"
genetycznymi są enzymy restrykcyjne - restryktazy.
Mają one zdolność rozpoznawania charakterystycznych miejsc DNA /określonych
sekwencji zasad/ i przecinania go w tych punktach, zostawiając tzw. "lepkie końce", do
których mogą być przyłączane dodatkowe geny.
Metody otrzymywania GMO
Aby przenieść gen do organizmu biorcy, potrzebny jest środek transportu, tzw. wektor.
U roślin doskonałym wektorem okazał się plazmid Ti bakterii Agrobacterium tumefaciens,
wywołującej guzowatość u roślin z rodziny róŜowatych.
Metody otrzymywania GMO
W laboratorium moŜna usunąć z plazmidu gen wywołujący narośla i wprowadzić do niego
nowy gen, który ma być przeniesiony do rośliny.
W ten sposób plazmid Ti jest wykorzystywany w celu przenoszenia dodatkowych genów
do roślin. ZakaŜenie roślin dodatkowym genem to transfekcja.
Metody otrzymywania GMO
metoda pokrycia małych kuleczek złota lub wolframu cząsteczkami DNA a następnie
wstrzeliwanie ich do jąder komórek tkanki roślinnej z uŜyciem tzw. "armatki genowej"
/gaz pod duŜym ciśnieniem/.
Technikę tę nazwano biolistyką i stosuje się ją zwłaszcza przy wprowadzaniu nowych
genów do roślin jednoliściennych /zboŜa/.
Metody otrzymywania GMO
Dwie najpopularniejsze metody modyfikacji genetycznych organizmów roślinnych.
Wybrany gen moŜe być dostarczony za pośrednictwem Agrobacterium (po lewej), albo
poprzez związanie go do mikroskopijnych kuleczek złota lub wolframu i ostrzeliwanie nimi
tkanek roślinnych. Na poŜywkach przeprowadza się selekcję tych osobników, u których
gen na stałe włączył się do chromosomu roślinnego, następnie rozpoczyna się
eksperymentalną uprawę.
Metody otrzymywania GMO
bezwektorowe metody modyfikacji roślin:
chemiczne
fizyczne
Metody otrzymywania GMO
Chemiczną metodą jest dodanie odpowiedniego czynnika, np. glikolu polietylenowego PEG.
Metody otrzymywania GMO
Fizyczną metodą mogą być krótkotrwałe, wysokonapięciowe impulsy elektryczne lub
mikroiniekcja, czyli wprowadzenie genu za pomocą igły do komórek roślinnych.
GMO - przykłady
Pierwszą zmodyfikowaną genetycznie rośliną był tytoń – 1984 rok.
W roku 1986 modyfikacji poddano pomidora.
Od tego czasu zmodyfikowana została juŜ większość roślin mających znaczenie
gospodarcze.
Celem modyfikacji organizmów jest:
uodpornienie ich na działanie niekorzystnych warunków, np. mróz, suszę lub zasoloną
glebę
uodpornienie na choroby wirusowe, bakteryjne, grzybice
Celem modyfikacji organizmów jest:
uodpornienie roślin na herbicydy, czyli środki chwastobójcze
uodpornienie roślin na owady Ŝerujące najczęściej na liściach, zarówno w stadium
dorosłym - imago, jak i larwalnym
Celem modyfikacji organizmów jest:
opóźnienie dojrzewania co ułatwia przechowywanie i transport
szybszy przyrost masy ciała zwierząt
zwiększenie wydajności mlecznej
Celem modyfikacji organizmów jest:
transgeniczne zwierzęta gospodarcze otrzymuje się z myślą o wykorzystaniu ich jako
producentów zrekombinowanych białek o znaczeniu farmaceutycznym
(np. czynnik krzepliwości krwi, erytropoetynę leczącą anemię, ß interferon zwalczający
infekcje wirusowe i nowotwory oraz hormon wzrostu)
GMO – przykłady
śywność Modyfikowana Genetycznie
zwana teŜ transgeniczną, to Ŝywność wyprodukowana z organizmów przetworzonych
przez naukowców drogą przenoszenia genów z jednego gatunku do drugiego.
