Prawa czlowieka i ich ochrona - DSW Biuro Karier

Transkrypt

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach POKL,
Poddziałanie 4.1.1; „Kształcimy dla zwiększenia porządku i bezpieczeństwa publicznego”.
Dolnośląska Szkoła Wyższa we Wrocławiu
Kierunek: ADMINISTRACJA
Specjalność: ADMINISTRACJA BEZPIECZEŃSTWA I PORZĄDKU PUBLICZNEGO
REPETYTORIUM
Z przedmiotu:
PRAWA CZŁOWIEKA I ICH OCHRONA
Opracowanie:
DR AGNIESZKA FLORCZAK
Wrocław 2014
Spis treści
1. Podstawowe pojęcia
1.1.Pojęcie praw człowieka
1.2. Generacje praw człowieka
2. Międzynarodowe systemy ochrony praw człowieka
2.1.Klasyfikacja systemów
2.2.Uniwersalny system ochrony praw człowieka
2.3.Europejski system ochrony praw człowieka
2.4.Pozaeuropejskie systemy ochrony praw człowieka
2.5. Wyspecjalizowane systemy ochrony praw człowieka
3. Ochrona praw człowieka w systemie krajowym
Literatura uzupełniająca
2
1. Podstawowe pojęcia
1.1. Pojęcie praw człowieka
Pojęcie praw człowieka występuje w różnych znaczeniach. Zgodnie z definicją prof.
W. Osiatyńskiego prawa człowieka to „powszechne prawa moralne o charakterze
podstawowym, przynależne każdej jednostce w jej kontaktach z państwem”. To także
„wolności, środki ochrony oraz świadczenia, których respektowania właśnie jako praw,
zgodnie ze współcześnie respektowanymi wolnościami, wszyscy ludzie powinni się móc
domagać od społeczeństwa, w którym żyją” (Encyclopedia of Public International Law).
Prawa człowieka możemy też zdefiniować jako „doniosłe prawa, które służą jednostce
według jakiejś koncepcji filozoficznej odnoszącej się do jej pozycji w państwie (płaszczyzna
filozoficzna),
czy
też
służą
jej
w
świetle
norm
prawa
międzynarodowego,
wewnątrzkrajowego lub ponadnarodowego (płaszczyzna prawna)” (Z. Hołda). W praktyce nie
ma jednej powszechnie przyjętej definicji praw człowieka. Dość powszechnie uznaje się
natomiast, że prawa człowieka regulują stosunki między jednostką a państwem, wytyczając
jednocześnie granice władzy w demokratycznym społeczeństwie (płaszczyzna wertykalna).
Coraz powszechniejszy jest pogląd, że prawa człowieka odnoszą się również do stosunków
jednostka – jednostka (płaszczyzna horyzontalna). Przysługują każdemu bez względu na płeć,
rasę, religię czy miejsce zamieszkania (uniwersalizm praw człowieka).
Początkowo prawa człowieka znajdowały swoje uzasadnienie w prawie naturalnym.
Dziś stanowią dziedzinę prawa konstytucyjnego i międzynarodowego. Uznaje się, że prawa
człowieka są: powszechne, pierwotne (nie wynikają z woli państwa, a wywodzone są z istoty
człowieczeństwa), przyrodzone i niezbywalne, niepodzielne (wszystkie prawa należy
interpretować i traktować łącznie). Prawa i wolności chronią najważniejsze wartości, do
których zaliczyć możemy: wolność, równość i godność. Prawa człowieka możemy podzielić
na dwie grupy: prawa materialne (wolności i prawa przysługujące człowiekowi, takie jak:
prawo do życia, do nauki, wolność słowa, sumienia, wyznania) i prawa proceduralne,
pozwalające jednostce wyegzekwować realizację praw i przestrzeganie wolności.
3
1.2.Generacje praw człowieka
Obecnie wyróżnia się trzy generacje praw człowieka. Pierwsza obejmuje prawa
obywatelskie i polityczne, zwane też prawami wolnościowymi, sformułowane w licznych
dokumentach prawa wewnętrznego i międzynarodowego, wśród których wymienić należy:
Amerykańską Deklarację Niepodległości (1776), francuską Deklarację Praw Człowieka i
Obywatela (1789), Konstytucję 3 Maja (1791) i obecnie obowiązujące: Powszechną
Deklarację Praw Człowieka (1948), Konwencję o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych
Wolności (1950), Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych (1966),
Afrykańską Kartę Praw Człowieka i Ludów (1981) czy Amerykańską Konwencję Praw
Człowieka (1969). Ochrona praw pierwszej generacji ma najdłuższą tradycję, bowiem
rozpoczęła się już w Oświeceniu. Do podstawowych praw obywatelskich i politycznych
zaliczamy m.in.: zakaz dyskryminacji, prawo do życia, wolności i bezpieczeństwa osobistego;
zakaz niewolnictwa, poddaństwa oraz tortur; prawo do sądu; zakaz arbitralnego zatrzymania,
aresztowania lub wygnania; ochronę życia prywatnego i rodzinnego; wolność poruszania się;
prawo azylu; prawo do obywatelstwa; prawo do zawierania związku małżeńskiego i
zakładania rodziny; prawo własności; prawo do wolności poglądów i wypowiedzi; prawa
wyborcze; wolność stowarzyszania się i zgromadzeń, prawo dostępu do urzędów
publicznych.
Druga generacja obejmuje prawa gospodarcze, społeczne i kulturowe. Pierwsze
regulacje w zakresie ochrony tej generacji praw pojawiły się ustawodawstwie socjalnym
państw Europy Zachodniej pod koniec XIX wieku. Chronologicznie ujmując rozwój praw
człowieka, generacja ta wykształciła się później niż prawa wolnościowe. Uogólniając,
możemy przyjąć, że druga generacja praw człowieka odnosi się do sfery materialnej oraz
poziomu udziału w wykorzystywaniu dóbr materialnych przez poszczególnych członków
wspólnoty. Podział na prawa gospodarcze (zwane też ekonomicznymi), społeczne i kulturowe
jest umowny. Pierwsze dają jednostce możliwość uczestnictwa w mechanizmach rynkowych
oraz umożliwiają bycie podmiotem tej gry (szczególna rola przypada tu prawu własności).
Prawa socjalne mają na celu przede wszystkim ochronę jednostek niezdolnych do
samodzielnego funkcjonowania przed ekskluzją społeczną; kulturowe natomiast pozwalają
4
uczestniczyć w wykorzystywaniu dóbr kultury i wpływają na rozwój duchowy i intelektualny
jednostek. Realizacja praw drugiej generacji wiąże się zazwyczaj z wykonywaniem różnego
rodzaju świadczeń przez państwo. Katalog praw drugiej generacji obejmuje m.in.: prawo do
zabezpieczenia społecznego, do pracy i swobodnego wyboru zatrudnienia; prawo do
korzystania ze słusznych i korzystnych warunków pracy, prawo do równej płacy za pracę
jednakowej wartości; prawo do tworzenia związków zawodowych i przystępowania do nich;
prawo do strajku, prawo do nauki, prawo do dostatecznego poziomu życia oraz prawo do
swobodnego uczestnictwa w życiu kulturalnym wspólnoty, korzystania z osiągnięć postępu
naukowego, prawo do ochrony twórczości naukowej, artystycznej i literackiej, wolność
prowadzenia badań naukowych i działalności twórczej, a także rozwijania kontaktów i
współpracy międzynarodowej w dziedzinie nauki i kultury. Wśród aktów prawa
międzynarodowego, w których prawa te są zagwarantowane wymienić należy: Powszechną
Deklarację Praw Człowieka (1948), Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych,
Społecznych i Kulturalnych (1966), Europejską Kartę Socjalną (1961, 1966) oraz liczne
konwencje przyjęte przez Międzynarodową Organizację Pracy. Prawa drugiej generacji, w
porównaniu do praw wolnościowych, są słabiej chronione, zarówno w systemach prawa
wewnętrznego, jak i międzynarodowym. Ich realizacja bowiem uzależniona jest od stopnia
rozwoju poziomu gospodarczego i modelu preferowanej polityki społecznej.
Trzecią generację stanowią tzw. prawa kolektywne (zwane także solidarnościowymi).
Zaliczamy do nich: prawo narodów do samostanowienia, prawo do pokoju, prawo do
rozwoju, prawo do czystego środowiska naturalnego, prawo do komunikowania się, prawo do
