psychospoleczne_uwarunkowania
Transkrypt
psychospoleczne_uwarunkowania
Szkoła Policji w Katowicach Nauki Prawne i Taktyka Kryminalna Psychospołeczne uwarunkowania przestępczości nieletnich Opracowanie: kom. mgr Jacek Firla ŁA PO O CJ LI I SZK Zakład Nauk Prawnych i Taktyki Kryminalnej Wydawnictwo Szkoły Policji w Katowicach 2001 2 3 SPIS TREŚCI WSTĘP ROZDZIAŁ I Przejawy społecznego wykolejenia się i przestępczości wśród nieletnich 1.1 Patologia społeczna 1.2 Niedostosowanie społeczne 1.3 Przestępczość jako efekt wykolejenia ROZDZIAŁ II Przyczyny przestępczości nieletnich 2.1 Rodzina jako czynnik wpływający na zachowanie się nieletnich 2.2 Wpływ grup rówieśniczych na zachowanie się nieletnich 2.3 Szkoła jako instytucja wpływająca na zachowanie się nieletnich 2.4 Wpływ środków masowego przekazu na powstawanie przestępczości nieletnich ROZDZIAŁ III Zadania Policji w zakresie zapobiegania i zwalczania przestępczości nieletnich BIBLIOGRAFIA 4 5 WSTĘP W ostatnich latach nastąpił niebywały wzrost przestępczości i innych przejawów patologii społecznej. Jest to niepokojące zjawisko tym bardziej, że dotyczy ono także przestępstw, które popełniają nieletni. W społeczeństwie występuje tendencja wzrostu liczby nieletnich sprawców popełniających czyny niebezpieczne dla życia i zdrowia w takich kategoriach przestępstw jak: rozboje, bójki, wymuszania rozbójnicze, uszkodzenia ciała. Niepokojąco wzrasta brutalizacja, rośnie agresywność działań nieletnich sprawców w stosunku do ofiar. Coraz częściej nieletni przestępcy działają w zorganizowanych grupach przy użyciu niebezpiecznych narzędzi (także przy użyciu broni). Wzrasta również liczba sprawców nieletnich działających po spożyciu alkoholu i narkotyków. Przestępstwa popełniają coraz młodsi sprawcy. Dlatego ważnym jest, aby dogłębnie poznać wszystkie czynniki, które składają się na przestępczość nieletnich . Niniejsze opracowanie przedstawia przejawy społecznego wykolejenia się i przestępczości wśród młodzieży oraz przyczyny stymulujące te zjawiska. Rozdział pierwszy zawiera objaśnienia terminologii używanej w skrypcie oraz krótki zarys teorii różnych autorów zajmujących się niedostosowaniem i przestępczością nieletnich. W rozdziale drugim omówiono przyczyny powstawania przestępczości wśród nieletnich. Mocniej zaakcentowano niektóre z nich, np.: rodzinę, szkołę, grupę rówieśniczą oraz środki masowego przekazu. Ponieważ od wczesnego ujawnienia i podjęcia czynności zapobiegawczych w stosunku do dzieci i młodzieży zależy skala i rozmiar przestępczości w tych grupach wiekowych, w trzecim rozdziale przedstawiono zadania, metody i formy dotyczące pracy Policji w tym zakresie. 6 7 ROZDZIAŁ I PRZEJAWY SPOŁECZNEGO WYKOLEJENIA SIĘ PRZESTĘPCZOŚCI WŚRÓD MŁODZIEŻY 1.1 Patologia społeczna Termin patologia społeczna pojawia się coraz częściej. Można go spotkać w prasie, telewizji, w licznych pracach naukowych. Posługują się nim także nauczyciele, pracownicy organów ścigania i sądownictwa. Termin pojawił się już na początku XX wieku w amerykańskiej i angielskiej literaturze socjologicznej. Jego treść obejmuje zbiór danych o różnych (indywidualnych i zbiorowych), negatywnych zjawiskach społecznych. Zakres problemów i zjawisk, które usiłuje się włączyć do kręgu zainteresowań patologii społecznej, jest duży i zróżnicowany, toteż nigdy nie doszło do sformułowania zasad ogólnej teorii naukowej, uznającej patologię społeczną za odrębną dziedzinę nauki. Niemniej powstało wiele definicji próbujących określić naukowo to zjawisko. Według A. Podgóreckiego - jest to „ten rodzaj zachowania, ten typ instytucji, ten typ funkcjonowania jakiegoś systemu społecznego, który pozostaje w zasadniczej, nie dającej się pogodzić sprzeczności ze światopoglądowymi wartościami, które w danej społeczności są akceptowane. Przy takim rozumieniu patologii życia społecznego i w oparciu o znajomość elementów takich jak: podstawowe wartości światopoglądowe oraz społeczne treści rozmaitych instytucji, zwyczajów, sposobów zachowania się, itp. można stwierdzić, że w tym systemie społecznym zjawiska patologiczne zachodzą, czy też nie. Lecz zawsze należy to stwierdzenie relatywizować w stosunku do wartości, które w tym systemie i tylko w tym systemie, który jest oceniany, są akceptowane”1. 1 A. Podgórecki, Patologia życia społecznego, Warszawa 1969, s.24-25. 