diagnoza stanu społeczno gospodarczego powiatu bieszczadzkiego
Transkrypt
diagnoza stanu społeczno gospodarczego powiatu bieszczadzkiego
DIAGNOZA STANU SPOŁECZNO GOSPODARCZEGO POWIATU BIESZCZADZKIEGO Ustrzyki Dolne / Stary Sącz, 20 lipiec 2004 Opracowanie zespołowe pod kierownictwem Wojciecha Knapika Diagnoza stanu społeczno gospodarczego powiatu bieszczadzkiego SPIS TREŚCI 1. WSTĘP................................................................................................................................... 3 1.1. Geneza, cel i metoda opracowania.........................................................................................3 2. INFORMACJE OGÓLNE .................................................................................................... 4 2.1. Ogólna charakterystyka Powiatu Bieszczadzkiego..............................................................4 2.2. Charakterystyka gmin wchodzących w skład powiatu bieszczadzkiego............................7 2.2.1. Ustrzyki Dolne..................................................................................................................................... 7 2.2.2. Czarna................................................................................................................................................ 10 2.2.3. Lutowiska .......................................................................................................................................... 11 3. PROFIL SPOŁECZNO - EKONOMICZNY POWIATU .................................................. 13 3.1. Środowisko geograficzne ......................................................................................................13 3.1.1. Budowa geologiczna.......................................................................................................................... 13 3.1.2. Ukształtowanie powierzchni.............................................................................................................. 15 3.1.3. Gleby ................................................................................................................................................. 17 3.1.4. Hydrografia........................................................................................................................................ 18 3.1.5. Klimat ................................................................................................................................................ 20 3.1.6. Flora i fauna....................................................................................................................................... 21 3.1.7. Podsumowanie................................................................................................................................... 24 3.2. Ochrona środowiska naturalnego........................................................................................26 3.3. Infrastruktura techniczna ....................................................................................................30 3.4. Rolnictwo ...............................................................................................................................35 3.4.1 . UŜytkowanie ziemi ........................................................................................................................... 35 3.4.2. Struktura rolnictwa. ........................................................................................................................... 39 3.5. Turystyka...............................................................................................................................44 3.5.1. Atrakcyjność turystyczna .................................................................................................................. 44 3.5.2. Ruch turystyczny i baza noclegowa................................................................................................... 51 3.6. Gospodarka ...........................................................................................................................55 3.6.1. Struktura branŜowa............................................................................................................................ 55 3.6.2.Podsumowanie.................................................................................................................................... 61 3.7 .Sfera społeczna ......................................................................................................................62 3.7.1. Demografia ....................................................................................................................................... 62 3.7.2. Warunki i jakość Ŝycia mieszkańców............................................................................................... 70 3.7.3. Bezrobocie........................................................................................................................................ 74 3.7.3. Podsumowanie................................................................................................................................... 78 4. PODSUMOWANIE............................................................................................................. 80 Fundacja „Instytut Karpacki” 33-340 Stary Sącz, Rynek 5, tel./fax.: 018/547-62-42, www.instytut.sacz.pl Strona 2 Diagnoza stanu społeczno gospodarczego powiatu bieszczadzkiego 1. WSTĘP 1.1. Geneza, cel i metoda opracowania Niniejsze opracowanie zostało sporządzone przez Fundację Instytut Karpacki w ramach Programu Aktywizacji Obszarów Wiejskich finansowanego przez Bank Światowy oraz środki krajowe pochodzące z budŜetu państwa. Zakres merytoryczny wynika z ogólnego planu określonego we wniosku konkursowym na realizację subusługi C Planowanie Rozwoju Lokalnego – „Studia strategiczne dla powiatu bieszczadzkiego” oraz z dwustronnych uzgodnień wykonawcy usługi z zamawiającym usługę tj. Starostwem Powiatowym w Ustrzykach Dolnych na etapie realizacyjnym. Plan niniejszego dokumentu wynika ze schematu powszechnie stosowanego w geografii społeczno ekonomicznej i geografii regionalnej. Ze względu na moŜliwość dalszego wykorzystywania niniejszego opracowania przy tworzeniu innych dokumentów strategicznych np. Plan Rozwoju Lokalnego, czy studiów wykonalności dla projektów infrastrukturalnych (rozdział: „Analiza otoczenia społeczno gospodarczego projektu”), została przeprowadzona modyfikacja (uzupełnienie) wyjściowego schematu w oparciu o szczegółowe wytyczne zawarte w „Uzupełnieniu Programu” do Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego w wersji ostatecznej przyjętej przez komitet monitorujący ZPORR w dniu 16 kwietnia 2004r. oraz zespół przygotowawczy Komitetu Integracji Europejskiej w dniu 20 kwietnia 2004r. Dzięki temu w zaleŜności od potrzeb, niniejszy dokument moŜe stać się materiałem wyjściowym do wszechstronnego wykorzystania w trakcie przygotowywania dokumentacji dodatkowej do wniosków aplikacyjnych o fundusze strukturalne Unii Europejskiej na projekty i zadania realizowane w ramach Planu Rozwoju Lokalnego. Opracowania materiałów źródłowych oraz danych statystycznych zostało wykonane przez zespół ekspertówInstytutu Karpackiego w ramach tzw. „desk research”, w oparciu o dostępne dane statystyczne dla powiatu i gmin powiatu. Ze względu na specyficzną sytuację powiatu bieszczadzkiego, dla którego z dniem 1.01.2002 roku został przerwany ciąg porównywalnych danych statystycznych, w związku wyodrębnieniem w zachodniej części d. powiatu bieszczadzkiego, nowoutworzonego powiatu leskiego, zrezygnowano z karkołomnego Fundacja „Instytut Karpacki” 33-340 Stary Sącz, Rynek 5, tel./fax.: 018/547-62-42, www.instytut.sacz.pl Strona 3 Diagnoza stanu społeczno gospodarczego powiatu bieszczadzkiego zadania jakim jest wtórna obróbka danych statystycznych w celu uzyskania bazy dla porównywalności danych z okresu obowiązywania poprzedniego podziału administracyjnego. Ze względu na przyjęty plan wydawniczy Urzędu Statystycznego w Rzeszowie i brak w momencie tworzenia niniejszego materiału dostępu do publikowanych danych za rok 2003 (zostaną zawarte w Roczniku Statystycznym Województwa Podkarpackiego 2004, planowany termin wydania grudzień 2004) wykorzystano najnowsze dostępne dany w większości przypadków wg. stanu na 31.12.2002. W szczególności główne źródła uŜyte w niniejszym opracowaniu to; Rocznik Statystyczny Województwa Podkarpackiego 2003 oraz dane z Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań oraz Powszechnego Spisu Rolnego z V 2002 r. Dla lepszego zobrazowania kluczowych, lub szczególnie interesujących zjawisk posłuŜono się metodą kartogramową. Dla uchwycenia kontekstu porównawczego większość wielkości statystycznych dla powiatu bieszczadzkiego została pokazana na tle sąsiednich powiatów: leskiego, sanockiego i przemyskiego. Tam gdzie było to moŜliwe zestawiono dane w podziale na gminy. W przypadku chęci korzystania w następnych latach z niniejszego opracowania dla w.w celów sugeruje się uaktualnianie danych i weryfikacje analiz ujętych w niniejszym opracowaniu w oparciu o najnowsze dane statystyczne, które publikowane będą sukcesywnie w kolejnych latach. Sugestia ta w mniejszym stopniu dotyczy Rozdziału 3. Środowisko Geograficzne, który naraŜony jest w relatywnie mniejszym stopni na dezaktualizację. Zadania aktualizowania niniejszej diagnozy mogłaby podjąć się odpowiednia komórka zajmująca się w ramach Starostwa Powiatowego w Ustrzykach Dolnych promocją, względnie rozwojem lokalnym. 2. INFORMACJE OGÓLNE 2.1. Ogólna charakterystyka Powiatu Bieszczadzkiego. Powiat Bieszczadzki połoŜony jest w województwie Podkarpackim, obejmuje najdalej wysunięty na południowy wschód obszar kraju . Na jego terenie znajduje się najbardziej wysunięty na południe punkt Polski – szczyt Opołonek ( 49 ° 00 ' szer. geogr. pn ). Powiat graniczy od zachodu z powiatem leskim i na niewielkim odcinku z powiatem sanockim, od północy z powiatem przemyskim, natomiast od wschodu i południa granica Fundacja „Instytut Karpacki” 33-340 Stary Sącz, Rynek 5, tel./fax.: 018/547-62-42, www.instytut.sacz.pl Strona 4 Diagnoza stanu społeczno gospodarczego powiatu bieszczadzkiego pokrywa się z granicą państwową z Ukrainą, będącą jednocześnie granicą Unii Europejskiej. Na południu, w rejonie szczytu Krzemieniec ( Kremenaros), na niewielkim odcinku granicy powiat styka się z Republiką Słowacką. Powiat tworzą trzy gminy: Czarna, Lutowiska i Ustrzyki Dolne. Zajmuje powierzchnię 1137, 97 km² i pod względem wielkości zajmuje piąte miejsce w województwie. Zamieszkuje go 22 341 osób, z tego ponad 9,5 tys. w Ustrzykach Dolnych, jedynym mieście powiatu, będącym siedzibą władz powiatu i gminy. Pozostałe jednostki tworzące sieć osadniczą to 69 miejscowości wiejskich w tym 50 wsi. Powiat, jak i całe województwo naleŜy do najsłabiej zurbanizowanych i słabo zaludnionych w Polsce. Gęstość zaludnienia wynosi tu 20 osób na km², co jest najniŜszym wskaźnikiem w województwie. Niezwykle ciekawa jest burzliwa historia tych terenów. W początkach osadnictwa ( XIV w) większość wsi zakładanych było na prawie wołoskim. Ludność pochodzenia wołoskiego przyniosła na teren Bieszczad tradycje pasterskie oraz wschodnią religię- prawosławie i grekokatolicyzm. Z biegiem czasu przekształciła się w wyodrębnioną grupę etniczną Bojków. II połowa XIX w przyniosła przyspieszony rozwój gospodarczy tych terenów, do czego przyczyniło się wybudowanie linii kolejowej z Przemyśla do Budapesztu oraz rozwój przemysłu naftowego. Najtragiczniejsze dla tych terenów okazały się lata 1945- 1947, kiedy oddziały milicji i Wojska Polskiego prowadziły walki z UPA. Efektem było całkowite wysiedlenie miejscowej ludności w ramach akcji Wisła oraz zniszczenie większości zabudowań wiejskich. W 1951 r. dokonano wymiany terytorialnej z ZSRR. Wówczas do Polski powróciła znaczna cześć obszaru obecnego powiatu bieszczadzkiego( m, in. Ustrzyki Dolne, Czarna , Lutowiska ). Od lat 60- tych XX wieku głównym czynnikiem rozwoju stał się ruch turystyczny i budowa sztucznych zbiorników wodnych na Sanie. Nieudanym eksperymentem okazała się natomiast budowa kombinatów drzewnych oraz tworzenie nierentownych PGR-ów, w tym wielkich ferm hodowlanych. Dzisiejszy powiat bieszczadzki to wspólnota samorządowa powstała po okresie transformacji. Powiat swoich szans upatruje przede wszystkim w zrównowaŜonym rozwoju turystyki i usług okołoturystycznych przy wykorzystaniu unikalnych walorów przyrodniczych. Powiat połoŜony jest w obszarze górskim, naleŜącym do wielkiego łańcucha Karpat. Jest obszarem słabo przekształconym przez człowieka, w wielu rejonach zachował naturalny charakter. Jego południową część zajmują Bieszczady Zachodnie. Góry tworzą tu kilka podłuŜnych pasm o duŜych wysokościach, pociętych w poprzek dopływami Sanu. Jest to najpiękniejszy region Podkarpacia, a pasma Połonin Wetlińskiej ( 1255 m), Caryńskiej ( 1297 Fundacja „Instytut Karpacki” 33-340 Stary Sącz, Rynek 5, tel./fax.: 018/547-62-42, www.instytut.sacz.pl Strona 5 Diagnoza stanu społeczno gospodarczego powiatu bieszczadzkiego m) grupa Tarnicy ( 1346 m ) czy pasmo graniczne z Wielką Rawką ( 1307 m ) czyni go jednym z najoryginalniejszych górskich zakątków naszego kraju. Środkową część zajmują niŜsze Góry Sanocko- Turczańskie z lesistym pasmem Otrytu , śukowa i Górami Słonnymi .W podziale fizyczno – geograficznym Polski ( J. Kondracki ) są to mezoregiony zaliczane do Beskidów Wschodnich, których duŜe zróŜnicowanie krajobrazowe powoduje , Ŝe mają wyŜszą rangę hierarchiczną niŜ Beskidy Zachodnie i Środkowe i zaliczane są do podprowincji Karpat Południowo –Wschodnich. Beskidy Wschodnie przechodzą na północny w Pogórze Przemyskie, jego zrównana powierzchnia sięga wysokości 400-450 m i zajmuje niewielką część powiatu. Cała powierzchnia powiatu ze względu na unikalne walory środowiska objęta została róŜnorodnymi formami ochrony przyrody. Przeszło 20 % obszaru leŜy w granicach Bieszczadzkiego Parku Narodowego, 1,5 % stanowią rezerwaty, połowa tworzy parki krajobrazowe: Doliny Sanu, Gór Słonnych i Pogórza Przemyskiego, a pozostała reszta chroniona jest w ramach obszarów chronionego krajobrazu, uŜytków ekologicznych czy zespołów przyrodniczo- krajobrazowych. Fundacja „Instytut Karpacki” 33-340 Stary Sącz, Rynek 5, tel./fax.: 018/547-62-42, www.instytut.sacz.pl Strona 6 Diagnoza stanu społeczno gospodarczego powiatu bieszczadzkiego Pod względem hydrograficznym obszar zaliczany jest do zlewiska Bałtyku i Morza Czarnego. Główną rzeką jest San, mający swe źródła w rejonie przełęczy UŜockiej. Wraz z dopływami odwadnia ok. 82 % powierzchni powiatu. Granica dorzecza górnego Sanu stanowi część głównego europejskiego działu wód, oddzielającego zlewiska Bałtyku i Morza Czarnego. Pozostała część to dorzecza rzeki StrwiąŜ i Mszanki , będącymi dopływami górnego Dniestru. Na Sanie znajdują się dwa zbiorniki wodne w Solinie i Myczkowcach. Większy z nich Zalew Soliński połoŜony jest częściowo na terenie powiatu i stwarza dogodne warunki do rozwoju turystyki i rekreacji. Powiat bieszczadzki to głównie tereny górskie w niewielkim stopniu zaludnione, więc w strukturze zagospodarowania dominują lasy, stanowiące 69 % powierzchni. Pozostałe formy zajmują w strukturze uŜytkowania gruntów duŜo mniejsze powierzchnie: grunty orne – 4 %, łąki i pastwiska- 16 %, sady – 0,02%. UŜytki rolnicze stanowią łącznie 20% obszaru powiatu. Powiat posiada dobre połączenie komunikacyjne. Przez północną część przebiega linia kolejowa Zagórz – Ustrzyki Dolne- Krościenko ( Chyrów), odcinek drogi krajowej 84 Sanok – Ustrzyki – Krościenko i drogi wojewódzkiej 890 łączącej Krościenko z drogą krajową 28 Sanok - Przemyśl . NajwaŜniejszymi drogami są jednak tzw. obwodnice łączące niemal wszystkie większe miejscowości powiatu. Droga wojewódzka 896 i 897 tzw. Wielka Obwodnica łącząca Ustrzyki Dolne – Czarną - Lutowiska - Ustrzyki Górne – Cisną – Lesko, oraz 894 tzw. Mała Obwodnica łącząca Hoczew z Czarną przez Polanę, słabo natomiast rozwinięta jest sieć dróg lokalnych. DuŜe znaczenie ma równieŜ nowo wybudowane międzynarodowe przejście graniczne w Krościenku, które umoŜliwia przejazd na Ukrainę. 2.2. Charakterystyka gmin wchodzących w skład powiatu bieszczadzkiego. 2.2.1. Ustrzyki Dolne Gmina Ustrzyki Dolne połoŜona jest w północnej części powiatu bieszczadzkiego, na terenie malowniczych Gór Sanocko – Turczańskich, posiada szczególne walory przyrodnicze i krajobrazowe. Pasma górskie mają tu regularny, równoległy układ tworząc tzw. „ góry rusztowe”, przebiegające z północnego zachodu na południowy wschód. Najciekawsze z nich to rozciągające się na północ od Ustrzyk Dolnych Góry Słonne, na południe pasma śukowa i Otrytu . Obszar ten objęty jest ochroną. W Górach Słonnych utworzono park krajobrazowy, a pozostała część zaliczana jest do Wschodniobeskidzkiego Obszaru Chronionego Fundacja „Instytut Karpacki” 33-340 Stary Sącz, Rynek 5, tel./fax.: 018/547-62-42, www.instytut.sacz.pl Strona 7 Diagnoza stanu społeczno gospodarczego powiatu bieszczadzkiego Krajobrazu.. Na Północy niewielka część obszaru gminy naleŜy do Pogórza Przemyskiego, objęty jest on równieŜ ochroną w ramach obszaru chronionego krajobrazu, a niewielkie fragmenty naleŜą do utworzonego tu Parku Krajobrazowego Pogórza Przemyskiego. Główną rzeką gminy jest StrwiąŜ . Gmina zajmuje obszar 477 km 2, zamieszkuje ją około 17722 mieszkańców, z czego ponad 9,6 tys w Ustrzykach Dolnych. Liczba mieszkańców miasta z roku na rok maleje, czego przyczyną jest ujemne saldo migracji. Pozostałe tereny są słabo zaludnione , na jeden kilometr kwadratowy przypada 17 osób. Gmina ma charakter rolniczy, w strukturze uŜytkowania gruntów dominują lasy, stanowiące około 59 % jej powierzchni, porastające wierzchowiny i stoki. Doliny i niŜsze partie gór wykorzystywane są rolniczo, głównie jako łąki i pastwiska zajmujące 21 % powierzchni i grunty orne 9 %. Ze względu na cenne walory przyrodnicze: czyste środowisko, urozmaiconą rzeźbę terenu, lasy, spore znaczenie w jej gospodarce odgrywa turystyka. Tereny górskie, warunki klimatyczne oraz osobliwości przyrody pozwoliły na rozwój ruchu turystycznego i sportów zimowych w wielu miejscowościach gminy. Największym ośrodkiem tego typu są Ustrzyki Dolne. PołoŜone pośród wzniesień Kamiennej Laworty ( 768 m ), Małego Króla ( 669 m ), pasma Równi ( 662 m ) i śukowa ( Holica 761 m) stały się centrum turystycznym o sezonie trwającym cały rok. Powstało tu kilka domów wczasowych, hoteli i pensjonatów, kąpielisko i ośrodki sportów zimowych. W tej stolicy bieszczadzkiego narciarstwa funkcjonują trzy wyciągi: na Lawortę ( 970 m) , Gromadzyń ( 670 m ) i na Małego Króla ( 400 m ). W okolicy miasta wyznakowano kilka szlaków spacerowych, wybiegają stąd liczne szlaki turystyczne w najwyŜsze partie Bieszczad. Miasto stało się siedzibą Muzeum Bieszczadzkiego Parku Narodowego. MoŜna się tu zapoznać z budową geologiczna Bieszczadów, próbkami skał, okazami bieszczadzkich roślin i zwierząt. Ciekawa jest kolekcja ptaków drapieŜnych. W mieście działa Ośrodek Dydaktyczno Naukowy Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Oferuje ono równieŜ turystom ciekawe zabytki: rynek z XIX–wiecznymi kamieniczkami, kościół parafialny z XVII–wieczną ikoną Matki Boskiej z Dzieciątkiem, cerkiew parafialną obrządku bizantyńsko- ukraińskiego, wzniesioną w 1847 r. oraz budynek dawnej synagogi z XIX w. i cmentarz Ŝydowski. DuŜą atrakcją turystyczną jest równieŜ festiwal muzyki country CROCK, odbywający się na ogół w drugim tygodniu sierpnia. Fundacja „Instytut Karpacki” 33-340 Stary Sącz, Rynek 5, tel./fax.: 018/547-62-42, www.instytut.sacz.pl Strona 8 Diagnoza stanu społeczno gospodarczego powiatu bieszczadzkiego Baza turystyczna, na którą składają się hotele, pensjonaty, obiekty agroturystyczne, pola namiotowe powstała równieŜ w wielu innych miejscowościach dysponujących ciekawymi atrakcjami turystycznymi. Teleśnica Oszwarowa - wieś rolniczo letniskowa połoŜona nad potokiem Daszówka uchodzącym do Jeziora Solińskiego umoŜliwia uprawianie sportów wodnych. W Hoszowie , Równi , Ustianowej, Łodynie, Listkowatem znajdują się niezwykłej urody drewniane cerkwie. Unikatowym zabytkiem Jasienia jest Sanktuarium Maryjne z XVIII. Centrum turystyki letniej i zimowej jest Arłamów. Ośrodek wypoczynkowy oferuje moŜliwości uprawiania turystyki pieszej, konnej i rowerowej, a w okresie zimowym funkcjonuje coraz popularniejszy wyciąg. W gminie Ustrzyki Dolne dobrze rozwinięta jest baza noclegowa i Ŝywieniowazlokalizowane są tu liczne pensjonaty, domy wycieczkowe, kwatery prywatne, schroniska, pola namiotowe, gospodarstwa agroturystyczne, restauracje i bary. Łącznie gmina oferuje turystom prawie 900 miejsc noclegowych w tym 507 całorocznych. Rocznie korzysta z nich około 14 000 turystów. Gmina ma charakter rolniczy ale widoczny jest równieŜ rozwój produkcji i usług. Zarejestrowanych jest tu około 1600 podmiotów gospodarczych. Najwięcej z nich prowadzi róŜnego rodzaju działalność handlową, remontową i budowlaną. Znajdują się tu równieŜ zakłady przemysłowe: przetwórstwa drewna, zakłady przetwórstwa rolno- spoŜywczego i produkcji materiałów budowlanych zlokalizowane głównie w Ustrzykach Dolnych. Baza usługowa gminy rozwinięta jest nierównomiernie. Ogółem działa tu 12 szkół podstawowych, 4 gimnazja oraz szkoły średnie mieszczące się w Ustrzykach Dolnych. Opiekę zdrowotną i usługi medyczne zapewniają przychodnia i szpital znajdujący się równieŜ w tym mieście. Infrastruktura wodociągowa i kanalizacyjna jest dobrze rozwinięta w mieście, tereny wiejskie posiadają jedynie sieć wodociągową. Sieć gazowa biorąc pod uwagę prywatnych odbiorców nie istnieje. Dostępność komunikacyjną gminie zapewnia przebiegająca przez jej obszar linia kolejowa Zagórz- Krościenko ( Chyrów) oraz sieć dróg, z których największe znaczenie ma droga krajowa 84 Sanok- Krościenko oraz drogi wojewódzkie. W Krościenku znajduje się międzynarodowe przejście graniczne, które umoŜliwia przejazd na Ukrainę, Węgry i do krajów bałkańskich. Fundacja „Instytut Karpacki” 33-340 Stary Sącz, Rynek 5, tel./fax.: 018/547-62-42, www.instytut.sacz.pl Strona 9 Diagnoza stanu społeczno gospodarczego powiatu bieszczadzkiego 2.2.2. Czarna Gmina Czarna połoŜona jest w środkowej części powiatu bieszczadzkiego, od północy graniczy z gminą Ustrzyki Dolne, od południa z gminą Lutowiska. Swym zasięgiem obejmuje środkową część malowniczych Gór Sanocko – Turczańskich. Na północy gminy rozciąga się pasmo śukowa , długi zalesiony grzbiet