korzystania z dziedzictwa kulturowego. W zasadniczy sposób różnią się także od poprzednich
generacji solidarnościowym wymiarem (dwie pierwsze generacje opierają się na koncepcji
praw indywidualnych, przypisanych do jednostek a nie grup). Z tego powodu część badaczy
w ogóle neguje zaliczanie praw kolektywnych do kategorii praw człowieka, uznając, że w ich
przypadku nie jest możliwe określenie osoby uprawnionej do roszczenia w celu realizacji tych
praw. O prawach kolektywnych wspominają takie dokumenty jak: Deklaracja o
przygotowaniu społeczeństw do życia w pokoju (1978), Deklaracja o prawie ludów do pokoju
(1984) czy Deklaracja o prawie do rozwoju (1986). W Afrykańskiej Karcie Praw Człowieka i
Ludów (1981) prawa kolektywne zostały potraktowane na równi z prawami indywidualnymi.
5
2. Międzynarodowe systemy ochrony praw człowieka
Prawa człowieka chronione są przez ustawodawstwo krajowe (na poziomie
konstytucyjnym i ustawowym) oraz w ramach międzynarodowych systemów ochrony praw
człowieka. Zasada poszanowania praw człowieka jest obecnie uznana za jedną z
podstawowych zasad stosunków międzynarodowych. Z tego też względu prawa człowieka
podlegają ochronie. Pod pojęciem ochrony praw człowieka rozumie się „ogół środków oraz
działalność mającą na celu zapewnienie i realizację ochrony praw człowieka” (B. Banaszak).
Należy pamiętać, że podmiotem bezpośrednio odpowiedzialnym za poszanowanie i realizację
praw człowieka jest państwo, instytucje międzynarodowe stanowią natomiast instrumenty
uzupełniające w stosunku do działań podejmowanych przez państwo.
2.1.Klasyfikacja systemów
Obecnie istniejące międzynarodowe systemy ochrony praw człowieka pojawiły się po
II wojnie światowej, kiedy idea praw człowieka zyskała powszechną akceptację. Pod
pojęciem międzynarodowego systemu ochrony praw człowieka rozumiemy strukturalne i
funkcjonalne mechanizmy działania w dziedzinie praw człowieka wykształcone w ramach
organizacji międzynarodowych (rządowych i pozarządowych). Systemy te są obecnie w dość
wysokim
stopniu
zinstytucjonalizowane
i
przejawiają
aktywność
w
płaszczyźnie
normotwórczej, implementacyjnej i promocyjnej. Systemy ochrony praw człowieka
klasyfikuje
się
zazwyczaj
wg
kryterium
zasięgu
geograficznego.
I
tak
wśród
międzynarodowych systemów ochrony praw człowieka wyróżnia się: system uniwersalny
stworzony w ramach ONZ, systemy regionalne oraz wyspecjalizowane. Wśród systemów
regionalnych wyróżnić możemy: system europejski, inter-amerykański i afrykański.
Najbardziej rozbudowanym systemem regionalnym, i to zarówno w sferze normotwórczej,
jak i implementacyjnej, jest system europejski, na który składają się aż trzy organizacje
przejawiające dużą aktywność w sferze prawa człowieka. Są to: Rada Europy, Organizacja
Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie i Unii Europejskiej. Jak wspomniano wyżej,
możemy także wyróżnić systemy wyspecjalizowane.
6
2.2.Uniwersalny system ochrony praw człowieka
Uniwersalny system ochrony praw człowieka funkcjonuje w ramach Organizacji
Narodów Zjednoczonych (ONZ). System ten obejmuje prawie wszystkie państwa. Zapisy
dotyczące praw człowieka znalazły się w Karcie Narodów Zjednoczonych, gdzie sama
organizacja, jak i państwa członkowskie zobowiązały się do działania na rzecz „wspierania
realizacji praw człowieka i podstawowych wolności dla wszystkich, bez względu na rasę,
płeć, język lub religię”. Działalność ONZ na rzecz przestrzegania praw człowieka obejmuje
trzy płaszczyzny: normotwórczą, implementacyjną i promocyjną. Do najważniejszych
dokumentów z dziedziny praw człowieka, uchwalonych pod auspicjami ONZ, zaliczyć należy
Powszechną Deklarację Praw Człowieka (1948), Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich
i Politycznych oraz Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych
(1966) (pakty praw człowieka).
Powszechna Deklaracja Praw Człowieka została przyjęta przez Zgromadzenie
Ogólne ONZ 10 grudnia 1948 r. wraz z rezolucjami dotyczącymi prawa petycji, losu
mniejszości, rozpowszechniania informacji o deklaracji oraz przygotowania paktu i projektu
przepisów wykonawczych. Deklaracja przygotowana została przez ówczesną Komisję Praw
Człowieka, powołaną do życia na podstawie Karty NZ w 1946 r. (obecnie organ ten nosi
nazwę: Rada Praw Człowieka). Deklarację uchwalono 48 glosami za, przy braku sprzeciwu
oraz ośmiu głosach wstrzymujących się (Arabia Saudyjska, Białoruś, Czechosłowacja,
Jugosławia, Polska, Południowa Afryka, Ukraina i ZSRR).
Preambuła deklaracji zawiera uznanie przyrodzonej godności oraz równych i
niezbywalnych praw wszystkich członków rodziny ludzkiej. Podkreśla, że jednakowe
pojmowanie tych praw i wolności ma najwyższą wagę dla pełnego zrealizowania zobowiązań
przyjętych w Karcie NZ, dotyczących zapewnienia powszechnego poszanowania i
przestrzegania praw człowieka. Ustanowiony w deklaracji katalog merytorycznych i
proceduralnych praw i wolności I i II generacji obejmuje m.in.: prawo do życia, wolności i
bezpieczeństwa osobistego; zakaz niewolnictwa, poddaństwa oraz tortur; prawo do sądu;
zakaz arbitralnego zatrzymania, aresztowania lub wygnania; ochronę życia prywatnego i
rodzinnego; wolność poruszania się; prawo do azylu; prawo do obywatelstwa; prawo do
7
zawierania związku małżeńskiego i zakładania rodziny; prawo własności; prawo do wolności
poglądów i wypowiedzi; prawa wyborcze; prawo do zabezpieczenia społecznego, do pracy i
swobodnego wyboru zatrudnienia; prawo do równej płacy za równą pracę; prawo do
tworzenia związków zawodowych i przystępowania do nich; prawo do nauki oraz prawo do
swobodnego uczestnictwa w życiu kulturalnym wspólnoty. Deklaracja stanowiła pierwszy
uzgodniony w rokowaniach międzynarodowych powojenny dokument z zakresu praw
człowieka, zawierający katalog praw i wolności. W założeniu twórców deklaracja miała
przygotować państwa do przyjęcia w późniejszym terminie Międzynarodowych Paktów Praw
Człowieka. W praktyce jednak stała się dokumentem wywierającym wpływ na politykę
międzynarodową oraz moralnym wzorcem w dziedzinie praw człowieka. O znaczeniu
deklaracji oświadczy chociażby fakt, że powstałe w późniejszym okresie prawnie wiążące
dokumenty z dziedziny ochrony praw człowieka w swych preambułach odwołują się do jej
postanowień. Niektóre z państw włączyły postanowienia deklaracji do konstytucji. Modelowy
katalog zagwarantowanych w deklaracji praw i wolności I i II generacji do dzisiaj stanowi
podstawę kodyfikacji i rozwoju prawa międzynarodowego w zakresie praw człowieka.
Do fundamentalnych dokumentów odnoszących się do praw człowieka w ONZ zalicza
się obok Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka pakty praw człowieka. Składają się nie:
Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych oraz Międzynarodowy Pakt
Praw Gospodarczych, Socjalnych i Kulturowych. Obydwa uchwalone zostały przez
Zgromadzenie Ogólne ONZ 16 grudnia 1966 r. Pakty te, wraz z Powszechną Deklaracją Praw
Człowieka,
stanowią
Międzynarodową
Kartę
Praw
Człowieka.
Pod
względem
formalnoprawnym są traktatami międzynarodowymi, tworzącymi prawa i obowiązki dla
państw – stron. Pierwszy z dokumentów zawiera katalog praw obywatelskich i politycznych
