Mechanizmy i instytucje gospodarki rynkowej

Mechanizmy i instytucje
gospodarki rynkowej
dr Joanna Tyrowicz
[email protected]
/Na podstawie J. Wilkin & D. Milczarek/
Kilka pytań
Dlaczego jedne kraje są biedne, a inne bogate?
Co określa kształt reform?
Dlaczego używamy Windows?
Dlaczego używamy klawiatury QWERTY?
Dlaczego „szympansy” nie sięgają po „banany”?
„Instytucje są w głowach ludzi, a nie w rzeczach i
strukturach materialnych”
Douglas North
2
5 listopada 2006
Kultura korporacyjna...
1.
2.
3.
4.
5.
3
Umieścić pięć szympansów w jednym pokoju.
Zawiesić banana przy suficie i ustawić drabinę pozwalającą
dotrzeć do banana. Upewnij się, że nie ma innego sposobu by
schwytać banana.
Zainstalować system, który będzie miał za zadanie wylać
lodowatą wodę w całym pomieszczeniu (przez sufit!), jak tylko
któryś z szympansów zacznie wchodzić po drabinie.
Szympansy szybko się nauczą, że nie należy wdrapywać się na
drabinę.
Po jakimś czasie wyłączyć system polewania wodą oraz zastąpić
jednego z szympansów nowym. Ten ostatni wejdzie po drabinie i
nie wiedząc czemu, dostanie bęcki od innych. Zastąp jeszcze
jednego ze starych szympansów nowym. Ten też dostanie bęcki,
i to szympans nr 6, (ten, który był przed nim wprowadzony)
będzie bił najmocniej.
5 listopada 2006
Kultura korporacyjna ...
6.
7.
Kontynuować wymianę starych szympansów na nowe aż będą
same nowe. Zauważysz, że żaden z nich nie będzie się starał
wchodzić na drabinę, a jeżeli trafi się jeden, który o tym choćby
pomyśli, to na pewno dostanie bęcki od pozostałych.
Najgorsze jest to, że żaden z nich nie wie, dlaczego...
Tak rodzi się funkcjonowanie i logika każdej instytucji.
Teraz wiesz:
4
jaki jest proces,
dlaczego przyspiesza się wymianę dinozaurów na młodych,
dlaczego nie dostaniesz banana,
i dlaczego twój współpracownik staje się twoim najgorszym
wrogiem!
5 listopada 2006
Plan wykładu
Część pierwsza
–
–
–
–
Część druga
–
–
5
Ekonomia instytucjonalna i nowa ekonomia instytucjonalna
(North, Commons, Williamson)
Teoria praw własności
Teoria kontraktu i teoria agencji
Teoria kosztów transakcyjnych
Instytucje formalne vs. nieformalne? Teoria gier?
Zawodność rynku i zawodność państwa, a instytucje
Przykład: system finansowy gospodarki
5 listopada 2006
O instytucjach zazwyczaj…
Są stałe lub o zewnętrznym charakterze.
⇒
⇒
⇒
W opozycji to tego stwierdzenia:
6
Ekonomia nauką ścisłą (sformalizowaną)
Ekonomia uniwersalną logiką gospodarowania
Ekonomia naczelną zasadą zachowań ludzkich we wszystkich
dziedzinach życia [Gary Becker]
Instytucjonalizm
Nowa ekonomia instytucjonalna (NIE), w tym: Teoria
organizacji i Nowa teoria firmy
Teoria wyboru publicznego
Nowa ekonomia polityczna, Law&Economics
5 listopada 2006
Od jaskiniowca do bankowca…
Podział pracy
Specjalizacja
Koordynacja
Informacja
Rynek
7
Normy
Organizacje
5 listopada 2006
John R. Commons
Instytucje możemy zdefiniować jako społeczne ramy
kontroli, wyzwalania oraz ukierunkowania działań
indywidualnych.
⇒
⇒
⇒
⇒
⇒
Nie można izolować procesów ekonomicznych (ceteris
paribus)
Panta rei
Rola woli ludzkiej (kategoria violition) i systemu wartości
(weberowski typ idealny!)
Ekonomia dla polityki gospodarczej (a nie dla siebie)
Rola kultury (Weber), substantive economics
J. R. Commons, M. Mitchel, Gunnar Myrdal
8
5 listopada 2006
Douglas North
„W jaki sposób możemy wyjaśnić utrzymywanie się
ubóstwa w świecie obfitości? Jeśli znamy źródła
bogactwa, to dlaczego ubogie kraje nie zastosują po
prostu polityki prowadzącej do bogactwa? ... Musimy
stworzyć bodźce by ludzie inwestowali w bardziej
efektywne technologie, podnosili swą wiedzę i
umiejętności i organizowali efektywne rynki. Takie
bodźce tkwią w instytucjach”
Douglas North
9
5 listopada 2006
Douglas North
10
Instytucje to reguły gry w społeczeństwie lub,
bardziej formalnie, to społecznie stworzone
ograniczenia, które kształtują ludzkie
interakcje.