śywność Modyfikowana Genetycznie
Genetycznie Modyfikowana śywność (śywność GM) to Ŝywność:
zawierająca GMO,
składająca się z GMO lub
wytworzona z GMO
(Rozporządzenie (WE) 1829/2003 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 22 września
2003 roku w sprawie genetycznie zmodyfikowanej Ŝywności i środków Ŝywienia zwierząt)
W pracach genetycznych prowadzonych w celu uzyskania Ŝywności transgenicznej
dominują trzy kierunki:
Wzbogacenie Ŝywności w składniki podnoszące jej wartość Ŝywieniową
Usuwanie substancji szkodliwych i niepoŜądanych
Poprawa cech funkcjonalnych związanych z procesami przetwórczymi
Gdzie i co się uprawia?
Największy areał upraw roślin genetycznie zmodyfikowanych znajduje się w: USA,
Argentynie, Kanadzie, Brazylii, Chinach, Paragwaju, Indiach i RPA. Największe ilości
roślin GM uprawiane są w Stanach Zjednoczonych Ameryki Płn. ( 47,6 mln ha).
Gdzie i co się uprawia?
Spośród skomercjalizowanych roślin GM, najwięcej uprawia się soi, kukurydzy, bawełny i
rzepaku. Ponad 50% wszystkich upraw soi na świecie stanowi soja zmodyfikowana
genetycznie. W USA i Japonii uprawiane są takŜe m.in. genetycznie zmodyfikowane
pomidory, ziemniaki, buraki cukrowe.
Gdzie i co się uprawia?
Obecnie w Unii Europejskiej, w tym takŜe w Polsce, stosować moŜna jako Ŝywność lub
składniki Ŝywności zmodyfikowaną genetycznie soję, kukurydzę, rzepak (ściśle określone
linie). W Europie rośliny genetycznie zmodyfikowane uprawiane są w Rumunii, Hiszpanii i
Niemczech.
Produkcja GMO w latach 1996-2006
Produkcja GMO w latach 1996-2006
Najczęściej uprawianą rośliną modyfikowaną genetycznie jest soja odporna na herbicydy
Regulacje prawne dotyczące GMO na terenie Unii Europejskiej
Dyrektywa Rady nr 219 z dnia 23 kwietnia 1990 roku w sprawie zamkniętego uŜycia
genetycznie zmodyfikowanych mikroorganizmów. Dyrektywa ta została zmieniona
Dyrektywą Rady nr 81 z dnia 26 października 1998 roku;
Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady Europy 2001/18/EC z dnia 12 marca 2001
roku uchylającej Dyrektywę Rady 90/220/EWG w sprawie zamierzonego uwalniania do
środowiska organizmów genetycznie zmodyfikowanych;
Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady Nr 1829/2003 z dnia 15 lipca 2003
roku w sprawie genetycznie zmodyfikowanej Ŝywności i pasz;
Regulacje prawne dotyczące GMO na terenie Unii Europejskiej
Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady Nr 1830/2003 z dnia 22 września 2003
roku w sprawie identyfikacji i oznakowania organizmów genetycznie zmodyfikowanych
oraz identyfikacji produktów Ŝywnościowych i paszowych wytworzonych z organizmów
genetycznie zmodyfikowanych, zmieniającym Dyrektywę 2001/18/WE;
Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady Nr 1846/2003 z dnia 15 lipca 2003
roku w sprawie transgranicznego przemieszczania organizmów genetycznie
zmodyfikowanych.
Regulacje prawne dotyczące GMO na terenie Polski
Ustawa z dnia 22 czerwca 2001 roku o organizmach genetycznie zmodyfikowanych
(GMO) (Dz. U. Nr 76, poz. 811 z późn. zm.), która weszła w Ŝycie z dniem 26
października 2001 roku
Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 8 lipca 2002 roku w sprawie określenia
szczegółowego sposobu przeprowadzenia oceny zagroŜeń dla zdrowia ludzi i środowiska
w związku z podjęciem działań polegających na zamkniętym uŜyciu GMO, zamierzonym
uwolnieniu GMO do środowiska, w tym wprowadzeniu do obrotu produktów GMO oraz
wymagań jakie powinna spełniać dokumentacja zawierająca ustalenia takiej oceny (Dz.