(praw I generacji), gwarantując m.in.: zakaz dyskryminacji ze względu na różnice rasowe,
kolor skóry, płeć, język, religię, poglądy polityczne, pochodzenie narodowe lub społeczne;
prawo do życia; zakaz tortur albo okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania bądź
karania; zakaz niewolnictwa; prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego; prawo do
sądu; prawo do swobody poruszania się i wolności wyboru miejsca zamieszkania; zakaz
arbitralnej lub bezprawnej ingerencji w życie prywatne i rodzinne; wolność myśli, sumienia i
wyznania; swobodę wypowiedzi; prawo do pokojowego zgromadzania i zrzeszania się; prawo
do zawarcia związku małżeńskiego i założenia rodziny; korzystanie z czynnego i biernego
8
prawa wyborczego w wolnych wyborach. Na podstawie MPPOiP powołano Komitet Praw
Człowieka. Mechanizmy kontrolne ustanowione na gruncie Paktu obejmują składanie przez
państwa okresowych sprawozdań z realizacji przyjętych zobowiązań, instytucję skargi
państwowej oraz zagwarantowaną w protokole dodatkowym do paktu (16 grudnia 1966 r.),
instytucję zawiadomień o indywidualnych naruszeniach praw i wolności. Drugi protokół
fakultatywny do paktu został uchwalony 15 grudnia 1989 r. i dotyczy zniesienia kary śmierci.
Pod względem formalnoprawnym protokoły stanowią oddzielne dokumenty, do których
przystąpić mogą państwa – strony paktu. Pakt i pierwszy protokół fakultatywny weszły w
życie 23 marca 1976 r., drugi protokół wszedł w życie 11 lipca 1991 r.
Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych Społecznych i Kulturowych gwarantuje
m.in.: równouprawnienie kobiet i mężczyzn do korzystania z wszystkich praw
gospodarczych, socjalnych i kulturalnych wymienionych w Pakcie; prawo do pracy; prawo do
korzystania ze słusznych i korzystnych warunków pracy, obejmujące w szczególności prawo
do równego wynagrodzenia za pracę jednakowej wartości, bezpieczne i higieniczne warunki
pracy, równe dla wszystkich możliwości awansu w pracy w oparciu jedynie o kryteria pracy i
kwalifikacje, prawo do wypoczynku; prawo każdej osoby do tworzenia i przystępowania do
związków zawodowych wraz z prawem związków do tworzenia krajowych federacji i
międzynarodowych organizacji związkowych; prawo do strajku; prawo do zabezpieczenia
społecznego, w tym ubezpieczeń społecznych; zapewnienie ochrony i pomocy rodzinie,
dzieciom i młodzieży; prawo każdej osoby do korzystania z najwyżej osiągalnego stanu
zdrowia fizycznego i psychicznego; prawo do nauki; prawo do uczestniczenia w życiu
kulturalnym, korzystania z osiągnięć postępu naukowego i jego zastosowań oraz korzystania
z ochrony interesów moralnych i majątkowych wynikających z wszelkiej twórczości
naukowej, literackiej lub artystycznej. Jedynym mechanizmem kontrolnym przewidzianym
przez ten Pakt są sprawozdania państw przedkładane okresowo Radzie Społeczno –
Gospodarczej. Pakt wszedł w życie 13 stycznia 1976 r. Od 1985 r. organem kontrolnym Paktu
jest Komitet ds. Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturowych ustanowiony na podstawie
rezolucji Rady Społeczno – Gospodarczej (rezolucja RSG 1985/17 z 28 maja 1985 r.). W
praktyce Komitet jest organem dokonującym interpretacji postanowień paktu oraz
rozpatrującym sprawozdania państw. W związku z napływającymi do Komitetu licznymi
informacjami dotyczącymi naruszeń praw zagwarantowanych z pakcie 10 grudnia 2008 r.
9
Zgromadzenie Ogólne ONZ przyjęło jednomyślnie protokół dodatkowy do paktu (Rezolucja
ZO ONZ A/RES/63/117), na mocy którego Komitet zostanie wyposażony w kompetencje do
otrzymywania i rozpatrywania zawiadomień o indywidualnych naruszeniach praw i wolności
zagwarantowanych w pakcie.
Ponadto w ramach ONZ uchwalono bardzo liczną grupę dokumentów dotyczących
wyspecjalizowanych zagadnień z zakresu ochrony praw człowieka. Regulują one m.in. prawa
kobiet, dzieci, uchodźców i bezpaństwowców, zakaz niewolnictwa, dyskryminacji rasowej,
zbrodni ludobójstwa. Kontrolą realizacji ochrony praw człowieka w systemie ONZ zajmują
się: Rada Gospodarczo – Społeczna (przy której działają liczne komisje i komitety),
Zgromadzenie Ogólne (przy którym funkcjonuje Rada Praw Człowieka), Międzynarodowy
Trybunał Sprawiedliwości (który może na wniosek stron rozpatrywać skargi dotyczące praw
człowieka), Rada Bezpieczeństwa (która powołując operacje pokojowe ma na uwadze
zagwarantowanie przestrzegania praw człowieka na określonych terytoriach) oraz organizacje
wyspecjalizowane.
Niektóre
traktaty
przewidują
utworzenie
specjalnych
organów
kontrolnych, np. na podstawie Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych
powołano do życia Komitet Praw Człowieka.
Przy ONZ funkcjonują liczne organizacje wyspecjalizowane, programy i agendy.
Razem tworzą one tzw. system Narodów Zjednoczonych. W ramach sytemu ONZ działa 16
organizacji wyspecjalizowanych, których część pełni ważne funkcje związane z ochroną praw
człowieka. Wśród nich wymienić możemy przykładowo: Międzynarodową Organizację Pracy
- MOP, Organizację NZ ds. Oświaty, Nauki i Kultury - UNESCO, Światową Organizację
Zdrowia – WHO. ONZ i organizacje wyspecjalizowane współpracują z licznymi
organizacjami rządowymi (OPA, UA, UE, Radą Europy, OBWE) oraz pozarządowymi.
2.3.Europejski system ochrony praw człowieka
Jak wspomniano wyżej europejski system ochrony praw człowieka jest bardzo
rozbudowany i składają się na niego aż trzy organizacje (Rada Europy, Organizacja
Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, Unia Europejska). Najbardziej wszechstronne
regulacje z zakresu praw człowieka wypracowane zostały w ramach Rady Europy. Jest to
międzynarodowa organizacja regionalna o charakterze politycznym, utworzona 5 maja 1949r.
w Londynie. Początkowo RE skupiała państwa Europy Zachodniej. Dziś jest największą i
10
najstarszą organizacją europejską; zrzeszającą 47 państw. Zgodnie ze statutem, celem Rady
jest „osiągnięcie ściślejszego związku między jej członkami, dla ochrony i popierania ideałów
i zasad, które stanowią ich wspólne dziedzictwo, oraz w celu działania na rzecz ich postępu
gospodarczego i społecznego”. Do spraw wspólnego zainteresowania państw członkowskich
zaliczono „zawieranie układów i prowadzenie wspólnego działania w dziedzinie
gospodarczej, społecznej, kulturalnej, naukowej, prawnej i administracyjnej, jak również
ochronę i rozwijanie praw człowieka i podstawowych wolności”. Członkami RE mogą zostać
demokratyczne państwa europejskie, które uznają zasadę rządów prawa, przestrzegają praw
człowieka i podstawowych wolności oraz zobowiążą się do aktywnej współpracy w realizacji
celów organizacji. Obecnie członkami Rady Europy są wszystkie państwa europejskie, za
wyjątkiem Białorusi. Polska uzyskała członkostwo w tej organizacji 26 listopada 1991 r.
Do podstawowych organów RE zalicza się: Komitet Ministrów, Zgromadzenie
Parlamentarne, Kongres Władz Lokalnych i Regionalnych oraz Sekretariat.
Rada Europy pełni funkcje normotwórcze (w jej ramach wypracowano ponad 190
konwencji), koordynacyjne oraz kontrolne. Obecnie do podstawowych dziedzin aktywności
RE, rozwijanych od lat 50. i 60., zalicza się: przestrzeganie praw człowieka, problemy