Instytucje to podstawowe struktury przy
pomocy których jednostki ludzkie w całym
okresie swej historii formują ład pozwalający
na zmniejszenie niepewności związanej z
wymianą.
5 listopada 2006
Oliver Williamson
Markets and Hierarchies (1975)
Wymiana rynkowa oraz organizacje to pojęcia
równoległe.
Cztery poziomy badań zjawisk społecznych:
1. Sfera instytucji nieformalnych,
2. Sfera instytucji formalnych,
3. Sfera struktur zarządzania,
4. Sfera alokacji zasobów.
Różne tempo zmian dla różnych „poziomów” instytucji
/slow moving vs. fast moving institutions, Gerard Roland/
11
5 listopada 2006
Podstawowe „obiekty”
Własność
–
Kontrakt
–
koszty tego sposób
Rynek hierarchia
–
12
sposób określania praw własności
Koszt transakcyjny
–
określenie praw własności
do jakiego stopnia komplementarne, a do jakiego
substytucyjne?
5 listopada 2006
Prawa własności
Kilka przykładów:
Wnioski (czyli pytania):
1.
2.
3.
4.
13
Syrenka warszawska (=> dobra publiczne)
kanarek urodzony w samolocie
Środowisko (=> efekty zewnętrzne)
budowa dróg (=> dobra publiczne)
Co to jest własność (usus/abusus/fructus)?
Co można posiadać prywatnie, a czego nie?
Jak ustanawiać prawa własności (path dependency!)?
Jak chronić i egzekwować prawa własności?
Property laws property rights
5 listopada 2006
Określanie praw własności
Problem dóbr publicznych i efektów
zewnętrznych
–
–
Problem efektywnej alokacji
–
14
Efekt zewnętrzny i dobra publiczne
Przykład: pociągiem jadą palacze i niepalący – jak
się porozumieć?
Przykład: bilety na Stinga w promocji Orange
5 listopada 2006
Zachowania?
Zakres uprawnień własnościowych a wartość towaru.
–
–
Prawa własności a bodźce:
–
–
–
15
Wartość licencji radiowej (z prawem transferu lub nie),
Wartość ziemi rolniczej (z ograniczeniami lub nie).
Wyłączność własności => bodziec do zastosowania
przedmiotu własności, gdzie da nam ona największą wartość
Możliwość swobodnego przekazywania (transferowania)
własności => bodziec do przesunięcia przedmiotów własności
(zasobów) od mniej do bardziej produktywnych właścicieli
Konstytucyjne gwarancje własności => rozdzielenie
gromadzenie zasobów ekonomicznych (bogactwa) od
gromadzenia władzy politycznej
Sytuacja własności hipotecznej po 1945 r.
5 listopada 2006
Ekonomiczna teoria własności
Normatywny teoremat Hobbes’a:
„Ustanawiaj prawo w taki sposób, aby minimalizować
szkody jakie niosą niepowodzenia porozumień
prywatnych”.
Normatywny teoremat Coase’a:
„Kształtuj prawo w taki sposób, aby usunąć przeszkody
w osiąganiu porozumień prywatnych”.
⇒
16
Czy i jak prawo własności (instytucja prawa własności) ułatwia
transfer zasobów i zawieranie prywatnych transakcji?
5 listopada 2006
Prawa własności a efektywność
Przy zerowych kosztach transakcji zasoby
trafiają do najbardziej efektywnych zastosowań
niezależnie od swoich pierwotnych lokacji
Ronald Coase
17
5 listopada 2006
Kontrakt i teoria agencji
Problem agencji:
zależność jednego podmiotu od działalności drugiego,
przy czym temu drugiemu zleca się pewne zadanie do
wykonania (pryncypał i agent)
Na czym polega problem?
–
–
18
kierownik – podlegli pracownicy, akcjonariusze –
menedżerowie, właściciel ziemski – dzierżawca, bank –
pożyczkobiorca,
w ramach rynku albo w ramach organizacji
Asymetria Informacji (przy kosztownym monitoringu) /Ackerlof/
Rozbieżność celów (rozłączne funkcje celu)
5 listopada 2006
Kontrakt i teoria agencji
Kluczowe zagadnienie:
mechanizm motywowania - KONTRAKT
Partnerzy kontraktu mogą:
Być negatywnie dobrani (adverse selection)
Nie oprzeć się pokusie nadużycia (moral hazard)
⇒ Ukrywać informację i działania
Sygnalizowanie (signalling) oraz przeglądanie
(screening)
19
Signalling /Michael Spence/
Screening /Ackerlof/
5 listopada 2006
Optymalny kontrakt
Bodźce i podział ryzyka – czy istnieje?