U. Nr 107, poz.944).
Regulacje prawne dotyczące GMO na terenie Polski
Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 21 lutego 2002 roku w sprawie określenia
szczegółowego sposobu funkcjonowania Komisji do spraw organizmów genetycznie
zmodyfikowanych (Dz. U. Nr 19, poz. 196).
Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 29 listopada 2002 roku w sprawie określenia
listy organizmów patogennych oraz ich klasyfikacji, a takŜe niezbędnych środków dla
poszczególnych stopni hermetyczności (Dz. U. Nr 212, poz. 1798).
Regulacje prawne dotyczące GMO na terenie Polski
Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 6 czerwca 2002 roku w sprawie określenia
wzorów wniosków dotyczących zgód i zezwoleń na działania w zakresie organizmów
genetycznie zmodyfikowanych (Dz. U. Nr 87, poz. 797).
Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 19 kwietnia 2002 roku w sprawie urzędów
celnych właściwych dla przywozu i wywozu produktów GMO (Dz. U. Nr 43, poz. 406 z
późn .zm.).
Zasady wprowadzania GMO na rynek
WHO wraz z Organizacją Narodów Zjednoczonych ds. WyŜywienia i Rolnictwa (FAO) i
Programem Narodów Zjednoczonych do spraw Środowiska (UNEP) wspólnie pomagają
krajom wprowadzającym produkty GM przeprowadzić badaniach pod kaŜdym kątem ich
wpływu na ludzkie zdrowie i środowisko naturalne.
Zasady wprowadzania GMO na rynek
śaden podmiot nie moŜe wprowadzać do obrotu GMO przeznaczonego do uŜycia jako
Ŝywność/środki Ŝywienia zwierząt, jeśli nie są one objęte zezwoleniem udzielonym
zgodnie z postanowieniami rozporządzenia.
Zasady wprowadzania GMO na rynek
W celu uzyskania zezwolenia, naleŜy złoŜyć wniosek do właściwego organu krajowego
państwa członkowskiego. W Polsce funkcję tę pełni Główny Inspektor Sanitarny, który
przekazuje wniosek wraz ze wszystkimi dodatkowymi informacjami do Europejskiego
Urzędu Bezpieczeństwa śywności.
Zasady wprowadzania GMO na rynek
Zezwolenia dla GMO przeznaczonego do uŜycia nie udziela się, jeśli podmiot występujący
o takie zezwolenie nie udowodni w wystarczający sposób, Ŝe spełnia ona wymagania
dotyczące bezpieczeństwa.
Zasady wprowadzania GMO na rynek
Nowe przepisy w zakresie GMO uwzględniają takŜe dotychczasowe doświadczenie z
którego wynika, iŜ nie powinno udzielać się zezwolenia dla jednego rodzaju uŜytkowania
produktu, kiedy prawdopodobnie będzie on uŜytkowany zarówno jako produkt
Ŝywnościowy, jak i środek Ŝywienia zwierząt.
Dlatego teŜ przyjęto zasadę, iŜ zezwolenia dla takich produktów powinno się udzielać
tylko wtedy, kiedy spełniają standardy bezpieczeństwa zarówno dla ludzi jaki i zwierząt
oraz środowiska.
Zasady wprowadzania GMO na rynek
identyfikacja potencjalnie szkodliwych skutków, jakie mogą wyniknąć z uŜycia GMO
dokonanie oceny moŜliwości wystąpienia tych skutków
dokonanie oceny dotkliwości potencjalnej szkody
Zasady wprowadzania GMO na rynek
śywność GM zgodnie z obowiązującymi przepisami prawa UE nie moŜe:
mieć niekorzystnego wpływu na zdrowie ludzi i zwierząt oraz na środowisko, wprowadzać
w błąd konsumenta, róŜnić się pod względem wartości odŜywczych (nie moŜe zawierać
mniej składników odŜywczych) od swojego konwencjonalnego odpowiednika, tzn.
niezmodyfikowanego genetycznie produktu spoŜywczego.