społeczne, kulturę, oświatę i sport; ochronę zdrowia, ochronę środowiska naturalnego,
demokrację na szczeblu lokalnym i regionalnym, migracje oraz rozwijanie współpracy
prawnej pomiędzy państwami członkowskimi. Wśród nowych dziedzin zainteresowania
organizacji w ostatnich dwóch dekadach pojawiły się: pomoc nowym demokracjom,
współpraca w dziedzinie poszanowania praw mniejszości narodowych, rozwój współpracy w
dziedzinie integracji socjalnej legalnie zamieszkałych migrantów oraz kontroli ruchów
migracyjnych, wzmocnienie więzi z państwami pozaeuropejskimi dzielącymi te same
wartości, spójność społeczną, wzmocnienie bezpieczeństwa poprzez walkę z terroryzmem,
korupcją i zorganizowaną przestępczością, wzmocnienie ochrony prawnej dzieci, zwalczanie
przemocy wobec kobiet oraz poprawę jakości życia, zwalczanie cyberprzestępczości oraz
promowanie etyki w biomedycynie. Wśród najważniejszych konwencji przyjętych w ramach
RE wymienić należy: Konwencję o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności
(1950), Europejską Konwencję o Zapobieganiu Torturom oraz Nieludzkiemu, Poniżającemu
Traktowaniu lub Karaniu (1987), Ramową Konwencję o Ochronie Mniejszości Narodowych
11
(1995), Europejską Kartę Języków Regionalnych i Mniejszościowych (1992), Europejską
Konwencję o Prawach Człowieka i Biomedycynie (1997), Europejską Kartę Socjalną (1961),
Europejski Kodeks Ubezpieczeń Społecznych (1964), Europejską Konwencję Kulturalną
(1954), Europejską Kartę Samorządu Terytorialnego (1985).
W dziedzinie praw człowieka najważniejszym dokumentem w Radzie Europy
pozostaje Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. Konwencja
została podpisana w Rzymie 4 listopada 1950 r., weszła w życie 3 września 1953 r. Stronami
konwencji mogą stać się tylko i wyłącznie państwa członkowskie Rady Europy, poprzez jej
podpisanie i ratyfikowanie. Wystąpienie z Rady Europy oznacza, że państwo automatycznie
przestaje być stroną konwencji. Po 1989 r., w związku z poszerzaniem Rady Europy o kraje
postkomunistyczne, wypracowana została zasada, że państwo przystępujące do organizacji
deklaruje chęć przyjęcia zobowiązań wynikających z konwencji, a następnie ją ratyfikuje.
Katalog praw i wolności zagwarantowanych w konwencji obejmuje: prawo do życia; wolność
od tortur i innego nieludzkiego traktowania lub karania; wolność od niewolnictwa i pracy
przymusowej lub obowiązkowej; prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego; prawo do
rzetelnego procesu sądowego; prawo do poszanowania życia prywatnego, rodzinnego,
mieszkania i korespondencji; wolność myśli, sumienia i wyznania; wolność słowa; swobodę
spokojnego zgromadzania się i stowarzyszania; prawo do małżeństwa i założenia rodziny.
Konwencja została uzupełniona czternastoma protokołami dodatkowymi, z których część
rozszerza pierwotny katalog praw i wolności zawarty w konwencji, inne natomiast
wprowadzają zmiany proceduralne w systemie kontrolnym konwencji. Protokoły zawierające
dodatkowe prawa i wolności pod względem formalnoprawnym pozostają oddzielnymi
traktatami i podlegają ratyfikacji. Natomiast protokoły proceduralne, po ratyfikacji przez
wszystkie państwa – strony konwencji wchodzą jako integralna część konwencji, zmieniając
jej treść. Do protokołów rozszerzających katalog praw i wolności zaliczamy:
- protokół 1, który gwarantuje: prawo każdej osoby do poszanowania swego mienia,
prawo do edukacji oraz prawo do wolnych wyborów;
- protokół 2 obejmujący: zakaz wiezienia za długi, wolność poruszania się, zakaz
wydalania własnych obywateli, zakaz zbiorowego wydalania cudzoziemców;
12
- protokół 6 dotyczący zniesienia kary śmierci (zgodnie z tym protokołem państwo
może przewidzieć w swoim ustawodawstwie karę śmierci za czyny popełnione podczas
wojny lub w okresie bezpośredniego zagrożenia wojną);
- protokół 7 zawierający gwarancje proceduralne dla wydalanych cudzoziemców,
prawo do apelacji w sprawach karnych, prawo do zadośćuczynienia za niesłuszne skazanie,
zakaz ponownego karania za ten sam czyn, równość praw małżonków,
- protokół 12 dotyczący zakazu dyskryminacji oraz
- protokół 13 znoszący karę śmierci we wszystkich okolicznościach.
Prawa zagwarantowane w konwencji i protokołach dodatkowych przysługują nie tylko
obywatelom państw, ale każdej osobie, która znajdzie się na terytorium państwa – strony
konwencji. W większości krajów członkowskich Rady Europy konwencja uznana została za
część systemu prawa wewnętrznego na równi z ustawodawstwem, co w praktyce oznacza, że
postanowienia konwencji mogą być samodzielną podstawą dochodzenia roszczeń przed
sądami.
Organem kontrolnym EKPCz jest Europejski Trybunał Praw Człowieka. System
ochrony zagwarantowany w konwencji zakłada możliwość składania skarg indywidualnych i
państwowych. Skargi indywidualne składane są przez osoby, których prawa i wolności
zagwarantowane w konwencji zostały naruszone przez państwo. Pod względem przyjętych
mechanizmów kontrolnych, konwencja powszechnie uznawana jest za najdoskonalszy
instrument z dziedziny ochrony praw człowieka. Rzeczpospolita Polska podpisała konwencję
26 listopada 1991 r. i ratyfikowała ją bez zastrzeżeń 19 stycznia 1993 r.
Rozpatrywaniem skarg indywidualnych i państwowych zajmuje się Europejski
Trybunał Praw Człowieka, zwany także Trybunałem Europejskim. Jak wspomniano wyżej,
jest to organ kontrolny powołany do życia na podstawie Konwencji o Ochronie Praw
Człowieka i Podstawowych Wolności, w celu zapewnienia przestrzegania praw z niej
wynikających. Trybunał jest właściwy we wszystkich sprawach dotyczących interpretacji i
stosowania Konwencji oraz wydawania opinii doradczych na wniosek Komitetu Ministrów.
Składa się z sędziów, których liczba jest równa liczbie państw – stron Europejskiej
13
Konwencji (obecnie 47), przy czym w jego skład nie może wejść więcej niż jeden obywatel
tego samego państwa. Sędziów Trybunału wybiera Zgromadzenie Parlamentarne Rady
Europy z listy kandydatów przedstawionych przez poszczególne państwa. Zgodnie z
Konwencją, kandydaci powinni być ludźmi o najwyższym poziomie moralnym i muszą albo
posiadać kwalifikacje do sprawowania wysokiego urzędu sędziowskiego, albo być
prawnikami o uznanej kompetencji. Sędziowie pełnią swe funkcje we własnym imieniu.
Mechanizm kontrolny Konwencji opiera się na systemie skarg indywidualnych i
państwowych. Każda osoba, organizacja
pozarządowa oraz
grupa, której
prawa
zagwarantowane w Konwencji zostały naruszone, może wnieść skargę do Trybunału. W
sprawach przeciwko władzom polskim Trybunał jest upoważniony do badania skarg, które
dotyczą (zgodnie z polską deklaracją rządową z 7 kwietnia 1993 r.) czynów, faktów i decyzji,
które nastąpiły po dniu 30 kwietnia 1993 r. Podstawowe zadania Trybunału przy
rozpatrywaniu skarg indywidualnych obejmują: decyzję o dopuszczalności skargi, badanie i
ustalanie faktów związanych ze skargą, próbę polubownego załatwienia sprawy i (o ile strony
nie dojdą do porozumienia) wydanie merytorycznego orzeczenia, czy doszło do pogwałcenia
postanowień konwencji. Badając warunki dopuszczalności Trybunał zwraca uwagę czy:
państwo – strona Konwencji uznało kompetencje Trybunału do rozpatrywania skarg