8 Socjolog J. Wódz na podstawie badań przeprowadzonych w Nowej Hucie, inaczej określa zjawisko patologii społecznej, ujmując je jako „niezgodne z wzorami zachowań (czy postaw) zawartymi w systemach normatywnych badanej społeczności; występujące w zwiększającym się nasileniu ilościowym (w okresie zmiany społecznej), dysfunkcjonalne mające wyraźnie zakłócający wpływ na poszczególne, istotne w danej zbiorowości elementy dokonujących się zmian społecznych”2. J. Bafia podaje bardzo rozwiniętą o refleksyjnym charakterze definicję patologii społecznej. Według niego patologia społeczna „uzupełnia i tworzy szeroką bazę zachowań niezgodnych z prawem, spośród których szczególnie niebezpieczne społecznie są przestępstwa. Patologia życia społecznego jest socjologią, także tych czynów społecznie niebezpiecznych, które nie zostały stypizowane jako przestępstwa z uwagi na mniejszy stopień ich społecznego niebezpieczeństwa. Takimi w szczególności są zachowania ludzi rozpoznawane przez sądy społeczne oraz zachowania osób prowadzących pasożytniczy tryb życia, np. prostytutki. Patologia życia społecznego ustala przy tym szereg nieprawidłowości w zachowaniu ludzi, które mają istotne znaczenie w badaniach nad przestępczością”3. Ponieważ skrypt dotyczy zachowań przestępczych młodzieży, należy przytoczyć tutaj definicję M. Lipki, dotyczącą patologii społecznej, rozumianej jako „określenie stanu postaw, zachowań i sytuacji życiowych młodzieży, które są szkodliwe dla historycznie uwarunkowanego postępu i powodują ujemne następstwa dla wszechstronnego rozwoju jednostki, grupy lub całego społeczeństwa, a polegają na nieprzestrzeganiu obowiązujących przepisów prawa, norm moralnych, obyczajowych i kulturowych oraz na odrzuceniu lub nieposzanowaniu wartości obiektywnie zgodnych z interesami jednostki i ogółu obywateli na określonym etapie rozwoju kraju”4. 1.2 Niedostosowanie społeczne 2 J. Wódz, Zjawiska patologii społecznej a sankcje społeczne i prawne. Wyniki badań empirycznych w Nowej Hucie, Wrocław-Gdańsk 1973, s.13-14. 3 J. Bafia, Przedmiot i zakres kryminologii, „Zeszyty Naukowe” Akademii Spraw Wewnętrznych 1973, Nr 2-3, s.46 i inne. 9 Innym terminem pojawiającym się bardzo często jest pojęcie „niedostosowanie społeczne”, często zamiennie nazywane nieprzystosowaniem społecznym. Pojęcie to obejmuje zjawiska negatywne, których obecność coraz dotkliwiej odczuwa społeczeństwo w miarę jego rozwoju. Najpierw termin „niedostosowanie społeczne” pojawił się w literaturze amerykańskiej, ale bardzo szybko zajęli się tym zjawiskiem socjologowie i psychologowie innych krajów. W Polsce jako jedna z pierwszych opracowała definicję nieprzystosowania Maria Grzegorzewska, która także spopularyzowała wśród pedagogów i psychologów określenie młodzieży niedostosowanej społecznie sformułowane przez Światowy Związek Instytucji Opieki nad Dziećmi i Młodzieżą. Określenie to brzmi: (młodzież niedostosowana to) „zespół wszystkich nieletnich wymagających specjalnych metod wychowawczych, medyczno-psychologicznych i medycznych; tych wszystkich, wobec których z jednej strony pracodawca i urzędy publiczne muszą zastosować metody specjalne, z drugiej strony zaś wychowawcy muszą się uciekać do sposobów specjalnych; tych wszystkich, dla których trzeba czegoś innego niż dla zespołu innych”5. W odróżnieniu od innych autorów Grzegorzewska ujmuje zjawisko niedostosowania społecznego z punktu widzenia specjalnej troski, jaką winno społeczeństwo ludzi „dostosowanych społecznie” poświęcić osobom „niedostosowanym”. Mamy tutaj do czynienia z położeniem nacisku na zobowiązania społeczeństwa wobec dziecka niedostosowanego społecznie. Ponieważ definicja, którą przytoczyła M. Grzegorzewska jest zbyt ogólnikowa, podaje ona w swoim skrypcie najbardziej znamienne dla niedostosowania społecznego cechy: „Tendencje społecznie negatywne, odwrócenie zainteresowań od wartości pozytywnych i chęć wyżycia się w akcji społecznie destrukcyjnej. Podziw i zainteresowanie dla tzw. złych czynów. Cynizm i brawura w tym względzie. Nieżyczliwy stosunek do człowieka, do cudzego mienia, regulaminów, norm i zarządzeń, nieodpowiedni stosunek do czynów własnych, nieumiejętność zżycia się z grupą. Wyłamywanie się, zrzucanie winy. Niechęć do pracy i nauki. Brak poczucia odpowiedzialności za swoje czyny. Życie 4 M. Lipka, Zjawiska patologii społecznej. Studium Prawno-Kryminologiczne, Warszawa 1977, s.15. 10 chwilą, przygodą, awanturą. Duża wyobraźnia. Brak hamulców krytycyzmu. Sugestywność. Brak wizji życia w płaszczyźnie etycznej - społecznie pozytywnej. Nieumiejętność wyjścia z trudnej sytuacji, brak wiary w taką możliwość”6. Cechy, które wymienia Grzegorzewska, wymieniane są także przez psychologów przy definiowaniu „zaburzeń struktury osobowości”. H. Spionek stwierdza, że za dzieci niedostosowane społecznie należy uznać te, „u których zaburzeniu ulega sfera emocjonalno-wolowa oraz rozwój charakteru i osobowości, co powoduje częste zakłócenie stosunków społecznych między dziećmi, a ich otoczeniem”7. Inny psycholog O. Lipkowski przez niedostosowanie społeczne rozumie „zaburzenia charakterologiczne o niejednolitych objawach, spowodowane niekorzystnymi, zewnętrznymi lub wewnętrznymi warunkami rozwoju, a wyrażające się wzmożonymi i długotrwałymi trudnościami w dostosowaniu się do normalnych warunków społecznych i w realizacji zadań życiowych danej jednostki”8. Wszystkie te definicje raczej ogólnie ujmują zjawisko niedostosowania społecznego. Terminy