Traceability
moŜliwość śledzenia Ŝywności GM
jest ułatwieniem kontroli i weryfikacji wymaganego przepisami prawnymi znakowania
umoŜliwia sprawne wycofanie produktów spoŜywczych zawierających lub składających się
z GMO, w przypadku kiedy zaistnieje ryzyko zagroŜenia dla zdrowia ludzi lub
bezpieczeństwa środowiska.
Traceability
Wymóg wdroŜenia systemu traceability obowiązuje wszystkich operatorów Ŝywności, to
znaczy wszystkie osoby, które umieszczają produkt GM na rynku lub otrzymują taki
produkt od dostawców wewnątrz Unii Europejskiej.
Traceability
Dokumentacja powinna być przechowywana przez 5 lat od daty kaŜdej transakcji
zarówno przez podmiot udostępniający, jak i otrzymujący genetycznie zmodyfikowany
produkt spoŜywczy.
KaŜdy operator Ŝywności jest zobligowany do udostępnienia informacji, zawartych w
prowadzonym przez niego rejestrze, na Ŝyczenie kompetentnego urzędu.
Traceability
Polskie przepisy zobowiązują do etykietowania Ŝywności i pełnej informacji o
modyfikacjach.
Znakowanie i identyfikowalność produktów GMO
Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady Europy nr 1829/2003 z dnia 22
września 2003 roku w sprawie genetycznie zmodyfikowanej Ŝywności i środków Ŝywienia
zwierząt nakłada na producentów obowiązek znakowania Ŝywności, jeśli udział składnika
wywodzącego się z organizmów modyfikowanych genetycznie w środku spoŜywczym
przekracza 0,9% tego składnika w produkcie.
Znakowanie i identyfikowalność produktów GMO
W kwietniu 2004 roku Unia Europejska wprowadziła ścisłe zasady dotyczące
odpowiedniego znakowania produktów.
Opakowanie wymaga odpowiedniego oznakowania, jeśli produkt zawiera więcej niŜ 0,9%
składników modyfikowanych genetycznie.
Jeśli składniki oczekują na końcową akceptację, wskaźnik ten obniŜa się do 0,5%.
Zgodnie z art. 47 ustawy o organizmach genetycznie zmodyfikowanych oznakowanie
produktu GMO powinno zawierać następujące informacje:
nazwę produktu GMO i nazwy zawartych w nim GMO,
imię i nazwisko lub nazwę producenta lub importera oraz adres,
przewidywany obszar stosowania produktu GMO: przemysł, rolnictwo, leśnictwo,
powszechne uŜytkowanie przez konsumentów lub inne specjalistyczne zastosowanie,
Zgodnie z art. 47 ustawy o organizmach genetycznie zmodyfikowanych oznakowanie
produktu GMO powinno zawierać następujące informacje:
zastosowanie produktu GMO i dokładne warunki uŜytkowania wraz z informacją, w
uzasadnionych przypadkach, o rodzaju środowiska, dla którego produkt jest odpowiedni,
szczególne wymagania dotyczące magazynowania i transportu, jeŜeli zostały określone w
zezwoleniu,
informacje o róŜnicy wartości uŜytkowej, między produktem GMO, a jego tradycyjnym
odpowiednikiem,
Zgodnie z art. 47 ustawy o organizmach genetycznie zmodyfikowanych oznakowanie
produktu GMO powinno zawierać następujące informacje:
środki, jakie powinny być podjęte w przypadku niezamierzonego uwolnienia GMO,
niezgodnego z wymaganiami dotyczącymi wprowadzenia produktu GMO do obrotu, jeŜeli
zostały określone w zezwoleniu.
numer uzyskanego pozwolenia na wprowadzenie produktu GMO
Znakowanie i identyfikowalność produktów GMO
W przypadku gdy cały produkt jest genetycznie zmodyfikowany oznakowanie powinno
być uzupełnione informacją: produkt genetycznie zmodyfikowany.
Jeśli tylko niektóre składniki są genetycznie zmodyfikowane, obok nazwy składnika
naleŜy umieścić napis: genetycznie zmodyfikowany.
Napis i informacja powinny być czytelne i zapisane czcionką tej samej wielkości co nazwa
składnika lub produktu.