indywidualnych, czy skarga nie jest anonimowa, nie została wniesiona jako tzw. actio
popularis (skarga w interesie społecznym), dotyczy naruszeń praw zagwarantowanych w
Konwencji, została złożona przez bezpośrednią ofiarę naruszeń, nie stanowi nadużycia prawa
do skargi, nie jest rozpatrywana przez inny organ międzynarodowy, została złożona po
wyczerpaniu wszystkich skutecznych środków krajowych, została złożona w przewidzianym
terminie. W trakcie prowadzonego postępowania Trybunał dąży do polubownego załatwienia
sporu pomiędzy państwem a jednostką. W przypadku niepowodzenia postępowania
ugodowego Trybunał jest organem kompetentnym do wydania orzeczenia. Orzeczenia
zawierają rozstrzygnięcie dotyczące zarzutów naruszenia Konwencji, decyzje o przyznaniu
poszkodowanemu odszkodowania lub zadośćuczynienia oraz postanowienia w sprawie
zwrotu kosztów i wydatków poniesionych przez skarżącego. Postępowanie ugodowe jest
poufne, natomiast rozprawy przed Trybunałem jawne. Orzeczenia są wiążące dla stron. W
przypadkach, gdy sprawa rodzi poważne problemy dotyczące interpretacji Konwencji i/lub
protokołów lub jeśli orzeczenie byłoby niezgodne z dotychczasową linią orzeczniczą
14
Trybunału sprawa może zostać przekazana do Wielkiej Izby, orzekającej w składzie
siedemnastoosobowym. W wyjątkowych przypadkach sprawa może być skierowana do
rozpatrzenia przez Wielką Izbę również na wniosek stron, wniesiony w ciągu trzech miesięcy
od wydania orzeczenia. O dopuszczalności skargi przed Wielką Izbą decyduje zespól pięciu
sędziów. Dopuszczane są tylko te sprawy, które dotyczą poważnego problemu
interpretacyjnego Konwencji lub też stanowią istotne zagadnienie o znaczeniu ogólnym. Po
podjęciu decyzji o dopuszczalności skargi Wielka Izba Trybunału bada sprawę i wydaje
orzeczenie. Trybunał pracuje permanentnie, a jego siedziba znajduje się w Strasburgu.
W ostatnich dwóch dekadach, wskutek rozszerzenia Rady Europy, znacznie wzrosła
liczba skarg indywidualnych wnoszonych do Trybunału. Obecnie jest to ponad 60 tys. skarg
rocznie. Systemem kontrolnym Konwencji objętych jest ponad 800 milionów osób. Wzrosła
także liczba wydawanych przez Trybunał orzeczeń (około 1600 orzeczeń rocznie).
Odpowiednikiem Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności
w odniesieniu do drugiej generacji praw człowieka w Radzie Europy jest Europejska Karta
Społeczna (zwana też Europejską Kartą Socjalną). Dokument ten został przyjęty 18
października 1961 r. na posiedzeniu Komitetu Rady Ministrów Rady Europy w Turynie;
wszedł w życie 26 lutego 1965 r. EKS wraz z Konwencją o Ochronie Praw Człowieka i
Podstawowych Wolności tworzy podstawowe ramy europejskiego systemu ochrony praw
człowieka. Część I Karty to zbiór deklaratywnie sformułowanych praw, które państwa
przyjmują za cel swojej polityki. W części II te same prawa i zasady ujęte są w postaci
przepisów prawnych. Do najważniejszych praw zagwarantowanych w Karcie należą m.in.:
prawo do pracy (art. 1); do sprawiedliwych, bezpiecznych i higienicznych warunków pracy
(art. 2 i 3); sprawiedliwego wynagrodzenia (art. 4), organizowania się (art. 5) i rokowań
zbiorowych (art. 6). Karta zapewnia ochronę różnych grup pracowników i różnych grup osób
(w tym dzieci, młodocianych, kobiet). Uznaje prawo rodziny do ochrony społecznej, prawnej
i ekonomicznej (art. 16); wymienia prawo do ochrony zdrowia (art. 11), zabezpieczenia
społecznego (art. 12), pomocy społecznej i medycznej (art. 13), poradnictwa zawodowego,
szkolenia zawodowego (również dla osób niepełnosprawnych fizycznie lub umysłowo);
gwarantuje prawa związane z przepływem pracowników, w tym: prawo do prowadzenia
działalności zarobkowej na terytorium innego państwa – strony (art. 18) i prawo pracowników
15
migrujących do ochrony i pomocy (art. 19). W EKS określony został także minimalny zakres
zobowiązań, jakie musi przyjąć państwo, aby mogło stać się stroną Karty. Na podstawie art.
20 każde państwo zobowiązuje się do uznania Części I Karty za deklarację celów, do których
osiągnięcia dążyć będzie za pomocą wszelkich stosownych środków. Państwo musi także
związać się co najmniej pięcioma z siedmiu wymienionych wyraźnie artykułów (art. 1, 5, 6,
12, 13, 16, 19) oraz innymi wybranymi artykułami, tak aby liczba przyjętych artykułów lub
numerowanych ustępów wynosiła odpowiednio 10 lub 45. O wyborze artykułów lub ustępów
państwo powiadamia Sekretarza Generalnego Rady Europy. Karta przewiduje możliwość
przystępowania w późniejszym czasie do kolejnych artykułów lub ustępów. 5 maja 1988 r.
przyjęty został Protokół Dodatkowy rozszerzający katalog praw zawartych w Karcie (wszedł
w życie 4 września 1992 r.). Protokół wprowadza gwarancje w zakresie prawa do równych
szans i do równego traktowania w sprawach zatrudnienia i wykonywania zawodu, bez
dyskryminacji ze względu na płeć; prawa do informacji i konsultacji; prawa do brania udziału
w określaniu i polepszaniu warunków pracy i środowiska pracy oraz prawa osób w podeszłym
wieku do ochrony socjalnej. System kontroli EKS przewiduje obowiązek składania przez
państwa – strony sprawozdań dotyczących stosowania przyjętych artykułów (ustępów).
Sprawozdania rozpatrywane są przez Komitet Niezależnych Ekspertów, Rządowy Komitet
Społeczny i Zgromadzenie Parlamentarne. Procedura oceny sytuacji w danym kraju kończy
się rekomendacją Komitetu Ministrów Rady Europy. Może ona zawierać zalecenia bądź
ostrzeżenia dla państw niewywiązujących się z przyjętych zobowiązań. Poddany ostrej
krytyce system kontrolny Karty zmodyfikowany został w Protokole Uzupełniającym
(wyłożonym do podpisu 21 października 1991 r.) oraz w Drugim Protokole (otwartym do
podpisu 9 listopada 1995 r., wszedł w życie 1 lipca 1998 r.), ustanawiającym system skarg
zbiorowych. Skargi mogą składać międzynarodowe organizacje pracodawców oraz
pracowników i niektóre organizacje pozarządowe. Jednocześnie z reformą systemu
kontrolnego toczyła się dyskusja nad rozszerzeniem katalogu praw chronionych w EKS. W
1990 r. Komitet Ministrów RE powołał Komitet ad hoc do spraw Europejskiej Karty
Społecznej. W rezultacie prac Komitet Ministrów RE przyjął 3 maja 1996 r. zrewidowaną
Europejską Kartę Socjalną (weszła w życie 1 lipca 1999 r.). Nowa EKS, oprócz praw
zagwarantowanych w Karcie z 1961 r. i Protokole Dodatkowym z 1988 r., zapewnia m.in.
prawo do godności w miejscu pracy, do ochrony przed biedą i wykluczeniem, prawo do
16
mieszkania, ochronę przed molestowaniem seksualnym i stosowaniem represji, prawo
pracowników obciążonych obowiązkami rodzinnymi do korzystania z równych możliwości i
równego traktowania. Nowa Karta wzmacnia równość kobiet i mężczyzn we wszystkich
dziedzinach objętych ochroną i wprowadza lepszą ochronę macierzyństwa i ochronę
społeczną matek. Rozszerza także zakres ochrony osób niepełnosprawnych, gwarantując nie
tylko prawo do zatrudnienia, ale również prawo osób niepełnosprawnych do niezależności,
socjalnej integracji i uczestnictwa w życiu społecznym.
W dziedzinie praw człowieka Rada Europy jest niezwykle efektywną instytucją. W
płaszczyźnie normotwórczej poprzez przyjmowanie aktów prawa międzynarodowego