dostosowanie i niedostosowanie są mało precyzyjne i trudne do określenia. Dlatego należy przyjąć stosowaną powszechnie w literaturze pedagogicznej i psychologicznej szeroką wersję tego terminu. Jest to wersja zgodna z potocznym rozumieniem, tzn. należy uznać za „niedostosowanie społeczne” wszelkie formy wadliwego stosunku do innych ludzi, wypływające z różnego rodzaju zaburzeń emocjonalnych oraz defektów w tym zakresie. Równocześnie można przy określaniu zachowania jako „niedostosowanego” uwzględnić czynniki, na które zwróciła uwagę H. Kołakowska-Przełomiec. Podaje ona trzy podstawowe elementy tego zjawiska. Są to: 5 6 7 8 M. Grzegorzewska, Wybór pism, Warszawa 1964, s.317-318. M. Grzegorzewska, Pedagogika specjalna, skrypt wykładów, Warszawa 1959, s.33. H. Spionek, Zaburzenia psychologicznego rozwoju dziecka, Warszawa, 1965, s.275. O. Lipkowski, Dziecko społecznie niedostosowane i jego resocjalizacja, Warszawa 1970. s.37. 11 „1. różne stopnie zachowania określane mianem „niedostosowanie” (chodzi tu o narastanie liczby i częstości rozmaitych objawów); 2. uwzględnienie nie pojedynczych objawów w postaci izolowanej lecz ich zespołów; 3. wielokrotne występowanie tych zespołów objawów przybierające postać systematycznego postępowania” 9. Ponieważ pojęcie „niedostosowanie społeczne” ma zbyt szeroki zakres, należy wyodrębnić z niego najczęstsze przejawy niedostosowania społecznego z jakimi spotykają się policjanci, pedagodzy, psycholodzy i inni. W praktyce resocjalizacyjnej najczęściej można spotkać takie formy jak: zachowanie przestępcze, neurotyczne i psychopatyczne. Według K. Pospiszyla „Zachowanie przestępcze jest (...) określone na podstawie stwierdzonego odstępstwa od umownych norm prawnych podczas, gdy zachowanie neurotyczne i psychopatyczne jest oceniane w kategoriach odstępstwa od tzw. normy psychicznej”10. 1.3 Przestępczość jako efekt wykolejenia Bardzo często przestępczość uznaje się za krańcową formę zachowania aspołecznego, jako bardzo drastyczny przejaw naruszenia norm współżycia społecznego. W dodatku przestępczość jest coraz częściej przedstawiana jako skutek długiego procesu charakteryzującego się licznymi, rozwijającymi się i narastającymi demonstracjami „niedostosowania społecznego”. Dlatego ważnym jest, aby jak najwcześniej rozpoznać i zrozumieć takie zachowania oraz przeprowadzić odpowiednie działania wychowawcze tak, by nie dopuścić do dalszego rozwoju niewłaściwych form zachowania. Wśród naruszających normy społecznego zachowania jest coraz więcej dzieci i młodzieży. Zanim jednak popełnią one 9 H. Kołakowska-Przełomiec, Środowisko rodzinne w świetle badań kryminologicznych, (w:) Zagadnienia przestępczości w Polsce, red. J. Jasiński, Wyd. Prawnicze, Warszawa 1975, s.25. 10 K. Pospiszyl, E. Żabczyńska, Psychologia dziecka niedostosowanego społecznie, Warszawa 1985, s.17. 12 przestępstwo, bardzo często mają za sobą proces wykolejenia się. Młodzież rzadko popełnia przestępstwa tzw. przypadkowe, nie poprzedzone procesem wykolejenia się. M. Lipka definiuje wykolejenie społeczne tak: „Wykolejenie to wyraża się w pozostawianiu nieletniego w stałym lub okresowym konflikcie z normami, ustanowionymi w interesie ogólnospołecznym. Jest to antagonizm destrukcyjny, naruszający uznawany powszechnie model społeczeństwa”.11 Wykolejenie społeczne można dzielić na dwie grupy: 1. wykolejenie obyczajowe - polegające na postępowaniu sprzecznym z normami moralnymi (alkoholizm, prostytucja, narkomania, włóczęgostwo), 2. wykolejenie przestępcze - wyrażające się w łamaniu przepisów prawa karnego. Najczęściej wykolejenie przestępcze jest poprzedzane wykolejeniem obyczajowym. Do najczęściej spotykanych zjawisk wykolejenia się nieletnich zalicza się: a) wagary, b) ucieczki z domu, c) picie alkoholu, d) narkomania, e) prostytucja. a) wagary Bardzo dużo nieletnich, którzy popełnili przestępstwa zaczynało od wagarowania. Jeżeli wagarowanie powtarza się często i nie są podejmowane przez wychowawców czynności prowadzące do ukrócenia takich zachowań, taka sytuacja doprowadza do zupełnego zlekceważenia przez ucznia nauki w szkole i jej porzucenia. Przyczynia się to do powiększenia grona uczniów opóźnionych w terminowym, normalnym kończeniu klas lub rezygnujących w ogóle z uzyskania świadectwa ukończenia klasy lub szkoły. 11 M. Lipka, Przestępczość nieletnich w Polsce. Zapobieganie i zwalczanie, Warszawa 1971, s.13. 