górski z najwyŜszym szczytem masywu – Jaworniki ( 908 m ). Charakteryzuje się on małymi róŜnicami wysokości i otwierającymi się z polan pięknymi widokami na bieszczadzkie połoniny. W południowej części gminy występuje fragment pasma Otrytu łączącego się z masywem Ostrego ( 773 m. ) przez przełęcz nad Lutowiskami. Pasmo porośnięte lasami jodłowo- bukowymi zachowało niemal naturalny charakter co sprawia, Ŝe jest atrakcyjne turystycznie. Pomiędzy tymi pasmami rozciąga się obniŜenie utworzone przez doliny Czarnego i Mszanki. Doliny te są regionem najlepiej zagospodarowanym, tu powstała i rozwija się główna sieć osadnicza gminy, na którą składają się miejscowości tj. Czarna, Bystre, Michniowiec, Górna, Lipie. Ogólnie na sieć osadniczą tworzy 12 miejscowości wiejskich, w tym 10 wsi. Cały obszar gminy objęty jest róŜnymi formami ochrony krajobrazu. Południowa cześć wchodzi w skład Parku Krajobrazowego Doliny Sanu, pozostała zaliczana jest do Wschodniobeskidzkiego Obszaru Chronionego Krajobrazu. Północno - zachodnia granica gminy przebiega po części wzdłuŜ doliny Sanu i utworzonego tu Zalewu Solińskiego. Dostęp do tego zbiornika w okolicach Chrewtu stwarza dogodne warunki do wypoczynku i rekreacji. Walory krajobrazowe, atrakcje turystyczne, urozmaicona rzeźba powierzchni, czyste i słabo przekształcone środowisko jest waŜnym atutem gminy i ma duŜy wpływ na jej sposób zagospodarowania i rozwoju. Gmina zajmuje obszar 185 km2 i jest najmniejszą gminą powiatu bieszczadzkiego. Zamieszkuje ją około 2380 osób, gęstość zaludnienia wynosi zaledwie 13 osób na jeden kilometr kwadratowy. Przyrost naturalny wynoszący 5.7 ‰, jest najwyŜszym w powiecie, saldo migracji tak jak wszędzie w tym regionie jest ujemne. Czynniki te powodują, Ŝe liczba mieszkańców w zasadniczy sposób nie ulega zmianie. Gmina ma charakter rolniczy, w strukturze uŜytkowania gruntów dominują lasy, stanowiące około 62 % jej powierzchni, porastające pasma górskie Otrytu, Ostrego i śukowa, eksploatowane w dość intensywny sposób. Doliny i niŜsze partie gór wykorzystywane są rolniczo, głównie jako łąki i pastwiska zajmujące 17 % powierzchni i grunty orne 3 %. Fundacja „Instytut Karpacki” 33-340 Stary Sącz, Rynek 5, tel./fax.: 018/547-62-42, www.instytut.sacz.pl Strona 10 Diagnoza stanu społeczno gospodarczego powiatu bieszczadzkiego W gminie widoczny jest równieŜ rozwój innych dziedzin gospodarki. Zarejestrowanych jest tu 182 podmioty gospodarcze, prowadzące róŜnego rodzaju działalność handlową, remontową, budowlaną czy produkcyjną związana z przetwórstwem drewna. DuŜe znaczenie w gospodarce gminy odgrywa równieŜ turystyka. Występuje tu i wciąŜ rozwija się baza noclegowa i Ŝywieniowa- pensjonaty, domy wycieczkowe, kwatery prywatne, schroniska, pola namiotowe, gospodarstwa agroturystyczne, restauracje i bary. Łącznie gmina oferuje turystom prawie 300 miejsc noclegowych w tym 179 całorocznych. Rocznie korzysta z nich około 3500 turystów. Baza turystyczna rozwinęła się w oparciu o atrakcje turystyczne licznie występujące na terenie gminy. NaleŜą do nich: urozmaicona rzeźba terenu, szlaki turystyczne umoŜliwiające uprawianie turystyki pieszej, liczne zabytkicerkwie w Czarnej, Bystrem, Polanie, Michniowcu gdzie znajduje się równieŜ unikalny zespół kamieniarki ludowej- dwanaście krzyŜy przydroŜnych. Szczególnie atrakcyjne i dynamicznie rozwijające się są miejscowości połoŜone nad Zalewem Solińskim. Głównym ośrodkiem turystycznym w tym regionie jest Chrewt. Powstało tu wiele ośrodków wczasowych głównie z domkami kempingowymi, pola namiotowe, kąpielisko umoŜliwiające uprawianie sportów wodnych. Walorem tego regionu są równieŜ źródła mineralne ( wodorowęglanowo – wapniowe, sodowe, jodowe, i siarczkowe) występujące w Czarnej, dotychczas nie wykorzystywane. Baza usługowa gminy jest rozwinięta słabo. Ogółem działa tu dwie szkoły podstawowe i jedno gimnazjum. Opiekę zdrowotną zapewnia tylko jeden ośrodek zdrowia i jedna apteka mieszczący się w Czarnej. Infrastruktura wodociągowa i kanalizacyjna rozwinięta jest w niewielkim stopniu. Dostępność komunikacyjną gminie zapewniają drogi wojewódzkie 894 i 896 zwane obwodnicami, przebiegającymi z północy na południe gminy, łącząc Czarną z Ustrzykami Dolnymi i Lutowiskami, oraz ze wschodu na zachód łącząc Czarną z Leskiem. 2.2.3. Lutowiska Gmina Lutowiska połoŜona jest w południowej części powiatu bieszczadzkiego, na północy sąsiaduje z gminą Czarna . Występują tu tereny o wybitnych walorach krajobrazowych i przyrodniczych. W południowej części gmina obejmuje najciekawszy fragment Bieszczadów Zachodnich z pasmami Połoniny Wetlińskiej ( 1255 m), Caryńskiej ( 1297 m) grupą Tarnicy ( 1346 m ) i pasmem granicznym z Wielką Rawką( 1307 m) i Kremenarosem Fundacja „Instytut Karpacki” 33-340 Stary Sącz, Rynek 5, tel./fax.: 018/547-62-42, www.instytut.sacz.pl Strona 11 Diagnoza stanu społeczno gospodarczego powiatu bieszczadzkiego ( 1221 m ) na którym stykają się granice trzech państw: Ukrainy, Słowacji i Polski. Przyroda bieszczadzka, której osobliwością niespotykaną w innych regionach Polski są połoniny , rzadkie okazy fauny i flory typowe tylko dla Karpat Wschodnich czynią ten region jednym z najpiękniejszych w Polsce. Utworzony tu Bieszczadzki Park Narodowy włączono do Światowego Rezerwatu Biosfery „ Karpaty Wschodnie” i wpisano na listę UNESCO światowych rezerwatów biosfery Na północy gminy występuje równie interesujące, lesiste pasmo Otrytu z najwyŜszym wzniesieniem masywu Trohańcem ( 939 m ), oddziela je od Bieszczad dolina Sanu. Obszar ten równieŜ objęty jest ochroną w formie Parku Krajobrazowego Doliny Sanu. Pozostałe fragmenty gminy zaliczone zostały do Wschodniobeskidzkiego Obszaru Chronionego Krajobrazu , tak wiec cały obszar, prezentujący unikalne, w niewielkim stopniu przekształcone środowisko jest objęty róŜnymi formami ochrony. Stanowi to z jednej strony walor, a z drugiej barierę dla rozwoju wielu dziedzin gospodarki. Gmina zajmuje obszar 476 km 2 i jest największą gminą powiatu bieszczadzkiego. Zamieszkuje ją około 2 238 mieszkańców. Teren naleŜy do najsłabiej zaludnionych w powiecie, na jeden kilometr kwadratowy przypada 5 osób. Wskaźnik przyrostu naturalnego w gminie wynosi 0,5 ‰,saldo migracji jest ujemne, czynniki te powodują, Ŝe obszar ten wciąŜ się wyludnia. Sieć osadnicza tworzą 23 wsie, największą z nich są Lutowiska, siedziba władz gminy . Gmina ma charakter rolniczy. Ze względu na górski teren i słabe zaludnienie w strukturze uŜytkowania gruntów w znaczącym stopniu dominują lasy, stanowiące około 82 % jej powierzchni. Rolnictwo wykorzystuje niewielki obszar, głównie jako łąki i pastwiska zajmujące 10 % powierzchni i grunty orne 1 % powierzchni. Dominującą w rolnictwie jest hodowla zwierząt. Ze względu na cenne walory przyrodnicze i krajobrazowe najwaŜniejsze znaczenie w gospodarce gminy odgrywa turystyka. Tereny górskie, warunki klimatyczne oraz osobliwości przyrody pozwoliły na rozwój ruchu turystycznego w wielu miejscowościach gminy. Największym ośrodkiem tego typu są Ustrzyki Górne, będące bazą wypadową na połoniny. Wychodzą stąd liczne szlaki turystyczne wiodące w najwyŜsze partie Bieszczad, w tym na najwyŜszy szczyt Tarnicę. Powstała tu bogata baza noclegowa: hotele, schroniska, pola namiotowe, domki kempingowe, dom rekolekcyjny oraz liczne sklepy, bary i restauracje. Wybudowany tu wyciąg narciarski Fundacja „Instytut Karpacki” 33-340 Stary Sącz, Rynek 5, tel./fax.: 018/547-62-42, www.instytut.sacz.pl Strona 12 Diagnoza stanu społeczno gospodarczego powiatu bieszczadzkiego umoŜliwia uprawianie sportów zimowych Swoją siedzibę ma tu Bieszczadzki Park Narodowy. W pobliŜu Ustrzyk leŜy Wołosate, równieŜ punkt wypadowy w najwyŜsze partie Bieszczad. Powstała tu całoroczna baza noclegowa a dodatkowo w tej miejscowości mieści się hodowla koni huculskich, oferująca jazdy na krytej ujeŜdŜalni oraz wokół Wołosatego . Po Północnej stronie Masywu Tarnicy i Bukowego Berda połoŜony jest kolejny ośrodek turystyczny z dobrze rozwiniętą, całoroczną bazą noclegową – Muczne. Miejscowościami dysponującymi infrastrukturą turystyczną są Stuposiany, Zatwarnica Dwernik i Lutowiska. Dodatkowa atrakcją Lutowisk jest cmentarz Ŝydowski, drugi co do wielkości w rejonie Bieszczadów. Znajduje się tu równieŜ wyciąg narciarski, który umoŜliwia uprawianie sportów zimowych. Łącznie gmina oferuje turystom 808 miejsc noclegowych w tym 495 całorocznych. Rocznie korzysta z nich około 17500 turystów. W gminie zarejestrowanych jest około 366 podmioty gospodarczych. Najwięcej z nich prowadzi róŜnego rodzaju działalność handlową, remontową budowlaną i przemysłową. .Baza usługowa gminy rozwinięta jest słabo. Ogółem działa tu 3 szkoły podstawowe i 1 gimnazjum. Opiekę zdrowotną i usługi medyczne zapewnia ośrodek zdrowia w Lutowiskach. Specyfika gminy: teren górski, duŜe odległości miedzy miejscowościami sprawia, Ŝe ma słabo rozwiniętą infrastrukturę w zakresie sieci kanalizacyjnej i wodociągowej. Dostępność komunikacyjną gminie zapewnia droga wojewódzka 896 i 897 tzw. Wielka Obwodnica łącząca Ustrzyki Dolne – Czarną - Lutowiska - Ustrzyki Górne – Lesko oraz drogi lokalne. 3. PROFIL SPOŁECZNO - EKONOMICZNY POWIATU 3.1. Środowisko geograficzne 3.1.1. Budowa geologiczna W przyjętym podziale geologicznym powiat bieszczadzki połoŜony jest w obrębie Karpat Wschodnich, które są fragmentem łuku karpackiego (Karpat Zewnętrznych). Karpaty Zewnętrzne zbudowane są z utworów formacji fliszowej, które osadzały się w okresie kredowo-paleogeńskim. PodłoŜem utworów fliszowych są osady paleozoiczno- mezozoiczne. Fundacja „Instytut Karpacki” 33-340 Stary Sącz, Rynek 5, tel./fax.: 018/547-62-42, www.instytut.sacz.pl Strona 13 Diagnoza stanu społeczno gospodarczego powiatu bieszczadzkiego Charakterystyczną cechą jest zmienność facji, zmienność miąŜszości, dochodząca nawet do kilku kilometrów oraz intensywne zaburzenia tektoniczne ( fałdowo- uskokowe ) . Na przełomie oligocenu i miocenu na skutek zderzenia płyty europejskiej z blokiem panońskim osady fliszowe uległy intensywnemu sfałdowaniu. Powstał szereg płaszczowin, utworzonych z nakładających się na siebie fałdów, które przebiegają z północnego zachodu na południowy wschód. Interesujący nas obszar obejmuje płaszczowiny dukielską, śląską i skolską. Północno wschodnią część powiatu budują utwory kredowo – trzeciorzędowe jednostki skolskiej. W obrębie tej jednostki moŜna wyróŜnić warstwy krośnieńskie tworzące kilka rozległych synklin rozdzielonych antyklinami. Zaznacza się tu wyraźna inwersja rzeźby: synkliny odpowiadają wzniesieniom, a antykliny dolinom. Najszersza synklina Gór Słonnych na południu kontaktuje się z płaszczowiną śląską. Na obszarze Bieszczadów jednostka ta rozpada się na dwa podregiony: południowy i północny, których granica przebiega u północnych podnóŜy Otrytu i Kobarni. W podregionie południowym wyróŜniamy trzy fałdy: Fałd Czerwonego Wierchu – Otrytu, fałd środkowy i fałd połonin. W jednostce śląskiej grzbiety górskie są zbudowane z oligoceńskich dolnych piaskowców krośnieńskich, tzw. piaskowców otryckich, których miąŜszość sięga 1200 m. Ich wychodnie są najlepiej wyeksponowane w obrębie głównego grzbietu połonin. W obniŜeniach występują warstwy przejściowe i menilitowe, łupki i margle. W bieszczadzkiej wewnętrznej części jednostki śląskiej występuje wąska , strefa przeddukielska, tworząca pas obniŜeń wypreparowanych w miękkich piaskowcach i łupkach, ciągnących się przez Wołosate, Ustrzyki Górne i Wetlinę. Oddziela ona płaszczowinę śląską od dukielskiej. Fałdy dukielskie są regularne i strome a synkliny płytkie. W jednostce dukielskiej grzbiety górskie (pasmo graniczne i Wysoki Dział) są zbudowane z górnokredowych piaskowców ciśniańskich. Utwory czwartorzędowe reprezentowane są przez facje plejstoceńskie: zwietrzelinowe, stokowe, eoliczne, rzeczne, jeziorne i bagienne. Region ten jest ubogi w surowce mineralne. Występuje tu od dawna eksploatowana ropa naftowa, którą zawierają wyłącznie piaskowce krośnieński. Zasoby ropy są niewielkie, ale dobrego gatunku: o niskim zasiarczeniu i gęstości dogodnej do dalszej obróbki. Wydobywane w Czarnej, Dwerniku, Polanie i Łodynie. W utworach eocenu i paleocenu występują złoŜa gazu ziemnego,( m. in. w Zatwarnicy i Dwerniku). WaŜnym, chociaŜ dotąd niewykorzystywanym bogactwem są wody mineralne, głównie solankowe, siarczkowe i szczawy, występujące m. in. w Czarnej. Bieszczady obfitują w złoŜa piaskowca, wykorzystywanego jako surowiec budowlany. Fundacja „Instytut Karpacki” 33-340 Stary Sącz, Rynek 5, tel./fax.: 018/547-62-42, www.instytut.sacz.pl Strona 14 Diagnoza stanu społeczno gospodarczego powiatu bieszczadzkiego 3.1.2. Ukształtowanie powierzchni. Pod względem morfologicznym obszar powiatu bieszczadzkiego jest bardzo urozmaicony, od łagodnych, falistych wzgórz, rozległych dolin po wysokie, strome pasma górskie. Wysokości bezwzględne rosną ku południowemu wschodowi, od 500 m na Pogórzu Przemyskim do 1300 m w paśmie połonin. Wysokości względne dochodzą maksymalnie do 700 m. Podstawową, charakterystyczną cechą rzeźby jest równoległy przebieg grzbietów górskich i obniŜeń ciągnących się z północnego zachodu na południowy wschód, który jest wiernym odbiciem budowy geologicznej tego obszaru. Jest to tzw. układ rusztowy. Według regionalizacji fizycznogeograficznej kraju ( J. Kondracki ) obszar powiatu połoŜony jest w zasięgu trzech mezoregionów: Bieszczady Zachodnie, Góry Sanocko – Turczańskie oraz Pogórze Przemyskie. Bieszczady Zachodnie są częścią Beskidów Wschodnich. Jest to jeden z największych mezoregionów polskich, połoŜony miedzy Przełęczą Łupkowską i doliną Osławy na zachodzie a Przełęczą UŜocką ze źródłami Sanu na wschodzie. Krajobraz Bieszczadów tworzą długie łańcuchy gór o bardzo zróŜnicowanej rzeźbie i wysokości. Pasma górskie osiągają tu wysokości 700 – 1300 m npm i poprzedzielane są licznymi dolinami dopływów Sanu . Główny grzbiet tworzy tzw. pasmo połonin ciągnące się na rozległej przestrzeni od doliny Solinki po dolinę Sanu. Tworzą je wybitne grupy górskie z szeregiem bocznych odgałęzień i wyniosłości. Od zachodu poczynając jest to pasmo Połoniny Wetlińskiej ( 1255 m), grzbiet Połoniny Caryńskiej ( 1297 m) i tzw. gniazdo Tarnicy ( 1346 m ) .Ten ostatni człon pasma , najwyŜszy i najciekawszy, obejmuje grupę najwyŜszych szczytów Bieszczadów Zachodnich: Szeroki Wierch( 1315 m ), Bukowe Berdo ( 1313 m ), Tarnica ( 1346 m ), Krzemień ( 1335 m ) Kopa Bukowska ( 1312 m ) i Halicz ( 1333 m ). Przez Przełęcz Beskid ( 786 m ) łączy się z pasmem granicznym. Ze względu na swe połoŜenie na wschód ciągów komunikacyjnych i ograniczenie przez granice państwowa tereny te nazywane są przez turystów –„ bieszczadzkim workiem”. NaleŜy dodać, Ŝe naleŜący do grupy szczyt Opołonek (1028 m ) jest najdalej na południe wysuniętym krańcem Polski. Poszczególne człony pasma połonin przedzielają głębokie doliny potoków Prowcza i Wołosaty. Charakterystyczną cechą pasma są długie i wąskie grzbiety górskie, powyŜej górnej granicy lasu pokryte trawiastymi subalpiejskimi łąkami, zwanymi tu połoninami. Bardzo ciekawa flora obfituje w wiele wschodniokarpackich endemitów. Miejscami odsłaniają się fragmenty litej skały, tworząc Fundacja „Instytut Karpacki” 33-340 Stary Sącz, Rynek 5, tel./fax.: 018/547-62-42, www.instytut.sacz.pl Strona 15 Diagnoza stanu społeczno gospodarczego powiatu bieszczadzkiego skaliste granie i występują kamienne rumowiska zwane rozsypańcami. Z masywu połonin rozciągają się wspaniałe, rozległe widoki. Panoramy Bieszczadów Wschodnich, Ostrej Hory, Połoniny Równej i Gorganów naleŜą do najwspanialszych w polskich Karpatach. Od wschodu i północy pasma ogranicza dolina Sanu. W dolinie rozciągają się zdziczałe tereny po ludnych niegdyś wsiach bojkowskich Południową część Bieszczadów stanowi tzw. pasmo graniczne. Tworzy je łańcuch gór stanowiących grzbiet głównego wododziału Karpat. W grzbiecie tym, poczynając od zachodu wyróŜniają się Krzemieniec (1221m Kremenaros), Wielka Rawka ( 1304 m ), Wielka Semenowa ( 1091 m ) i ostatni Beskid Wołosacki ( 1104 m ). Od granicznego grzbietu odgałęzia się ku północy szereg bocznych ramion porozdzielanych głębokimi dolinami potoków spływających ku Solince i Wołosatce . Pasmo łączy się z Połoniną Wetlińską przez Przełęcz nad Berehami ( 872 m ) i Caryńską przez Przełęcz WyŜniańską oraz przez przełęcz Beskid ( 786 m) z gniazdem Tarnicy. Większość pasma pokrywają lasy bukowe. Liczne polany na grzbietach górskich są śladem prowadzonej tu od XV w. aŜ do ostatniej wojny gospodarki pasterskiej. Polany są doskonałymi punktami widokowymi, rozciągają się stad wspaniałe panoramy Bieszczadów i Beskidu Niskiego. Największą atrakcją masywu są panoramy z Wielkiej Rawki. Atrakcją jest równieŜ szczyt Krzemieniec ( Kremenaros ), gdzie stykają się granice trzech państw : Polski, Słowacji i Ukrainy. Góry Sanocko- Turczańskie rozciągają się w brzeŜnej części Beskidów Wschodnich, pomiędzy dolinami Sanu i Stryja (Ukraina). Maja charakter wzgórz i gór średniej wysokości 600- 900 m npm.. Grzbiety górskie charakteryzują się równoległym układem, posiadają szerokie spłaszczone wierzchowiny i łagodne stoki, dolne partie wykorzystywane są dla celów rolniczych , wyŜsze są zalesione. Na uwagę zasługują tu: pasmo Otrytu z najwyŜszym szczytem Trohaniec ( 939 m ) śukowca ( Holica 761 m ), sąsiadujące z Otrytem niewielkie pasmo Ostrego ( 804 m ) i Góry Słonne. Pasmo Otrytu to długi, zwarty osiemnastokilometrowy wał górski ograniczony od południa i zachodu przez San, od wschodu przez potok Smolnik, a od półnego zachodu przez potoki Głuchy i Czarny. Łączy się jedynie z masywem Ostrego przez przełęcz nad Lutowiskami, tworzy właściwie jeden grzbiet ciągnący się od północnego zachodu ku południowemu wschodowi. Boczne ramiona , zarówno te opadające na południe w dolinę Sanu i zwrócone ku północy, są krótkie i mało wybitne. Pasmo porośnięte jest lasami jodłowo- bukowymi, przez ostatnie lata intensywnie eksploatowanymi. Efektem gospodarki leśnej są liczne utwardzone drogi, opasujące cały grzbiet górski. Na południowych stokach Hulskiego Fundacja „Instytut Karpacki” 33-340 Stary Sącz, Rynek 5, tel./fax.: 018/547-62-42, www.instytut.sacz.pl Strona 16 Diagnoza stanu społeczno gospodarczego powiatu bieszczadzkiego ( 846 m ) utworzono rezerwat „Hulskie”, chroniący pierwotny las, w którym maja swą ostoję ryś, Ŝbik, i orzeł. Na północ od Otrytu ciągnie się Masyw śukowa. Grzbiet śukowa, długi wał górski, moŜna podzielić na trzy części. Wschodnia – z najwyŜszym szczytem masywu Jaworniki( 908m) – to grzbiet zalesiony , środkowa ( od szosy Ustrzyki Dolne – Czarna po szosę Ustianowa – Łobozew ) - charakteryzuje się małymi róŜnicami wysokości i otwierającymi się z polan widokami na odległe połoniny. Trzecia, najniŜsza jest terenem nieatrakcyjnym turystycznie. Najbardziej oryginalną grupę tworzą Góry Słonne. Rusztowo uformowane grzbiety górskie ułoŜone z kierunku północnego zachodu na południowy wschód z najwyŜszymi szczytami Kopacz ( 536 m ), Słonna ( 638 m ), Słonny ( 671 m ), Przysłup ( 651 m ) , Granicka ( 579 m) , poprzecinane są siecią rzek i potoków będących dopływami Sanu i Wiaru. Przez ich południowo – wschodnią cześć przechodzi granica głównego europejskiego działu wód, oddzielająca zlewiska Bałtyku i Morza Czarnego. Pogórza i grzbiety górskie porośnięte są lasami pośród, których wyłaniają się enklawy pól uprawnych, łąk i pastwisk. Pozostałe pasma występujące w tym rejonie to długi zalesiony grzbiet Chwaniów z najwyŜszym grzbietem Brańcowa ( 685 m ) ciągnący się miedzy Kuźminą a Krościenkiem, na północ od Krościenka pasmo zwane Kotły z najwyŜszym szczytem Karaszyn ( 641 m ). Nad Ustrzykami Dolnymi od strony północnej wznosi się pasmo Kamiennej Laworty ( 768 m) Beskidy Wschodnie przechodzą na północny w Pogórze Przemyskie, znajdujące się między dolinami Sanu i jego dopływu Wiaru w miejscu skrętu łuku karpackiego na południowy wschód. Zrównana powierzchnia pogórza sięga wysokości 400-450 m i zajmuje niewielką część powiatu. 