Profesor Władysław Szafer – twórca ochrony

Jadwiga Kuśmierek
Gdańsk
Komisja Ochrony Przyrody Zarządu Głównego PTTK
Profesor Władysław Szafer – twórca ochrony przyrody w Polsce
W 2005 roku mija 35 lat od śmierci profesora Władysława Szafera – twórcy ochrony
przyrody w Polsce. Fitogegraf, paleobotanik, dyrektor Instytutu Botaniki i Ogrodu Botanicznego
Uniwersytetu Jagiellońskiego w latach 1936 – 1938, współtwórca ochrony przyrody, inicjator
utworzenia wielu parków narodowych i rezerwatów, współzałoŜyciel Ligi Ochrony Przyrody oraz
Krakowskiego Oddziału Polskiej Akademii Nauk i Polskiej Akademii Umiejętności, załoŜyciel i
dyrektor Instytutu Botaniki PAN, Instytutu Ochrony Przyrody PAN, współautor „Flora polska”,
„Szata roślinna Polski - taką notatkę umieszczono o profesorze w encyklopedii „Nowa
encyklopedia powszechna”, Wydawnictwo Zielona Sowa, Kraków 2004.
Władysław Szafer urodził się 23 lipca 1886 r w Sosnowcu. Uczęszczał do gimnazjum im. S.
Konarskiego w Rzeszowie, które ukończył w 1905 r. Profesorem w tymŜe gimnazjum był Wilhelm
Friedberg, świetny nauczyciel przyrody. Za jego poradą Władysław Szafer po uzyskaniu matury
udał się na dalsze studia do Wiednia, gdzie dostał się pod opiekę profesora Richarda Wettsteina,
znanego w świecie wszechstronnego botanika. Dzięki poparciu profesora, Szafer uzyskał
stypendium wiedeńskiego ministerstwa oświaty, co umoŜliwiło mu uczestniczenie w kursie w stacji
biologicznej w Trieście. Dzięki profesorowi otrzymał równieŜ temat swojej pierwszej pracy
naukowej, którą ukończył w 1908 r. Dalsze swoje studia Władysław Szafer związał z Instytutem
Biologiczno-Botanicznym, prowadzonym przez profesora Mariana Raciborskiego we Lwowie
(profesor Raciborski wrócił właśnie do kraju jako sławny badacz flory Jawy). Po dwu latach
Władysław Szafer obronił pracę doktorską uzyskując tytuł doktora nauk przyrodniczych.
W 1917 r objął w Krakowie Katedrę Systematyki i Geografii Roślin Uniwersytetu
Jagiellońskiego. Po śmierci swojego mistrza – profesora Mariana Raciborskiego, Władysława
Szafera powołano jednocześnie na stanowisko dyrektora Instytutu Botaniki oraz Ogrodu
Botanicznego UJ. W 1918 r został profesorem nadzwyczajnym, w 1919 r - profesorem
zwyczajnym. W latach 1936 - 1938 piastował stanowisko rektora, a w latach 1945 - 1947 –
prorektora Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Profesor Szafer prowadził badania naukowe w róŜnych gałęziach nauk przyrodniczych,
takich jak geografia i socjologia roślin, paleobotanika, florystyka, systematyka. Pisał z wielką
łatwością i bardzo interesująco. Opublikował ok. 700 prac - są to ksiąŜki, przewodniki, artykuły,
sprawozdania, komunikaty i biografie. Był redaktorem czasopisma Chrońmy przyrodę ojczystą oraz
rocznika Ochrona przyrody. Jego ksiąŜki popularno-naukowe czyta się jak literaturę piękną. Do
takich pozycji naleŜą m.in.: Epoka lodowa (1923), U progu Sahary (1925), Yellowstone – kraj
gorących źródeł i niedźwiedzi (1929), śycie kwiatów (1925, 1927, 1939), Z teki przyrodnika (1967)
oraz Kwiaty i zwierzęta (1970).
Profesor Szafer był doskonałym pedagogiem oraz wychowawcą młodzieŜy, otaczającym ją
duŜą Ŝyczliwością.