13 Wśród młodocianych przestępców można spotkać także takich, którzy nie realizowali obowiązku ze względu na swoje upośledzenie umysłowe, kalectwo, rzadziej chorobę. Jednak szkolnictwo jest tak zorganizowane, że niepodejmowanie nauki przez młodzież, nie znajduje w zasadzie racjonalnego uzasadnienia. „Charakterystyczne, iż we wszystkich prowadzonych w tym zakresie badaniach podkreśla się, że trudności szkolne - wyrażające się w opóźnieniu szkolnym i wagarach - wyprzedzają wyraźnie o parę lat pierwszą sprawę sądową. Im wcześniej rozpoczął się proces demoralizacji, tym wcześniej wystąpiły owe trudności, można je więc traktować jako istotne symptomy wykolejenia”12. b) ucieczki z domu Innym objawem dość zaawansowanego procesu wykolejenia nieletnich przestępców są ucieczki z domów rodzinnych lub innych placówek wychowawczych. Znamiennym jest fakt, że u większości nieletnich ucieczki z domu podejmowane były wielokrotnie. W zależności od wieku, znaczenie ucieczki bywa inne. Wśród młodzieży w wieku 14-16 lat ucieczki często powodowane są chęcią przygód, poszukiwaniem nieznanych przeżyć, silnie zaznaczają się potrzebą swobody i niezależności wobec starszych. Dzieci młodsze traktują dom jako miejsce najbezpieczniejsze. Ze środowiskiem rodzinnym są silnie związane, a kontakty z rówieśnikami wzbogacają ich przeżycia emocjonalne. Dzieci dziesięcioletnie i jedenastoletnie uciekające z domu sygnalizują, że dom przestał być dla nich schronieniem, czują się w nim zagrożone. Zagrożenie jakie odczuwają nieletni, może być natury fizycznej bicie, kary cielesne, awantury albo psychicznej - zaniedbywanie, odrzucenie dziecka niekochanego, znęcanie się psychiczne. Konflikt, jaki narasta między dorosłymi i dzieckiem jest tak silny, że nie jest ono w stanie dłużej go wytrzymać. Ucieczka jest wtedy desperackim krokiem. Przeżywana jest w stanie silnego lęku. Dziecko boi się i tego, co go w domu, i tego co może go spotkać poza domem w czasie ucieczki. 12 K. Pospiszyl, E. Żabczyńska, op. cit., s 25. czeka 14 „(...)Dlatego, pierwsza ucieczka jest najczęściej zdeterminowana jakimś szczególnie ciężkim przeżyciem lub szokiem, który wyzwala tę niełatwą decyzję opuszczenia domu. Po tej pierwszej decyzji wszystkie następne przychodzą łatwiej, nie wymagają jakiejś wyjątkowej okazji. Wyzwala się bowiem pewien mechanizm obronny, który dyktuje dalsze postępowanie. Dlatego też ucieczki z domu są nie tylko groźne dla dziecka dlatego, że wyłączone spod kontroli i opieki domu dostaje się ono pod wpływ ulicy, starszych od siebie i bardziej zdemoralizowanych osobników, ale także znajduje tam różne okazje do dokonywania przestępstw - ucieczki te powinny być sygnałem alarmowym (...)”13. Jest to sygnał alarmowy mówiący o zerwaniu kontaktów emocjonalnych między dzieckiem a rodziną i mówiący o potrzebie niesienia pomocy takiemu dziecku zanim dopuści się przestępstwa. c) nadużywanie alkoholu Coraz częstszym zjawiskiem występującym wśród nieletnich jest nadużywanie alkoholu. Jest to jeden z rodzajów wykolejenia społecznego młodzieży. „(...) Zatrucie alkoholem niszczy organizm dziecka (...) nie w pełni jeszcze rozwinięty, nieodporny, wpływa na zahamowanie jego rozwoju, zarówno sfery fizycznej jak i psychicznej. Uniemożliwia ono naukę szkolną, wytrąca nieletniego z normalnego trybu życia, wprowadza w świat zdemoralizowany, często przestępczy i proces wykolejenia następuje wtedy nieuchronnie szybko”14. Picie alkoholu w wielu wypadkach bywa bezpośrednią przyczyną popełnianych przestępstw przez nieletnich, zwłaszcza tych o charakterze chuligańskim. Powody picia alkoholu przez młodzież są różne. Pije się na prywatkach, pije się na dyskotekach, „oblewa” egzaminy i urodziny. Młodzież pije z nudów i dla „szpanu”. Młodzi piją także, bo w domu pije się dużo, a nierzadko ojciec lub matka są alkoholikami. W wielu przypadkach przed dokonaniem przestępstwa młodzi ludzie piją alkohol, aby dodać sobie „odwagi”. 13 14 Tamże, s.27. Tamże, s.27. 15 d) narkomania Oprócz alkoholu, który jest przyczyną wykolejenia społecznego, duży odsetek młodocianych przestępców miało kontakt z narkotykami. Dzieci mając już 10 lat, próbują się narkotyzować, wąchając różnego typu kleje, starsi kupują substancje uznawane za narkotyki miękkie lub coraz częściej kupują narkotyki tzw. twarde. Młodociani popełniają przestępstwa nie tyle pod wpływem narkotyku, co w celu zdobycia środków na jego zakup. Bardzo często wtedy młodzi dokonują włamań, okradają przechodniów lub (co jest zjawiskiem coraz powszechniej spotykanym w szkołach i na ulicach), wyłudzają pieniądze od młodszych, grożąc pobiciem. e) prostytucja nieletnich W Polsce prostytucja nie stanowi przestępstwa, jest jednak przejawem wykolejenia społecznego. Uprawianie nierządu przez nieletnią często poprzedzone jest ucieczką z domu rodzinnego. Rzadziej powodowane jest wzorami postępowania matek - prostytutek. Zdarza się również, że do nierządu zmuszane są nieletnie przez ojca lub obu rodziców celem wyniesienia korzyści materialnych. Częstym powodem oddawania się młodych dziewcząt przygodnie poznanym mężczyznom jest ciekawość, fantazja oraz otrzymywanie w zamian różnych, atrakcyjnych upominków. „(...)Uprawianie przez nie prostytucji łączy się zwykle z nawiązywaniem kontaktów przestępczych, popełnianiem przestępstw, przebywaniem w melinach i nadużywaniem alkoholu”15. Równocześnie z uprawianiem przez nieletnie dziewczyny nierządu upowszechnia się wśród młodych chłopców zjawisko homoseksualizmu. Bardzo często ulegają oni namowom starszych mężczyzn, czerpiąc z tego procederu przede wszystkich korzyści materialne. W tych przypadkach takim zachowaniom towarzyszy nierzadko alkohol. Zdarza się także, że chłopcy okradają swoich partnerów i czasem pozbawiają ich życia. 