3.1.3. Gleby ZróŜnicowana budowa geologiczna oraz urozmaicona rzeźba stanowią główne przyczyny zmienności gleb . Większość gleb regionu stanowią gleby średnie i cięŜkie terenów górskich, charakteryzujące się niewysoką naturalną Ŝyznością. Największy obszar zajmują gleby bielicowe i brunatne. Wykształciły się na zwietrzelinie skał fliszowych i skał okruchowych nie scementowanych, zasobnych w związki wapniowe pod lasami liściastymi i mieszanymi. ZaleŜnie od składu mechanicznego dzieli się je na: pyłowe, gliniaste i ilaste. W regionie dominują gleby gliniaste o średniej miąŜszości, niekiedy o znacznej zawartości szkieletu często oglejone. Wykorzystywane są pod uprawę rolną lub jako uŜytki zielone i lasy, zaliczane są do III i IV klasy bonitacyjnej. Fundacja „Instytut Karpacki” 33-340 Stary Sącz, Rynek 5, tel./fax.: 018/547-62-42, www.instytut.sacz.pl Strona 17 Diagnoza stanu społeczno gospodarczego powiatu bieszczadzkiego W kilku regionach pojawiają się gleby ilaste, związane z łupkami ilastymi występującymi w podłoŜu. MiąŜszość tych gleb bywa duŜa i średnia, są one bardzo często oglejone. Z punktu widzenia uŜyteczności rolniczej są one średniej wartości produkcyjnej zajmują je uŜytki zielone i lasy, rzadziej grunty orne. Pod uŜytkami rolnymi zaliczane są IV i V klasy bonitacyjnej. W wyŜszych partiach, głównie w Bieszczadach występują gleby początkowego stadium rozwojowego o niewykształconym profilu – szkieletowe. Gleby te zajmują wierzchowiny i strome stoki. Wykształciły się na twardych, trudno wietrzejących skałach. Są płytkie, odznaczają się duŜą zawartością szkieletu oraz bardzo kwaśnym odczynem. Wartość uŜytkowa tych gleb jest niska ze względu na mała miąŜszość, stromość zboczy, niedostępność oraz duŜe zakwaszenie. Zajmowane są głównie przez lasy i nieuŜytki. Mady zajmują doliny rzek: Sanu wraz z dopływami i StrwiąŜa. Najbardziej urodzajne występują w dolnych odcinkach tych rzek. Rozwinęły się na osadach rzecznych. MiąŜszość ich jest zwykle mała, podścielone są materiałem Ŝwirowym. Są wykorzystywane jako uŜytki zielone i grunty orne. 3.1.4. Hydrografia Sieć rzeczna w powiecie jest dobrze rozwinięta. Rzeki mają w zdecydowanej większości charakter górski, płyną krętymi, głęboko wciętymi dolinami o stromych zboczach i duŜym spadku. Główną rzeką powiatu jest San, mający swe źródła w Bieszczadach Zachodnich, w rejonie przełęczy UŜockiej, na wysokości 843 m npm. wschodnich stoków Piniaszkowego. Górny odcinek Sanu o długości 55 km, do wielkiego zakola w okolicy Smolnika stanowi granice państwa. Na odcinku bieszczadzkim San ma dorzecze rozwinięte wybitnie asymetrycznie, z przewagą dopływów lewych- południowych. Największe z nich to kolejno: Halicz, Roztoki, Muczny, Wołosaty, Nasiczański, Hulski . Jedynym większym dopływem prawobrzeŜnym jest Czarny. Rzeka płynie kretą doliną o charakterze przełomu górskiego. Po przyjęciu licznych dopływów górskich potoków staje się rzeką szeroką, ale płytką o skalistym dnie, z prześwitującymi płytami i progami skalnymi. Mało przepuszczalne podłoŜe zlewni górnego Sanu , w większości skalne, posiada niewielką zdolność retencjonowania opadów. W wąskiej dolinie Sanu i Solinki powstały dwa sztuczne zbiorniki wodne Solina i Myczkowce. W Fundacja „Instytut Karpacki” 33-340 Stary Sącz, Rynek 5, tel./fax.: 018/547-62-42, www.instytut.sacz.pl Strona 18 Diagnoza stanu społeczno gospodarczego powiatu bieszczadzkiego dalszym biegu San przepływa przez obszar Gór Sanocko – Turczańskich gdzie zbiera wody Olszanicy i jej dopływów oraz przez Pogórze Przemyskie odwadniane przez Wiar. Granica dorzecza górnego Sanu stanowi jednocześnie część głównego europejskiego działu wód, oddzielającego zlewiska Bałtyku i Morza Czarnego. Dział ten biegnie całą długością pasma granicznego, a od Przełęczy UŜockiej skręca na północ, przez Siańskie i Garb Wiliwski ( Ukraina ), Pasma Ostrego, Jaworników i śukowa. Na terenie powiatu do zlewiska Morza Czarnego naleŜą StrwiąŜ i Mszanka z dopływami, niosące swe wody do górnego Dniestru. Rzeki na obszarze powiatu maja charakter górski i posiadają znaczne zasoby wodne. Ich reŜim charakteryzuje duŜa zmienność. Intensywne opady atmosferyczne przy znacznych spadkach rzek stwarzają dobre warunki szybkiego odpływu. Z uwagi na mało przepuszczalne podłoŜe spływ odbywa się w znacznym stopniu powierzchniowo, wskutek czego w okresach posuchy występują bardzo małe przepływy, a w okresach deszczowych gwałtowne i wielkie wezbrania. Jako podstawowy wskaźnik zasobów powierzchniowych przyjmowane są średnie roczne przepływy, które dla Sanu w Zatwarnicy wynoszą, 11, 5 m³/ s, w Olchowcu 37, 6 m³/ natomiast dla rzeki StrwiąŜ w Krościenku 2, 96 m³/ s. Przepływy średnie rzek karpackich są duŜo wyŜsze od przepływów rzek płynących w innych regionach kraju. W południowo wschodniej części powiatu występują wysokie wartości spływu jednostkowego, osiągające dla rzek bieszczadzkich wartości powyŜej 20 m³/s km². W ciągu roku maksymalny odpływ w rzekach regionu występuje w miesiącach marzeckwiecień, natomiast minimum odpływu obserwowane jest najczęściej we wrześniu. Występują dwa rodzaje wezbrań: roztopowe i opadowe. Przyczyna wiosennych wezbrań roztopowych jest gwałtowne topnienie pokrywy śnieŜnej. Wezbrania te w odróŜnieniu od wezbrań opadowych charakteryzuje niŜsza kulminacja fal powodziowych i dłuŜszy czas trwania.. Wezbrania opadowe powstają na skutek trwających przez kilka kolejnych dni rozlewnych deszczów. Obserwuje się wówczas szybko przesuwające wysokie kulminacje fal powodziowych. Istotne znaczenie dla gospodarki wodnej regionu mają zbiorniki retencyjne: Solina i Myczkowce. Zmienność odpływu powierzchniowego, charakterystyczna dla rzek karpackich, jest przyczyną licznych dolegliwości odczuwanych szczególnie w okresach odpływów ekstremalnie wysokich – powódź i niskich. Podstawowymi zadaniami zbiorników jest Fundacja „Instytut Karpacki” 33-340 Stary Sącz, Rynek 5, tel./fax.: 018/547-62-42, www.instytut.sacz.pl Strona 19 Diagnoza stanu społeczno gospodarczego powiatu bieszczadzkiego redukcja kulminacji fal powodziowych i ochrona terenów leŜących poniŜej zbiorników oraz podwyŜszenie przepływów niŜówkowych w rzekach. Zbiornik na Solinie nad którym połoŜone są zachodnie tereny powiatu w okolicach Chrewtu i Teleśnicy jest największym w Polsce. Jego powierzchnia 21,05 km², długość wzdłuŜ Sanu 21,2 km gromadzi przy maksymalnym piętrzeniu 503, 97 mln m³ wody. Powstał w 1968 roku w wyniku przegrodzenia koryta Sanu zaporą betonową typu cięŜkiego. Głębokość zbiornika przy zaporze wynosi 60,5 m , średnia 22,4 m. Zbiornik wykonany został głównie dla celów energetycznych, przeciwpowodziowych, wyrównawczych oraz dla zaopatrzenia w wodę pitną okolicznych miejscowości wczasowo-turystycznych, wsi oraz miasta Ustrzyki Dolne. Stworzył równieŜ dogodne warunki do wypoczynku i rekreacji i wpłynął na rozwój turystyki w regionie. Stan czystości wód płynących powiatu bieszczadzkiego jest zróŜnicowany. O jakości wód Sanu decydują nieoczyszczone ścieki komunalne z Leska i Sanoka oraz spływy powierzchniowe. W górnej części zlewni zagroŜenie dla wód Sanu stanowi niekontrolowany ruch turystyczny oraz związana z tym gospodarka ściekowa i gospodarka odpadami. Analizy stanu zanieczyszczenia wykazuję, Ŝe rzeka w górnym biegu, na dopływie do zbiornika Solina spełnia wymagania I klasy czystości wód, na pozostałym odcinku zanieczyszczenie wzrasta do poziomu klasy III. Decydujący wpływ na jakość wody StrwiąŜa mają zanieczyszczenia dopływające z Ustrzyk Dolnych. Kontrola wód w przekroju zlokalizowanym przy granicy Polski i Ukrainy wskazuje na utrzymywanie się pozaklasowej jakości ze względu na biogeny i nadmierne zanieczyszczenie bakteriologiczne. Ocena według kryterium fizykochemicznego wskazuje na III klasę czystości wód oraz non ze względu na zły stan sanitarny. 3.1.5. Klimat Klimat regionu ma charakter górski, o stosunkowo silnych cechach kontynentalnych. Kształtują go przede wszystkim masy powietrza polarno- morskiego ( 60 %), polarnokontynentalnego ( 28 % ) i arktycznego ( 7 % ). Powietrze polarno- morskie przynosi dobrą pogodę późnym latem - jest to dobry okres do wypoczynku w Bieszczadach. Powietrze arktyczne napływa zwykle wiosną, przynosząc niskie temperatury. Region pozostaje w zasięgu klimatu Karpat Wschodnich i NiŜu Węgierskiego, który posiada duŜy wpływ na kształtowanie tutejszych warunków pogodowych. W górach występuje piętrowość klimatu. Fundacja „Instytut Karpacki” 33-340 Stary Sącz, Rynek 5, tel./fax.: 018/547-62-42, www.instytut.sacz.pl Strona 20 Diagnoza stanu społeczno gospodarczego powiatu bieszczadzkiego Temperatura powietrza i opady uzaleŜnione są od wysokości terenu nad poziomem morza, rzeźby i ekspozycji. Południowo wschodni, górzysty region jest chłodniejszy od pozostałych. Średnia roczna temperatura oscyluje tu w przedziale 4 -5°C w Bieszczadach do 7°– 7,5°C na Pogórzu. Średnia temperatura lata wynosi 14°-16°C, a zimy – 3° C( do – 7°C w najwyŜszych partiach gór). Absolutne minimum temperatury regionu wynosi – 40,1 ° C i zanotowano je w dniu 10 lutego 1926 r. w Siankach u źródeł Sanu, w pobliŜu przełęczy UŜockiej. Absolutne maksimum temperatury regionu wynosi 37,6° C i zanotowano je w Sanoku w dniu 20 lipca 1921 roku. Miesiącem najzimniejszym jest luty, zaś najcieplejszym lipiec. W zimie występuje zjawisko inwersji temperatury. Chłodne powietrze spływa po stokach wypełniając zagłębienia terenu, powodując, Ŝe środkowe i górne partie wzniesień są cieplejsze. Opady naleŜą do najobfitszych w Polsce, roczne sumy opadów wynoszą około 1200 mm w partiach szczytowych i maleją w kierunku północnym, osiągając na Pogórzu sumy około 800 mm. NajniŜsze opady występują w styczniu, a najwyŜsze w lipcu. Średnia liczba dni z pokrywą śnieŜna wynosi 90 –140 ( 140-150 w partiach szczytowych), a średnia grubość pokrywy śnieŜnej od 10 cm w grudniu do 40 cm w lutym i marcu, maksymalnie dochodzi do 140 cm. Najczęściej notuje się tu wiatry o kierunku południkowym, zwłaszcza południowe. Największe prędkości osiągają w miesiącach zimowych ( w Ustrzykach Górnych rzędu 4,5 m/s, a w partiach szczytowych znacznie więcej). Wiatry halne wieją średnio w roku przez 14 dni w Ustrzykach Górnych. Towarzyszy im gwałtowny wzrost temperatury przy jednoczesnym zmniejszeniu wilgotności powietrza, co powoduje odwilŜ i szybkie topnienie śniegu. 3.1.6. Flora i fauna Bieszczady znane są jako góry o niezwykle bogatym środowisku przyrodniczym. Jego charakterystyczną cechą jest zaistniały po drugiej wojnie proces wtórnego zdziczenia przyrody spowodowany zanikiem gospodarki ludzkiej na znacznym obszarze. Opuszczone przez człowieka tereny rolne w dolinach zajęła olsza szara, a partie wyŜej połoŜone jałowiec. Intensywna gospodarka leśna spowodowała duŜe zmiany w składzie gatunkowym drzewostanów. Mimo to wiele fragmentów środowiska zachowało tu swój unikalny, pierwotny charakter. Fundacja „Instytut Karpacki” 33-340 Stary Sącz, Rynek 5, tel./fax.: 018/547-62-42, www.instytut.sacz.pl Strona 21 Diagnoza stanu społeczno gospodarczego powiatu bieszczadzkiego W szacie roślinnej Bieszczadów dominują lasy, głównie jodłowo-bukowe i bukowe, zajmują one 69% powierzchni powiatu. W większości regionu zachowały się zespoły leśne tzw. buczyny karpackiej, typowej dla obszaru Karpat Wschodnich. Stoki górskie porastają dzikie zarośla olszynowe, przemieszane z wieloma gatunkami innych drzew. W drzewostanie główną rolę odgrywa buk – 48 % powierzchni, znaczny jest udział jodły - 23%, olszy szarej – 14 %, sosny – 9 %, i świerka - 6%. W środowisku przyrodniczym Bieszczadów występują tylko trzy piętra roślinne, jest to odmienny układ niŜ w sąsiadujących częściach Karpat. Piętro pogórza sięga wysokości około 500 m npm, piętro regla dolnego dochodzi do wysokości 1100 – 1150m npm, piętro halne zwane teŜ piętrem połonin występuje powyŜej tej granicy. Piętro Pogórza porastają głównie lasy grądowe – wielogatunkowe lasy liściaste z udziałem dębu, grabu, jodły i lipy. Piętro regla dolnego czyli lasów liściastych wykazuje zróŜnicowanie na partie górną i dolną. Dolną tworzą lasy mieszane z jodłą, bukiem i świerkiem, natomiast górną – lasy bukowe z domieszką jawora. Piętro połonin to zespoły muraw i niskich krzewinek. Niewielkie powierzchnie zajmują zarośla olszy szarej. Te zalegające na wierzchowinach gór łąki górskie, zwane połoninami naleŜą do największych walorów środowiska regionu. Osobliwością florystyczną polskich Bieszczadów jest to, Ŝe górną granicę lasu tworzy regiel dolny. PłoŜą się tu karłowate buczyny, a wyŜej sięgają juŜ tylko zarośla olszy zielonej zwanej kosą. Brak jest lasów świerkowych regla górnego i piętra kosodrzewiny. Górna granica lasu przebiega w gnieździe Tarnicy na wysokości 1180 m mpn. na Wielkiej Rawce – 1260 m mpn, na Połoninie Caryńskiej - 1060 m npm. Charakterystyczną cechą tutejszego środowiska jest obniŜenie górnej granicy lasu o około 400 m w stosunku do Tatr i 250m w stosunku do Babiej Góry. Jest to spowodowane po części działalnością człowieka, a po części wynika z warunków klimatycznych. Suche i ciepłe wiatry wiejące z południa, z puszty węgierskiej, nie sprzyjają rozwojowi górnoreglowego świerka, który jest drzewem chłodnego klimatu. Pod względem florystycznym Bieszczady maja charakter wysokogórski i nawiązują do innych części Karpat Wschodnich. Kolonie roślin alpejskich i subalpejskich – 76 gatunków spotyka się juŜ w paśmie regla dolnego. Najliczniejsza z nich ( czosnek siatkowy, złocień okrągłolistny, ostroŜeń wschodniokarpacki ) znajduje się w dolinie Górnej Solinki. Rośliny wschodniokarpackie ( 27 gatunków ) koncentrują się przede wszystkim we wschodniej części pasma połonin. Uwagę zwracają tu dwa gatunki endemiczne, nie występujące poza Karpatami Fundacja „Instytut Karpacki” 33-340 Stary Sącz, Rynek 5, tel./fax.: 018/547-62-42, www.instytut.sacz.pl Strona 22 Diagnoza stanu społeczno gospodarczego powiatu bieszczadzkiego Wschodnimi: wilczomlecz karpacki i lulecznica kraińska. Bieszczadzka flora roślin naczyniowych obejmuje ponad 900 gatunków, co stanowi więcej niŜ trzecią część wszystkich gatunków Ŝyjących w Polsce. Ponadto stwierdzono przeszło 300 gatunków mchów, blisko 20 gatunków śluzowców i bogata florę grzybów. Znaczna jest liczba gatunków kserotermicznych. Bieszczadzką osobliwością są torfowiska wysokie, zasilane głownie przez opady. Z powodu ubóstwa soli mineralnych rozwijają się tu rośliny o małych wymaganiach. Najwięcej , bo aŜ siedem skupia się w dolinie górnego Sanu , znane torfowisko występuje równieŜ w Wołosatem. Większość torfowisk wysokich obejmuje ochrona rezerwatowa. Fauna Bieszczadów jest typowa dla Beskidów Wschodnich. Obejmuje około 230 gatunków zwierząt kręgowych. Bardzo bogaty, choć znacznie słabiej zbadany jest świat bezkręgowców. Ze ssaków najliczniejsze są gryzonie; wiewiórki ciemne i rude, popielice, koszatki, smuŜki, orzesznice. Bieszczady są jednym z nielicznych w Polsce miejsc występowania niedźwiedzia brunatnego. Ich ulubione siedlisko to m. in. masyw Tarnicy, Halicza i Kińczyka Bukowskiego. W Bieszczadach znajduje się sporo innych rzadko występujących zwierząt: wilki, których wzrastająca populacja staje się głośnym problemem nie tylko w Polsce, Ŝbiki, które moŜna spotkać w głębi lasu jak i w pobliŜu siedzib ludzkich. Jeleń karpacki przebywający głownie w rozleglejszych i rzadko odwiedzanych kompleksach leśnych. W latach 1963- 66 sprowadzono w Bieszczady 19 Ŝubrów. Po niespełna rocznej aklimatyzacji wypuszczono je na wolność. Obecnie jest ich około 40 okazów, przebywają w widłach Sanu i Wołosatego. Z innych ssaków Ŝyją w Bieszczadach : dziki, lisy i borsuki, nad potokami Ŝyje wydra, w zwartych kompleksach leśnych kuna, a w niŜszych partiach gór sarna. Z bogatego świata ptactwa na uwagę zasługują gatunki wysokogórskie- płochacz skalny i siwernik, a takŜe drapieŜniki - orzeł przedni i orliki. W rejonie Ustrzyk Górnych znajdują się ostoje puchacza, a przełomowe odcinki Sanu, Wetlinki i Prowczy to ulubione miejsca bociana czarnego. Wielką osobliwością fauny Bieszczadów jest wąŜ eskulapa- największy i najrzadszy z polskich węŜy. Jego stanowiska znajdują się w dolinie Sanu. Ponadto naleŜy wspomnieć o jadowitej Ŝmiji zygzakowatej, która występuje tu w wielu odmianach, od popielatej po prawie czarną. Równie interesujący jest świat roślin i zwierząt występujący w północnej części powiatu, objęty ochroną w parku Krajobrazowym Gór Słonnych. Fundacja „Instytut Karpacki” 33-340 Stary Sącz, Rynek 5, tel./fax.: 018/547-62-42, www.instytut.sacz.pl Strona 23 Diagnoza stanu społeczno gospodarczego powiatu bieszczadzkiego Zbiorowiska leśne porastające doliny, pogórza i niewysokie góry tworzą piętrowy układ roslinności. Do wysokości 500 m npm. sięga piętro pogórza, którego wyŜsze partie zajmuje podgórska forma buczyny karpackiej, niŜsze zaś - grądy odmiany wschodniokarpackiej. W dolinach rzecznych występują głównie zarośla wiklinowe i nadrzeczna olszynka karpacka. PowyŜej 500 m. npm szatę roślinną tworzy piętro regla dolnego, które stanowią lasy bukowe i bukowo jodłowe z runem charakterystycznym dla Ŝyznej buczyny karpackiej. Wysoki stopień naturalności tego terenu wyraŜa się duŜym bogactwem florystycznym, liczącym 900 gatunków roślin naczyniowych, w tym wielu gatunków górskich, podgórskich i pontyjskich. Na tych stosunkowo niewielkich wysokościach występuje aŜ 68 gatunków górskich, w tym 5 subalpejskich i 45 reglowych. Wschodniokarpacki charakter zbiorowiskom roślinnym nadają gatunki wschodnie m.in. groszek wschodniokarpacki, smotrawa okazała, lulecznica kraińska i Ŝywokost sercowaty. Florę pontyjską reprezentuje 79 gatunków kserotermicznych, z których naleŜałoby wymienić: czosnek zielonawy, przelot pospolity, kłosownice pierzastą, kruszczyk siny, dzwonek brzoskwiniolistny, wilczomleca lancetowaty, goryczkę krzyŜową oraz miodownik melisowaty. Osobliwością dendrologiczną parku są drzewiaste formy cisa oraz stanowisko krzewu– kosa olcha. DuŜe powierzchnie kompleksów leśnych poprzecinanych połaciami pól uprawnych i ciekami wodnymi stwarzają dogodne warunki do bytowania dla wielu gatunków zwierząt., w tym typowych dla fauny puszczańskiej. Występuje tu niedźwiedź brunatny, ryś, wilk, Ŝbik, wydra, orzeł przedni, orlik krzykliwy i grubodzioby, jastrząb, trzmielojad, puchacz i wiele innych. Ponadto w obrębie parku odnotowano wśród bezkręgowców wiele endemitów wschodnio i ogólnokarpackich. 3.1.7. Podsumowanie Środowisko powiatu jest bardzo zróŜnicowane pod względem walorów krajobrazowych i przyrodniczych. Charakteryzuje się małym stopniem przekształcenia, a w wielu miejscach zachowało swój naturalny charakter. Cechy te wyróŜniają powiat bieszczadzki, czyniąc go najpiękniejszym regionem Podkarpacie i jednym z piękniejszych regionów Polski. Występuje tu znaczne zróŜnicowanie ukształtowania terenu, od łagodnych wzniesień Pogórza Przemyskiego i Gór Słonnych po górzyste pasma Bieszczadów. Najciekawszymi pod tym względem są Bieszczady. Reprezentują krajobraz niespotykany w innych polskich górach. Są Fundacja „Instytut Karpacki” 33-340 Stary Sącz, Rynek 5, tel./fax.: 018/547-62-42, www.instytut.sacz.pl Strona 24 Diagnoza stanu społeczno gospodarczego powiatu bieszczadzkiego to wysokie góry rusztowe, wysokość grzbietów osiąga kulminacje w masywie Tarnicy – 1346 m. npm. , interesujące ze względu na rozległe widoki i porastającą je roślinność. Osobliwościami przyrodniczymi tu występującą są połoniny - łąki górskie zajmujące ogromne przestrzenie, poszarpane grzbiety górskie w których erozja wypreparowała malownicze skałki i pola rumowisk. Roztaczają się stąd niezwykłe widoki, panoramy Bieszczadów Wschodnich, Gorganów, Ostrej Hory naleŜą do najwspanialszych w polskich Karpatach. Środowisko regionu jest czyste, słabo przekształcone przez człowieka, występują tu bezludne, zdziczałe tereny po ludnych niegdyś wsiach bojkowskich , na których obserwowany jest proces wtórnego zdziczenia przyrody spowodowany zanikiem gospodarki ludzkiej. Naturalnym bogactwem powiatu są lasy, stanowiące 69 % powierzchni z typowym dla Karpat Wschodnich zespołem buczyny karpackiej. Bieszczadzka przyroda charakteryzuje się swoistym, niespotykanym w innych częściach Karpat układem pięter roślinnych, obniŜoną górną granicą lasu i brakiem lasów świerkowych regla górnego i kosodrzewiny. Flora i fauna jest bogata i zróŜnicowana, wśród roślin na uwagę zasługują gatunki wschodniokarpackie. W świecie zwierząt jest wiele gatunków rzadkich i osobliwychniedźwiedź brunatny, Ŝubr, wilk, Ŝbik orzeł przedni, wąŜ eskulapa i wiele innych. Wspaniały i dobrze zachowany świat flory i fauny objęty został róŜnorodnymi formami ochrony przyrody. NajwyŜsze partie Bieszczadów zajmuje Bieszczadzki Park Narodowy, włączony do Światowego Rezerwatu Biosfery Karpaty Wschodnie i uzyskał certyfikat rezerwatu UNESCO. Istnieją tu parki krajobrazowe: Doliny Sanu, Gor Słonnych i Pogórza Przemyskiego oraz rezerwaty przyrody. Region posiada dobrze rozwiniętą sieć rzeczna, główną rzeką jest San. Rzeki mają charakter górski i posiadają znaczne zasoby wodne. DuŜe znaczenie dla gospodarki i środowiska ma utworzony zbiornik Solina. Większość gleb stanowią gleby średnie i cięŜkie gleby górskie, charakteryzujące się niewysoką naturalna Ŝyznością. Dominują gleby bielicowe i brunatne, gleby początkowego stadium rozwojowego, niewielkie powierzchnie zajmują mady występujące w dolinach rzek. Wartość tych gleb z punku widzenia przydatności rolniczej jest niska. Klimat umiarkowany przejściowy o duŜych wpływach kontynentalizmu charakteryzuje się przestrzennym zróŜnicowaniem temperatur i opadów w zaleŜności od wysokości nad poziom morza, rzeźby i ekspozycji. Ma charakter górski. Fundacja „Instytut Karpacki” 33-340 Stary Sącz, Rynek 5, tel./fax.: 018/547-62-42, www.instytut.sacz.pl Strona 25 Diagnoza stanu społeczno gospodarczego powiatu bieszczadzkiego Bogactwem naturalnym regionu jest ropa naftowa, gaz ziemny i wody mineralne, których zasoby są jednak niewielkie. 3.2. Ochrona środowiska naturalnego Cały obszar powiatu bieszczadzkiego jest objęty róŜnymi formami ochrony przyrody i krajobrazu. Na jego terenie znajduje się 23111,4 ha objętych ochroną w formie parków narodowych, 1698 ha przeznaczonych jest na rezerwaty przyrody, 56097ha to parki krajobrazowe, a 30379,1 ha obszary chronionego krajobrazu. UŜytki ekologiczne zajmują 4620,1 ha, a zespoły przyrodniczo – krajobrazowe 58,7 ha. Występuje tu 37 pomników przyrody. Pod tym względem nie ma sobie równych w tej części Polski. Powierzchnia parków narodowych stanowi tu 50% ogółu powierzchni w województwie, rezerwatów 17%, parków krajobrazowych – 20 %, obszaru chronionego krajobrazu 6 %. Fundacja „Instytut Karpacki” 33-340 Stary Sącz, Rynek 5, tel./fax.: 018/547-62-42, www.instytut.sacz.pl Strona 26 Diagnoza stanu społeczno gospodarczego powiatu bieszczadzkiego Tab.1 Zestawienie powierzchni obszarów chronionych w powiatach w 2002 r. Parki narodowe Rezerwaty przyrody Powiat Parki krajobrazowe Obszary chronionego krajobrazu Liczba pomników przyrody w ha Bieszczadzki 23111,4 1698 56097 30379,1 37 Leski 6090,5 770,2 43772,8 31914,2 23 Przemyski - 959 57234 28556,7 188 Sanocki - 2394,5 38833,9 60521,7 39 Województwo 46637,1 9750,2 280507,1 523971.8 1536 Powierzchnia objęta najwyŜszą formą ochrony przyrody wchodzi w skład Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Chroni on fragmenty wschodniokarpackiej przyrody w polskiej części Bieszczadów Zachodnich. BPN utworzony w 1973 r. po kilkukrotnych powiększeniach w latach 1989, 1991, 1996 i 1999 uzyskał powierzchnie 29 201, 62 ha. Jest największym górskim parkiem narodowym w Polsce, a trzecim, co do wielkości w Polsce. W swoich obecnych granicach chroni: najwaŜniejsze formy krajobrazu Karpat Wschodnich unikalne w skali Polski, pasma połonin wraz ze stanowiskami rzadkich gatunków roślin wschodniokarpackich i wysokogórskich fragmenty puszczy karpackiej z ostojami duŜych drapieŜnych ptaków i ssaków malownicze doliny pozostałe po dawnych wsiach BPN stanowi polską część Międzynarodowego Rezerwatu Biosfery „ Karpaty Wschodnie”, a w 1992 r. został wpisany na listę UNESCO światowych rezerwatów biosfery. Powierzchnia chroniona w formie rezerwatów przyrody wynosi 1698, ha. Do rezerwatów przyrody na terenie powiatu naleŜą, m.in.: • Zakole • ŚnieŜyca wiosenna w Dwerniczku • Hulskie im. Stefana Myczkowskiego • Krywe • Cisy w Serednicy • Chwaniów Fundacja „Instytut Karpacki” 33-340 Stary Sącz, Rynek 5, tel./fax.: 018/547-62-42, www.instytut.sacz.pl Strona 27 Diagnoza stanu społeczno gospodarczego powiatu bieszczadzkiego • Na Opalonym • Nad Trzciańcem Parki krajobrazowe zajmują 56097 ha , naleŜą do nich: • Park Krajobrazowy Doliny Sanu- utworzony w 1992 r., o powierzchni 35 635 ha chroniący malowniczą dolinę Sanu od źródeł po jezioro Solińskie • Park Krajobrazowy Gór Słonnych- utworzony w 1992 r na powierzchni 38 096 ha., obejmuje typowe dla Karpat Wschodnich pasma górskie : Gór Słonnych i Chwaniowa. • Park Krajobrazowy Pogórza Przemyskiego – utworzony w 1991r. o powierzchni 61.862 ha obejmujący lesiste pogórza Karpat Wschodnich, zajmujący niewielkie skrawki powierzchni powiatu Obszar chronionego krajobrazu stanowi powierzchnię 30379,1 ha zajmowaną przez Wschodniobeskidzki Obszar Chronionego Krajobrazu. Środowisko naturalne powiatu bieszczadzkiego jest w niewielkim stopniu naraŜone na negatywne oddziaływanie gospodarki człowieka. Jego stan zostanie zanalizowany na podstawie zestawień danych dotyczących zanieczyszczeń pyłowych i gazowych oraz odpadów komunalnych i ścieków komunalnych i przemysłowych. Tab.2. Zanieczyszczenie i ochrona powietrza w wybranych powiatach w 2002 roku Bieszczadzki Emisja zanieczyszczeń w tonach na rok pyłowych gazowych na 1 na ogółem km2 ogółem km2 32 0,0 18117 15,9 Leski - - - - - - Przemyski - - - - - - Sanocki 259 0,2 1082 0,9 78,6 34,9 Województwo 3806 0,2 2674823 149,2 98.5 11,6 Powiat % zanieczyszczeń zatrzymanych w urządzeniach do redukcji emisji 1 pyłowych 44,8 gazowych - Analizując dostępne dane o zanieczyszczeniach powietrza, wyraźnie widać, Ŝe powiat bieszczadzki jest w małym stopniu zagroŜony emisją zanieczyszczeń powietrza. Ilość zanieczyszczeń pyłowych na jeden km2 powierzchni jest tak minimalna, Ŝe statystyki jej nie prezentują i w prawie połowie zatrzymywana na urządzeniach do redukcji emisji. Zanieczyszczenia gazowe w przeliczeniu na 1 km2 wynoszą 15,9 ton i są minimalne w Fundacja „Instytut Karpacki” 33-340 Stary Sącz, Rynek 5, tel./fax.: 018/547-62-42, www.instytut.sacz.pl Strona 28 Diagnoza stanu społeczno gospodarczego powiatu bieszczadzkiego porównaniu do wielkości charakteryzujących województwo, nie zatrzymuje się ich w odpowiednich urządzeniach do redukcji emisji zanieczyszczeń. Tab. 3. Odpady uciąŜliwe dla środowiska ( z wyłączeniem komunalnych) w wybranych powiatach w 2002roku Bieszczadzki Odpady wytworzone w ciągu roku Powierzchnia Odpady zgromadzone na składowania nie poddane składowiskach zrekultywowana odzyskowi Ogółem w tys. ton w hektarach 5,8 5,8 b.d. 5,8 Leski 1,9 Powiat 1,9 Przemyski Sanocki 10,2 8,2 Województwo 1068,3 827,7 - - - - 45299,i 270,2 Analiza stanu środowiska pod względem ilości wytworzonych odpadów uciąŜliwych dla środowiska i sposobu ich zagospodarowania przedstawia się bardzo pozytywnie. Odpady wytworzone w ciągu roku w całości poddawane są odzyskowi (w województwie 77 %), powierzchnia składowania niezrekultywowana wynosi 5,8 ha. Tab. 4. Ścieki przemysłowe i komunalne w wybranych powiatach 2002 roku. Oczyszczane Ogółem Powiaty Z podwyŜszonym usuwaniem biogenów razem mechanicznie chemicznie biologicznie Bieszczadzki w dam 3 357 349 - - 33 316 Leski 504 237 - - 237 - Przemyski 515 435 9 - 386 40 Sanocki 2387 2309 138 - 2154 17 Województwo 77995 70870 10603 12893 19228 28146 Zanieczyszczenie środowiska powiatu ściekami przemysłowymi i komunalnymi jest równieŜ niewielkie. 