GIS
Urzędem właściwym na terenie Polski, do przyjmowania wniosków o wprowadzenie do
obrotu Ŝywności GM pochodzenia roślinnego jest Główny Inspektorat Sanitarny,
natomiast decyzje o wprowadzeniu ww. Ŝywności do obrotu podejmowane są przez
Instytucje Unii Europejskiej.
KONTROLA śYWNOŚCI GM W POLSCE
Kontrolę nad przestrzeganiem przepisów aktów prawnych z zakresu Ŝywności GM
sprawują:
1) Ministerstwo Środowiska
2) Państwowa Inspekcja Sanitarna,
3) Inspekcja Ochrony Roślin i Nasiennictwa,
4) Inspekcja Ochrony Środowiska,
5) Inspekcja Weterynaryjna,
6) Inspekcja Handlowa,
7) Państwowa Inspekcja Pracy,
8) organy administracji celnej w zakresie kontroli legalnego obrotu GMO,
9) Inspekcja Jakości Handlowej Artykułów Rolno-SpoŜywczych.
KONTROLA śYWNOŚCI GM W POLSCE
Kontrola Ŝywności GM polega na:
weryfikacji dokumentacji (traceablilty),
sprawdzeniu znakowania,
próbkobraniu.
W strukturach PIS znajdują się 3 laboratoria badające Ŝywność GM
KONTROLA śYWNOŚCI GM W POLSCE i UE
WSPÓLNOTOWY REJESTR GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANEJ śYWNOŚCI I PASZ
Rozporządzenie 1829/2003 jest podstawą prawą do prowadzenia 'Wspólnotowego
Rejestru genetycznie zmodyfikowanej Ŝywności i paszf. Rejestr administrowany jest przez
Komisję Europejską i ma formę elektroniczną.
http://europa.eu.int/comm/food/dyna/gm_register/index_en.cfm
GMO to problem?
Produkty nowoczesnej biotechnologii (organizmy genetycznie zmodyfikowane) coraz
częściej pojawiają się na rynku, budząc wiele kontrowersji, szczególnie w odniesieniu do
problematyki bezpieczeństwa tych produktów dla zdrowia człowieka i ewentualnego ich
wpływu na inne organizmy w środowisku.
GMO to problem?
W związku z tym wprowadza się i udoskonala procedury i mechanizmy oceny ryzyka
związanego z wykorzystywaniem genetycznie zmodyfikowanych organizmów. Unia
Europejska poświęca wiele uwagi ocenie zagroŜeń wynikających z uŜycia GMO.
GMO to problem?
Hipotetyczne zagroŜenia:
Zdrowie – moŜliwość wystąpienia:
alergenów
toksyn (kumulacja w organizmie)
oporności na antybiotyki
Środowisko – brak barier w środowisku naturalnym do nierozprzestrzeniania się pyłku
genetycznie modyfikowanych roślin (zagroŜenie dla bioróŜnorodności)
GMO to problem?
Badania:
niedokładność metod rekombinacji DNA
moŜliwość wywołania niekontrolowanych przez inŜynierię genetyczną mutacji
(superchwasty)
Etyka – wprowadzanie genów zwierząt do komórek roślinnych (wegetarianie)
GMO – korzyści:
MoŜliwość uzyskiwania większych zbiorów, o lepszej jakości (odporność na szkodliwe
motyle, stonkę ziemniaczaną, wirusy, bakterie, odporność na herbicydy)
Zwiększenie bioróŜnorodności roślin
ObniŜenie kosztów produkcji
GMO – korzyści:
Wzrost wartości Ŝywieniowej produktów
Poprawa walorów estetycznych plonów (np. barwa kwiatów)
Podniesienie standardu Ŝycia ludzi na terenach gdzie brakuje Ŝywności
Ułatwienie produkcji np. szczepionek
Wnioski
niezbędna jest jawność badań;
konieczna jest informacja i oznakowanie Ŝywności modyfikowanej genetycznie;
gwarantowane musi być prawo konsumenta do wyboru między Ŝywnością modyfikowaną
a "czystą"
Literatura
W. Kofta; Podstawy inŜynierii genetycznej.; Prószyński i S-ka; Warszawa 1997
M. Machinka; Sympozjum Ósmy Dzień Stworzenia? Etyka wobec moŜliwości inŜynierii
genetycznej.; SPK „SQLh s.c.; Olsztyn 2001
T. Twardowski, A. Michalska; KOD korzyści, oczekiwania, dylematy biotechnologii.;
EDYTOR, Poznań 2001
P. C. Winter, G. I. Hickey, H. L. Fletcher; Krótkie wykłady. Genetyka.; PWN; Warszawa
2001
T. Twardowski, E. Kwapich; 100+30 najczęściej zadawanych pytań na temat
współczesnej biotechnologii.; EDYTOR; Poznań 2001
T. A. Brown; Genomy; PWN; Warszawa 2001
Literatura
www.gis.gov.pl
www.biolog.pl
www.paiz.gov.pl
www.gmo.biolog.pl
www.biotechnolog.pl
www.wszpwn.com.pl
www.pttz.org/raporty/zywnosc_mod.doc
www.lider.baler.pl/down/traczyk_zywnosc.doc
http://gmo-eko.net/raporty/dalbiak.doc
http://gmo.mos.gov.