15 M. Lipka, Przestępczość ..., s. 32. 16 Opisane powyżej zjawiska wykolejenia się społecznego nieletnich są początkiem drogi do popełniania przestępstw. Przypadki przestępczości nieletnich, które nie są poprzedzone zachowaniem przypisanym wykolejeniu się, występują niezwykle rzadko. Przestępstwo z reguły stanowi „uwieńczenie” długotrwałego procesu wykolejania się nieletnich. Nawet najmłodsi przestępcy sygnalizowali wcześniej swoim zachowaniem narastanie „niedostosowania społecznego”. Ważnym jest, żeby od momentu popełnienia przez dziecko przestępstwa, choćby przyniosło ono znikome straty, nie bagatelizować takiego postępowania. Nawet drobne w sensie materialnym wykroczenia dają sygnał, że mamy do czynienia z potencjalnym recydywistą. Z reguły dzieci popełniają przestępstwa we dwoje, troje, rzadziej w pojedynkę. O stopniu demoralizacji można także wnioskować ze sposobu popełnienia przestępstwa. Im większy jest stopień demoralizacji, tym bardziej jest ono przemyślane i dokładniej wykonane. Do najczęściej spotykanych przestępstw, popełnianych przez nieletnich zalicza się: kradzieże, rozboje, handel narkotykami oraz coraz częściej popełniane zabójstwa. Największy odsetek stanowią kradzieże, połączone z włamaniami do różnych obiektów (w tym do samochodów). Coraz częstszym zjawiskiem są także rozboje i handel narkotykami. Według encyklopedii przestępstwo to „zawinione zachowanie się człowieka, zabronione przez ustawę pod groźbą kary jako społecznie niebezpieczne; według prawa polskiego przestępstwa dzielą się na zbrodnie i występki, nie są natomiast nimi wykroczenia”16. Analizując tę definicję, przestępstwo popełnia nieletni wtedy, kiedy naruszy przepisy kodeksu karnego czyli popadnie w „kolizję z prawem”. Tak rozumiane zachowanie nieletnich jest przedmiotem tej pracy. 17 ROZDZIAŁ II PRZYCZYNY PRZESTĘPCZOŚCI NIELETNICH Już od wielu lat trwają badania mające na celu znalezienie i wyjaśnienie przyczyn, które wpływają na nasilanie się patologicznych zachowań młodzieży i małoletnich. Mimo, że badania przebiegają pod różnym kątem, występują w nich pewne wspólne elementy, dotyczące zarówno podmiotu jak i przedmiotu badań. Dlatego związane z tymi badaniami teorie dotyczące przyczyn przestępczości nieletnich można sprowadzić do dwóch podstawowych grup. Pierwszą grupę stanowią teorie, które uwzględniają wszystkie czynniki, dotyczące bezpośrednio osoby nieletniego. Są to czynniki biologiczne, psychologiczne, natury fizjologicznej i medycznej, itp. Tkwią one niejako w samym nieletnim, toteż nazywane są czynnikami endogennymi. Druga grupa teorii to te, które wymieniają czynniki egzogenne, występujące w otoczeniu nieletnich. Należą do nich wszelkie zjawiska socjologiczne, socjalne, wychowawcze, polityczne, światopoglądowe, itp.17 H. i M. Veillard-Cybulski18 w badaniach uwzględniają następujące grupy: socjologiczną, antropologiczną, biologiczną oraz psychologiczną i psychiatryczną. C. Czapów 19 przytacza różne teorie, dotyczące przyczyn przestępczości nieletnich. Opisuje takie teorie jak: Teoria zakazanych środków, Teoria dezorganizacji społecznej, Teoria „konfliktu kultur”, Teorie biologiczne. Niezależnie od tego jakie czynniki te teorie wymieniają, są to: czynniki tkwiące w osobie przestępcy czyli psychologiczne oraz czynniki tkwiące w otoczeniu nieletniego czyli społeczne. 16 17 18 19 Encyklopedia popularna PWN, wyd. V, Warszawa 1982, s.636. M. Lipka, Przestępczość ... H.i M. Veillard-Cybulski, Nieletni przestępcy w świecie, Warszawa 1968. C. Czapów, Czy Johny stanie się gangsterem?, Warszawa 1959. 18 Jedną z pierwszych prac omawiających wpływ czynników biologicznych i psychologicznych na przestępczość nieletnich była praca włoskiego lekarza C. Lombrozo: „O przyczynach i zwalczaniu przestępczości”. Praca ta była opublikowana pod koniec XIX wieku i jeszcze długo miała zwolenników, choć globalnie spotkała się z krytyką. Otóż Lombrozo na podstawie badań nieletnich, przebywających w zakładach poprawczych wysnuł teorię, iż: „skrzywienie moralne” u dzieci przejawia się silniej niż u dorosłych, ale ma te same przyczyny - skłonności dziedziczne. Lombrozo20 założył, że dzieci rodzą się z wrodzonymi skłonnościami do popełniania przestępstw. Równocześnie podważał on znaczenie wychowania i innych czynników wpływających na kształtowanie się zachowania człowieka. Do teorii Lombrozo nawiązuje E. A. Hooton21, który także próbuje doszukać się źródeł przestępczości w czynnikach biologicznych. Ten amerykański uczony doszukuje się również związku między cechami rasowymi, a różnymi typami przestępstw. Podobnie