–
Zasada informacyjności:
–
Zasada „mechanizmu zapadki” (ratchet effect):
20
koszt motywowania agenta rośnie wraz ze wzrostem trudności
obserwowania jego wysiłku.
siła motywowania agenta powinna być tym większa im wyższe są
krańcowe korzyści z jego działalności i im większa dokładność
obserwacji jego wyników.
tym więcej powinno się przeznaczać nakładów na monitorowanie
agenta, im bardziej reaguje on na monitorowanie
wyznaczanie agentowi przyszłych zadań na podstawie osiągania
zadań w przeszłości => agent minimalizuje oczekiwania ☺,
5 listopada 2006
Czas w kontraktach (adaptacje)
Adaptacje rynkowe (adaptacja autonomiczna)
–
–
Adaptacja kooperacyjna (administracyjna)
–
–
–
21
przez niezależnych partnerów + mechanizm rynkowy (cenowy)
sposób dostosowania: „wejścia” i „wyjścia”
poprzez struktury hierarchiczne.
świadoma kooperację między partnerami transakcji
koszty adaptacji = koszty administrowania.
Wyspecjalizowane i niewyspecjalizowane wymiany
5 listopada 2006
Formy kontraktu, czas i specjalizacja
22
Rynek
Organizacja
Hybryda
Charakter
zasobów
???
???
???
Jak często
transakcje?
???
???
???
Stopień
niepewności
???
???
???
5 listopada 2006
Kontrakt i co dalej...
Róbta, róbta – ja wam za to nie bójta się...
Sąsiad oferuje sąsiadowi używany samochód za $1 tys. Jeden
sąsiad dostaje pieniądze, a drugi kluczyki. Zaskoczony nabywca
dowiaduje się, że kluczyki pasują nie do Cadillaca stojącego
przed domem, lecz rdzewiejącego Chevroleta na podwórzu.
Ms. Daisy zachęcona reklamą zamawia za ciężkie pieniądze
rewelacyjny środek na skuteczne odchudzanie. Dostaje
tabliczkę do powieszenia na lodówce: „jedz mniej”.
⇒
23
Egzekwowalność? Czy? I jak?
5 listopada 2006
Kontrakt doskonały?
24
Jeśli kontrakt (= zobowiązanie) jest w pełni egzekwowalny i w
pełni odpowiada celom obu stron to możemy go uznać za
kontrakt doskonały (i gwarantujący efektywną alokację!).
Jeśli nie => kontrakt niepełny
Organizacja jako kontrakt niepełny...
–
„W świecie neoklasycznym nie ma znaczenia czy kapitaliści
zatrudniają pracowników czy pracownicy zatrudniają
kapitalistów.” /Paul Samuelson/
–
Granice przedsiębiorstwa
5 listopada 2006
Granice przedsiębiorstwa
Ronald Coase:
–
–
–
–
⇒
⇒
25
wybór form zależy od wysokości kosztów transakcji,
w przypadku transakcji jednorazowych i krótkookresowych
przewagę ma alokacja rynkowa, w innych przypadkach
lepszym rozwiązaniem jest organizacja przedsiębiorstwa,
odmienne mechanizmy alokacji powodują powstawanie
odmiennych kosztów transakcji,
w małych grupach administrowanie jest bardziej efektywne, im
większa grupa (firma), tym większe „koszty administracyjne” i
bardziej efektywny mechanizm cenowy.
Przedsiębiorstwo jako sieć zintrenalizowanych
kontraktów;
Porównanie krańcowych kosztów transakcji w organizacji
i transakcji rynkowych;
5 listopada 2006
Teoria kosztów transakcyjnych
Koszty transakcji = zawarcia i realizacji kontraktu
Według Olivera Williamsona
Ex ante:
•
•
•
Koszty poszukiwania informacji (o cenach i właściwościach
towarów, o potencjalnych nabywcach, sprzedawcach i ich
cechach)
Koszty negocjacji z nabywcami (lub sprzedawcami)
Koszty sporządzenia kontraktu
Ex post:
•
•
•
26
Koszty monitorowania drugiej strony kontraktu
Koszty egzekwowania kontraktu i ściągania odszkodowań, gdy
druga strona nie dotrzyma swoich zobowiązań
Koszty ochrony praw własności przed osobami trzecimi
5 listopada 2006
Teoria kosztów transakcji
Według Douglasa Northa:
–
–
–
–
27
Wynikają z konieczności zaangażowania zasobów
w celu mierzenia, monitorowania i egzekwowania
kontraktów.
Jednym z najważniejszych składników jest
egzekwowania praw własności.
Instytucje określają zarówno koszty transformacji
(tradycyjne koszty produkcji), jak i koszty transakcji.
Koszty transakcji wynikają również z realizacji
wszelkiego rodzaju polityk gospodarczych.
5 listopada 2006
„Tarcie i smar”
Koszty transakcji w gospodarowaniu to samo
co „tarcie” w zjawiskach fizycznych, a instytucje
to rodzaj „smaru” ułatwiającego transakcje.
Janos Kornai
28
5 listopada 2006
Dziękuję za uwagę!
Slajdy przygotowane na podstawie
materiałów dydaktycznych
przygotowanych przez prof. dr hab.
Jerzego Wilkina oraz dr Dominikę
Milczarek w ramach wykładu
„Instytucje gospodarki rynkowej”
prowadzonego na WNE UW.
29
5 listopada 2006