Unijny program "Dopłaty do spoŜycia mleka i przetworów mlecznych w placówkach
oświatowych"
Unijny program
„Dopłaty do spoŜycia mleka i przetworów mlecznych w
placówkach oświatowych”*
1. Z programu moŜna skorzystać za pośrednictwem Agencji Rynku Rolnego (ARR).
2. ARR udziela dopłat - zatwierdzonym przez oddziały terenowe ARR –
wnioskodawcom, którzy w czasie roku szkolnego, tj. od września do czerwca
(z wyłączeniem ferii i wakacji), organizują dostawy mleka i przetworów mlecznych do
przedszkoli,
szkół podstawowych, gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych.
3. KaŜde dziecko uczęszczające do placówki oświatowej moŜe otrzymać codziennie 0,25 l
mleka lub
przetworu mlecznego po obniŜonych cenach.
W Polsce mleko i przetwory mleczne spoŜywa ok. 747 tys. uczniów, czyli tylko ok. 11%
wszystkich dzieci uczęszczających do placówek oświatowych
4. W roku szkolnym 2006/2007 dopłaty są przyznawane do:
— mleka
— mleka z dodatkiem smakowym (o zawartości wagowo min. 90% mleka)
— jogurtu naturalnego
— serów świeŜych i przetworzonych (o zawartości tłuszczu co najmniej 40%
w suchej masie)
— serów innych niŜ świeŜe i przetworzone (o zawartości tłuszczu co najmniej 45% w
suchej
masie).
5. Wnioskodawcą moŜe być:
— placówka oświatowa
— osoba fizyczna lub prawna bądź jednostka samorządu terytorialnego będąca organem
prowadzącym danej placówki oświatowej
— organizacja działająca w imieniu placówki oświatowej
— dostawca.
6. Wnioskodawcy są zobowiązani do:
— zarejestrowania się w Centralnym Rejestrze Przedsiębiorców (CRP) prowadzonym przez
ARR
— złoŜenia – we właściwym oddziale terenowym ARR – wniosku o zatwierdzenie
uczestnictwa
w programie
Formularz rejestracyjny oraz wniosek o zatwierdzenie uczestnictwa wnioskodawcy
moŜna składać w ciągu całego roku kalendarzowego.
7. Formularze oraz „Warunki udzielania dopłat do spoŜycia mleka i przetworów
mlecznych w placówkach oświatowych” są dostępne:
— w Centrali Agencji Rynku Rolnego
00-400 Warszawa, ul. Nowy Świat 6/12,
tel. 022/ 661-72-72, 022/ 628-93-53
— na stronie internetowej www.arr.gov.pl
— w Oddziałach Terenowych Agencji Rynku Rolnego
Terenowy Oddział Agencji Rynku Rolnego
10-959 Olsztyn, ul. Partyzantów 1/2
tel. (0 89) 523-78-65
fax (0 89) 527-92-49
woj. warmińsko-mazurskie
[email protected]
8. Wnioskodawcy uczestniczący w programie mogą, niezaleŜnie od programu dopłat
ARR, ubiegać się o dofinansowanie ze środków Funduszu Promocji
Mleczarstwa.
*wg iformacji ze strony www.arr.gov.pl