jak Lombrozo bada wielu nieletnich przestępców i wysuwa teorię, że zwyrodnieniu psychicznemu towarzyszy zwyrodnienie organiczne. Człowiek, który ma skłonności do popełniania przestępstw posiada określone, charakterystyczne cechy w wyglądzie, na przykład zniekształcone muszle uszne, asymetria twarzy, itp. Do bardzo ciekawych wyników w swych badaniach nad przestępczością nieletnich doszedł J. Dollard22, który jej źródeł upatruje w stanach agresji i frustracji. Człowiek nie mogąc zaspokoić swych potrzeb często popada we frustrację, a nierzadko co za tym idzie, w agresję. Stany te występują bardzo często w okresie dorastania. Niezaspokojona potrzeba samodzielności, potrzeba sukcesu czy powodzenia lub autorytetu, stanowi źródło niezadowolenia. Niezaspokojenie którejś z wymienionych potrzeb może spowodować frustrację. Skutkiem frustracji są często nerwice i schorzenia psychosomatyczne. Te z kolei prowadzą do agresji. Agresja u nieletnich przybiera różne postacie. Najczęściej jej wynikiem są czyny chuligańskie, kiedy to nieletni nie zawsze uświadamiają sobie przyczyny swojej złości i aby ją wyładować 20 21 22 M. Lipka, Przestępczość ... C. Czapów, op. cit. M. Lipka, Przestępczość ... 19 atakują bezmyślnie wszystko, co znajdą w zasięgu ręki i oka. Demolują obiekty, biją inne osoby, dręczą zwierzęta lub biją się między sobą (w przypadku grup przestępczych). Innym przejawem frustracji jest ucieczka od sytuacji powodującej frustrację. Często jest to ucieczka z domu rodzinnego lub wagarowanie, mogą to być także próby samobójcze. „Niektórzy amerykańscy psychologowie społeczni twierdzą, że (...) frustracja jest tym bardziej prawdopodobna, im niższy jest tzw. próg frustracji, tj. skłonność do ulegania frustracji”23. Ludzie mają różną odporność na frustrację. Jeżeli nieletni posiada niski próg odporności, wówczas łatwo ulega sytuacjom frustracyjnym. Najczęściej jest to typ człowieka, który żyje zachciankami i emocjami, toteż szybko popada w konflikt z otoczeniem. Często zdarza się, że jego sposób rozwiązywania problemów nie jest akceptowany i środowisko społeczne odsuwa się od niego. Następstwem jest znalezienie sobie przez takiego człowieka środowiska zastępczego, które jest najczęściej środowiskiem przestępczym. W takim wypadku nieletni tworzą gangi lub do nich przystępują, nieletnie dziewczyny znajdują sobie takie środowiska w grupach prostytutek lub oddają się pod opiekę dorosłym sutenerom. Stan agresji, która jest wywołana frustracją prowadzi przeważnie do popełniania przez nieletnich przestępstw. Do czynników społecznych, które mogą mieć wpływ na nieprzystosowanie społeczne nieletnich i popełnianie przez nich przestępstw możemy także zaliczyć: rodzinę, grupę rówieśniczą, szkołę, najbliższe otoczenie. Oprócz tego wielu socjologów wymienia inne czynniki mające wpływ na przestępczość nieletnich. Są to: struktura społeczno-ekonomiczna społeczeństwa, stopień zorganizowania, stopień rozwoju społeczeństwa, skład społeczny, itp. Na początku tego rozdziału wymieniono kilka teorii przytoczonych przez C. Czapowa24. Ponieważ dotyczą one społecznych czynników wpływających na przestępczość nieletnich należy je pokrótce omówić. Pierwszą z nich jest teoria dezorganizacji społecznej. „Według tej koncepcji, przestępcze środowiska nieletnich 23 C. Czapów, op. cit., s.23. 20 i młodocianych tworzą się wszędzie tam, gdzie ludzi nie łączy żadna solidarność, żaden duch wspólnoty i kolektywu. Obszary dezorganizacji społecznej to obszary, w których źle lub wcale nie funkcjonują normy, autorytety, prawo i opinia publiczna, a więc czynniki koordynujące i organizujące działalność jednostek i zbiorowości”25. W zdezorganizowanym społeczeństwie obserwuje się rozkład życia rodzinnego i brak stosunków sąsiedzkich. W związku z tym nie występuje prawidłowe wychowanie dzieci i młodzieży. Wchodzi ona w życie pozbawiona zakazów, nakazów i nawyków, zainteresowań i potrzeb, które umożliwiają konstruktywne życie w społeczeństwie. Jeżeli nie ukierunkuje się dziecku dążeń i zainteresowań, wówczas może się w nim rozbudzić niechęć i obcość wobec otoczenia. Jest to naturalne źródło wszelkiego rodzaju chuligaństwa i wandalizmu. Drugą teorią, przytoczoną przez Cz. Czapowa 26 jest teoria „konfliktu kultur”, która zakłada, że przestępczość nieletnich występuje wszędzie tam, gdzie nie ma jednolitej kultury. Za jednolitą kulturę uważa się zespół stałych norm, wartości, autorytetów, gdzie zderzają się odmienne wzory postępowania, odmienne poglądy, które określają co wolno, a czego nie wolno. „Konflikt kultur jest często udziałem młodych emigrantów oraz ludzi przybyłych ze wsi do miasta, a także tych, o których dusze toczy się walka między wrogimi zbiorowościami”27. W natłoku różnych wartości i autorytetów, wzorów postępowania młody człowiek nie radzi sobie z wyborem właściwej drogi, w związku z czym nie przyswaja sobie żadnego wzorca i nie ma żadnego respektu dla ustalonego porządku prawnego. Wtedy łatwo schodzi na drogę przestępstwa. Obie te teorie, choć są niekompletne, zakładają, iż nieletni przestępcy w ogóle nie liczą się z jakimikolwiek normami i wzorami, co nie jest prawdą. Bardzo często można zauważyć zwłaszcza w młodocianych grupach przestępczych istnienie swoistego „kodeksu postępowania”. 