98 % wytworzonych ścieków jest tu oczyszczana. W porównaniu do województwa gdzie stanowią 90% czy do powiatu leskiego – 47 % jest to wskaźnik bardzo wysoki. Fundacja „Instytut Karpacki” 33-340 Stary Sącz, Rynek 5, tel./fax.: 018/547-62-42, www.instytut.sacz.pl Strona 29 Diagnoza stanu społeczno gospodarczego powiatu bieszczadzkiego 3.3. Infrastruktura techniczna Infrastruktura techniczna zostanie scharakteryzowana na podstawie stanu sieci drogowej, wodociągowej, kanalizacyjnej i gazowej oraz gospodarki energetycznej. Powiat bieszczadzki posiada dobre połączenie komunikacyjne. Przez północną część przebiega linia kolejowa Zagórz – Ustrzyki Dolne- Krościenko ( Chyrów), odcinek drogi krajowej 84 Sanok – Ustrzyki – Krościenko i drogi wojewódzkiej 890 łączącej Krościenko z drogą krajową 28 Sanok - Przemyśl. NajwaŜniejszymi drogami są jednak tzw. obwodnice łączące niemal wszystkie większe miejscowości powiatu. Droga wojewódzka 896 i 897 tzw. Wielka Obwodnica łącząca Lesko- Ustrzyki Dolne – Czarną- Lutowiska- Ustrzyki Górne – Cisną - Lesko, oraz 894 tzw. Mała Obwodnica łącząca Hoczew z Czarną przez Polanę, słabo natomiast rozwinięta jest sieć dróg lokalnych. DuŜe znaczenie ma tu równieŜ nowo wybudowane międzynarodowe przejście graniczne w Krościenku, które umoŜliwia przejazd na Ukrainę. Komunikację zbiorową zapewnią na terenie powiatu dogodne połączenia PKS z Rzeszowem, Warszawą, Katowicami i Nowym Sączem. Obecnie powaŜną konkurencję dla PKS-u stanowią prywatni przewoźnicy, którzy przejmują znaczną część ruchu na liniach lokalnych. Komunikacje kolejową stanowią dogodne połączenia Ustrzyk Dolnych z Zagórzem i Chyrowem (Ukraina), jednak ich częstotliwość jest niewielka. Stan infrastruktury drogowej przedstawia tabela: Tab. 5. Infrastruktura drogowa w powiecie bieszczadzkim na tle województwa i wybranych powiatów w 2002 roku. drogi powiatowe Wyszczególnienie drogi gminne Ogółem w tym o ulepsz. % Drogi na nawierzchni ulepszonych 100 km 2 Ogółem Bieszczadzki 204 182 89 17,9 184 152 83 16,2 Leski 147 135 92 17,7 332 55 17 39.8 482 399 83 39,8 556 169 30 45,8 268 239 89 21,9 440 262 60 35,9 6820 6119 90 38 9027 3759 42 50,4 Przemyski Sanocki Województwo w tym o ulepsz. % Drogi na nawierzchni ulepszonych 100km2 Przez powiat przebiega 204 km dróg powiatowych, drogi te w 89 %posiadają ulepszoną nawierzchnię. Pod tym względem powiat bieszczadzki nie odbiega od stanu występującego w Fundacja „Instytut Karpacki” 33-340 Stary Sącz, Rynek 5, tel./fax.: 018/547-62-42, www.instytut.sacz.pl Strona 30 Diagnoza stanu społeczno gospodarczego powiatu bieszczadzkiego całym województwie. JednakŜe gęstość sieci dróg powiatowych – 17,9 km/ 100 km2 jest niemal dwukrotnie rzadsza niŜ w województwie. Na obszarach sąsiednich powiatów zagęszczenie dróg jest podobne, jedynie powiat przemyski posiada ponad 39 km /100 km 2. W zakresie gęstości dróg gminnych sytuacja powiatu jest o wiele gorsza. Posiada on 184 km dróg, a zagęszczenie- 16,2 km/100 km2 jest najniŜsze wśród analizowanych powiatów i ponad trzykrotnie niŜsze niŜ w województwie. Stan dróg jest podobny do stanu dróg powiatowych, 83 % to drogi o ulepszonej nawierzchni. Stan dróg gminnych jest o wiele lepszy niŜ w województwie, w którym jedynie 42 % to drogi o ulepszonej nawierzchni, w pozostałych powiatach stanowią od 17 % w leskim do 60 % w sanockim. Gęstość dróg na 100 km2 poniŜej 40 km/100km2 ....................................... Odsetek dróg o ulepszonej nawierzchni poniŜej 40 % ....................................... 40-60 km/100km2 ....................................... 85,6 40-60% ....................................... 50,1 60-80 km/100km2 ....................................... pow. przemyski 60-80% ....................................... pow. przemyski powyŜej 80 km/100km2 ....................................... powyŜej 80 % ....................................... pow. sanocki pow. sanocki 34,1 gm. Ustrzyki Dolne 57,8 pow. leski 57,5 34,1 34,1 pow. bieszczadzki gm. Czarna pow. leski 34,1 34,1 gm. Lutowiska 34,1 gm. Ustrzyki Dolne 53,1 miasto Ustrzyki Dolne 34,1 miasto Ustrzyki Dolne 85,6 pow. bieszczadzki 34,1 gm. Lutowiska 34,1 Ryc. 1 gm. Czarna 34,1 Ryc. 2 Infrastruktura wodociągowa i kanalizacyjna oraz sieci gazowej ze względu na specyfikę obszaru i znaczne odległości pomiędzy poszczególnymi miejscowościami jest słabiej rozwinięta. Budowa sieci komunalnych na obszarach górskich napotyka na specyficzne trudności, stąd trudno spodziewać się wskaźników lepszych niŜ w nizinnych powiatach województwa Tab. 5. Wodociągi i kanalizacja powiatu bieszczadzkiego na tle województwa i wybranych powiatów w 2002 roku Połączenia do mieszkalnych Sieć w km budynków Wyszczególnienie Bieszczadzki ZuŜycie wody gospodarstwach domowych w Wodociągowa Kanalizacyjna Wodociągowe Kanalizacyjne dam3 rozdzielcza m3 na 1 mieszkańca 99,1 20,6 27 1523 590 Fundacja „Instytut Karpacki” 33-340 Stary Sącz, Rynek 5, tel./fax.: 018/547-62-42, www.instytut.sacz.pl Strona 31 458,8 Diagnoza stanu społeczno gospodarczego powiatu bieszczadzkiego Leski 108,1 30,7 2049 1063 538,4 20,3 Przemyski 386,6 201,5 7556 3037 935,6 13,1 Sanocki 216,3 285 5640 3464 1630,1 17,3 Województwo 11938,7 5960,6 248618 102897 48941,3 23,3 Sieć wodociągowa i kanalizacyjna jest najkrótsza wśród powiatów sąsiednich. Porównywalne wskaźniki notuje jedynie powiat leski. Uwidacznia się zwłaszcza słaby rozwój sieci kanalizacyjnej liczącej 27 km, co stanowi zaledwie 0,45 %całej sieci kanalizacyjnej w województwie. Sieć wodociągowa jest dłuŜsza -1523 km i stanowi 0,61 % sieci wodociągowej województwa. Stan ten wynika z trudnych warunków budowy wodociągów i kanalizacji w powiecie jak równieŜ z faktu, Ŝe infrastruktura kanalizacyjna tworzona jest dopiero od kilku lat. W powiecie bieszczadzkim przyłączenia do sieci wodociągowej posiadają 1523 budynki, natomiast kanalizacyjne 590. Brak kanalizacji stanowi tu powaŜny problem gdyŜ zuŜycie wody w budynkach posiadających wodociągi jest wysokie. Ogólne zuŜycie wody w powiecie jest nieco niŜsze od średniego w województwie i wynosi 20,6 m3/osobę. Stan sieci wodociągowej i kanalizacyjnej poszczególnych gmin prezentuje tabela: Tab. 6. Wodociągi i kanalizacja w.g. gmin w 2002 roku Połączenia do mieszkalnych Sieć w km budynków Wyszczególnienie Czarna Lutowiska Ustrzyki Dolne (wieś) ZuŜycie wody gospodarstwach domowych w Wodociągowa Kanalizacyjna Wodociągowe Kanalizacyjne dam3 rozdzielcza m3 na 1 mieszkańca 29,9 3,1 178 49 27,3 11,5 10,2 8,7 164 132 26,6 11,9 46,6 1,6 625 18 107,6 13,4 13,6 556 391 297,3 30,8 Ustrzyki Dolne ( miasto) 12,4 NajdłuŜszą sieć wodociągów posiada gmina Ustrzyki Dolne, łącznie 59 km, w tym 46,6 km na terenie wiejskim i 12,4 km w mieście. Pod względem sieci kanalizacyjnej równieŜ plasuje się na pierwszym miejscu wśród gmin powiatu, jednak sytuacja w podziale na wieś i miasto Fundacja „Instytut Karpacki” 33-340 Stary Sącz, Rynek 5, tel./fax.: 018/547-62-42, www.instytut.sacz.pl Strona 32 Diagnoza stanu społeczno gospodarczego powiatu bieszczadzkiego jest odwrotna: większość sieci znajduje się w mieście- 13,6 km, tereny wiejskie posiadają jedynie1,6 km kanalizacji. Gmina ta posiada 1181 połączeń wodociągowych do budynków mieszkalnych, z czego połowa przypada na obszary wiejskie. Pod względem ilości budynków zaopatrzonych w kanalizację alarmujący stan występuje na wsi, tylko 18 budynków posiada takie połączenia. ZuŜycie wody w gospodarstwach domowych poniŜej 15m3/1m. ....................................... 15-25m3/1m ....................................... 13,1 25-35m3/1m. ....................................... pow. przemyski 600 -800 os/km2 ....................................... pow. sanocki 13,4 gm. Ustrzyki Dolne 17,3 pow. leski 20,3 20,6 pow. bieszczadzki 30,8 miasto Ustrzyki Dolne gm. Czarna 11,5 gm. Lutowiska 11,9 Ryc. 3 Najkrótsza sieć wodociągowa występuje w gminie Lutowiska: 10,2 km, niemniej jednak zaopatruje ona duŜą część budynków mieszkalnych. Sieć kanalizacyjna licząca 8,7 km równieŜ wyróŜnia się duŜą ilością obsługiwanych budynków- 132. Najkrótsza sieć kanalizacyjna wybudowana jest jak do tej pory w gminie Czarna –3,1 km, obsługuje ona 49 mieszkań. Słaby rozwój sieci wodociągowej i kanalizacyjnej wpływa na małe zuŜycie wody, które wynosi w poszczególnych gminach od 11,5 do 13,4 m3 / osobę na terenach wiejskich, w mieście jest prawie trzykrotnie wyŜsze – 30,8 m3/osobę. Tab. 7. Sieć gazowa i zuŜycie gazu sieciowego w gospodarstwach domowych na tle województwa i wybranych powiatów w 2002roku Wyszczególnienie Sieć rozdzielcza w km Połączenia prowadzone budynków mieszkalnych Bieszczadzki 15,7 94 58 21,5 Leski 145,1 1673 924 731,9 Przemyski 767,9 10168 8354 6321,3 Sanocki 707,9 13954 21855 12407,9 do Odbiorcy gazu ZuŜycie gazu w dam3 Fundacja „Instytut Karpacki” 33-340 Stary Sącz, Rynek 5, tel./fax.: 018/547-62-42, www.instytut.sacz.pl Strona 33 Diagnoza stanu społeczno gospodarczego powiatu bieszczadzkiego Województwo 17892,4 314459 398737 258218,6 Ze względu na ogół parametrów sieci gazowej naleŜy określić powiat bieszczadzki jako bardzo słabo zgazyfikowany. Przyczyn tego stanu rzeczy jest kilka. Po pierwsze oddalenie od źródła dostaw, po drugie koszty budowy sieci gazowej, po trzecie mocna pozycja alternatywnego źródła energii, jakim jest gaz w butlach. Zarówno gęstość sieci gazowniczej jak i wielkość dostaw dla gospodarstw domowych są nieporównywalnie niŜsze od wielkości charakteryzujących województwo czy sąsiednie powiaty. Sieć gazociągów w powiecie bieszczadzkim liczy 15,7 km, dla porównania w najsłabiej rozwiniętym pod tym względem powiecie leskim 145,1 km. Liczba przyłączeń do budynków mieszkalnych w powiecie bieszczadzkim wynosi 94, w powiecie leskim 1673. Zastosowanie gazu jako źródła energii jest w powiecie bieszczadzkim niewielkie, średnie zuŜycie wynosi 21,5 dam3, w leskim 731,9 dam3. Tab. 8. Sieć gazowa i zuŜycie gazu sieciowego w gospodarstwach domowych powiatu bieszczadzkiego w 2002roku Wyszczególnienie Sieć rozdzielcza w km Połączenia prowadzone do Odbiorcy gazu budynków mieszkalnych ZuŜycie gazu w dam3 Bieszczadzki – miasto 8 23 - - Bieszczadzki –wieś 7,7 71 58 21,5 Sieć gazowa w podziale na tereny wiejskie i miejskie wskazuje na lepszy rozwój w miejscowościach wiejskich. 71 budynków mieszkalnych ma tu połączenie gazowe, natomiast w mieście mieszkania nie posiadają stałego dopływu gazu. Sytuacja ta prawdopodobnie ma charakter trwały z uwagi na ciągle rosnące ceny gazu i popularność tańszych źródeł energii. Ostatnim wskaźnikiem słuŜącym analizie infrastruktury gospodarczej powiatu bieszczadzkiego jest zaopatrzenie w energie elektryczną. Tab. 9. Odbiorcy i zuŜycie energii elektrycznej w gospodarstwach domowych według powiatów w 2002 roku Odbiorcy w tys Wyszczególnienie Bieszczadzki Ogółem 4,7 ZuŜycie w GWh miasto wieś ogółem miasto wieś 3 1,7 7,1 4,3 2,8 Fundacja „Instytut Karpacki” 33-340 Stary Sącz, Rynek 5, tel./fax.: 018/547-62-42, www.instytut.sacz.pl Strona 34 Diagnoza stanu społeczno gospodarczego powiatu bieszczadzkiego Leski 5,5 1,8 3,7 10,4 4 6,4 Przemyski 11,5 - 11,5 23,2 - 23,2 Sanocki 22 15 7 31,3 21 10,3 Województwo 458,7 287,2 171,5 729,4 438,4 291 W obecnym czasie dostawa energii elektrycznej nie stanowi problemu w nawet najbardziej oddalonych zakątkach kraju. W powiecie bieszczadzkim korzysta z niej 4,7 tys odbiorców, w tym 3 tys ( 64%) w mieście . ZuŜycie energii wynosi 7,1 GWh z czego 60,5 % przypada na miasto i jest podobne do średniego zuŜycia w województwie i sąsiadujących powiatach. 3.4. Rolnictwo 3.4.1 . UŜytkowanie ziemi Do głównych form uŜytkowania ziemi naleŜą: grunty orne, sady, łąki i pastwiska, lasy i pozostałe grunty i nieuŜytki. Grunty orne obejmują pola, ogrody, plantacje oraz ugory i odłogi. Wraz z sadami, łąkami i pastwiskami tworzą uŜytki rolnicze. Kategoria „pozostałych gruntów” obejmuje tereny osiedlowe, komunikacyjne, przemysłowe powierzchnie wód oraz rzeczywiste nieuŜytki. Na strukturę uŜytkowania ziemi w powiecie bieszczadzkim ma wpływ głównie górzysta rzeźba obszaru i słabe zaludnienie terenu. Inne czynniki takie jak gleby, klimat, wodyi stosunki społeczno – gospodarcze kształtują się równieŜ pod ich wpływem i oddziałują na proporcje róŜnych kategorii uŜytkowania gruntów. Strukturę uŜytkowania ziemi w powiecie bieszczadzkim na tle województwa i sąsiednich powiatów prezentuje tabela: Tab. 10. UŜytkowanie gruntów w powiecie bieszczadzkim na tle województwa i wybranych powiatów w 2002 r. ( według granic administracyjnych ) wyszczególnienie Bieszczadzki Powierzchnia ogólna 113759 ogółem 20893 UŜytki rolne grunty orne w tym sady razem odłogi i ugory w ha 5601 bd 7 łąki 6104 Fundacja „Instytut Karpacki” 33-340 Stary Sącz, Rynek 5, tel./fax.: 018/547-62-42, www.instytut.sacz.pl Strona 35 pastwiska 9181 Lasy 80044 Pozostałe grunty 12822 Diagnoza stanu społeczno gospodarczego powiatu bieszczadzkiego Leski 83544 14422 7378 bd 47 4271 2726 56881 12241 Przemyski 121373 52307 41447 bd 753 5787 4320 46473 22593 Sanocki 122512 39128 22226 bd 208 10042 6652 61393 21991 Województwo 1792628 811644 576640 bd 9002 161224 64778 660482 320502 Tab. 11. UŜytkowanie gruntów w % w powiecie bieszczadzkim na tle województwa i wybranych powiatów w 2002 r. ( według granic administracyjnych ) wyszczególnienie Bieszczadzki Leski Przemyski Sanocki Województwo Powierzchnia ogólna ogółem UŜytki rolne grunty orne w tym sady razem odłogi i ugory w% łąki pastwiska Lasy Pozostałe grunty 100% 18 5 bd 0,006 5 8 70 11 100% 17 9 bd 0,06 5 3 68 15 100% 43 34 bd 0,34 5 4 38 19 100% 32 18 bd 0,17 8 5 50 18 100% 45 32 bd 0,50 9 4 37 18 W strukturze uŜytkowania ziemi powiatu bieszczadzkiego daje się zauwaŜyć rozkład bardzo odbiegający od przeciętnego w województwie. Zaznacza się tu wyraźna dominacja lasów, których powierzchnia – 70 % jest prawie dwukrotnie wyŜsza niŜ w województwie. Podobny, wysoki udział tej formy uŜytkowania ziemi uwidacznia się w powiatach obejmujących tereny Bieszczadów, jedynie powiat przemyski połoŜony w obrębie Pogórza ma powierzchnię leśną mniejszą. Fundacja „Instytut Karpacki” 33-340 Stary Sącz, Rynek 5, tel./fax.: 018/547-62-42, www.instytut.sacz.pl Strona 36 Diagnoza stanu społeczno gospodarczego powiatu bieszczadzkiego Lesistość w % poniŜej 45% ....................................... Udział gruntów rolnych poniŜej 10% ....................................... 10-20% ....................................... 45-55% ....................................... 38,0 34,0 55-65% ....................................... pow. przemyski powyŜej 65% ....................................... powyŜej 30% ....................................... pow. sanocki pow. sanocki 34,1 gm. Ustrzyki Dolne 50,0 pow. leski 68,0 20-30% ....................................... pow. przemyski 70,0 pow. bieszczadzki 34,1 miasto Ustrzyki Dolne gm. Czarna Ryc. 4 pow. leski 9,0 34,1 gm. Lutowiska 34,1 gm. Ustrzyki Dolne 18,0 5,0 pow. bieszczadzki 34,1 miasto Ustrzyki Dolne gm. Czarna 34,1 gm. Lutowiska 34,1 34,1 Ryc. 5 Łączna powierzchnia uŜytków rolnych zajmuje 18 % i jest ponad dwukrotnie niŜsza niŜ w województwie. Pośród sąsiadujących powiatów jedynie zbliŜony odsetek występuje w powiecie leskim, w powiecie sanockim i przemyskim jest ponad dwukrotnie wyŜszy. Charakterystyczną cechą powierzchni uŜytkowanej rolniczo, uwarunkowaną górskim połoŜeniem i niewielkim zaludnieniem jest odsetek gruntów ornych, wynoszący tu zaledwie 5 %. Tak niski wskaźnik nie jest notowany w Ŝadnym z analizowanych powiatów, a w porównaniu z województwem powierzchnia gruntów ornych jest ponad sześciokrotnie mniejsza. Łączny areał uŜytków zielonych – 13 % jest równy średniej wojewódzkiej, identyczna wielkość charakteryzuje powiat sanocki, w powiatach leskim i przemyskim jest o około 4 % niŜsza. Powiat bieszczadzki wyróŜnia jednak w tym względzie wyraźna przewaga pastwisk, które stanowią tu 8 % uŜytków zielonych, w województwie jedynie 4 %. W strukturze uŜytkowania ziemi powiatu bieszczadzkiego zwraca uwagę najniŜszy z analizowanych odsetek kategorii „ pozostałe grunty”. Ma na to wpływ głównie stosunkowo słabe zagospodarowanie: tereny zurbanizowane, przemysłowe, komunikacyjne zajmują tu stosunkowo niewielką powierzchnię. Struktura, w której większość powierzchni zajmują lasy, duŜą powierzchnię zajmują łąki i pastwiska, a grunty orne stanowią jedynie 5 % powierzchni naleŜy uznać za odpowiednią zwaŜywszy na warunki naturalne i społeczno – gospodarcze, jakie tu występują. Gospodarstwa rolne zajmują powierzchnię 22600 ha, co stanowi około 20 % obszaru powiatu bieszczadzkiego. Struktura uŜytkowania ziemi w ich obrębie znacznie odbiega od ogólnej Fundacja „Instytut Karpacki” 33-340 Stary Sącz, Rynek 5, tel./fax.: 018/547-62-42, www.instytut.sacz.pl Strona 37 Diagnoza stanu społeczno gospodarczego powiatu bieszczadzkiego struktury uŜytkowania w powiecie, na co ma wpływ głównie wyłączenie powierzchni leśnej zarządzanej i uŜytkowanej przez Lasy Państwowe. Strukturę uŜytkowania ziemi gospodarstw rolnych, na tle województwa i sąsiednich powiatów prezentuje je tabela: Tab. 12. UŜytkowanie gruntów w powiecie bieszczadzkim na tle województwa i wybranych powiatów w 2002 r. ( według siedziby gospodarstwa ) wyszczególnienie Powierzchnia ogólna ogółem UŜytki rolne grunty orne w tym sady razem odłogi i ugory łąki pastwiska Lasy Pozostałe grunty Bieszczadzki 22600 17264 5542 4038 w ha 7 5468 6246 3034 2303 Leski 46709 16326 7196 4699 44 4516 4571 26548 3835 Przemyski 56915 50475 39120 10519 728 5782 4845 2406 4035 Sanocki 45663 39465 22119 10760 209 10105 7032 2841 3358 Województwo 980986 817959 580923 210994 9016 93982 69044 162714 65306 ZróŜnicowanie struktury uŜytkowania ziemi gospodarstw w poszczególnych gminach prezentuje tabela: Tab. 13. UŜytkowanie gruntów według gmin w 2002 r. ( według siedziby gospodarstwa ) wyszczególnienie Powierzchnia ogólna UŜytki rolne grunty orne w tym ogółem sady razem odłogi i ugory łąki pastwiska Lasy Pozostałe grunty Czarna w ha 5878 4343 1876 1655 1 1250 1215 660 875 Lutowiska 3308 2986 260 175 - 1069 1657 250 72 Ustrzyki Dolne - 12942 9539 3176 2006 5 3054 3303 2080 1324 wieś Ustrzyki Dolne - 471 396 229 203 1 95 71 43 32 miasto Tab. 14. UŜytkowanie gruntów w % według gmin w 2002 r.( według siedziby gospodarstwa ) Fundacja „Instytut Karpacki” 33-340 Stary Sącz, Rynek 5, tel./fax.: 018/547-62-42, www.instytut.sacz.pl Strona 38 Diagnoza stanu społeczno gospodarczego powiatu bieszczadzkiego wyszczególnienie Powierzchnia ogólna UŜytki rolne grunty orne w tym ogółem sady razem odłogi i ugory łąki pastwiska Lasy Pozostałe grunty w% Czarna Lutowiska Ustrzyki Dolne wieś Ustrzyki Dolne - 100% 74 32 88 0,01 21 21 11 15 100% 90 8 67 - 32 50 8 2 100% 74 25 63 0,03 24 25 16 10 100% 84 49 89 0,2 20 15 9 7 miasto Struktura uŜytkowania ziemi w gospodarstwach poszczególnych gmin powiatu jest podobna. Dominującą formą są łąki i pastwiska, które największy odsetek powierzchni stanowią w najsłabiej zaludnionej gminie Lutowiska – 82%. Uwidacznia się tu zdecydowana dominacja pastwisk – 50%. W pozostałych gminach łąki i pastwiska stanowią - 49 % w gminie Ustrzyki Dolne i 42 % w gminie Czarna. Grunty orne największą powierzchnię zajmują w gminie Czarna – 32 %, tu równieŜ największy ich odsetek nie jest uprawiany – 88 %, tworząc ugory i odłogi. Najmniejszy udział gruntów ornych występuje w Lutowiskach. Zupełnie odmienną strukturę mają gospodarstwa połoŜone w obrębie miasta Ustrzyki Dolne, dominują w niej grunty orne- 49%, w większości jednak będące odłogiem lub ugorem – 89 %. MoŜna więc stwierdzić, Ŝe gospodarka rolna powoli tu zanika. NieuŜytki rolnicze najczęściej występują w gminie Czarna, lasy na obszarze gospodarstw w gminie Ustrzyki Dolne. 