kształtuje standardy ochrony praw człowieka, w dziedzinie kontrolnej i implementacyjnej
wprowadza
mechanizmy
na
podstawie
kontrolne.
przyjmowanych
Wymownym
umów
przykładem
międzynarodowych
może
tu
być
nowatorskie
funkcjonowanie
wspomnianego powyżej Trybunału Praw Człowieka, a także Komitetu do spraw
Zapobiegania Torturom, Nieludzkiemu, Poniżającemu Traktowaniu bądź Karaniu czy
Komisji Przeciwko Rasizmowi i Nietolerancji. Od 1999 r. w strukturach organizacji
funkcjonuje również Komisarz Praw Człowieka, uprawniony do składania wizyt w krajach
członkowskich, w których dochodzi do naruszeń praw i wolności zagwarantowanych w
dokumentach przyjętych pod auspicjami organizacji. Rada Europy intensywnie rozwija także
współpracę z innymi organizacjami o charakterze rządowym (Unią Europejską, OBWE,
Paktem Północnoatlantyckim) i pozarządowym.
Drugą instytucją europejską aktywnie działającą w dziedzinie praw człowieka jest
Unia Europejska.
Stopniowe wprowadzanie problematyki praw człowieka do prawa
wspólnotowego i unijnego skutkuje obecnie postrzeganiem Unii jako jednej z instytucji
składającej się, obok Rady Europy i Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, na
europejski system ochrony praw człowieka. Problematyka praw człowieka przez pierwsze
dekady funkcjonowania wspólnot była wprowadzana do prawa wspólnotowego (a następnie
unijnego) stopniowo. Niemniej od Traktatu Amsterdamskiego z 1997 r. uznano, że „Unia jest
ustanowiona na zasadach wolności, demokracji, poszanowania praw człowieka i
podstawowych wolności oraz praworządności, na zasadach, które są wspólne dla Państw
Członkowskich”.
17
Obecnie najważniejszym dokumentem Unii Europejskiej w dziedzinie praw człowieka
jest Karta Praw Podstawowych – dokument przyjęty na szczycie Rady Europejskiej w Nicei
(6 - 7 grudzień, 2000 r.). Decyzja o opracowaniu Karty Praw Podstawowych zapadła na
posiedzeniu Rady Europejskiej w Kolonii w dniach 3 – 4 czerwca 1999 r. Ustalono, że Karta
powinna zawierać katalog podstawowych praw i wolności, wynikających z Konwencji o
Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, Europejskiej Karty Socjalnej i
Wspólnotowej Karty Praw Socjalnych Pracowników, tradycji konstytucyjnych państw
członkowskich oraz zasad prawa wspólnotowego. Pierwszy projekt Karty przedstawiony
został na posiedzeniu Rady Europejskiej w dniach 19 – 20 czerwca 2000 r. w Santa Maria da
Febra, tekst projektu przyjęto 2 października 2000 r. Karta Praw Podstawowych zawiera
katalog praw politycznych, społecznych i ekonomicznych sklasyfikowanych w sześciu
rozdziałach: godność, wolność, równość, solidarność, obywatelstwo i sprawiedliwość.
Katalog ów z jednej strony potwierdza prawa i wolności zagwarantowane we wcześniejszych
dokumentach międzynarodowych z dziedziny praw człowieka, takich jak: Powszechna
Deklaracja Praw Człowieka, Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych
Wolności czy Europejska Karta Socjalna, z drugiej natomiast uwzględniono w niej prawa
gwarantowane w systemie prawa wspólnotowego oraz prawa dotąd nieznane, jak na przykład
zakaz klonowania jednostek ludzkich. W preambule Karty czytamy, że „Świadoma swego
duchowo – religijnego i moralnego dziedzictwa, Unia stworzona jest na niepodzielnych i
uniwersalnych wartościach: godności człowieka, wolności, równości i solidarności. Opiera się
zasadzie demokracji i praworządności. Przez stworzenie obszaru wolności, bezpieczeństwa i
sprawiedliwości oraz ustanowienie instytucji obywatelstwa Unii, Unia stawia jednostkę w
centrum swego działania”. W rozdziale I Karty zapisana została zasada poszanowania
godności człowieka, prawo do życia, prawo do nienaruszalności osoby ludzkiej oraz zakaz
tortur, nieludzkiego, poniżającego traktowania bądź karania. Część druga gwarantuje prawo
do wolności i bezpieczeństwa, ochronę danych osobowych, prawo do zawarcia małżeństwa i
założenia rodziny, wolność myśli, sumienia i wyznania, swobodę wyrażania poglądów i
wolność informacji, wolność stowarzyszania się i zgromadzeń, wolność sztuk i nauk, prawo
do nauki, wolność wyboru zawodu i prawo do wykonywania pracy, wolność działalności
gospodarczej, prawo do własności, prawo do azylu oraz ochronę przy wydalaniu i ekstradycji.
Trzecia część Karty zatytułowana jest „Równość” i odnosi się do gwarancji w zakresie
18
równości wobec prawa, zakazu dyskryminacji, poszanowania wielości kulturowej, religijnej i
językowej, zapewnienia równości mężczyzn i kobiet, ochrony praw dziecka, poszanowania
praw osób starszych oraz integracji osób niepełnosprawnych. W kolejnym rozdziale zapisano
prawo pracowników do informacji i bycia wysłuchanym w miejscu pracy, prawo do rokowań
zbiorowych i działań zbiorowych, prawo dostępu do pośrednictwa pracy, ochronę w razie
niesprawiedliwego zwolnienia, sprawiedliwe i godne warunki pracy, zakaz pracy dzieci i
ochronę młodocianych w miejscu pracy, ochronę prawną, ekonomiczną i społeczną rodziny,
prawo do zabezpieczenia społecznego oraz pomocy społecznej, ochronę zdrowia, ochronę
środowiska oraz ochronę konsumenta. Wśród praw obywatelskich (rozdział V Karty)
zagwarantowano bierne i czynne prawo wyborcze do Parlamentu Europejskiego oraz w
wyborach komunalnych, prawo do dobrej administracji prawo dostępu do dokumentów
organów Unii, prawo zwracania się do Rzecznika Praw Obywatelskich Unii, prawo do
petycji, wolność poruszania się i pobytu, oraz ochronę dyplomatyczną i konsularną. W
rozdziale VI Karty zagwarantowano prawa związane skutecznych rzetelnym procesem
sądowym. W art. 51 zapisano, że postanowienia Karty obowiązują zarówno organy i
instytucje Unii, jak i państwa członkowskie przy realizacji prawa unijnego. Ze względu na
brak mocy prawnej, podkreślono jednocześnie, że Karta nie ustanawia żadnych nowych
kompetencji, ani nowych zadań dla Wspólnoty i Unii. W Karcie możemy odnaleźć prawa
ograniczone podmiotowo tylko i wyłącznie do obywateli Unii (np. prawo do głosowania i
kandydowania w wyborach do Parlamentu Europejskiego, prawo do opieki dyplomatycznej),
jak i prawa przysługujące wszystkim jednostkom. Na szczycie Rady Europejskiej w Nicei
Karta została określona jako „deklaracja moralności europejskiej”, co oznaczało, że standardy
ochrony w niej zagwarantowane powinny być uwzględniane w procesie stanowienia prawa
Unii Europejskiej. W Traktacie Lizbońskim treść Karty nie została włączona jako integralna
część Traktatu. Jednakże zgodnie z nowym brzmieniem art. 6 TUE postanowienia KPP, są
wiążące dla państw członkowskich i są zaliczane do aktów prawa pierwotnego. Do Traktatu
dołączono uaktualnienie postanowień Karty oraz Wyjaśnienia, które nie są wiążące prawnie,
ale mają stanowić instrument wykładni postanowień Karty.
Polska dołączyła do Traktatu Lizbońskiego dwie deklaracje bezpośrednio związane z
postanowieniami Karty. Pierwsza z nich dotyczy spraw z zakresu moralności publicznej,
druga natomiast stosunku do praw pracowniczych i społecznych. Ponadto na mocy tzw.
19
Protokołu brytyjskiego Polska ograniczyła, podobnie jak Wielka Brytania, stosowanie
niektórych zapisów Karty (Protokół (nr 30) w sprawie stosowania Karty Praw Podstawowych
Unii Europejskiej do Polski i Zjednoczonego Królestwa. Tekst protokołu stanowi załącznik