Poza pracą naukową, pedagogiczną i pisarską profesor Szafer rozwijał szeroką działalność
w zakresie ochrony przyrody. W 1917 r współpracował z przyrodnikami działającymi w Komisji
Ochrony Przyrody Towarzystwa Krajoznawczego w Warszawie. Od momentu powołania
Tymczasowej Komisji Ochrony Przyrody, której był współinicjatorem, został jej przewodniczącym,
a od r 1926 – przewodniczącym Państwowej Rady Ochrony Przyrody. Powierzono mu jednocześnie
funkcję delegata Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego do spraw ochrony
przyrody, z siedzibą w Krakowie. Profesor zainicjował powołanie Ligi Ochrony Przyrody, która
zaczęła prawnie działać od 1928 r.
Władysław Szafer odegrał duŜą rolę w Polskiej Akademii Umiejętności (PAU). W 1920 r
został członkiem korespondentem Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego (III Wydział PAU), w
1925 r - czynnym członkiem. W następnych latach pełnił kolejno funkcje:
−
1936 - 1939 - delegata PAU do Komitetu Naukowego Leśnego,
−
1945 - 1952 - dyrektora III Wydziału,
−
1946 - 1952 - wiceprezesa Akademii,
−
1947 - 1952 - przewodniczącego Komitetu Badań Fizjograficznych oraz przewodniczącego
Rady Muzeum Przyrodniczego PAU.
Po powołaniu Polskiej Akademii Nauk (PAN) został jej wiceprezesem (1957 - 1961), a w
następnych latach (1963 - 1965) - członkiem Prezydium PAN. Profesor Szafer załoŜył jednocześnie
Oddział PAN w Krakowie i przez kilka lat pełnił funkcję prezesa, a później członka Prezydium.
Polska Akademia Nauk powołała Władysława Szafera na członka swoich róŜnych agend i tak w
1957 r - Komisji Nauk Biologicznych, w 1958 r - Komitetu Przestrzennego Zagospodarowania
Kraju przy Prezydium PAN, Komitetu Botanicznego, Komitetu Zagospodarowania Ziem Górskich,
Rady Naukowej Zakładu Biologii Wód, Zakładu Badań Leśnych, Zakładu Dendrologii i Pomologii
w Kórniku, przewodniczącego Rady Naukowej Instytutu Botaniki oraz Zakładu Ochrony Przyrody
PAN.
Profesor Szafer aktywnie działał w wielu międzynarodowych organizacjach ochrony
przyrody. W 1928 r reprezentował Rząd Polski w Radzie Generalnej Biura Ochrony Przyrody w
Brukseli, w 1958 r został mianowany członkiem honorowym Międzynarodowej Unii Ochrony
Przyrody i jej Zasobów oraz Komisji Ekologicznej i Tymczasowego Komitetu Parków
Narodowych. Profesor brał udział w utworzeniu Komitetu Ochrony śubra, w pracach związanych z
ochroną rybostanu oceanów, ochroną wielorybów. Współpracował z Międzynarodowym
Komitetem Ochrony Ptaków, Międzynarodową Radą Badań Morza oraz z innymi instytucjami.
Profesor Szafer posiadał wiele honorowych odznaczeń. Był doktorem honoris causa
Uniwersytetu Jagiellońskiego, Uniwersytetu Marii Skłodowskiej-Curie w Lublinie, Uniwersytetu
Karola w Pradze. Odznaczony został Orderem Sztandaru Pracy I klasy, KrzyŜem Komandorskim i
KrzyŜem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski, medalem Komisji Edukacji
Narodowej. Był laureatem róŜnych nagród, takich jak: nagrody państwowej I stopnia, nagrody
naukowej miasta Krakowa, nagrody naukowej Warszawskiego Towarzystwa Naukowego. Za
badania czwartorzędu otrzymał medal A. Pencka. Profesor znalazł się równieŜ na Zaszczytnej
Liście ZasłuŜonych dla Ochrony Przyrody, przedstawianej na Międzynarodowym Kongresie
Światowego Funduszu na rzecz Dzikich Zwierząt w Bonn.