3.4.2. Struktura rolnictwa. Rolnictwo odgrywa ciągle istotną, choć nie dominującą rolę w gospodarce powiatu bieszczadzkiego. Jak wykazał spis rolny z 2002 roku, na terenie powiatu funkcjonuje obecnie 2784 gospodarstw rolnych, co warto zestawić z liczbą 3098 osób zatrudnionych poza rolnictwem. Porównanie to wskazuje, ze w powiecie w dalszym ciągu większość osób utrzymuje się z gospodarstw rolnych. Rolnictwo rozwijało się tutaj w specyficznych warunkach przyrodniczych i społecznych. Niekorzystne warunki klimatyczne, orograficzne i glebowe, zniszczona przez całkowite Fundacja „Instytut Karpacki” 33-340 Stary Sącz, Rynek 5, tel./fax.: 018/547-62-42, www.instytut.sacz.pl Strona 39 Diagnoza stanu społeczno gospodarczego powiatu bieszczadzkiego wysiedlenie miejscowej ludności ( 1945 –1947 r. ) dawna struktura społeczno- gospodarcza wywarły duŜy wpływ na jego stan. W okresie powojennym niewiele ziemi znalazło się w rękach prywatnych, znaczny był natomiast udział przedsiębiorstw uspołecznionych. Nierealne przedsięwzięcia okresu gigantomani doprowadziły państwowe przedsiębiorstwa rolne do bankructwa, pozostawiając tysiące ha ziemi leŜącej odłogiem. MoŜna powiedzieć, Ŝe od paru lat rolnictwo na tych ziemiach tworzy się na nowo. Rolnictwo w powiecie bieszczadzkim zostanie scharakteryzowane przez szereg wskaźników i zgodnie z przyjętą metodologią będzie porównywane na tle powiatów sąsiednich. Pierwszym wskaźnikiem poddanym analizie będzie ilość i wielkość gospodarstw rolnych, którą prezentuje tabela: Tab. 15. Gospodarstwa rolne według grup obszarowych powiatu bieszczadzkiego na tle województwa i wybranych powiatów w 2002 r. O powierzchni uŜytków rolnych powyŜej 1 ha wyszczególnienie ogółem do 1 ha razem 1,01 1,99 22,99 34,99 5 –9,99 10 i więcej Przeciętna powierzchnia UR w ha Bieszczadzki 2784 898 1886 485 260 313 497 331 6,20 Leski 4277 1327 2950 894 525 749 626 156 3,82 Przemyski 14860 5031 9829 3077 2018 2808 1542 384 3,40 Sanocki 12687 5058 7629 2677 1515 1747 1261 429 3,11 Województwo 314699 114895 199804 75571 43478 47421 27944 5390 2,60 Analizując kwestie wielkości gospodarstw rolnych uwidacznia się fakt, Ŝe gospodarstwa te są prawie dwukrotnie większe niŜ gospodarstwa w sąsiadujących powiatach, a prawie trzykrotnie w porównaniu z średnią wielkością gospodarstw w województwie. Średnia ich powierzchnia wynosi – 6,2 ha. ZróŜnicowanie pod względem wielkości powierzchni wskazuje, Ŝe najwięcej jest gospodarstw średnich, o powierzchni od 5 – 9,99 ha ( 497) i gospodarstw małych o powierzchni 1,01 – 1,99ha ( 485). Najliczniejszą grupę stanowią ,jednak tak jak w całym województwie działki rolne ( 898). Wielkość gospodarstw rolnych na terenie gmin powiatu przedstawia tabela: Tab. 16. Gospodarstwa rolne według grup obszarowych w podziale na gminy w 2002 r. wyszczególnienie ogółem O powierzchni uŜytków rolnych Fundacja „Instytut Karpacki” 33-340 Stary Sącz, Rynek 5, tel./fax.: 018/547-62-42, www.instytut.sacz.pl Strona 40 Przecię- Diagnoza stanu społeczno gospodarczego powiatu bieszczadzkiego powyŜej 1 ha Czarna Lutowiska Ustrzyki Dolne- wieś Ustrzyki Dolne - tna powierzchnia UR w ha do 1 ha razem 1,01 1,99 22,99 34,99 5 –9,99 10 i więcej 458 146 312 50 32 47 89 94 9,48 256 86 170 71 20 21 27 31 11,66 1779 438 1341 348 192 235 367 199 5,36 291 228 63 16 16 10 14 7 1,36 miasto Najwięcej gospodarstw rolnych funkcjonuje w gminie Ustrzyki Dolne, są to jednak najmniejsze powierzchniowo gospodarstwa w powiecie. Na terenie miasta średnia ich wielkość wynosi – 1,36ha, na terenie wiejskim – 5,36 ha. W strukturze uwidacznia się ponadto największy w powiecie udział działek rolnych do 1 ha. Największą powierzchnią gospodarstw charakteryzuje się gmina Lutowiska – 11,66 ha. Przeciętna powierzchnia gospodarstwa poniŜej 3 ha ....................................... Pogłowie bydła, w szt. poniŜej 3000 szt. ....................................... 3 - 6 ha ....................................... 3,40 3000 - 6000 szt. ....................................... 10513 6 - 9 ha ....................................... pow. przemyski powyŜej 9 ha ....................................... powyŜej 9000 szt. ....................................... pow. sanocki pow. sanocki 5,36 gm. Ustrzyki Dolne 3,11 pow. leski 3,82 6000 - 9000 szt. ....................................... pow. przemyski 6,20 pow. bieszczadzki 1,36 gm. Czarna pow. leski 2791 9,49 gm. Lutowiska 34,1 gm. Ustrzyki Dolne 11030 miasto Ustrzyki Dolne 4037 pow. bieszczadzki gm. Czarna 34,1 gm. Lutowiska 11,66 Ryc. 6 34,1 miasto Ustrzyki Dolne 34,1 Ryc. 7 Warunki przyrodnicze predestynują do rozwoju hodowli, ale produkcja roślinna odgrywa równieŜ waŜną rolę w powiecie bieszczadzkim, tym bardziej, Ŝe miedzy chowem zwierząt a produkcją roślinną istnieją silne powiązania. Strukturę produkcji roślinnej w powiecie bieszczadzkim prezentuje tabela: Powierzchnia zasiewów wg grup ziemiopłodów w powiecie bieszczadzkim na tle województwa i wybranych powiatów w roku 2002. Fundacja „Instytut Karpacki” 33-340 Stary Sącz, Rynek 5, tel./fax.: 018/547-62-42, www.instytut.sacz.pl Strona 41 Diagnoza stanu społeczno gospodarczego powiatu bieszczadzkiego Tab. 17. Powierzchnia upraw w/g powiatów w 2002 r. Wyszczególnienie Ogółem w ha ZboŜa Strączko-we ziemniaki Przemysłowe Pastewne Pozostałe Bieszczadzki 1397 848 - 321 4 165 58 Leski 2246 1308 1 631 2 201 104 Przemyski 24167 16984 102 3214 1905 1199 764 Sanocki 10637 7341 4 2244 219 535 294 Województwo 353905 247124 1010 64246 11902 18502 11122 Struktura zasiewów wg grup ziemiopłodów jest zbliŜona do powiatów sąsiednich i województwa. PowyŜej połowy powierzchni zajmują zboŜa – 61 %, jest to wskaźnik niŜszy niŜ w województwie ( 70 %) i w sąsiednim powiecie przemyskim i sanockim, natomiast wyŜszy od powiatu leskiego. Dominujące w strukturze upraw są równieŜ ziemniaki, zajmujące 23 % powierzchni, wielkość ta jest wyŜsza o 4 % od średniej wojewódzkiej, niŜsza jedynie od powierzchni upraw powiatu leskiego. Trzecią grupą roślin uprawnych są rośliny pastewne, zajmujące 12 % powierzchni i ta wielkość przewyŜsza średnią wojewódzką ponad dwa razy. Niewielkie znaczenie w produkcji roślinnej odgrywają rośliny strączkowe i przemysłowe. Strukturę upraw zbóŜ prezentuje tabela: Tab. 18. Powierzchnia zasiewów zbóŜ na tle województwa i wybranych powiatów w 2002 roku. Wyszczególnienie Razem Pszenica śyto Jęczmień Owies w ha Bieszczadzki 863 366 37 70 297 Leski 1569 806 68 103 492 Przemyski 17769 12615 990 1905 1521 Sanocki 7618 4317 412 607 1716 Województwo 246601 120734 30115 19734 32655 W strukturze zbóŜ dominującą rolę odgrywa pszenica – 42 % powierzchni zasiewów, jest to mniejszy odsetek powierzchni w porównaniu z sąsiadującymi powiatami. WyróŜnia ją równieŜ duŜy udział owsa – 30%, wyŜszy o ponad połowę od powierzchni upraw w województwie i pozostałych powiatach, porównywalne znaczenie ma tylko w powiecie leskim. Wpływ mają na to niewielkie wymagania klimatyczne i glebowe tego zboŜa, które Fundacja „Instytut Karpacki” 33-340 Stary Sącz, Rynek 5, tel./fax.: 018/547-62-42, www.instytut.sacz.pl Strona 42 Diagnoza stanu społeczno gospodarczego powiatu bieszczadzkiego wydaje się być odpowiednie szczególnie na obszarach górskich. Pozostałe zboŜa odgrywają mniejszą role: jęczmień stanowi 8 % a Ŝyto 4 % powierzchni upraw. Pod tym względem sytuacja na całym analizowanym obszarze jest podobna.. Zgodnie z tym co podkreślono na wstępie, warunki naturalne nie sprzyjają rozwojowi upraw roślinnych. Zgoła inaczej sytuacja wygląda, jeśli chodzi o chów zwierząt, któremu sprzyjają spore powierzchnie łąk i pastwisk. Pogłowie zwierząt prezentuje tabela: Tab. 19. Pogłowie zwierząt w powiecie bieszczadzkim na tle województwa i wybranych powiatów w 2002 roku Wyszczególnienie Bydło Trzoda chlewna Owce Konie w szt Bieszczadzki 4037 616 2355 529 Leski 2791 2052 2006 447 Przemyski 10513 16767 362 1846 Sanocki 11030 7000 2991 1197 Województwo 199665 388409 15057 32953 Pogłowie bydła - 4037 szt. w powiecie bieszczadzkim mimo korzystnych warunków środowiskowych naleŜy do najniŜszych w analizowanych powiatach, jeszcze gorzej wygląda sytuacja chowu trzody chlewnej, uzaleŜnionej od produkcji pasz. Pogłowie liczące 616 sztuk jest kilkakrotnie mniejsze niŜ w sąsiadujących powiatach. Nasuwa się tu wniosek, Ŝe walory naturalne powiatu w tym względzie nie są jeszcze w pełni wykorzystane. W ostatnich latach rozszerza się hodowla owiec, która dziś opiera się na stadzie liczącym 2355 sztuk i stanowi największy odsetek tych zwierząt w województwie -16%. Podobnie jak hodowla bydła spotyka się tu z dość niecodziennym zagroŜeniem, które stanowią rok rocznie rozrastające się stada wilków. Coraz większe znaczenie odnotowuje tu równieŜ hodowla koni, wykorzystywanych nie tylko jako zwierzęta pociągowe, ich stado liczy obecnie 529 szt. Podsumowując gospodarkę rolną powiatu naleŜy stwierdzić, Ŝe traci ona na znaczeniu. Uwidacznia się to głównie w obrębie produkcji roślinnej, gdzie duŜe powierzchnie gruntów ornych nie są uŜytkowane, stanowiąc rozległe obszary odłogów i ugorów. Większe znaczenie odgrywa chów zwierząt oparty na duŜych powierzchniach łąk i pastwisk. Fundacja „Instytut Karpacki” 33-340 Stary Sącz, Rynek 5, tel./fax.: 018/547-62-42, www.instytut.sacz.pl Strona 43 Diagnoza stanu społeczno gospodarczego powiatu bieszczadzkiego 3.5. Turystyka 3.5.1. Atrakcyjność turystyczna Turystyka to dziedzina odgrywająca kluczową rolę w powiecie bieszczadzkim. Rozwój turystyki i wypoczynku zaleŜy od wielu czynników. Nadrzędnym są walory turystyczne obszaru, wyraŜające się atrakcyjnością czynników przyrodniczo – geograficznych i historyczno – kulturowych. Kolejnym czynnikiem jest infrastruktura turystyczna mierzona takimi wielkościami jak: liczba obiektów i miejsc noclegowych, liczba punktów gastronomicznych, ilość i rodzaj infrastruktury rekreacyjnej i sportowej. Trzecią grupą czynników są czynniki organizacyjne związane z systemem organizacji ruchu turystycznego, liczbą i wielkością podmiotów gospodarczych działających w turystyce oraz modelem organizacji promocji turystycznej i organizacji wypoczynku. Powiat bieszczadzki jest regionem o unikalnych walorach, obejmujących bogactwo przyrody, krajobrazu i zabytków historii. Mimo, Ŝe zajmuje najbardziej peryferyjny obszar Polski cieszy się duŜą popularnością i jest odwiedzany znacznie liczniej, niŜby to wynikało z jego oddalenia i zagospodarowania. Przyczyniła się do tego głównie oryginalna piękność Bieszczadów, ich pierwotna przyroda, względna bezludność i pewna moda. Bieszczady, główny region turystyczny powiatu w terminologii turystycznej obejmuje zarówno grzbiety właściwych Bieszczadów Zachodnich, jak i górzyste tereny połoŜone dalej na północ po linię kolejową Zagórz- Krościenko. Turystyka na tym obszarze, w ścisłym tego słowa znaczeniu, zaczęła się powoli rozwijać pod koniec okresu międzywojennego. Z powodu trudnej dostępności komunikacyjnej i znikomego zagospodarowania, przegrywała jednak konkurencje z atrakcyjniejszymi grupami górskimi Polski. W tym czasie sławę najpopularniejszych szybowisk Polski zdobyła Ustianowa, połoŜona u stóp Holicy w paśmie śukowa. O wielkości tego ośrodka świadczy stan szybowców, w 1939 r. – ponad 770 egzemplarzy. Podczas wojny szybowisko zostało zniszczone. Pierwsi po wojnie turyści pojawili się w Bieszczadach na początku lat pięćdziesiątych. Zastali pustkę osadniczą, zarośnięte ścieŜki, drogi i pola, zniszczone mosty. Spalone wsie były zaznaczone w krajobrazie tylko zdziczałymi sadami owocowymi, cerkwiami lub ich ruinami. Kraina bieszczadzka intrygowała ludzi swą tajemniczością, Fundacja „Instytut Karpacki” 33-340 Stary Sącz, Rynek 5, tel./fax.: 018/547-62-42, www.instytut.sacz.pl Strona 44 Diagnoza stanu społeczno gospodarczego powiatu bieszczadzkiego bogactwem dziewiczej przyrody, kusiła nieprzetartymi szlakami. Turystyka tego okresu miała charakter odkrywczych wypraw. Od tamtej pory wiele się zmieniło. Bieszczady posiadają dobrze rozwiniętą sieć dróg samochodowych i kolej, otwarte przejście międzynarodowe w Krościenku, co wpływa na ich dostępność komunikacyjną. Posiadają równieŜ ciągle rozwijającą się infrastrukturę turystyczną. JeŜeli do tego dodamy niezmiennie piękne środowisko to otrzymamy region o wymarzonych walorach turystycznych. Na obszarze powiatu najczęściej zwiedzana jest najwyŜsza część Bieszczadów z grupą Halicza i Tarnicy, Połoniną Caryńską i pograniczny masyw Wielkiej Rawki, ze szczytem Krzemieniec ( Kremenaros ),gdzie stykają się granice Polski , Ukrainy i Słowacji. W miejscu tym postawiono kamienny obelisk i jest ono celem wędrówki wielu wycieczek. Głównymi walorami tego regionu są pasma górskie o duŜych wysokościach względnych i bezwzględnych, osiągających kulminacje w Tarnicy (1346 m npm ), najwyŜszym szczycie Bieszczadów. Ustawiony tu w 1987 r. Ŝelazny krzyŜ upamiętnia pobyt i wyjście na szczyt w dniu 5 sierpnia 1953 r. Karola Wojtyły, a w 1997 r. odsłonięto tablicę z okazji jego pielgrzymki, juŜ jako papieŜa Jana Pawła II . W grzbietach odsłaniają się skaliste granie rozległych wychodni skalnych i wielkie pola rumowisk. Największy grzebień skalny, o dość ostrych kształtach znajduje się na Krzemieńcu. Rumowiska skalne zalegają przewaŜnie w partiach szczytowych najwyŜszych masywów: Tarnicy, Szerokiego Wierchu, Krzemienia, Halicza, obu Rozsypańców. Atrakcją turystyczną są rozległe hale, zwane połoninami, zapewniające doskonałą widoczność. Roztaczające się stąd panoramy Bieszczadów Wschodnich, Ostrej Hory, Połoniny Równej i Gorganów przyciągają wielu turystów. . NiŜsze partie są pokryte lasami bukowymi i jodłowo-bukowymi o bujnym poszyciu. Górna granica lasu przebiega tu wyjątkowo nisko, 1100- 1150 m npm. Bogaty jest świat zwierzęcy reprezentowany m. in. przez Ŝubry, wilki, rysie, Ŝbiki, jelenie karpackie i niedźwiedzie. To wszystko sprawia, Ŝe rozwinęła się tu w doskonały sposób turystyka piesza wykorzystująca liczne i dobrze utrzymane szlaki, wytyczone przez najbardziej atrakcyjne tereny. Nalezą do nich: Główny szlak beskidzki ( odcinek bieszczadzki) czerwony: Komańcza- Cisna – SmerekPołonina Wetlińska- Brzegi Górne –Ustrzyki Górne - Halicz – Wołosate, czas przejścia 36 godz, 92 km Fundacja „Instytut Karpacki” 33-340 Stary Sącz, Rynek 5, tel./fax.: 018/547-62-42, www.instytut.sacz.pl Strona 45 Diagnoza stanu społeczno gospodarczego powiatu bieszczadzkiego Szlak graniczny ( odcinek bieszczadzki) niebieski: Nowy Łupków – Roztoki Górne – Wielka Rawka – Ustrzyki Górne, czas przejścia 25 godz, 62 km Niebieski : Ustrzyki Dolne – Polana – Otryt – Dwernik – Pszczeliny – Bukowe Berdo – Krzemień, czas przejścia 23 godz, 57 km Niebieski : Ustrzyki Górne – Wołosate- Krzemień, czas przejścia 4,15 godz, 10,5 km śółty: BereŜki – Przełęcz Przysłup, czas przejścia 1 godz, 2,5 km śółty :przełęcz pod Tarnicą – Tarnica, czas przejścia 15 min Zielony – Magura Stuposiańska – Połonina Caryńska- Mała Rawka – Wetlina –Jawornik, czas przejścia 10 godz, 22 km śółty: Muczne- Bukowe Berdo, czas przejścia 1,3 godz, 3 km śółty: Mała Rawka – Wielka Rawka, czas przejścia 30 min, 1,5 km Dostępne są takŜe dla turystów ścieŜka dydaktyczna BPN ( znaki biało – niebieskie ): Bukowiec - Beniowa –Sianki ;czas przejścia 3,30 godz, 9 km, Ustrzyki Górne – Torfowisko Wołosate, czas przejścia 2,5 godz, 4 km i Wołosate – Tarnica , czas przejścia2,5 godz. Bazę noclegową dla tych terenów stanowią schroniska, hotele i pola namiotowe rozlokowane w kilku miejscowościach. NajwaŜniejszą z nich są Ustrzyki Górne. W chwili obecnej bazę noclegową tworzą tu m. in: Schronisko PTTK, Hotel Górski PTTK, camping i zespół domków turystycznych, schronisko BPN, dom rekolekcyjny. Ustrzyki posiadają dobrze, jak na warunki bieszczadzkie rozwiniętą bazę Ŝywieniową. Są tu sklepy, bary i restauracje. Na uwagę zasługuje równieŜ funkcjonująca tu cały rok placówka Bieszczadzkiej Grupy Górskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego, czuwająca nad bezpieczeństwem turystów. W miesiącach letnich ( lipiec- sierpień ) uruchamiana jest dodatkowo dyŜurka w namiocie pod Tarnicą. Ustrzyki Górne są siedzibą dyrekcji i instytucji Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Mieści się tu równieŜ Ośrodek Kultury i Historii Turystyki Górskiej z ekspozycją czynną w sezonie letnim. W okresie zimowym Ustrzyki przyciągają amatorów narciarstwa, działa tu mały wyciąg narciarski, a warunki śniegowe – długość zalegania i grubość pokrywy śnieŜnej, są bardzo dobre. Drugim waŜnym punktem wypadowym w najwyŜsze rejony Bieszczad jest Wołosate. Istnieje tu całoroczna baza turystyczna, na która składają się: Schronisko BPN, pole namiotowe, hotelik turystyczny, sklep i bar. DuŜą atrakcją jest stadnina koni huculskich, prowadząca naukę jazdy konnej, oraz jazdy konne w terenie. Na miejscu znajduje się kryta ujeŜdŜalnia, padok, kawiarenka. Istnieje moŜliwość organizowania kuligów oraz przejazdów konną Fundacja „Instytut Karpacki” 33-340 Stary Sącz, Rynek 5, tel./fax.: 018/547-62-42, www.instytut.sacz.pl Strona 46 Diagnoza stanu społeczno gospodarczego powiatu bieszczadzkiego bryczką . Od wielu lat wakacyjną atrakcją jest festiwal piosenki „ Wołosate” , odbywający się w harcerskiej stanicy Chorągwi Kieleckiej ZHP. Przyciąga corocznie tłumy miłośników , nie tylko spośród harcerzy i stał się juŜ elementem bieszczadzkiej kultury i turystyki. Jedynym mankamentem tej miejscowości jest bardzo zły stan drogi łączącej ją z resztą powiatu. Stałą bazę wypadową posiada równieŜ Muczne. Miejscowość bardzo osobliwa, związana z najnowszą historią Polski, atrakcyjna dla miłośników epoki socrealizmu. Urządzono tu w latach osiemdziesiątych ośrodek myśliwski dla członków rządu i gości dewizowych – dwupiętrowy hotel i kilka drewnianych wilii. Obecnie udostępniony jest turystom. Wychodzi stąd szlak na Bukowe Berdo i droga do tzw. „ bieszczadzkiego worka” do Sianek, nieistniejącej juŜ dzisiaj wsi i miejscowości wczasowej w najwyŜszej części doliny Sanu, w pobliŜu Przełęczy UŜockiej. Po polskiej stronie pozostał tu cmentarz ze znanym wśród turystów grobem Hrabiny. W Brzegach Górnych, u podnóŜa Małej Rawki znajduje się schronisko PTTK, pole namiotowe BPN i mały wyciąg narciarski. W rejonie znajdują się równieŜ pola namiotowe w małych osadach leśnych: Pszczeliny i BereŜki. Ze względu na małą liczbę miejscowej ludności występują tu nieliczne gospodarstwa agroturystyczne. Mniej licznie odwiedzaną jest północna część Bieszczadów. Turystyka piesza rozwinęła się tu w oparciu o lesiste pasma Otrytu i śukowa. Otryt uwaŜany był dawniej przez turystów za bardzo dziki i trudny orientacyjnie, dziś biegnie grzbietem niebieski szlak turystyczny: Polana – Hulskie – Otryt Górny – Dwerniczek, czas przejścia 6,15 godz. Szlak wiedzie najciekawszym odcinkiem Otrytu, zdziczałe sady w Serednim Małym oraz zagajniki leszczynowe w okolicach Hulskiego zapewniają niezapomniane wraŜenia. Z grzbietu moŜna podziwiać dolinę Sanu i połoniny. Drugi szlak ( bez znaków ): Rajskie – Hulskie, czas przejścia 3,00 godz., wiedzie zachodnim, bardziej dzikim odcinkiem grzbietu przez stary las bukowo jodłowy. Bazę noclegowa dla tego rejonu tworzą schroniska: „ Chatka Socjologa na Otrycie”, sezonowe schronisko PTSM w Polanie, pensjonaty: w Dwerniczku i Chmielu, ośrodki wypoczynkowe w Sękowcu, Chrewcie i Dwerniku. Powstały teŜ liczne pola namiotowe, gospodarstwa agroturystyczne i kwatery prywatne m. im. w Polanie, Lutowiskach, Dwerniczku, Chmielu, Chrewcie. Dodatkową atrakcją tego obszaru są stadniny konne istniejące w Polanie i Dwerniczku. Fundacja „Instytut Karpacki” 33-340 Stary Sącz, Rynek 5, tel./fax.: 018/547-62-42, www.instytut.sacz.pl Strona 47 Diagnoza stanu społeczno gospodarczego powiatu bieszczadzkiego W paśmie śukowa atrakcyjna turystycznie jest część środkowa. Prowadzi tu niebieski szlak turystyczny: Ustrzyki Dolne – Równia – śuków – Teleśnica Oszwarowa – StoŜek – Polana, czas przejścia 7,25 godz. Teren charakteryzuje się małymi róŜnicami wysokości i otwierającymi się z polan widokami na odległe połoniny. Na zboczach Holicy w latach trzydziestych zainstalowana była wyciągarka do szybowców- lotnisko mieściło się w Ustianowej. Całoroczną bazę noclegową dla tego regionu tworzą głównie Ustrzyki Dolne i Czarna, sezonowa opiera się o pola namiotowe występujące w wielu miejscowościach m. in. Hoszów, śłobek, Łobozew Dolny. W Czarnej znajdują się ośrodki wypoczynkowe, sezonowe schronisko PTSM, gospodarstwa agroturystyczne i pole namiotowe. Dodatkową atrakcją turystyczną jest zabytkowa cerkiew i obiekty budownictwa ludowego: tradycyjne drewniane chałupy i kapliczki. Czarna ma status uzdrowiska, występują tu źródła mineralne, jak dotąd niewykorzystywane, które mogą stać się w przyszłości głównych czynnikiem rozwoju tego obszaru. Ustrzyki Dolne posiadają najlepiej rozwiniętą bazę noclegową. Tworzą ją domy wycieczkowe, hotele, campingi, pensjonaty, ośrodki wypoczynkowe, gospodarstwa agroturystyczne. Miasto wciąŜ rozwija infrastrukturę turystyczną korzystając z atrakcyjności Bieszczadów, jak teŜ z własnych walorów. NaleŜą do nich bardzo dobre warunki dla rozwoju sportów zimowych: długość zalegania pokrywy śnieŜnej na północnych skokach i dobra infrastruktura narciarska powoduje, Ŝe miasto to nosi miano „ zimowej stolicy Bieszczadów”. Funkcjonują tu trzy wyciągi: na Lawortę ( 970 m), Gromadzyń ( 670 m ) i na Małego Króla ( 400 m ). Rozwija się tu równieŜ turystyka piesza W okolicy miasta wyznaczono kilka szlaków spacerowych: Znaki biało – czerwone: Ustrzyki Dolne- Mały Król – Kamienna Laworta – ( 768 m npm ) – Ustrzyki Dolne, czas przejścia 4,30 godz, 12,5 km Znaki biało- zielone: Kamienna Laworta- Ustrzyki Dolne – Mały Król, czas przejścia 1,15 godz, 2,5 km Znaki Ŝółto – białe: Ustrzyki Dolne – Jasień – Gromadzyń ( 654 m npm. ) – czas przejścia 2 godz, 6 km Wybiegają stąd równieŜ szlaki turystyczne w najwyŜsze partie Bieszczad. Z Bieszczadami łączy je ponadto Muzeum Przyrodnicze Bieszczadzkiego Parku Narodowego, mające tu swoją siedzibę. MoŜna się tu zapoznać z budową geologiczną Fundacja „Instytut Karpacki” 33-340 Stary Sącz, Rynek 5, tel./fax.: 018/547-62-42, www.instytut.sacz.pl Strona 48 Diagnoza stanu społeczno gospodarczego powiatu bieszczadzkiego Bieszczad, próbkami skał, okazami bieszczadzkich roślin i zwierząt. Ciekawa jest kolekcja ptaków drapieŜnych. W mieście działa Ośrodek Dydaktyczno Naukowy Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Ustrzyki Dolne oferują równieŜ turystom ciekawe zabytki i pamiątki historyczne: rynek z XIX–wiecznymi kamieniczkami, kościół parafialny wybudowany w latach 1909-1911, odnowiony w 1966r., murowany, neogotycki. W bocznym ołtarzu znajduje się tu cenna, XVII–wieczna ikona Matki Boskiej. Kolejnym zabytkiem jest cerkiew