do Traktatu Lizbońskiego). Protokół gwarantuje, że sądy unijne i krajowe nie będą mogły
orzekać o ewentualnej niezgodności prawa krajowego z postanowieniami Karty. W
odniesieniu do praw zawartych w rozdziale IV Karty (prawa pracownicze i socjalne) w
Protokole zastrzeżono, że obywatele będą mogli się na nie powoływać, tylko w sytuacji, jeśli
zostały one zagwarantowane w prawie krajowym.
W kontekście ochrony praw człowieka w Unii Europejskiej warto nadmienić także, że
w strukturze unijnych instytucji od 1 marca 2007 r. funkcjonuje Agencja Praw
Podstawowych, która zastąpiła istniejące od 1997 r. Europejskie Centrum Monitoringu,
Rasizmu i Ksenofobii.
Problematyka praw człowieka znalazła również swoje odbicie w procesie Konferencji
Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie. W Akcie Końcowym KBWE (Helsinki, 1 sierpnia
1975 r.) poszanowanie praw człowieka uznane zostało za jedną z dziesięciu zasad, jakimi
powinny kierować się państwa w stosunkach międzynarodowych. Na szczególną uwagę
zasługuje również: dokument końcowy wiedeńskiego spotkania przeglądowego KBWE z 19
stycznia 1989 r., dokument spotkania kopenhaskiego konferencji w sprawie ludzkiego
wymiaru KBWE z 29 czerwca 1990 r. W ramach procesu KBWE wprowadzono specjalne
mechanizmy ochrony praw człowieka, zinstytucjonalizowano współpracę z organizacjami
pozarządowymi
oraz
powołano
specjalne
organy,
takie
jak:
Biuro
Instytucji
Demokratycznych i Praw Człowieka (do 1992 r. Biuro Wolnych Wyborów) z siedzibą w
Warszawie oraz Wysokiego Komisarza do spraw Mniejszości Narodowych.
2.4. Pozaeuropejskie systemy ochrony praw człowieka
Jak wspomniano wyżej do pozaeuropejskich systemów ochrony praw człowieka
zaliczamy system inter-amerykański i afrykański. Najważniejszym dokumentem w systemie
amerykańskim jest Amerykańska Konwencja Praw Człowieka (San Jose, 22 listopada 1969
r.), uzupełniona protokołami dodatkowymi, z których pierwszy dotyczy praw gospodarczych,
socjalnych i kulturalnych (San Salwador, 17 listopada 1988 r.), drugi — zniesienia kary
śmierci (Asuncion, 8 kwietnia 1990 r.). System kontrolny tejże konwencji obejmuje
20
Międzyamerykańską Komisję Praw Człowieka, utworzoną w 1969 r. oraz powstały w 1979 r.
Międzyamerykański Trybunał Praw Człowieka.
Na kontynencie afrykańskim podstawowym dokumentem z dziedziny praw człowieka
jest Afrykańska Karta Praw Człowieka i Ludów uchwalona w Nairobi 26 czerwca 1981 r.
System kontrolny Karty obejmuje obecnie Afrykańską Komisję Praw Człowieka i Ludów
(funkcjonującą od 2 listopada 1987 r.) oraz Afrykański Trybunał Praw Człowieka, którego
pierwszy skład sędziowski został powołany w styczniu 2006 r. W lipcu 2008 r. Unia
Afrykańska podjęła decyzję o połączeniu dwóch odrębnych trybunałów: Afrykańskiego
Trybunału Praw Człowieka oraz Afrykańskiego Trybunału Sprawiedliwości. W wyniku fuzji
ma powstać jeden Afrykański Trybunał Sprawiedliwości i Praw Człowieka. Nie wiadomo
kiedy decyzja ta wejdzie w życie.
Niekiedy wśród systemów ochrony praw człowieka wymienia się także system
arabski, w którym przyjęto dwa istotne dokumenty dotyczące ochrony praw człowieka, a
mianowicie: Kairską Deklarację Praw Człowieka (1990) oraz Arabską Kartę Praw Człowieka
(1994). Jednak ze względu na specyficzne podejście krajów arabskich do kwestii praw
człowieka, system ten często nie jest wymieniany wśród ukształtowanych międzynarodowych
systemów ochrony praw człowieka.
2.5. Systemy wyspecjalizowane
Systemy wyspecjalizowane funkcjonują w ramach organizacji rządowych i
pozarządowych. Koncentrują się na ochronie konkretnej grupy osób, konkretnej generacji
praw i wolności lub nawet pojedynczych prawach i wolnościach. Do wyspecjalizowanych
systemów należą m.in.: organizacje wyspecjalizowane ONZ (MOP, UNESCO, UNICEF,
WHO, FAO).
Szczególną rolę w ochronie praw człowieka pełnią, tworzące swoiste systemy,
organizacje pozarządowe. Dynamiczny rozwój tego typu organizacji nastąpił w przeciągu
ostatnich 30 – 40 lat. Obecnie istnieje znaczna liczba różnorodnych organizacji
pozarządowych działających na rzecz praw człowieka pierwszej, drugiej i trzeciej generacji.
Spotykamy organizacje wyspecjalizowane w ochronie pewnych kategorii, a nawet
pojedynczych specyficznych praw człowieka oraz organizacje, których podejście jest
21
uniwersalne, odpowiadające treści dokumentów w rodzaju Powszechnej Deklaracji Praw
Człowieka czy Międzynarodowych Paktów. Większość tego typu organizacji pozarządowych
działa na rzecz obrony tradycyjnych praw i wolności, choć istnieje już grupa organizacji
zajmujących się najnowszą generacją praw człowieka. Organizacje te walczą o uzyskanie
statusu prawnego dla praw znajdujących się dopiero w fazie konceptualizacji, (np. ruchy
ekologiczne działające na rzecz prawa do środowiska).
Organizacje pozarządowe są zaangażowane w tworzenie norm i popieranie ochrony
praw człowieka poprzez opracowywanie projektów odpowiednich regulacji prawnych,
wprowadzanie zmian i poprawek do propozycji przedkładanych przez państwa lub organy
organizacji rządowych, tworzenie systemu inspekcji, a także poprzez nakłanianie rządów
państw do ratyfikacji konwencji i adoptowania instrumentów implementacyjnych służących
ochronie praw człowieka. Do ich zadań należy także wywieranie wpływu na system edukacji
w poszczególnych krajach i podnoszenie świadomości społecznej w zakresie praw człowieka.
Organizacje te zajmują się też często gromadzeniem faktów dotyczących naruszeń praw
człowieka i rozpowszechnianiem informacji o takich naruszeniach. W swej działalności
kierują się jedynie normami praw człowieka i ideą solidarności z grupami ludności
wymagającymi ochrony humanitarnej. Do najbardziej wpływowych i znanych organizacji
pozarządowych zaliczyć możemy Międzynarodowy Ruch Czerwonego Krzyża i Czerwonego
Półksiężyca, Amnesty International czy Human Rights Watch.
22
3. Ochrona praw człowieka w systemie krajowym
W państwach demokratycznych występują różne mechanizmy służące realizacji
podstawowych praw i wolności jednostki. Jedne z nich służą ochronie represyjnej (mamy z
nią do czynienia, gdy już nastąpiło naruszenie praw bądź wolności i jednostka wzywa
konkretny organ państwowy do ich ochrony), inne ochronie prewencyjnej, mającej na celu
zapobieganie naruszeniu praw jednostki. W wielu przypadkach te same instytucje będą
pełniły funkcje z zakresu ochrony represyjnej i prewencyjnej.
Najważniejszym dokumentem określającym status jednostki w państwie jest ustawa
zasadnicza. Z tego powodu katalog praw i wolności w niej zawarty ma kluczowe znaczenie
dla rozwoju jednostek, jak i grup społecznych. „Jednym z głównych zadań konstytucji jest
ustalenie wzajemnych relacji pomiędzy władzami państwa, a jego obywatelami. Gwarancje
praw i wolności umieszczone w ustawie zasadniczej są obowiązujące dla obydwu stron. Z
tego powodu mają szczególną rangę na tle innych regulacji. Stanowią one zbiór wartości,
które podlegają ochronie przez wszystkie organy władzy publicznej oraz są wytycznymi do
tworzenia wszelkich aktów prawa (…)” (R. Kropiwnicki). Konstytucja Rzeczypospolitej
Polskiej z 1997 r. zawiera szeroki zakres praw i wolności. Wśród nich wymienić możemy:

prawo do własności i dziedziczenia (art. 21)

prawo do wolności (art. 31)

równości wobec prawa oraz zakaz dyskryminacji (art. 32)

równość wobec prawa ze względu na płeć (art. 33)

prawo do posiadania obywatelstwa polskiego – dla potomków obywateli polskich (art.
34)

wolność zachowania tożsamości i języka mniejszości narodowych (art. 35)

prawo obywateli do opieki poza granicami kraju (art. 36)

prawną ochronę życia (art. 38)

wolność od poddawania eksperymentom naukowym bez zgody (art. 39)
23

wolność od tortur, nieludzkiego i poniżającego traktowania (art. 40)

wolność i nietykalność osobista (art. 41)

prawo do obrony (art. 42)

prawo do rzetelnego procesu (art. 45)

prawo do prywatności (art. 47)

prawo do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami (art. 48)

prawo do nienaruszalności mieszkania (art. 50)

prawo do ochrony danych osobowych (art. 51)

wolność poruszania się po kraju, wyjazdu i powrotu (art. 52)

wolność wyznania i poglądów (art. 53-54)

wolność do gromadzenia i zrzeszania się (art. 57-59)

prawo do równego dostępu do służby publicznej (art. 60)

prawo do informacji publicznej (art.61)

prawo wyborcze, rozumiane jako czynne prawo wyborcze dla obywateli (art. 62)

prawo petycji (art. 63).
O pozycji praw i wolności w systemie krajowym stanowi możliwość ich egzekucji. W
państwach demokratycznych funkcjonuje szeroki zakres praw proceduralnych, które
gwarantują
skuteczność
ochrony,
dodatkowo
wzmocnionych
systemem
ochrony
międzynarodowej. Do najważniejszych instytucji chroniących prawa człowieka na poziomie
krajowym zaliczamy przede wszystkim:
- sądy powszechne – do ich zadań należy ochrona praw jednostki przed
naruszeniami ze strony organów państwowych oraz rozstrzyganie takich naruszeń,
sporów z zakresu prawa cywilnego między jednostką a organem państwowym,
24
rozstrzyganie spraw karnych. Sądy powszechne chronią prawa jednostki przed
naruszeniami przy okazji rozpatrywania konkretnej sprawy i ze skutkiem dla niej.
- sądy konstytucyjne – wykonujące kontrolę konstytucyjności prawa, w ramach
której chronią konstytucyjnie gwarantowane prawa jednostki. Wyróżniamy tu
kontrolę abstrakcyjną i konkretną. W większości krajów demokratycznych, w których istnieje
sądownictwo konstytucyjne oprócz kontroli abstrakcyjnej i konkretnej dla ochrony
konstytucyjnych praw jednostki skorzystać też można ze skargi konstytucyjnej.
- ombudsmana - specjalny organ, który bada naruszenia praw jednostki w jej
stosunkach z państwem, a zwłaszcza z administracją państwową. Instytucje ombudsmana
mogą nosić różne nazwy, np. Parlamentarny Rzecznik Praw Obywatelskich oraz
Parlamentarny Rzecznik Praw Mniejszości Narodowych i Etnicznych na Węgrzech,
Obrońca Ludu w Hiszpanii, Pełnomocnik Wojskowy Bundestagu w Niemczech,
ombudsman w Danii, Rzecznik Praw Obywatelskich w Polsce, Mediator we Francji.
Rzecznicy nie rozstrzygają samodzielnie spraw, badają jedynie faktyczny stan rzeczy i po
stwierdzeniu naruszeń podstawowych praw i wolności zwracają się do kompetentnego
organu państwowego o podjęcie działań mających na celu likwidację naruszenia.
- parlament – pełni istotną funkcję w zakresie przestrzegania praw człowieka
poprzez realizacje funkcji ustawodawczych, konkretyzując konstytucyjnie gwarantowane
prawa jednostki oraz wyznaczając ich granice. Parlament tworzy także instytucje i
mechanizmy służące ochronie praw i wolności. Ponadto jednostki mogą korzystać z
prawa petycji i zwracać się do parlamentu bądź do poszczególnych deputowanych z
prośbą o interwencję. Deputowani mogą także z własnej inicjatywy podejmować
interwencje, w przypadku uzyskania informacji o naruszeniu praw jednostki (informacja taka
może pochodzić np. ze środków masowego przekazu).
Ważne funkcje w państwach demokratycznych będą pełniły także inne instytucje, a
w tym przykładowo: rzecznicy praw pacjenta, rzecznicy praw dzieci, rzecznicy praw
konsumenta, inspektorzy ochrony danych osobowych czy organizacje pozarządowe
(stowarzyszenia i fundacje).
25
Literatura uzupełniajaca:
1. Adamczyk – Rotecka M., E. Bagińska, Z. Brodecki i inni, Ochrona praw jednostki,
Warszawa 2004.
2. Banaszak B., Bisztyga A., Complak K., Jabłoński M., Wieruszewski R., Wójtowicz
K., System ochrony praw człowieka, Zakamycze 2003.
3. Chmaj M., Ormowski W., Skrzydło W., Witkowski Z., Wróbel A., Wolności i prawa
polityczne, Tom III, Zakamycze 2002.
4. Complak K (red.), Godność człowieka jako kategoria prawna, Wrocław 2001.
5. Florczak A. (red.), Ochrona praw podstawowych w Unii Europejskiej. Wybrane
zagadnienia, Warszawa 2009.
6. Florczak A., B. Bolechów (red.), Historia i filozofia praw człowieka, Toruń 2006.
7. Florczak A., B. Bolechów (red.), Prawa człowieka a stosunki międzynarodowe, Toruń
2006.
8. Florczak A., B. Bolechów (red.), Prawa człowieka w systemie prawa krajowego,
Toruń 2006.
9. Florczak A., B. Bolechów (red.), Prawa i wolności I i II generacji, Toruń 2006.
10. Gronowska B, T. Jasudowicz, M. Balcerzak, M. Lubiszewski, R. Mizerski, Prawa
człowieka i ich ochrona. Podręcznik dla studentów prawa i administracji, Toruń 2005.
11. Hołda J., Z. Hołda., D. Osrowska, J.A. Rybczyńska, Prawa człowieka. Zarys wykładu,
Zakamycze 2004.
12. Jabłoński M., S. Jarosz – Żukowska, Prawa człowieka i systemy ich ochrony. Zarys
wykładu, Wrocław 2004.
13. Koba L., Wacławczyk W. (red.), Prawa człowieka. Wybrane zagadnienia i problemy,
Warszawa 2009.
26
14. Kuźniar R., Prawa człowieka. Prawo, instytucje, stosunki międzynarodowe, Warszawa
2004.
15. Malinowska I., Prawa człowieka w Unii Europejskiej, Warszawa 2005
16. Michałowska G., Ochrona praw człowieka w Radzie Europy i w Unii Europejskiej,
Warszawa 2007.
17. Mik C. (red.), Prawa człowieka w XXI wieku. Wyzwania dla ochrony prawnej,
Wydawnictwo „Dom Organizatora”, Toruń, 2005.
18. Nowicki M. A., Nowy Europejski Trybunał Praw Człowieka. Wybór orzeczeń 19992004, Zakamycze 2005.
19. Nowicki M. A., Wokół Konwencji Europejskiej, Helsińska Fundacja Praw Człowieka,
Warszawa 2006.
20. Szkoła Praw Człowieka. Teksty wykładów, zeszyt 1 – 5, Helsińska Fundacja Praw
Człowieka, Warszawa 1998.
27

Prawa czlowieka i ich ochrona - DSW Biuro Karier

Transkrypt

Podobne dokumenty

Projekt Leonardo da Vinci - Zespół Szkół Ekonomiczno

Ordo Iuris: Europejski Trybunał Praw Człowieka przyzwala na

Prawa dziecka

Sprawozdanie z przebiegu prowadzonych zajęć w okresie kwiecień

PRAWA DZIECKA