Wielkim zaskoczeniem dla świata naukowego było zwolnienie profesora w 1960 r ze
stanowiska dyrektora Zakładu Ochrony Przyrody oraz dyrektora Instytutu Botaniki PAN. Według
relacji dr Antoniny Leńkowej (A. Leńkowa - „Profesor Władysław Szafer. Anegdoty, fakty,
wspomnienia”, Wyd. „Secesja”, Kraków 1992) odbyło się to w bardzo nieeleganckiej formie ...było to pismo nie odręczne, lecz powielane i zawierało mniej więcej takie zdanie — Z dniem
dzisiejszym przenoszę pana na emeryturę i przy okazji dziękuję za pracę. W tymŜe roku, jak dalej
relacjonuje dr A. Leńkowa, podobne pisma otrzymali profesor Walery Goetel - zastępca dyrektora
Zakładu Ochrony Przyrody PAN oraz profesor Tadeusz Kotarbiński – prezes Polskiej Akademii
Nauk.
Profesor Władysław Szafer zmarł 16 listopada 1970 r i został pochowany na cmentarzu
Rakowickim w Krakowie.
Profesor Władysław Szafer był niezmordowanym obrońcą polskiej przyrody. Walczył o
tworzenie parków narodowych, rezerwatów i pomników przyrody, zachowanie flory i fauny
polskiej. Znane są jego działania na rzecz powołania parków narodowych, m.in. Tatrzańskiego,
Ojcowskiego, Białowieskiego, Świętokrzyskiego. Profesor upowszechnił w kraju stworzoną przez
Aleksandra Humboldta ideę ochrony drzew pomnikowych, jeszcze przed ogłoszeniem ustawy o
ochronie przyrody z 1934 r., która dopuściła moŜliwość ochrony niezwykłych okazów drzew.
Po II wojnie światowej profesor - oprócz konserwatorskiej ochrony przyrody - zaczął
propagować nową koncepcję poszanowania praw środowiska przyrodniczego. To on był autorem
hasła ochrona przyrody ochroną człowieka. Domagał się obecności specjalistów z dziedziny
ochrony przyrody przy projektowaniu inwestycji, by zmniejszyć negatywne wpływy tych
przedsięwzięć na przyrodę. UwaŜał, Ŝe najgroźniejszym wrogiem przyrody jest ludzka głupota i
bezmyślność. Działał w myśl zasady walki o utrzymanie piękna przyrody i mówił: ...nigdy nie złoŜę
broni i nigdy nie odłoŜę pióra ... by ratować polską przyrodę.
Aleksander Janowski na łamach redagowanej przez siebie „Ziemi” tak pisał w 1929 r o
profesorze Szaferze: ...Gdy się wymawia wyrazy ochrona przyrody, to w umyśle staje Kraków, tam
bowiem jest królestwo tego działu kulturalnej pracy, gdzie włada najmiłościwiej Władysław I z
BoŜej łaski opiekun bobrów, Ŝubrów, szarotek, łososi ... i wielu, wielu innych tworów BoŜych.
Antonina Leńkowa dodaje: Porównanie profesora do władcy ochrony przyrody wydaje się po
latach jeszcze trafniejsze niŜ wtedy, gdy pisał o nim Janowski. Stał on bowiem przez całe swoje
Ŝycie na czele ruchu ochrony przyrody, nadał mu właściwy kierunek, styl pracy, skupiał długo
wszystkie nici w swoim ręku ... i był niezmordowanym jej krzewicielem do końca swoich dni.
Literatura:
1. Encyklopedyczny słownik sozologiczny – Wydawnictwo CPGSM i E PAN, Kraków 1993.
2. Encyklopedia Leśna, PWN, Warszawa 1980.
3. Leńkowa A. - Profesor Władysław Szafer. Anegdoty, fakty, wspomnienia, Wyd. „Secesja”,
Kraków 1992
4. Ochrona i kształtowanie środowiska przyrodniczego, PWN, Warszawa 1978.
5. Ochrona przyrody i środowiska w Polsce, LOP Warszawa 2000.
6. Twórcy i Działacze Ochrony Przyrody w Polsce, LOP, Warszawa 1986.
7. Twórcy ochrony przyrody w Polsce. Władysław Szafer (1836 – 1970) Aura, 6/1921, s.5-6.
8. Władysław Szafer - sylwetka uczonego, Przyroda Polska 10/2004, s.11