grekokatolicka, obecnie obrządku bizantyńsko- ukraińskiego, murowana, wzniesiona w 1847 r. Przy niej znajdują się dwa drewniane krzyŜe upamiętniające 950- lecie i 1000 – lecie chrztu Rusi. W mieście znajduje równieŜ się tu budynek dawnej synagogi z XIX w. mieszczący obecnie bibliotekę miejską i cmentarz Ŝydowski . W Ustrzykach Dolnych od 1992 r. odbywały się doroczne dni kultury Karpackiej. DuŜą atrakcją turystyczną jest równieŜ festiwal muzyki country CROCK, odbywający się na ogół w drugim tygodniu sierpnia. Największą atrakcją turystyczną północnej części Bieszczadów jest utworzone w 1968 r. Jezioro Solińskie. Powiat leŜy nad jego wschodnimi brzegami w rejonie miejscowości Teleśnica i Chrewt. Pod względem powierzchni jezioro zajmuje dopiero szóste miejsce wśród sztucznych zbiorników w Polsce, jest natomiast najbardziej pojemne, a połoŜenie w regionie górskim czyni je najbardziej malowniczym. Brzegi jeziora udostępnia częściowo tzw. mała pętla bieszczadzka na trasie Hoczew- Polana – Czarna. Rozwija się tu głownie turystyka pobytowa związana z wypoczynkiem i rekreacją nad brzegami jeziora oraz moŜliwością uprawiania sportów wodnych. Baza turystyczna najlepiej na tym obszarze jest rozwinięta w Teleśnicy Oszwarowej i Chrewcie. Powstały tu ośrodki wypoczynkowe, pola namiotowe, gospodarstwa agroturystyczne, przystań, placówka WOPR. Do duŜych atrakcji turystycznych w Bieszczadach naleŜą zabytki architektury cerkiewnej i liczne zabytki kultury ludowej, przyciągające rzesze miłośników. Tereny powiatu zamieszkałe niegdyś przez bojków w wyniku przymusowych przesiedleń w znacznym stopniu opustoszały. Dziś moŜna spotkać tu ślady dawnych wsi, kamienne krzyŜe, cerkwie, kapliczki i cmentarze. Przed wojną było na obszarze Bieszczad ok. 150 cerkwi, wiele z nich uległo zniszczeniu w okresie wyludnienia, z niektórych obiektów wykradziono zabytkowe ikony, a sprzęt cerkiewny uległ rozproszeniu. Zdecydowana większość cerkwi, po koniecznych remontach i Fundacja „Instytut Karpacki” 33-340 Stary Sącz, Rynek 5, tel./fax.: 018/547-62-42, www.instytut.sacz.pl Strona 49 Diagnoza stanu społeczno gospodarczego powiatu bieszczadzkiego adaptacji pełni dziś funkcje kościołów rzymskokatolickich, w niektórych modlą się wyznawcy prawosławia i obrządku bizantyjsko – ukraińskiego. Na terenie powiatu znajduje się większość najcenniejszych i najbardziej interesujących bieszczadzkich cerkwi. Zaliczamy do nich obiekty w: Smolniku, Równi, Listkowatem, Ustianowej, Chmielu, Czarnej, Krościenku, Hoszowie i Bystrem. Na obrzeŜach pasma Otrytu zachowały się trzy drewniane cerkwie. Najpiękniejszą z nich jest zbudowana w 1791 r. , drewniana cerkiew w Smolniku pw. Św. Michała Archanioła. PołoŜona na grzbiecie nad Sanem, stała niegdyś wśród dziś juŜ nieistniejących zabudowań wsi. W latach 1951 – 1973 nie była uŜytkowana. W 1969 r. dach pokryto gontem, co nadało jej zabytkowy charakter. Drugą, ocalałą cerkwią w najwyŜszej południowej części Bieszczadów jest drewniana cerkiew parafialna w Chmielu pw. Św. Mikołaja, zbudowana w 1906 r. Cerkiew w Polanie pochodzi z 1790 r. i pełni rolę kościoła. U podnóŜy pasemka Ostrego rozlokowane są cerkwie w Czarnej, Bystrem, i Michniowcu. Do najcenniejszych naleŜy drewniana cerkiew w Czarnej Górnej pod wezwaniem św. Dymitra. Zbudowana w 1834 r., wewnątrz znajduje się ikonostas. W Bystrem, centrum wsi stanowi okazała drewniana cerkiew filialna pw. św Michała Archanioła, zbudowana w 1902 r. w narodowym stylu ukraińskim wg projektu architektów lwowskich. Znajdują się tu równieŜ inne ciekawe zabytki. Po drugiej stronie drogi połoŜony jest jeden z ładniejszych starych cmentarzy w Bieszczadach, we wsi rozlokowanych jest siedem kamiennych krzyŜy przydroŜnych. Bystre wraz z sąsiadującym Michniowcem tworzy unikatowy zespół ludowej kamieniarki. W Michniowcu jest dwanaście krzyŜy przydroŜnych. NajwyŜsze, wykonane w całości z piaskowca, sięgają wysokości 4,5 m . W centrum wsi stoi okazała cerkiew parafialna p w. Narodzenia NMP, wzniesiona w 1863 r. Jej nawa na planie ośmioboku, przykryta jest kopułą wsparta na wewnętrznych słupach. Jest to jedyne tego typu rozwiązanie w polskich Karpatach. Równie unikatowa jest dzwonnica cerkiewna, wzniesiona w 1904 r. przez cieślę Jakuba Grzyba. Jej dolna część jest zbudowana na zrąb, natomiast górna ma konstrukcję słupowa, całość nakrywa wysoki dach brogowy. W środkowej części powiatu znajdują się: drewniana cerkiew w Ustianowej (z 1792 r.) , Listkowatem (z 1832 r.) , Krościenku (z 1794 r.) oraz jedna z najpiękniejszych w polskich Bieszczadach : cerkiew w Równi pochodząca z I poł. XVII w. Fundacja „Instytut Karpacki” 33-340 Stary Sącz, Rynek 5, tel./fax.: 018/547-62-42, www.instytut.sacz.pl Strona 50 Diagnoza stanu społeczno gospodarczego powiatu bieszczadzkiego Do najbardziej atrakcyjnych obszarów leŜących w północnej części powiatu naleŜy rejon Parku Krajobrazowego Gór Słonnych. Niestety infrastruktura turystyczna jest tu słabo rozwinięta. Istnieje tu ośrodek wypoczynkowy w Arłamowie i kilka gospodarstw agroturystycznych . Wyznaczone szlaki turystyczne sprzyjają pieszym wędrówką; Szlak czerwony: Olchowicki Potok- Liszna – G.Słonny – G.Słonna- G. Przysłup- Rakowa – Zawadka - -G. Poręba Szlak niebieski: Łodyna – G .Brańcowa, - G. Truszowskie – G. na Opalonym. – Arłamów. Szlak zielony, łącznikowy: jest odnogą szlaku czerwonego i biegnie od szczytu G,. Słonna do G. Przysłup, schodząc do drogi ZałuŜ –Lesko, biegnie obok rezerwatu „ Góra Sobień” i dochodzi do ZałuŜa . Szlak Ŝółty, łącznikowy: do parku wchodzi w Jankowcach, dalej biegnie przez Czarny Dział i grzbietem Gór Słonnych schodzi do szlaku czerwonego. Szlak Ŝółty: wchodzi do parku w Podgajach i prowadzi na Orli Kamień. Pogórza i niewysokie góry stanowią równieŜ idealne miejsce dla amatorów paralotniarstwa. Bezkresne obszary parku predestynują takŜe do jazdy konnej i rowerowej. Zarówno konie jak i rowery moŜna wynająć w ośrodku wypoczynkowym w Arłamowie. Dysponuje on wieloma miejscami noclegowymi i jest czynny przez cały rok. W okresie zimowym na jego terenie funkcjonuje bardzo popularny wyciąg narciarski. Na terenie powiatu oprócz wymienionych form turystyki funkcjonuje jeszcze tzw. turystyka motorowa. Zaczęła rozwijać się po zbudowaniu tzw. pętli bieszczadzkiej, drogi: Lesko – Cisna – Wetlina –Ustrzyki Górne – Lutowiska –Czarna - Ustrzyki Dolne. Dzisiaj, w dobie upowszechnienia samochodów terenowych nie tylko ten region jej słuŜy. Charakteryzując turystykę regionu naleŜy jeszcze wspomnieć o harcerzach. Na terenie powiatu mieści się kilka stanic harcerskich, w których organizowane są wakacyjne obozy w ramach Bieszczadzkiej Akcji Letniej. Od 1974 r, kiedy to rozpoczęto akcje „ Operacja Bieszczady – 40”po dziś dzień przyjeŜdŜa w Bieszczady tysiące harcerzy. Ich stanice mieszczą się na terenie powiatu m.in. w Wołosatem, Nasicznem, Dwerniku, Dwerniczku, Czarnej. 3.5.2. Ruch turystyczny i baza noclegowa Region powiatu bieszczadzkiego ma interesujące walory, które posłuŜyły rozwojowi wielu form turystyki. Najbardziej intensywnie rozwinięta jest turystyka krajoznawcza oraz turystyka kwalifikowana, do której zaliczamy turystykę pieszą , narciarstwo, Ŝeglarstwo, wędkarsko, Fundacja „Instytut Karpacki” 33-340 Stary Sącz, Rynek 5, tel./fax.: 018/547-62-42, www.instytut.sacz.pl Strona 51 Diagnoza stanu społeczno gospodarczego powiatu bieszczadzkiego turystykę rowerową, konną, motorową. Funkcjonują one w oparciu o wciąŜ rozwijającą się bazę turystyczną. W ramach turystyki analizie poddane zostaną następujące wielkości: • liczba obiektów zbiorowego zakwaterowania i miejsc noclegowych, • wykorzystanie miejsc noclegowych, takŜe przez turystów zagranicznych, Jednym z głównych wyznaczników i mierników potencjału turystycznego danego regionu jest ilość i stopień wykorzystania bazy noclegowej. Dane te świadczą z jednej strony o moŜliwościach rozwoju turystyki badanego terenu, z drugiej zaś o rzeczywistym potencjale regionu turystycznego. Bazę noclegową w powiecie bieszczadzkim na tle województwa i wybranych powiatów obrazuje poniŜsza tabela. Tab. 20. Turystyczne obiekty noclegowe zbiorowego zakwaterowania powiatu bieszczadzkiego na tle województwa i wybranych powiatów w 2002 r. Wyszczególnienie Bieszczadzki Obiekty Miejsca noclegowe ogółem W tym całoroczne 33 1996 1181 Leski 53 6476 3269 Przemyski 14 589 317 Sanocki 15 790 644 Województwo 326 23047 13164 Powiat bieszczadzki, na tle innych powiatów województwa podkarpackiego plasuje się pod względem liczby obiektów noclegowych zbiorowego zakwaterowania na drugim miejscu, za powiatem leskim. W roku 2002 na ogólną liczbę obiektów w województwie podkarpackim– 326, na powiat bieszczadzki przypadało 33 obiektów, co stanowiło10 % ogółu. Pod względem ilości miejsc noclegowych powiat zajmuje drugie miejsce w województwie, równieŜ za powiatem leskim. W roku 2002 posiadał 1996 miejsc, co stanowi 9 % miejsc noclegowych województwa, w tym 9 % całorocznych. Rozmieszczenie bazy noclegowej prezentuje tabela. Tab. 21. Turystyczne obiekty zbiorowego zakwaterowania według gmin w 2002 r. Wyszczególnienie Obiekty Miejsca noclegowe Fundacja „Instytut Karpacki” 33-340 Stary Sącz, Rynek 5, tel./fax.: 018/547-62-42, www.instytut.sacz.pl Strona 52 Diagnoza stanu społeczno gospodarczego powiatu bieszczadzkiego ogółem w tym całoroczne Czarna 5 303 179 Lutowiska 14 808 495 Ustrzyki Dolne 14 885 507 Na terenie powiatu najlepsza baza noclegowa występuje w gminie Ustrzyki Dolne i Lutowiska. Posiadają one po 14 obiektów zbiorowego zakwaterowania, lecz gmina Ustrzyki Dolne dysponuje większą ilością miejsc noclegowych - 885, z czego 57 % to miejsca całoroczne. Gmina Lutowiska posiada 808 miejsc noclegowych, z największym odsetkiem 61 % miejsc całorocznych. Najsłabiej rozwiniętą bazę posiada gmina Czarna – posiada 5 obiektów, dysponuje 303 miejscami noclegowymi w tym 59 % całorocznych miejsc noclegowych. Liczbę turystów korzystających z noclegów w obiektach zbiorowego zakwaterowania prezentuje tabela: Tab. 22. Liczba turystów korzystających z noclegów w powiecie bieszczadzkim na tle województwa i wybranych powiatów w 2002 r. Wyszczególnienie Korzystający z noclegów ogółem w tym turyści zagraniczni Bieszczadzki 34878 1217 Leski 106799 1171 Przemyski 13257 2483 Sanocki 26038 1896 Województwo 525411 73620 Pod względem liczby turystów korzystających z noclegów (348 78) powiat bieszczadzki naleŜy do ścisłej czołówki województwa podkarpackiego, zajmując drugie miejsce po powiecie leskim (nie uwzględniając miast na prawach powiatu). W roku 2002 liczba turystów odwiedzająca powiat i korzystająca z jego miejsc noclegowych stanowiła 6,6 % ogółu turystów w województwie podkarpackim. Biorąc pod uwagę turystów zagranicznych odwiedzających południowo wschodni region Polski w czołówce znajdują się powiaty; przemyski ( 2483 -19 % ogółu turystów stanowią turyści zagraniczni) i sanocki ( 1896 – 7 % ), liczbę tą kształtują głównie licznie Fundacja „Instytut Karpacki” 33-340 Stary Sącz, Rynek 5, tel./fax.: 018/547-62-42, www.instytut.sacz.pl Strona 53 Diagnoza stanu społeczno gospodarczego powiatu bieszczadzkiego przybywający turyści z Ukrainy. W powiecie bieszczadzkim liczba turystów zagranicznych wynosi – 1217 co stanowi zaledwie 3,5 % ogółu. Ilość turystów odwiedzających powiat i korzystających z noclegów w podziale na gminy prezentuje tabela: Tab. 23. Liczba turystów korzystających z noclegów według gmin w 2002r. Korzystający z noclegów Wyszczególnienie ogółem w tym turyści zagraniczni Czarna 3531 127 Lutowiska 17502 584 Ustrzyki Dolne 13845 506 Najliczniejsza grupę turystów korzystających z noclegów przyjmuje corocznie gmina Lutowiska – 17502 osób, dysponująca drugą pod względem ilości miejsc noclegowych bazą turystyczną i najciekawszymi walorami przyrodniczymi. W tej liczbie jest 584 turystów zagranicznych, którzy stanowią 3 % ogółu. Na drugim miejscu znajduje się gmina Ustrzyki Dolne – 13845 turystów, wśród nich grupa 506 osób to turyści zagraniczni, stanowiący 3,6 % ogółu. Najmniejsza ilość turystów odwiedza gminę Czarna, posiadającą najmniejsza bazę noclegową- wśród nich jest jednak największy odsetek turystów zagranicznych – 4 %. Pod względem liczby turystów korzystających z noclegów powiat bieszczadzki zajmuje waŜne miejsce na mapie turystycznej województwa, popularność regionu wśród turystów zagranicznych jest niewielka. NaleŜy jednak dodać, Ŝe rzeczywiste ilość osób korzystających z noclegów jest wyŜsza. Sporo osób korzysta z miejsc noclegowy wymykający się oficjalnym statystykom: głównie w kwaterach prywatnych, agroturystycznych i małych pensjonatach, gdzie funkcjonują najczęściej uproszczone formy podatkowe. Powiat bieszczadzki posiada bardzo duŜe walory turystyczne.. Walory te powinno się lepiej wykorzystywać, promowanie w kraju i zagranicą tego rejonu województwa podkarpackiego powinno być sprawą priorytetową. DuŜa ilość turystów to dodatkowe miejsca pracy i wszechstronny rozwój regionu. Konieczne jest zatem wzmoŜenie wysiłków na rzecz reklamy oraz organizowania licznych, cyklicznych imprez przyciągających gości na teren powiatu bieszczadzkiego. Fundacja „Instytut Karpacki” 33-340 Stary Sącz, Rynek 5, tel./fax.: 018/547-62-42, www.instytut.sacz.pl Strona 54 Diagnoza stanu społeczno gospodarczego powiatu bieszczadzkiego Liczba miejsc noclegowych. poniŜej 1000 ....................................... Liczba turystów (w tys.) poniŜej 25 ....................................... 1000 - 3000 ....................................... 589 25-50 ....................................... 13,3 powyŜej 3000 ....................................... pow. przemyski 600 -800 os/km2 ....................................... powyŜej 75 ....................................... pow. sanocki pow. sanocki 885 gm. Ustrzyki Dolne 790 pow. leski 6476 50-75 ....................................... pow. przemyski 1996 pow. bieszczadzki 30,8 miasto Ustrzyki Dolne gm. Czarna gm. Lutowiska 13,8 gm. Ustrzyki Dolne 26,0 pow. leski 106,8 303 34,8 pow. bieszczadzki 3,5 gm. Lutowiska 808 Ryc. 8 34,1 miasto Ustrzyki Dolne gm. Czarna 17,5 Ryc. 9 3.6. Gospodarka 3.6.1. Struktura branŜowa Analiza sytuacji gospodarczej powiatu bieszczadzkiego zostanie przeprowadzona w oparciu o istniejące dane statystyczne pochodzące z 2002 roku, są to: • Podmioty gospodarki narodowej zarejestrowane w systemie REGON wg powiatów w 2002r. • Podmioty gospodarki narodowej zarejestrowane w systemie REGON wg gmin w 2002r. • Podmioty gospodarki narodowej w wybranych powiatach zarejestrowane w rejestrze REGON, wg sektorów własności w 2002 r • Podmioty gospodarki narodowej wg gmin zarejestrowane w rejestrze REGON, wg sektorów własności w 2002 r. • Podmioty gospodarki narodowej w wybranych powiatach zarejestrowane w rejestrze REGON, wg wybranych sekcji PKD w roku 2002 r. • Podmioty gospodarki narodowej wg gmin zarejestrowane w rejestrze REGON, wg wybranych sekcji PKD w roku 2002r. • Podmioty gospodarki narodowej w wybranych powiatach zarejestrowane w rejestrze REGON, wg liczby pracujących w roku 2002 r. Charakterystykę gospodarki powiatu bieszczadzkiego rozpoczniemy od analizy ilości podmiotów gospodarczych działających na jej terenie. Fundacja „Instytut Karpacki” 33-340 Stary Sącz, Rynek 5, tel./fax.: 018/547-62-42, www.instytut.sacz.pl Strona 55 Diagnoza stanu społeczno gospodarczego powiatu bieszczadzkiego Tab. 24. Podmioty gospodarki narodowej zarejestrowane w systemie REGON na tle województwa i wybranych powiatów w 2002 r. Wyszczególnienie Ogółem Na 1000 mieszkańców Bieszczadzki 2168 97 Leski 2460 92 Przemyski 3307 46 Sanocki 6093 64 Województwo 138713 66 Powiat bieszczadzki charakteryzuje najmniejsza ogólna liczba podmiotów gospodarczych, jednak biorąc pod uwagę ich ilość w stosunku do liczby ludności powiat ten plasuje się na pierwszym miejscu analizowanych powiatów, ze średnio 97 podmiotami przypadającymi na 1000 mieszkańców. Pozostałe powiaty mają ten wskaźnik duŜo niŜszy z wyjątkiem równieŜ słabo zaludnionego powiatu leskiego. Wskaźnik ten jest wyŜszy równieŜ od wartości charakteryzującej województwo. Tab. 25. Podmioty gospodarki narodowej zarejestrowane w systemie REGON wg gmin w 2002 r. Wyszczególnienie Ogółem Na 1000 mieszkańców Czarna 182 76 Lutowiska 366 164 Ustrzyki Dolne ( wieś ) 541 67 Ustrzyki Dolne ( miasto) 1079 112 Rozpatrując rozkład podmiotów gospodarczych w podziale na gminny, zauwaŜa się, Ŝe najwięcej podmiotów pochodzi z gminy Ustrzyki Dolne, w tym prawie połowa z samego miasta. Najmniejszym udziałem przedsiębiorstw w całym powiecie charakteryzuje się gmina Czarna. Nieco inaczej prezentują się bardziej obiektywne wskaźniki względne (na 1000 mieszkańców). Pod tym względem liderem jest gmina Lutowiska -164, a za nią Ustrzyki Dolne, w której na wysoki wskaźnik wpłynęła liczba podmiotów mających swoją siedzibę w mieście. Najsłabszy wskaźnik posiada gmina Czarna -76 Fundacja „Instytut Karpacki” 33-340 Stary Sącz, Rynek 5, tel./fax.: 018/547-62-42, www.instytut.sacz.pl Strona 56 Diagnoza stanu społeczno gospodarczego powiatu bieszczadzkiego Liczba podmiotów gospod. na 1000 mieszk. Przeciętne wynagrodzenie poniŜej 50 ....................................... poniŜej 1700 zł ....................................... 1700 do 1800 zł ....................................... 50-70 ....................................... 46 1659 70-90 ....................................... pow. przemyski 1800 do 1900 zł ....................................... pow. przemyski powyŜej 90 ....................................... powyŜej 105% ....................................... pow. sanocki pow. sanocki 67 gm. Ustrzyki Dolne 64 pow. leski 92 112 miasto Ustrzyki Dolne 97 pow. bieszczadzki gm. Czarna pow. leski 1869 76 gm. Lutowiska 98 gm. Ustrzyki Dolne 1810 1736 pow. bieszczadzki 106 miasto Ustrzyki Dolne gm. Czarna 98 gm. Lutowiska 164 Ryc. 10 90 Ryc. 11 Tab. 26. Podmioty gospodarki narodowej powiatu bieszczadzkiego zarejestrowane w rejestrze REGON według sektorów własności w roku 2002 na tle województwa i wybranych powiatów. Sektor publiczny własność Wyszczególnienie prywatny Ogółem państwowa samorządu terytorialnego prywatna krajowa w tym zagraniczna razem zakłady osób fizycznych Bieszczadzki 2168 11 77 2076 1826 4 Leski 2460 18 91 2345 2033 6 Przemyski 3307 6 164 3127 2717 10 Sanocki 6093 30 226 5821 4820 16 Województwo 138713 690 4861 132649 110780 513 Znaczna większość, bo 96% podmiotów gospodarczych powiatu bieszczadzkiego naleŜy do sektora prywatnego. Jest to wielkość charakterystyczna równieŜ dla województwa i pozostałych powiatów. Jedynie 88 jednostek reprezentuje sektor publiczny, w tym 11 państwowy. Na uwagę zwraca równieŜ fakt, Ŝe ponad 84% podmiotów gospodarczych to firmy utworzone przez osoby fizyczne. Jest ich w powiecie1826. W porównaniu z danymi dla całego województwa podkarpackiego powiat bieszczadzki posiada trochę lepszą strukturę (o 4%) udziału firm utworzonych przez osoby fizyczne do ogółu podmiotów gospodarczych. Fundacja „Instytut Karpacki” 33-340 Stary Sącz, Rynek 5, tel./fax.: 018/547-62-42, www.instytut.sacz.pl Strona 57 Diagnoza stanu społeczno gospodarczego powiatu bieszczadzkiego DuŜa liczba podmiotów osób prywatnych jest zjawiskiem bardzo pozytywnym. Oznacza to rosnącą mobilność zawodową ludności w kierunku samozatrudnienia oraz tworzenia nowych miejsc pracy. Tab. 27. Podmioty gospodarki narodowej zarejestrowane w rejestrze REGON według sektorów własności w roku 2002 wg gmin Sektor publiczny własność Wyszczególnienie prywatny Ogółem państwowa samorządu terytorialnego prywatna krajowa w tym zagraniczna razem zakłady osób fizycznych Czarna 182 - 10 172 148 - Lutowiska 366 3 10 352 329 1 UstrzykiDolne(wieś) 541 1 15 524 474 1 7 42 1028 875 2 UstrzykiDolne(miasto) 1079 Podobnie przedstawia się struktura podmiotów w poszczególnych gminach. Dominujące są tu podmioty sektora prywatnego, stanowiące w gminach Lutowiska i Ustrzyki Dolne – 96% ogółu. Wśród nich najczęściej występują zakłady osób fizycznych: w Lutowiskach 90%, w Ustrzykach Dolnych 83%. Gmina Czarna ma wskaźniki nieco niŜsze 94 % ogółu to podmioty sektora prywatnego, 83% to podmioty osób fizycznych. Tab. 28. Podmioty gospodarki narodowej powiatu bieszczadzkiego zarejestrowane w rejestrze REGON, wg wybranych sekcji PKD w roku 2002 na tle województwa i wybranych powiatów. Przemysł Wyszczególnienie Transport Ochrona , w tym Obsługa zdrowia przetwór Budown Handel gospodar- nierucho Edukacj i opieka ictwo i naprawy ka magaa -mości społecz ogółem zynowa stwo -na i łączność przemys ł-owe Bieszczadzki 228 221 159 570 165 162 45 71 Leski 248 244 184 610 163 230 65 101 Przemyski 317 312 315 1197 287 246 114 104 Sanocki 565 554 546 1973 402 818 194 264 Województwo 15443 15188 13799 48763 10264 17545 3847 Fundacja „Instytut Karpacki” 33-340 Stary Sącz, Rynek 5, tel./fax.: 018/547-62-42, www.instytut.sacz.pl Strona 58 6112 Diagnoza stanu społeczno gospodarczego powiatu bieszczadzkiego PowyŜsza tabela pozwala zorientować się, jakie sekcje gospodarki dominują w powiecie. Największa liczba firm przypada na handel i naprawy. Kolejne dwie to przemysł, głównie przetwórczy i transport. Najmniejszą liczbę przedsiębiorstw obserwuje się w sekcji edukacja i ochrona zdrowia. W tym miejscu naleŜy jednak zaznaczyć, Ŝe chodzi wyłącznie o podmioty prowadzące pozarolniczą działalność gospodarczą, statystyka ta nie obejmuje indywidualnych gospodarstw rolniczych. Podobny układ dotyczący dwóch pierwszych pozycji występuje w pozostałych powiatach, kolejne zmieniają się w zaleŜności od regionu. Struktura podmiotów gospodarczych w województwie wskazuje na dominacje handlu, na drugim miejscu plasuje się obsługa nieruchomości. Ostatnie lokaty sekcji edukacja i ochrona zdrowia są charakterystyczne dla województwa i pozostałych powiatów. Tab. 29. Podmioty gospodarki narodowej zarejestrowane w rejestrze REGON, wg wybranych sekcji PKD w roku 2002 wg gmin. Przemysł Wyszczególnienie Transport Ochrona , w tym Obsługa zdrowia przetwór Budown Handel gospodar- nierucho Edukacj i opieka ictwo i naprawy ka magaa społecz -mości ogółem zynowa stwo -na i łączność przemys ł-owe Czarna 17 17 9 27 15 6 4 4 Lutowiska 42 39 7 35 31 17 6 3 Ustrzyki Dolne ( wieś) 75 73 35 135 37 25 13 11 Ustrzyki Dolne ( miasto) 94 92 108 373 82 114 22 53 Tendencje charakterystyczne dla powiaty tzn: dominacja sekcji handel i naprawy, przemysł występuje w gminie Czarna i Ustrzyki Dolne. Gminę Lutowiska cechuje największa ilość firm w branŜy przemysłowej, na drugim miejscu jest dopiero handel. W gminie Ustrzyki Dolne najwięcej firm działa w handlu, drugie miejsce w zaleŜności czy są to obszary wiejskie czy miejskie zajmuje przemysł lub obsługa nieruchomości. W mieście waŜniejsza jest sekcja obsługa nieruchomości co ma związek z obsługą licznie występujących tu obiektów turystycznych, na obszarach wiejskich dominują firmy branŜy przemysłowej. Dokładne informacje na temat zatrudnienia w jednostkach przedstawia poniŜsza tabela. Fundacja „Instytut Karpacki” 33-340 Stary Sącz, Rynek 5, tel./fax.: 018/547-62-42, www.instytut.sacz.pl Strona 59 Diagnoza stanu społeczno gospodarczego powiatu bieszczadzkiego Tab. 30. Podmioty gospodarki narodowej powiatu bieszczadzkiego zarejestrowane w rejestrze REGON wg liczby pracujących w 2002 r na tle województwa i wybranych powiatów. Wyszczególnienie Ogółem Podmioty o liczbie pracujących 9 i mniej 10 -49 50 i wiecej Bieszczadzki 2168 2092 61 15 Leski 2460 2376 67 17 Przemyski 3307 3125 161 21 Sanocki 6093 5815 218 60 Województwo 138713 131631 5673 1409 Największy udział wśród jednostek gospodarczych mają przedsiębiorstwa zatrudniające do 9 osób. Tendencja ta jest charakterystyczna dla całego województwa podkarpackiego. W powiecie bieszczadzkim tego typy firmy stanowią 96 % ogółu podmiotów gospodarczych. Dla województwa odsetek ten jest nieznacznie niŜszy i wynosi 94 %. Jest to wynikiem zarówno krótkiego okresu działania gospodarki polskiej w systemie rynkowym, jak i uwarunkowań lokalnych, niesprzyjających tworzeniu duŜych jednostek gospodarczych. Najmniejszą liczbę stanowią firmy zatrudniające ponad 50 osób, które stanowią 0,7%, w skali województwa. Wskaźnik ten osiąga największe wartości w powiecie sanockim 1 %, gdzie funkcjonują duŜe zakłady przemysłowe. Główni pracodawcy w regionie to zakłady przemysłowe zlokalizowane głównie w Ustrzykach Dolnych. NaleŜą do nich: „ LAMIKO”- produkcja płyt wiórowych , blatów, wstęg drzwiowych i parapetów PHUP”MARBOL” S.c. Zakład Pracy Chronionej – produkcja okien z PCV „ PAMO-PLAST” Sp. z o o – produkcja okien z PCV, aluminium i drewna Zakład Przemysłu Drzewnego ”POLBUK”S.C.