24 25 26 27 Tamże. Tamże, s.10. Tamże, s.11. Tamże, s.12. 21 2.1 Rodzina jako czynnik wpływający na zachowanie się nieletnich Istotnym czynnikiem społecznym wpływającym na zachowanie się nieletnich jest rodzina. Jest to naturalne środowisko wychowawcze dzieci i młodzieży. Tworzy ona „wspólnotę, w której uczestnictwo jest trwałe lub obejmuje dłuższy okres życia, oparte jest na czynnikach naturalnych, takich jak urodzenie, zamieszkiwanie w określonym terytorium, spontaniczne potrzeby wieku młodzieńczego, itp. Zbiorowości społeczne określane mianem wychowawczych środowisk naturalnych podlegają ewolucji, podobnie jak szersze zbiorowości społeczne, przeto określenie środowisko naturalne należy dla nich przyjąć z podanymi wyżej zastrzeżeniami”28. Życie współczesnej rodziny jest zdeterminowane w znacznym stopniu szybkimi przemianami jakie zachodzą w krajach intensywnie rozwijających się, a do takich nasz kraj niewątpliwie należy. Należy zatem brać pod uwagę wszystkie elementy jakie mają wpływ na kształtowanie się współczesnej rodziny i wychowanie dzieci. „Wychowanie w rodzinie zawiera się w całokształcie oddziaływań rodziny: podejmowanych świadomie i celowo, przebiegających w sposób samorzutny, okolicznościowy i nie zamierzony. Prowadzi ono do trwałych zmian w osobowości jednostki”29. Mimo dokonujących się obecnie znacznych przeobrażeń rodziny, nadal spełnia ona podstawowe funkcje, do których należą: biologiczno-opiekuńcza, gospodarcza, kulturalna, wychowawcza. Funkcje te uważane są za podstawę więzi wewnątrzrodzinnych oraz więzi ze społeczeństwem globalnym. Każda rodzina ma obowiązek zapewnienia warunków bytowych - mieszkania, pożywienia, ubrań, zapewnienia wypoczynku - snu, troska o zdrowie, ochrona przed niebezpieczeństwem. Rodzice mają obowiązek zapewnić dziecku warunki do zdobycia wykształcenia i zawodu. Każda rodzina stwarza własne środowisko kulturowe, które tworzone jest w ramach ogólnej kultury społecznej. Poprzez całe swoje życie wewnętrzne 28 J. Wojtyniak, H. Radlińska, Sieroctwo. Zasięg i wyrównanie, Łódź 1946, s 9. 22 przygotowuje dziecko do odbioru dóbr kultury. To w rodzinie dziecko uczy się jak rozwijać swoje zainteresowania, organizować sobie zabawę i rozrywkę, jak dobierać towarzyszy zabaw. W prawidłowo funkcjonującej rodzinie dziecko poznaje zasady zachowania się. Uczy się jak należy postępować zgodnie z występującymi w danym społeczeństwie normami i zasadami współżycia i współdziałania. Ma zaspokojoną jedną z najważniejszych jego potrzeb poczucia bezpieczeństwa. „W naszej kulturze rodzice są dla dziecka bardzo długo najważniejszymi osobami, dysponującymi wobec niego nagrodami i karami, zwłaszcza takimi, które polegają na dawaniu lub odbieraniu opieki i miłości. Charakter związku między rodzicami a dzieckiem decyduje o tym, czego się nauczy ono na zasadzie identyfikacji, naśladownictwa i stosowania nagród i kar”30. „Najobszerniejszą sferę negatywnych skutków oddziaływania na młodzież środowiska rodzinnego stanowią: braki opieki wychowawczej lub stosowanie niewłaściwych metod wychowawczych. W pierwszym wypadku chodzi o zupełny brak dozoru wychowawczego nad małoletnim w domu poza nim oraz niezapewnienie mu koniecznej w tym wieku troskliwości, opieki i ochrony”31. Rezultatem tego typu zaniedbań jest zaniedbywanie obowiązków szkolnych, opuszczanie lekcji, zawieranie niepożądanych znajomości. „Natomiast w drugim wypadku mamy najczęściej do czynienia z wyraźną bezradnością rodziców, wynikającą z niskiego poziomu intelektualnego i nieznajomości podstawowych zasad pedagogiki, bądź z ich zupełnej ignorancji”32. Objawami takiego zachowania są: nieutrzymywanie prawie żadnych kontaktów ze szkołą, stosowanie wobec dzieci represyjnych środków w postaci gróźb i bicia, zamiast udzielania rad i pomocy, brak korzystania z porad wychowawczych specjalistów w tym kierunku, niestawianie i nieegzekwowanie odpowiednich 29 Z. Lubicz, Rodzina jako środowisko wychowawcze. Wychowanie i środowisko, red. J. Łyńska-Sztejnberg, Warszawa 1979, s.113. 30 Nowe tendencje w postępowaniu z młodzieżą społecznie nieprzystosowaną, red. M. Ziemska, Warszawa 1980, s.140. 31 M. Lipka, Zjawiska ... , s 65. 32 Tamże, s 66. 