- produkcja parkietów, mozaiki podłogowej, trocin futrzarskich, fryz, tarcicy Przedsiębiorstwo Energetyki Cieplnej- produkcja i dystrybucja ciepła, handel opałem, usługi remontowe, sprzedaŜ materiałów budowlanych sypkich, usługi remontowe Zakład Produkcji Drzewnej „ABM” Zakład Produkcji Drzewnej „ WADREW” Zakład Produkcji Węgli Drzewnych ”BOSS” Zakład Produkcji Węgli drzewnych „SORTEX” Zakład Produkcyjno-Handlowo-Usługowy „TECHMA” Fundacja „Instytut Karpacki” 33-340 Stary Sącz, Rynek 5, tel./fax.: 018/547-62-42, www.instytut.sacz.pl Strona 60 Diagnoza stanu społeczno gospodarczego powiatu bieszczadzkiego Zakład Przetwórstwa Mięsnego „ TOWAL” Zakład Wyrobów z Drewna, Turek Zdzisław „ CENTURION” SP. z o o – produkcja drzwi i blatów Przedsiębiorstwo Produkcyjno- Usługowo-Handlowe „SAN-UST” Przedsiębiorstwo Produkcji Betonów” STALBET” Do głównych zakładów przemysłowych połoŜonych w innych miejscowościach powiatu naleŜą: Przedsiębiorstwo Produkcyjno- Handlowe „ DANKROS” Sp. z o o – Ustianowa Górna przetwórstwo drewna Zakład Drzewny „ ZRĘBEK”- Wojtkowa - przetwórstwo drewna Czarna S.C. – tartak AGRARCO- Sp. z o o – Smolnik- przetwórstwo drewna KORA – Ropienka –przetwórstwo drewna 3.6.2.Podsumowanie. Na terenie powiatu bieszczadzkiego działa 2168 podmiotów gospodarczych, jest to duŜa ilość biorąc pod uwagę słabe zaludnienie obszaru. Najatrakcyjniejszym obszarem działalności gospodarczej jest miasto Ustrzyki Dolne, gdzie funkcjonuje prawie połowa firm powiatu. Znaczna większość podmiotów gospodarczych naleŜy do sektora prywatnego –96%, z tego 84 % to firmy utworzone przez osoby fizyczne. Jest to efekt szybkiego odnalezienia się regionu w warunkach gospodarki rynkowej, świadczy teŜ o duŜej przedsiębiorczości mieszkańców w kierunku samozatrudnienia i tworzenia nowych miejsc pracy. W sektorze publicznym dominują podmioty gospodarcze samorządu terytorialnego, firmy państwowe stanowią 0,5 % ogółu podmiotów i nie mają wpływu na dzisiejsze oblicze gospodarki powiatu. Struktura podmiotów według branŜ wskazuje na największy udział handlu. Jest to ogólnie występująca tendencja. W warunkach zaistniałej nie tak dawno gospodarki rynkowej najszybciej zaczął funkcjonować handel, nie uwikłany w procesy prywatyzacji i tworzony prawie od podstaw. Na drugim miejscu pod względem ilości podmiotów gospodarczych jest przemysł, w tym głównie przemysł przetwórczy. Opiera się on o małe firmy powstałe w miejsce dawniej istniejących zakładów branŜy drzewnej, wykorzystując infrastrukturę, dawne powiązania i kwalifikacje oraz tradycyjne umiejętności mieszkańców. Powstały równieŜ zakłady produkujące na potrzeby coraz pręŜniej rozwijającego się budownictwa oraz zakłady Fundacja „Instytut Karpacki” 33-340 Stary Sącz, Rynek 5, tel./fax.: 018/547-62-42, www.instytut.sacz.pl Strona 61 Diagnoza stanu społeczno gospodarczego powiatu bieszczadzkiego branŜy spoŜywczej. DuŜy popyt na węgiel drzewny spowodował, Ŝe i w tym względzie przedsiębiorczy mieszkańcy odpowiedzieli na potrzeby rynku. Trzecia pod względem liczebności to sekcja: transport i gospodarka magazynowa. Niewiele pod względem liczebności ustępuje jej obsługa nieruchomości. W tej dziedzinie podobnie jak w handlu podmioty gospodarcze zaczęły działać najszybciej, upatrując w obsłudze głównie ruchu turystycznego szansę na szybki rozwój. Jest to najbardziej przyszłościowa branŜa regionu, zwaŜywszy na jego unikalne walory turystyczne i szybki rozwój turystyki w Polsce. Coraz zamoŜniejsze społeczeństwo poszukuje atrakcyjnych miejsc do wypoczynku z dala od popularnych, ruchliwych kurortów, a moda na Bieszczady wciąŜ trwa. Największy udział wśród jednostek gospodarczych mają małe przedsiębiorstwa zatrudniające do 9 osób. Jest to wynikiem krótkiego działania polskiej gospodarki w systemie rynkowym, jak i uwarunkowań lokalnych, nie sprzyjających tworzeniu duŜych jednostek gospodarczych. Przedsiębiorstwa liczące ponad 50 pracowników stanowią ułamek procenta i nie naleŜy się spodziewać gwałtownego ich rozwoju. Walory środowiska, kwalifikacje pracowników, lokalny rynek zbytu są barierami dla lokalizacji nowoczesnych duŜych zakładów pracy. Patrząc na zarysowujące się tendencję, naleŜy przypuszczać, Ŝe nadal będzie wzrastać liczba przedsiębiorstw małych i średnich, a istniejące zakłady będą odnotowywać dalszy rozwój. Obecnie liczba 97 podmiotów gospodarczych na 1000 mieszkańców wskazuje, Ŝe jest to powiat o najwyŜszej przedsiębiorczości w województwie podkarpackim. NaleŜy tu podkreślić doskonałe umiejętności jego mieszkańców w wykorzystaniu wszystkich moŜliwości rozwoju przedsiębiorstw jakie stwarza ten trudny pod względem czynników przyrodniczospołecznych region. DuŜa kreatywność, umiejętność dostosowania do zmieniających się potrzeb rynku wskazuje, Ŝe powiat bieszczadzki utrzyma w przyszłości pozycję lidera przedsiębiorczości w regionie. 3.7 .Sfera społeczna 3.7.1. Demografia Charakterystyka demograficzna powiatu bieszczadzkiego zostanie przeprowadzona w oparciu o dostępne dane statystyczne z 2002 roku Dla opisu zjawisk demograficznych powiatu bieszczadzkiego poddano analizie kilkanaście parametrów demograficznych takich jak: • Ludność i struktura płci na tle województwa oraz wybranych powiatów w 2002 roku • Ludność i struktura płci według gmin w 2002 roku Fundacja „Instytut Karpacki” 33-340 Stary Sącz, Rynek 5, tel./fax.: 018/547-62-42, www.instytut.sacz.pl Strona 62 Diagnoza stanu społeczno gospodarczego powiatu bieszczadzkiego • Gęstość zaludnienia na tle województwa oraz wybranych powiatów w 2002 roku • Gęstość zaludnienia z podziałem na gminy w 2002 roku • Ludność w podziale na grupy wiekowe na tle województwa i wybranych powiatów w 2002 roku • Ludność w podziale na grupy wiekowe według gmin w 2002 roku • Ruch naturalny ludności wg wybranych powiatów w roku 2002 (w liczbach bezwzględnych) • Ruch naturalny ludności wg wybranych powiatów w roku 2002(na 1000 mieszkańców) • Ruch naturalny ludności według gmin w roku 2002(w liczbach bezwzględnych) • Ruch naturalny ludności według gmin w roku 2002 (na 1000 mieszkańców) • Saldo migracji stałych ludności wg wybranych powiatów w 2002 roku • Saldo migracji ludności w gminach powiatu bieszczadzkiego w 2002 roku • Liczbę ludności i strukturę płci powiatu bieszczadzkiego prezentuje tabela: Tab. 31. Ludność powiatu bieszczadzkiego na tle województwa oraz wybranych powiatów w 2002 roku Wyszczególnienie Ogółem MęŜczyźni Kobiety Bieszczadzki 22341 11123 11218 Kobiety na 100 męŜczyzn 101 Leski 26598 13378 13220 99 Przemyski 71225 35656 35569 100 Sanocki 94672 46349 48323 104 WOJEWÓDZTWO 2105050 1030048 1075002 104 Powiat bieszczadzki połoŜony jest w regionie o słabym zaludnieniu. Wśród sąsiadujących powiatów, pod względem liczby mieszkańców, zajmuje ostatnie miejsce. Zamieszkuje go 22341 osób, co stanowi 1 % ludności województwa. Dla porównania ludność najludniejszego powiatu sanockiego stanowi 5% ogółu. W powiecie bieszczadzkim podobnie jak w całym województwie podkarpackim daje się zauwaŜyć niewielka nadwyŜka kobiet nad męŜczyznami, współczynnik feminizacji wynosi tu 101 i jest niŜszy niŜ w województwie (104). Odmienna sytuacja występuje w powiecie leskim i przemyskim, gdzie daje się zauwaŜyć równowagę lub nawet nadwyŜkę męŜczyzn. Liczbę ludności zamieszkującą poszczególne gminy i strukturę płci prezentuje tabela: Fundacja „Instytut Karpacki” 33-340 Stary Sącz, Rynek 5, tel./fax.: 018/547-62-42, www.instytut.sacz.pl Strona 63 Diagnoza stanu społeczno gospodarczego powiatu bieszczadzkiego Tab. 32. Ludność powiatu bieszczadzkiego wg gmin w 2002 roku. Wyszczególnienie Ogółem MęŜczyźni Kobiety Czarna 2381 1205 1176 Kobiety na 100 męŜczyzn 98 Lutowiska 2238 1175 1063 90 Ustrzyki Dolne ( wieś) 8064 4066 3998 98 Ustrzyki Dolne ( miasto) 9658 4677 4981 106 Ludność powiatu zamieszkuje najliczniej gminę Ustrzyki Dolne- 17722 osób. Mieszkańcy gminy stanowią 79 % ogółu ludności powiatu, z tego 43 % skupia się w jedynym mieście regionu Ustrzykach Dolnych. Liczba ludności w gminie Czarna – 2381 osób i Lutowiska – 2238 jest porównywalna i stanowi kolejno 11 % i 10% ludności powiatu. Podział ludności ze względu na płeć pokrywa się z podziałem na wieś i miasto. Gminy wiejskie: Czarna i Lutowiska charakteryzuje nadwyŜka męŜczyzn, natomiast gminę Ustrzyki Dolne, gdzie prawie połowa ludności skupiona jest w mieście charakteryzuje się nadwyŜka kobiet. Gęstość zaludnienia powiatu prezentuje tabela: Tab. 33. Powierzchnia i gęstość zaludnienia powiatu bieszczadzkiego na tle województwa oraz wybranych powiatów w 2002 roku Wyszczególnienie Powierzchnia powiatów w km2 Liczba osób przypadająca na 1 km2 Bieszczadzki 1138 20 Leski 835 32 Przemyski 1214 59 Sanocki 1225 77 WOJEWÓDZTWO 17926 117 Województwo podkarpackie ze średnią 117 osób/km2naleŜy do słabo zaludnionych w kraju. W analizowanych powiatach średnia jest duŜo niŜsza, a powiat bieszczadzki ze wskaźnikiem 20 osób/ km2 plasuje się na ostatnim miejscu w województwie. Sąsiadujące powiaty leŜące równieŜ na terenie górskim mają gęstość zaludnienia wyŜszą: leski 32 osoby/ km2, sanocki 77 osób/km2 na co ma wpływ lepsze zagospodarowanie tych terenów. Fundacja „Instytut Karpacki” 33-340 Stary Sącz, Rynek 5, tel./fax.: 018/547-62-42, www.instytut.sacz.pl Strona 64 Diagnoza stanu społeczno gospodarczego powiatu bieszczadzkiego Gęstość zaludnienia Ilość kobiet na 100 męŜczyzn poniŜej 15% ....................................... poniŜej 95% ....................................... 95-100% ....................................... 15-30% ....................................... 59,0 100 30-45% ....................................... pow. przemyski powyŜej 45% ....................................... powyŜej 105% ....................................... pow. sanocki pow. sanocki 17,0 gm. Ustrzyki Dolne 77,0 pow. leski 32,0 100-105% ....................................... pow. przemyski 20,0 pow. bieszczadzki 98 gm. Ustrzyki Dolne 104 575,0 miasto Ustrzyki Dolne gm. Czarna pow. leski 99 13,0 gm. Lutowiska 101 pow. bieszczadzki 106 miasto Ustrzyki Dolne gm. Czarna gm. Lutowiska 5,0 Ryc. 14 98 90 Ryc. 15 W powiecie bieszczadzkim istnieją spore róŜnice w gęstości zaludnienia. Dane dotyczące gmin prezentuje tabela: Tab. 34. Powierzchnia powiatu i gęstość zaludnienia z podziałem na gminy w 2002 roku Powierzchnia gminy w Liczba Wyszczególnienie 2 osób km przypadających na 1 km2 Czarna 185 13 Lutowiska 476 5 Ustrzyki Dolne ( wieś ) 461 17 Ustrzyki Dolne ( miasto ) 16 575 Górzyste i zalesione obszary powiatu, które obejmuje swym zasięgiem gmina Lutowiska powodują, Ŝe gęstość zaludnienia w tej gminie jest najniŜsza: 5 osób/ km2. Podobnie niewielką liczbę zaludnienia ma gmina Czarna – 13 osób/ km2o porównywalnych uwarunkowaniach środowiska. Najgęściej zaludniona jest gmina miejsko- wiejska Ustrzyki Dolne, przy czym zdecydowana większość tutejszej ludności zamieszkuje miasto. Do ciekawych wniosków prowadzi analiza struktury wiekowej ludności powiatu, którą prezentuje tabela poniŜej: Tab. 35. Ludność powiatu bieszczadzkiego w podziale na grupy wiekowe na tle województwa i wybranych powiatów w 2002 roku Wyszczególnienie Ogółem Ludność w wieku W wieku przed- W wieku W wieku po- nieprodukcyjnym na produkcyjnym produkcyjnym produkcyjnym 100 osób w wieku produkcyjnym Fundacja „Instytut Karpacki” 33-340 Stary Sącz, Rynek 5, tel./fax.: 018/547-62-42, www.instytut.sacz.pl Strona 65 Diagnoza stanu społeczno gospodarczego powiatu bieszczadzkiego Bieszczadzki 22341 5919 13606 2816 64 Leski 26598 6851 16101 3646 65 Przemyski 71225 19715 40674 10836 75 Sanocki 94672 24033 57635 13004 64 539421 1259784 305845 67 WOJEWÓDZTWO 2105050 Tendencje demograficzne występujące na przestrzeni ostatnich lat w Polsce wskazują na wzrost ludności w wieku poprodukcyjnym i równoczesny spadek ludności w wieku przedprodukcyjnym (młodzieŜ, dzieci). Województwo podkarpackie odbiega pod tym względem od średniej krajowej. Struktura wieku województwa jest korzystniejsza, na 100 osób w wieku produkcyjnym przypada tu 67 osób w wieku nieprodukcyjnym. Powiat bieszczadzki wypada jeszcze korzystniej ze wskaźnikiem 64 osoby, najniŜszym w analizowanym regionie. Ludność w wieku przedprodukcyjnym stanowi tu 26 %, wieku produkcyjnym 61%, a w wieku poprodukcyjnym 13% ogółu ludności. W podziale na gminy strukturę wieku prezentuje tabela: Tab. 36. Ludność powiatu bieszczadzkiego w podziale na grupy wiekowe według gmin w 2002 roku Wyszczególnienie Ogółem Ludność w wieku W wieku przed- W wieku W wieku po- nieprodukcyjnym na produkcyjnym produkcyjnym produkcyjnym 100 osób w wieku produkcyjnym Czarna 2381 679 1383 319 72 Lutowiska 2238 629 1426 183 57 2162 4574 1328 76 2449 6223 986 55 Ustrzyki Dolne (wieś ) Ustrzyki Dolne 8064 9658 ( miasto ) Najkorzystniejsza struktura wieku ludności występuje w gminie Lutowiska, w wieku przedprodukcyjnym jest tu 28 % ludności, produkcyjnym 63%, poprodukcyjnym 8 %, wskaźnik liczby ludności w wieku nieprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym wynosi 57. Korzystną strukturę posiada równieŜ gmina Ustrzyki Dolne: w wieku przedprodukcyjnym jest tu 26 %, produkcyjnym 61%, poprodukcyjnym 13%. NaleŜy dodać, ze jeszcze korzystniejsze wskaźniki ma samo miasto Ustrzyki Dolne, dla których wskaźnik Fundacja „Instytut Karpacki” 33-340 Stary Sącz, Rynek 5, tel./fax.: 018/547-62-42, www.instytut.sacz.pl Strona 66 Diagnoza stanu społeczno gospodarczego powiatu bieszczadzkiego ilości osób w wieku nieprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym jest najniŜszy 55. Liczebność grup wiekowych w % dla gminy Czarna wynosi: wiek przedprodukcyjny- 29, produkcyjny 58, poprodukcyjny 14. Na uwagę zasługuje tu najwyŜszy wskaźnik w najmłodszej grupie wiekowej. Przyrost naturalny w powiecie obrazuje tabela: Tab. 37. Ruch naturalny ludności na tle województwa i wybranych powiatów w roku 2002 (w liczbach bezwzględnych) Wyszczególnienie MałŜeństwa Urodzenia Zgony Przyrost naturalny Bieszczadzki 130 237 157 80 Leski 140 258 190 68 Przemyski 378 816 720 96 Sanocki 509 942 758 184 21313 17970 3343 WOJEWÓDZTWO 11097 Tab. 38. Ruch naturalny ludności na tle województwa i wybranych powiatów w roku 2002 ( na 1000 mieszkańców) Wyszczególnienie MałŜeństwa Urodzenia Zgony Bieszczadzki 5,7 10,5 6,9 Leski 5,2 9,7 7,1 Przemyski 5,3 11,3 10,0 Sanocki 5,3 9,9 7,9 10,1 8,5 WOJEWÓDZTWO 5,3 Przyrost naturalny 3,5 2,6 1,3 1,9 1,6 Pod względem ruchu naturalnego ludności, którego efektem jest wielkość przyrostu naturalnego, powiat bieszczadzki ze wskaźnikiem 3,5 plasuje się na pierwszym miejscu wśród analizowanych powiatów i jest ponad dwukrotnie wyŜszy od przyrostu naturalnego w województwie, wynoszącego 1,6. W sąsiadujących powiatach, przyrost znacznie odbiegający od średniej wojewódzkiej występuje jeszcze w powiecie leskim i wynosi 2,6. Ruch naturalny ludności w gminach powiatu prezentuje tabela: Tab. 39. Ruch naturalny ludności w gminach powiatu bieszczadzkiego w 2002 roku (w liczbach bezwzględnych) Fundacja „Instytut Karpacki” 33-340 Stary Sącz, Rynek 5, tel./fax.: 018/547-62-42, www.instytut.sacz.pl Strona 67 Diagnoza stanu społeczno gospodarczego powiatu bieszczadzkiego Wyszczególnienie MałŜeństwa Urodzenia Zgony Czarna 11 34 20 Przyrost naturalny 14 Lutowiska 18 17 16 1 Ustrzyki Dolne ( wieś) 47 86 76 10 Ustrzyki Dolne ( miasto) 54 100 45 55 Tab. 34. Ruch naturalny ludności w gminach powiatu bieszczadzkiego w 2002 roku (na 1000 mieszkańców) Gmina MałŜeństwa Urodzenia Zgony Czarna 4,5 13,8 8,1 Przyrost naturalny 5,7 Lutowiska 8,0 7,6 7,2 0,5 Ustrzyki Dolne ( wieś) 5,8 10,6 9,4 1,2 Ustrzyki Dolne ( miasto ) 5,5 10,2 4,6 5,6 Wskaźniki przyrostu naturalnego na obszarze poszczególnych gmin są bardzo zróŜnicowane. NajwyŜsze wartości osiąga w gminie wiejskiej Czarna: 5,7, najniŜsze równieŜ w gminie wiejskiej Lutowiska: 0,5. Przyrost naturalny gminy Ustrzyki Dolne jest bardzo zróŜnicowany w podziale na obszary miejskie i wiejski. W mieście Ustrzyki Dolne wynosi 5,6, natomiast na terenach wiejskich 1,2. Dla pełnej analizy sytuacji ludnościowej konieczne jest przeanalizowanie migracji, która obrazuje tabela: Tab. 41. Saldo migracji powiatu bieszczadzkiego na tle województwa i wybranych powiatów w 2002 roku Napływ ludności Odpływ ludności Saldo ogółem Bieszczadzki 248 347 - 99 - 4,4 Leski 289 336 - 47 -1,8 Przemyski 733 853 - 120 - 1,7 Sanocki 806 945 -139 -1,5 23484 -3007 -1,4 WOJEWÓDZTWO 20477 migracji Saldo migracji na 1000 mieszkańców Wyszczególnienie Fundacja „Instytut Karpacki” 33-340 Stary Sącz, Rynek 5, tel./fax.: 018/547-62-42, www.instytut.sacz.pl Strona 68 Diagnoza stanu społeczno gospodarczego powiatu bieszczadzkiego Obszar województwa podkarpackiego posiada ujemne saldo migracji wynoszące – 1,4. Powiat bieszczadzki na tle województwa i sąsiadujących powiatów obrazuje się jako najbardziej wyludniający się. Wskaźnik salda migracji – 4,4 naleŜy do najwyŜszych w regionie i ponad trzykrotnie wyŜszy niŜ w województwie. Brak moŜliwości zatrudnienia, trudne warunki Ŝycia w środowisku górskim powodują, Ŝe ludzie emigrują stąd w poszukiwaniu lepszych warunków Ŝycia. Migracje ludności w poszczególnych gminach powiatu prezentuje tabela: Tab. 42. Saldo migracji ludności w gminach powiatu bieszczadzkiego w 2002 roku Wyszczególnienie Napływ ludności Odpływ ludności Saldo migracji Saldo migracji na 1000 ogółem mieszkańców Czarna 21 19 2 0,8 Lutowiska 27 39 - 12 - 5,4 Ustrzyki Dolne ( wieś ) 112 106 6 0,7 Ustrzyki dolne ( miasto ) 88 183 - 95 -9,6 Nie wszystkie obszary gminy wyludniają się. Na terenie gminy Czarna i wiejskich obszarów gminy Ustrzyki Dolne obserwuje się dodatnie saldo migracji wynoszące 0,8 i 0,7; natomiast wysoka emigracja ludności występuje w mieście Ustrzyki Dolne (-9,6)- najlepiej zagospodarowanym obszarze powiatu z najbardziej przedsiębiorczą ludnością i w gminie Lutowiska ( -5,4 )- najsłabiej zagospodarowanym regionie powiatu. Fundacja „Instytut Karpacki” 33-340 Stary Sącz, Rynek 5, tel./fax.: 018/547-62-42, www.instytut.sacz.pl Strona 69 Diagnoza stanu społeczno gospodarczego powiatu bieszczadzkiego Przyrost naturalny na 1000 mieszk. poniŜej 1 ....................................... Saldo migracji ( na 1000 mieszk.) poniŜej -6 ....................................... 1-3 ....................................... 1,3 -6 do -3 ....................................... -1,7 3-5 ....................................... pow. przemyski -3 do 0 ....................................... pow. przemyski powyŜej 5 ....................................... powyŜej 0 ....................................... pow. sanocki pow. sanocki 1,2 gm. Ustrzyki Dolne 1,9 pow. leski 2,6 5,6 miasto Ustrzyki Dolne 3,5 pow. bieszczadzki gm. Czarna gm. Lutowiska 0,7 gm. Ustrzyki Dolne -1,5 pow. leski -1,8 5,7 -9,6 miasto Ustrzyki Dolne -4,4 pow. bieszczadzki gm. Lutowiska 0,5 Ryc. 12 gm. Czarna 0,8 -5,4 Ryc. 13. 3.7.2. Warunki i jakość Ŝycia mieszkańców Warunki i poziom Ŝycia mieszkańców podlegają wpływom róŜnych czynników. Poczucie komfortu oraz bezpieczeństwa jest subiektywną wartością, do której odnoszą się następujące czynniki: • wysokość zarobków, • warunki pracy, • warunki mieszkaniowe, • wskaźnik przestępczości, • sytuacja drogowa. W celu uzyskania pełnej oceny poddano analizie kolejno wszystkie spośród tych czynników. Tab. 43. Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w powiecie bieszczadzkim na tle województwa i wybranych powiatów w 2002 r. Wyszczególnienie Ogółem Sektor publiczny Sektor prywatny Bieszczadzki 1736 1917 1339 Leski 1869 2056 1413 Przemyski 1659 1870 1277 Sanocki 1810 1927 1732 województwo 1875 2026 1713 Polska 2133 Fundacja „Instytut Karpacki” 33-340 Stary Sącz, Rynek 5, tel./fax.: 018/547-62-42, www.instytut.sacz.pl Strona 70 Diagnoza stanu społeczno gospodarczego powiatu bieszczadzkiego a Dane dotyczą podmiotów gospodarczych w których liczba pracujących przekracza 9 osób oraz jednostek sfery budŜetowej – niezaleŜnie od liczby pracujących. Bez PKP, Poczty Polskiej oraz bez osób zatrudnionych za granicą. Miesięczne zarobki na terenie województwa podkarpackiego - 1875 zł przedstawiają poziom znacznie poniŜej średniej krajowej. Fakt ten jest powiązany z profilem gospodarczoekonomicznym regionu, oraz niską mobilnością zawodową społeczeństwa. Ponadto w statystykach nie uwzględniono małych przedsiębiorców, którzy prawdopodobnie jeszcze bardziej zaniŜyliby średni dochód. W powiecie bieszczadzkim średnie miesięczne pobory kształtują się na jeszcze niŜszej stopie i wynoszą –1736 zł. Biorąc pod uwagę profil zatrudnienia, wykształcenie oraz ubogą ofertę rynku jest to w pełni uzasadnione. Dodatkowo – w obliczeniach nie ujęto dochodów przedsiębiorstw zatrudniających do 9 osób, a w powiecie dominują takie właśnie jednostki. W porównaniu z sąsiadującymi powiatami, powiat bieszczadzki ustępuje powiatom leskiemu i sanockiemu, gdzie zarobki kształtują się na wyŜszym poziomie. Ustępuje mu tylko powiat przemyski, gdzie wynagrodzenie miesięczne jest jeszcze niŜsze i wynosi 1659 zł. Tab. 44. Zatrudnieni w warunkach zagroŜenia w powiecie bieszczadzkim na tle województwa i wybranych powiatów w 2002a NaraŜeni na działanie Wyszczególnienie Ogółem Bieszczadzki 243 jednej czynników 200 Leski 368 Przemyski Na 1000 zatrudnionych grupy dwóch i więcej badanej zbiorowości grup czynników 43 166,9 221 147 237,6 996 303 693 356,7 Sanocki 3016 1701 1315 256,2 Województwo 28987 21015 7972 122,4 a Dane dotyczą zakładów o liczbie pracujących 10 osób i więcej. Na jakość Ŝycia mieszkańców duŜy wpływ mają warunki zatrudnienia. ZauwaŜa się w ostatnich latach silną tendencję do redukowania czynników zagroŜenia w zakładach pracy w obrębie całego województwa. Poprawa warunków bezpieczeństwa w miejscu pracy jest faktem bardzo pozytywnym i byłoby wskazane utrzymywanie tendencji zniŜkowej. Na 1000 zatrudnionych w województwie podkarpackim 122,4 osoby zatrudnione były w warunkach zagroŜenia, 72% to naraŜeni na działanie jednej grupy czynników a 28% na dwóch i więcej grup czynników. Fundacja „Instytut Karpacki” 33-340 Stary Sącz, Rynek 5, tel./fax.: 018/547-62-42, www.instytut.sacz.pl Strona 71 Diagnoza stanu społeczno gospodarczego powiatu bieszczadzkiego Powiat bieszczadzki odbiega od wskaźników charakteryzujących województwo. Wskaźnik zatrudnionych w warunkach zagroŜenia jest tu wyŜszy i wynosi 166,9, ale mniejszą grupę stanowią ludzie naraŜenie na oddziaływanie dwóch lub więcej grup czynników. Wynika to głównie z faktu, Ŝe na terenie powiatu brak duŜych przedsiębiorstw, a funkcjonują jedynie małe podmioty gospodarcze o wąskim profilu produkcji. Na oddziaływanie jednej grupy czynników naraŜone jest 82% zatrudnionych. Tendencja ta wyróŜnia powiat bieszczadzki nie tylko od województwa, ale i od sąsiadujących powiatów. Wszędzie zatrudnieni w warunkach oddziaływania większej grupy czynników stanowią większy odsetek zatrudnionych, w powiatach tych wyŜsze są równieŜ liczby zatrudnionych w warunkach zagroŜenia na 1000 zatrudnionych. Jest to na pewna jedna z nielicznych pozytywnych stron słabego zagospodarowania. Tab. 45. Zasoby mieszkaniowe zamieszkane powiatu bieszczadzkiego na tle województwa i wybranych powiatów w 2002 r. Mieszkania zamieszkane Wyszczególnienie razem W mieszkaniach zamieszkanych stale w tym zamiesz- izby kane stale Powierzchnia uŜytkowa mieszkań w tys.m3 przeciętna liczba osób w 1 na 1 mieszka- izbę niu Powierzchnia uŜytkowa w m3 1 miesz- Na 1 kania osobę Bieszczadzki 6218 6104 22718 409,8 3,61 0,97 67,1 18,5 Leski 6838 6706 27717 534,6 3,91 0,95 79,8 20,3 Przemyski 17267 17099 68917 1448,5 4,14 1,03 84,7 20,4 Sanocki 25692 25451 99589 1868,1 3,69 0,94 73,4 19,8 Województwo 557919 551936 2168915 42083,5 3,77 0,96 76,3 20,2 Warunki Ŝycia mieszkańców uzaleŜnione są w znacznym stopniu od zasobów mieszkaniowych, w tym od ilości osób przypadających na 1 mieszkanie i od powierzchni uŜytkowej przypadającej na 1 osobę. Województwo podkarpackie charakteryzuje wskaźnik 3,77 osoby w 1mieszkaniu i powierzchnia uŜytkowa na 1 osobę - 20,2 m3. Powiat bieszczadzki nie ustępuje w tym względzie średniej wojewódzkiej. Na jedno mieszkanie przypada tu 3,61 osób, powierzchnia mieszkań jest jednak mniejsza o 9,2 m3 co powoduje Ŝe średnio na 1 osobę przypada tu 18,5 m3 powierzchni uŜytkowej. W sąsiadujących powiatach analizowane wskaźniki są nieznacznie wyŜsze. Fundacja „Instytut Karpacki” 33-340 Stary Sącz, Rynek 5, tel./fax.: 018/547-62-42, www.instytut.sacz.pl Strona 72 Diagnoza stanu społeczno gospodarczego powiatu bieszczadzkiego W powyŜszej tabeli moŜna zauwaŜyć, Ŝe na terenie województwa i powiatów praktycznie nie ma pustostanów. Infrastruktura mieszkaniowa, jeŜeli chodzi o jej ilość zapewnia dobre warunki mieszkańcom Ŝycia powiatu. Pozostałe wskaźniki dotyczące zasobów mieszkaniowych prezentuje tabela, Ŝaden z nich nie odbiega znacznie od wartości charakteryzujących województwo czy sąsiadujące powiaty. MoŜna więc stwierdzić, ze cały region cechują podobne warunki zamieszkania ludności. Przeciętna liczba osób w mieszkaniu Powierzchnia uŜytkowa mieszkania w m2/1 os. 3,5-3,7 ....................................... 3,7-3,9 ....................................... 4,14 18 - 19 ....................................... 19 - 20 ....................................... 20,4 3,9-4,1 ....................................... pow. przemyski 20 - 21 ....................................... pow. przemyski powyŜej 4,1 ....................................... powyŜej 9000 szt. ....................................... pow. sanocki pow. sanocki 5,36 gm. Ustrzyki Dolne 3.69 pow. leski 1,36 3,61 pow. bieszczadzki 3,91 34,1 gm. Ustrzyki Dolne 19,8 miasto Ustrzyki Dolne gm. Czarna pow. leski 20,3 9,49 gm. Lutowiska 34,1 miasto Ustrzyki Dolne 18,5 gm. Czarna pow. bieszczadzki 11,66 Ryc. 16 34,1 gm. Lutowiska 34,1 Ryc. 17 Tab. 46. Przestępstwa stwierdzone w zakończonych postępowaniach przygotowawczych w powiecie bieszczadzkim na tle województwa i wybranych powiatów w 2002 r. W tym przestępstwa o charakterze kryminalnym w tym uszczer- udział kradzieŜ kradzieŜ razem bek na w bójce cudzej z Wyszczególnienie Ogółem zdrowiu lub rzeczy włamapobiciu niem rozbój, kradzieŜ rozbójnicza i wy muszenie rozbójnicze przeprzestępstwa stępstwa o drogowe charakterze gospodarczym Bieszczadzki 685 441 9 5 126 129 7 67 146 Leski 693 394 12 10 95 94 8 137 134 Przemyski 3537 2398 52 22 481 728 109 325 619 Sanocki 1892 1231 26 26 298 399 26 253 360 Województwo 49881 29346 737 574 7235 8546 1141 4109 13855 Pod względem poziomu bezpieczeństwa powiat bieszczadzki najlepiej zanalizować na podstawie ilości popełnianych przestępstw. Liczba przestępstw Fundacja „Instytut Karpacki” 33-340 Stary Sącz, Rynek 5, tel./fax.: 018/547-62-42, www.instytut.sacz.pl Strona 73 w województwie Diagnoza stanu społeczno gospodarczego powiatu bieszczadzkiego podkarpackim w roku 2002 wynosiła 49881 z czego 441 popełnionych zostało w powiecie bieszczadzkim. Stanowiło to zaledwie 1,3 % ogółu. Pod tym względem powiat bieszczadzki na równi z powiatem leskim jawi się jako region najbezpieczniejszy z analizowanych. W powiecie sanockim liczba przestępstw stanowiła 4% ogółu, w przemyskim aŜ 7 %. W strukturze popełnianych przestępstw w województwie dominują przestępstwa kryminalne ( 58), w dalszej kolejności drogowe ( 28%) i gospodarcze. W powiecie bieszczadzkim struktura wygląda podobnie, z tym ze większy odsetek stanowią przestępstwa kryminalne ( 61%) i gospodarcze ( 15%), mniejszy ( 21%) przestępstwa drogowe. Ilość przestępstw drogowych natomiast wyróŜnia powiat na tle powiatów sąsiednich. W powiecie leskimi i sanockim stanowią 19%, a w przemyskim 18 %. Wpływa na to na pewno duŜa ilość turystów zmotoryzowanych. Z analizowanych wskaźników wynika, Ŝe warunki mieszkańców Ŝycia powiatu bieszczadzkiego nie odbiegają od tych charakteryzujących województwo czy sąsiednie powiaty, a w wielu przypadkach jak warunki pracy czy bezpieczeństwo są często lepsze. PowaŜnym mankamentem Ŝycia w tym regionie są jedynie zbyt niskie zarobki. 3.7.3. Bezrobocie Problematyka zatrudnienia i bezrobocia jest przedmiotem szczególnego zainteresowania. Zjawisko bezrobocia stanowi bowiem powaŜny problem społeczny i ekonomiczny, powoduje wiele negatywnych konsekwencji dla gospodarki jak i osób bezrobotnych. Oznacza ono niewykorzystanie części siły roboczej i niŜszą produkcje w gospodarce, ale równieŜ pogorszenie poziomu Ŝycia bezrobotnych, frustracje, niezadowolenie społeczne oraz rozwój niekorzystnych zjawisk społecznych. Jest ono istotnym problemem na terenie powiatu bieszczadzkiego. Słabe zagospodarowanie, brak duŜych zakładów, chybione ekonomicznie przedsięwzięcia lat ubiegłych spowodowały, Ŝe region ten pilnie wymaga programu restrukturyzacji. Poziom bezrobocia powiatu bieszczadzkiego na tle województwa i wybranych powiatów prezentuje tabela: Tab. 47. Bezrobocie rejestrowane w powiecie bieszczadzkim na tle województwa i wybranych powiatów w 2002 r Z liczby ogółem Wyszczególnienie Bieszczadzki Bezrobotni ogółem kobiety zamieszkali na wsi Stopa bez prawa bezrobocia rejestrowado nego w % zasiłku 2754 1378 1535 2290 Fundacja „Instytut Karpacki” 33-340 Stary Sącz, Rynek 5, tel./fax.: 018/547-62-42, www.instytut.sacz.pl Strona 74 27,7 Diagnoza stanu społeczno gospodarczego powiatu bieszczadzkiego Leski Przemyski Sanocki Województwo 3126 1563 2541 2523 20,1 6500 2985 6500 5314 17,1 9130 4778 5126 7466 19,4 187519 93772 118247 157081 16,9 Bezrobocie w powiecie bieszczadzkim naleŜy do największych w regionie. Stopa bezrobocia wynosiła w 2002 r. 27,7 % i była najwyŜszą w województwie podkarpackim. Tak wysokiego wskaźnika nie ma Ŝaden z analizowanych powiatów. W sąsiadującym, podobnie zagospodarowanym powiecie leskim stopa bezrobocia była równieŜ wysoka, ale wynosiła 20 %.W 2002 roku zarejestrowanych było w powiecie 2754 osób pozostających bez pracy. Wśród nich kobiety, stanowiły połowę( 50%) bezrobotnych. Tendencja ta charakterystyczna jest dla całego województwa. W sąsiadującym powiecie sanockim występuje niewielka nadwyŜka kobiet, a w przemyskim męŜczyzn. Pod względem miejsca zamieszkania dominowali bezrobotni zamieszkali na wsi, ich udział w ogólnej liczbie bezrobotnych wynosił 56 %. Jest to niŜszy odsetek niŜ w województwie i sąsiednich powiatach. Z grupy 2754 osób bez prawa do zasiłku pozostaje 83 % ( 2290) osób. Wskaźnik ten jest najwyŜszy, choć na terenie wszystkich powiatów przewyŜsza 80%. Bezrobocie w gminach powiatu bieszczadzkiego prezentuje tabela: 48. Charakterystyka bezrobocia w gminach powiatu bieszczadzkiego w 2002 roku. Wyszczególnienie Pracującya Bezrobotni Czarna 154 293 Lutowiska 306 296 Ustrzyki Dolne – wieś 600 946 Ustrzyki Dolne – miasto 2038 1219 a) Zaprezentowane dane nie obejmują rolnictwa indywidualnego oraz podmiotów gospodarczych o liczbie pracujących do 9 osób. 46% bezrobotnych w powiecie zamieszkuje miasto, stąd największa ich liczba występuje w gminie Ustrzyki Dolne. W jedynym mieście powiatu i gminy- Ustrzykach Dolnych bezrobotni stanowili grupę 1219, pozostałe 946 osób zamieszkiwało tereny wiejskie gminy. Fundacja „Instytut Karpacki” 33-340 Stary Sącz, Rynek 5, tel./fax.: 018/547-62-42, www.instytut.sacz.pl Strona 75 Diagnoza stanu społeczno gospodarczego powiatu bieszczadzkiego W pozostałych gminach liczba bezrobotnych była podobna i wynosiła dla Czarnej – 293 osoby, dla Lutowisk – 296 osób Strukturę bezrobocia według grup wiekowych w powiecie przedstawia tabela: Tab. 49. Bezrobotni zarejestrowani w roku 2002 w powiecie bieszczadzkim – wg grup wiekowych na tle województwa W wieku 24 lata mniej 25 -34 35 - 44 45 - 54 55 lat więcej 55390 59522 43897 26010 2700 100% 30 32 23 14 1 Powiat bieszczadzki 2754 810 755 648 491 50 Struktura 100 % 29 27 24 18 2 Wyszczególnienie Ogółem Województwo 187519 Struktura Analiza zamieszczonej powyŜej i tabeli, wskazuje na niepokojące i zjawisko, przeszło 60% bezrobotnych znajduje się w grupach wiekowych poniŜej 35 lat. Jest to duŜo wyŜszy wskaźnik niŜ ten charakteryzujący województwo Narastać będą więc problemy ze znalezieniem zatrudnienia bezpośrednio po ukończeniu edukacji, szczególnie w obliczu wchodzenia w wiek produkcyjny wyŜu demograficznego lat 80-tych. Zwracając uwagę na stopę bezrobocia sięgającą około 28%, napływ kolejnej fali absolwentów moŜe w znaczący sposób pogorszyć sytuację na lokalnym rynku pracy. ZróŜnicowanie stanu bezrobocia według poziomu zatrudnienia przedstawia tabela: Tab. 50. Bezrobotni zarejestrowani wg poziomu wykształcenia w powiecie bieszczadzkim na tle województwa w 2002 r. Z wykształceniem Wyszczególnienie Województwo Struktura Powiat Ogółem 187519 100% 2754 wyŜszym średnim technicznym i zawodowym średnim ogólnokształcącym zasadniczym zawodowym podstawowym i niepełnym podstawowym 7943 44058 10985 73352 51181 4 24 6 39 27 65 495 221 1205 768 2 18 8 44 28 bieszczadzki Struktura 100 % Fundacja „Instytut Karpacki” 33-340 Stary Sącz, Rynek 5, tel./fax.: 018/547-62-42, www.instytut.sacz.pl Strona 76 Diagnoza stanu społeczno gospodarczego powiatu bieszczadzkiego Analizując bezrobocie pod względem poziomu wykształcenia osób pozostających bez pracy uwidacznia się kolejne niepokojące zjawisko. 66% ogółu bezrobotnych to osoby z wykształceniem podstawowym, niepełnym podstawowym i zasadniczym zawodowym. Zapotrzebowanie na tego typu kwalifikacje jest coraz mniejsze, gdyŜ we wszystkich dziedzinach gospodarki obserwuje się szybki postęp i zapotrzebowanie na wykwalifikowanych pracowników. Konieczne jest, więc stałe uzupełnianie i poszerzanie kwalifikacji zawodowych. Działania Wojewódzkiego i Powiatowego Urzędu Pracy w zakresie poszerzania ofert szkoleń i kursów są bardzo istotne, jak równieŜ propozycje staŜów pracy u pracodawców dla osób bezrobotnych. Problem ten w województwie podkarpackim jest jeszcze powaŜniejszy, grupa o najniŜszym wykształceniu stanowi 72% ogółu bezrobotnych. ZróŜnicowanie bezrobocia w powiecie bieszczadzkim według staŜu pracy prezentuje tabela: Tab. 51. Bezrobotni zarejestrowani wg staŜu pracy w powiecie bieszczadzkim na tle województwa 2002 r Według staŜu pracy w latach Wyszczególnienie Województwo Struktura Powiat bieszczadzki Struktura Ogółem bez staŜu 1 rok 1 -5 5 -10 10-20 20-30 powyŜej pracy i mniej 187519 50766 27622 39553 24621 30108 13769 1080 100% 27 15 21 13 16 7 1 2754 572 227 783 451 485 228 8 100% 21 8 28 16 18 8 0,3 30 lat Z zarejestrowanych bezrobotnych 27 % osób nigdy nie pracowało, jest to kolejne niepokojące zjawisko polskiego rynku pracy. Programy wojewódzkich i powiatowych biur pracy wydają się wiec niezbędne, aby młodzi ludzie mogli zaistnieć na rynku pracy. Kolejną liczną grupa na terenie powiatu i województwa są ludzie o staŜu 1-5 lat, to ci, którzy mają powaŜne trudności w znalezieniu pracy po okresie staŜu i mający niewielkie doświadczenie zawodowe Podział bezrobotnych według czasu pozostawania bez pracy przedstawia tabela: Tab. 52. Bezrobotni zarejestrowani wg czasu pozostawania bez pracy w 2002r. w powiecie bieszczadzkim na tle województwa. Według czasu pozostawania bez pracy Fundacja „Instytut Karpacki” 33-340 Stary Sącz, Rynek 5, tel./fax.: 018/547-62-42, www.instytut.sacz.pl Strona 77 Diagnoza stanu społeczno gospodarczego powiatu bieszczadzkiego Wyszczególnienie Województwo Struktura Ogółem Do 1 m-ca 1-3 3-6 6 - 12 12 - 24 PowyŜej 24 m-cy 187519 12114 21980 22520 27581 33966 69358 100% 6 12 12 15 18 37 190 383 369 398 530 884 7 14 13 15 19 32 Powiat bieszczadzki 2754 Struktura 100 % Ogólnie cechą bezrobotnych jest mały staŜ pracy i wieloletnie przerwy w zatrudnieniu.. Analiza zjawiska bezrobocia pod względem czasu pozostawania bez pracy nasuwa wniosek, Ŝe największy udział stanowią tu bezrobotni powyŜej 24 miesięcy. Wskazuje to na fakt, iŜ bezrobocie na terenie powiatu i województwa jest w znacznym stopniu bezrobociem strukturalnym. Zniwelowanie go bez współpracy ze strony samych bezrobotnych jest niemal niemoŜliwe, dlatego teŜ naleŜy zwrócić uwagę na istniejące moŜliwości przekwalifikowania się. Praca stanowi wartość wielce poŜądaną na terenie całego województwa. Według danych zawartych w powyŜszych tabelach, bezrobotni stanowią zbyt duŜy procent ogółu ludności. Brak jednolitych programów wspomagających rozwój samozatrudnienia oraz tworzenia małych i średnich przedsiębiorstw równieŜ niekorzystnie odbija się na sytuacji na rynku pracy. W obliczu wciąŜ rosnących problemów duŜych jednostek, udział bezrobocia strukturalnego będzie się stale zwiększał się. 3.7.3. Podsumowanie Nietypowa struktura demograficzna regionu, w którym połoŜony jest powiat bieszczadzki jest wynikiem burzliwej wojennej i powojennej historii Bieszczadów. Wysiedlenie rodzimej ludności spowodowało niemal całkowite wyludnienie tych terenów. Ruch osadniczy w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych ograniczył się do terenów nisko połoŜonych, gdzie były dogodne warunki naturalne głównie dla rozwoju rolnictwa. Proces powtórnego zasiedlenia trwał długo, jednak obszary te nie były nigdy atrakcyjne dla osadników. Obecnie powiat liczący 22 341 mieszkańców jest najsłabiej zaludnionym w regionie. 78% ludności zamieszkuje gminę Ustrzyki Dolne w tym 9658 osób miasto. Fundacja „Instytut Karpacki” 33-340 Stary Sącz, Rynek 5, tel./fax.: 018/547-62-42, www.instytut.sacz.pl Strona 78 Diagnoza stanu społeczno gospodarczego powiatu bieszczadzkiego Gęstość zaludnienia jest najmniejsza w województwie ( 20 osób/km2), przy czym w gminach w wyŜszych partiach Bieszczadów, najsłabiej zagospodarowanych, w których proces powtórnego osadnictwa rozpoczął się najpóźniej wskaźnik ten jest czterokrotnie niŜszy. W powiecie, tak jak w całym województwie daje się zauwaŜyć niewielką nadwyŜkę kobiet, współczynnik feminizacji wynosi tu 101. Dominacja płci jest odmienna w podziale na miasto i wieś. W mieście występuje nadwyŜka kobiet, na obszarach wiejskich męŜczyzn. ZróŜnicowanie to po części jest wynikiem migracji oraz typu osadnictwa, które przez długie lata było zdominowane przez sezonowych pracowników leśnych. Korzystna w skali województwa jest struktura wieku, w powiecie nie występuje tak wyraźnie jak w innych regionach kraju zjawisko starzenia się społeczeństwa. Na 100 osób w wieku produkcyjnym przypada tu 64 osoby w wieku nieprodukcyjnym, co ma bardzo korzystny wpływ na gospodarkę i stabilizuje politykę społeczną. W powiecie w odróŜnieniu od większości obszarów Polski występuje dodatni przyrost naturalny wynoszący 3,5 ‰, dwukrotnie wyŜszy niŜ w województwie, co przyczynia się do mniejszego wyludnienia tych obszarów. NajniŜsze wskaźniki osiąga w gminie Lutowiska obejmującej górzyste partie Bieszczadów o niestabilnym osadnictwie oraz tereny wiejskie Ustrzyk Dolnych. Saldo migracji –4,4 wskazuje, Ŝe jest to najbardziej wyludniający się region w skali województwa. Silna emigracja występuje w mieście i na obszarach górskich (Lutowiska) . Warunki mieszkańców Ŝycia powiatu bieszczadzkiego nie odbiegają od tych charakteryzujących województwo czy sąsiednie powiaty, a w wielu przypadkach jak warunki pracy czy bezpieczeństwo są często lepsze. PowaŜnym mankamentem Ŝycia w tym regionie są jedynie zbyt niskie zarobki. Przestępstwa na 1000 mieszk. poniŜej 25 ....................................... Stopa bezrobocie rejestrowanego 25 do 35 ....................................... 49,7 18 do 22% ....................................... 17,1 35 do 45 pow. przemyski powyŜej 26% ....................................... pow. sanocki pow. sanocki 885 gm. Ustrzyki Dolne 20,0 26,0 30,5 pow. bieszczadzki 30,8 gm. Czarna 13,8 gm. Ustrzyki Dolne 19,4 miasto Ustrzyki Dolne gm. Lutowiska Ryc. 18 22 do 26% ....................................... pow. przemyski powyŜej 45 ....................................... pow. leski poniŜej 18% ....................................... pow. leski 20,1 303 27,7 pow. bieszczadzki 34,1 miasto Ustrzyki Dolne gm. Czarna 3,5 gm. Lutowiska 808 Ryc. 19 Fundacja „Instytut Karpacki” 33-340 Stary Sącz, Rynek 5, tel./fax.: 018/547-62-42, www.instytut.sacz.pl Strona 79 17,5 Diagnoza stanu społeczno gospodarczego powiatu bieszczadzkiego PowaŜnym problemem społecznym jest bezrobocie, które osiąga tu najwyŜsze wskaźniki w województwie – 27,7 %. Zjawisko bezrobocia charakteryzuje równomierny podział według płci, przewaga bezrobotnych zamieszkałych na wsi, duŜy odsetek ludzi młodych oraz bardzo liczna grupa- 83 % bezrobotnych bez prawa do zasiłku. Większość osób pozostających bez pracy to ludzie o wykształceniu podstawowym i zawodowym o małym staŜu pracy. Na tak złą sytuacje na rynku pracy wpłynęło na pewno słabe zagospodarowanie, restrukturyzacja, chybione ekonomicznie przedsięwzięcia lat ubiegłych i reformy społeczne dokonujące się przez lata dziewięćdziesiąte. Do tego naleŜy dodać podział powiatu, jaki dokonał się z dniem 1 styczna 2002 roku po wydzieleniu się powiatu leskiego, brak strategii rozwoju powiatu do czerwca 2004 r, niestabilną politykę państwa w zakresie wspierania małej i średniej przedsiębiorczości i szereg czynników niezaleŜnych, w tym ogólna sytuację makroekonomiczną. 4. PODSUMOWANIE Szereg podsumowań, diagnoz o charakterze cząstkowym zostało zawarte na końcu poszczególnych rozdziałów. Dlatego w niniejszym rozdziale zestawiono jedynie najwaŜniejsze wnioski, w ramach diagnozy strategicznej powiatu. Do silnych stron, istotnych domen strategicznych powiatu, które wyróŜniają go na tle powiatów sąsiednich czy wręcz całego województwa moŜna zaliczyć: • Wysoki przyrost naturalny, • Korzystna strukturę wiekową ludności, • Unikalne walory krajobrazowe i przyrodnicze, odzwierciedlone w wysokim odsetku powierzchni chronionych • Silnie rozwinięte zaplecze turystyczne, w tym duŜą liczbę obiektów i miejsc noclegowych, oraz gęstą sieć szlaków turystycznych, • DuŜą liczbę turystów, • DuŜą jednostkową powierzchnię gospodarstw rolnych, • Wysoki odsetek dróg o ulepszonej nawierzchni, Fundacja „Instytut Karpacki” 33-340 Stary Sącz, Rynek 5, tel./fax.: 018/547-62-42, www.instytut.sacz.pl Strona 80 Diagnoza stanu społeczno gospodarczego powiatu bieszczadzkiego • Silnie rozwiniętą przedsiębiorczość, zwłaszcza w branŜy wytwórczej Do słabych stron, domen strategicznych powiatu, w których powiat bieszczadzki odbiega powiatów sąsiednich i województwa podkarpackiego moŜna zaliczyć: • Wysoki poziom bezrobocia, • Niskie zarobki, zwłaszcza w sektorze prywatnym, • DuŜy odpływ mieszkańców, • Złe warunki mieszkaniowe, • Małą gęstość sieci drogowej, • Niedorozwój infrastruktury ( zwłaszcza sieci kanalizacyjnej i gazowej), • Mały odsetek gruntów rolnych (i ogólnie uŜytków rolnych), Do pozostałych domen strategicznych, których nie moŜna jednoznacznie zakwalifikować do silnych bądź słabych stron, ale istotnie wyróŜniają powiat bieszczadzki na tle powiatów sąsiednich i województwa podkarpackiego moŜna zaliczyć: • Wysoka lesistość, • Małą gęstość zaludnienia Czynniki te wprawdzie utrudniają szeroko rozumiane gospodarowanie i intensywny rozwój, ale z drugiej strony stanowią unikalny czynnik, walor moŜliwy do wykorzystania w ramach strategii zrównowaŜonego rozwoju z ukierunkowaniem na ekoturystykę. Fundacja „Instytut Karpacki” 33-340 Stary Sącz, Rynek 5, tel./fax.: 018/547-62-42, www.instytut.sacz.pl Strona 81