23 obowiązków ułatwiających socjalizację lub korygujących jej wadliwość. Oprócz wymienionych, negatywnych oddziaływań rodziny na nieletniego można jeszcze wymienić parę innych. Negatywny wpływ środowiska rodzinnego na dziecko uwidacznia się wyraźnie na tle alkoholizmu rodziców. Rodzice nadużywający alkohol, czy to jedno z nich, czy oboje, nie zapewniają dziecku podstawowych potrzeb. Dziecko wychowujące się w rodzinie, gdzie występuje problem alkoholowy, często jest zdane samo na siebie. Ponieważ nie jest w stanie sprostać przewyższającym go problemom zaczyna uciekać z domu, wagarować, zaniedbywać naukę. Dochodzi do tego, że wiąże się ze środowiskiem przestępczym (o ile jego rodzina już w nim nie jest). Dzieci z rodzin, w których więcej wydaje się pieniędzy na alkohol niż na jedzenie w bardzo wczesnym wieku same zaczynają pić. Najczęściej młodzież pije alkohol, aby dodać sobie odwagi oraz poczucia ważności. Pod wpływem alkoholu przestają działać jakiekolwiek „hamulce moralne” i często wtedy nieletni popełniają przestępstwa. W domach z problemem alkoholowym nierzadko występuje przemoc i agresja wobec członków rodziny. Dzieci często są świadkami lub ofiarami brutalnych pobić. Znoszą to w milczeniu, ale częściej decydują się na ucieczkę, podczas której, aby przetrwać, popełniają przestępstwa. 2.2 Wpływ grup rówieśniczych na zachowanie się nieletnich „Dziecko wychowuje się nie tylko w rodzinie, ale i w grupach rówieśniczych. Obecność w grupie rówieśniczej stanowi naturalną potrzebę przeciętnego, normalnego chłopca i przeciętnej, normalnej dziewczyny. Stąd postulat kształtowania właściwych środowisk rówieśniczych”33. „Młodzież i dzieci mogą należeć do różnych grup formalnych jakimi są np. koła zainteresowań, różnego typu sekcje, harcerstwo, kluby sportowe, itp. Mają one określone cele wychowawcze i prowadzone są przez specjalistów. Częściej jednak dzieci i młodzież spędzają czas w grupach nie formowanych (pierwotnych)”34. 33 34 C. Czapów, op. cit., s.38. J. Szczepański, Elementarne pojęcia socjologii, Warszawa 1970. 24 Wynika to z faktu, że korzystają one z tego samego podwórka lub uczęszczają do tej samej szkoły. „Między kolegami wytwarza się określony stopień zażyłości indywidualnej lub w grupach nieformalnych, które powstają na gruncie wspólnych zainteresowań jakąś dziedziną życia lub świadczenia sobie wzajemnej pomocy w realizacji różnych pomysłów. Wśród nich są także takie, które prowadzą do wykolejenia obyczajowego lub przestępczego”35. Wprawdzie z pojęciem grupy przestępczej oraz przestępczości grupowej spotykamy się także w środowisku dorosłych, niemniej szczególnie nasilenie tej formy działania lub współdziałania spotyka się w środowisku nieletnich. Jeżeli chodzi o współdziałanie to polega ona na współsprawstwie, chociaż zalicza się tu także pomocnictwo, albo podżeganie do czynu przestępnego. Do grupy przestępczej może należeć kilka lub kilkanaście osób, które mają wspólny cel (tu popełnienie przestępstwa), odpowiednie elementy zorganizowania, np. podział ról oraz własne normy postępowania. „Na swoistość grupy i aktywność przestępczą jej członków wpływają: tryb życia, postępowanie, cel działania, stopień zorganizowania, cechy osobiste i doświadczenie przywódcy grupy, możliwość zaspokajania dążeń i potrzeb oraz osiągania korzyści osobistych, w tym także materialnych”36. Nieletni, który należy do grupy przestępczej zostaje jej podporządkowany. Nabiera nowych cech, które zostają mu narzucone przez pozostałych członków grupy i zatraca niektóre cechy osobowości. Pod wpływem oddziaływania członków grupy staje się po niedługim czasie zupełnie innym człowiekiem. Odzwierciedla się to w jego dążeniach i motywach postępowania. W młodym wieku psychika jest bardzo plastyczna, człowiek łatwo ulega wpływom i naśladuje nowe wzory, w tym wypadku negatywne. Często zdarza się, że w popełnieniu przestępstwa bezpośrednio bierze udział tylko część grupy, chociaż reszta korzysta z jego efektów. M. Lipka37 proponuje podzielić grupy przestępcze nieletnich na dwie kategorie. 35 36 37 A. Firkowska-Mankiewicz, Czynniki biopsychiczne a przestępczość nieletnich., Warszawa 1972, s.25 i inne. M. Lipka, Zjawiska patologii ..., s.98. Tamże, s.100. 25 Pierwszą kategorię stanowią te grupy, które tworzą się w sposób spontaniczny już w trakcie popełniania przestępstwa. Charakterystycznym dla tych grup jest brak planu działania i mała spoistość grupy. Nie ma w niej także podziału ról między uczestnikami oraz solidarności. Do drugiej kategorii zalicza się grupy przestępcze nieletnich powstałe w sposób planowy. Są one w wysokim stopniu zorganizowane, istnieje w nich przywódca, przydział zadań, podział ról. Członkowie posługują się pseudonimami, grupa ma stałe miejsce spotkań, swoiste normy postępowania, cechuje się dużą solidarnością. Ta kategoria grup przestępczych prowadzi systematyczną, dobrze zorganizowaną działalność. Występuje tu także specjalizacja w popełnianiu przestępstw jednego rodzaju, np. okradanie samochodów, włamanie do kiosków. Każdą z tych grup cechują charakterystyczne metody działań. Należy zwrócić także uwagę na sposób organizowania się takich grup. Najczęściej grupa powstaje z osób, które znajdują się w podobnej sytuacji życiowej, mają podobny sposób spędzania wolnego czasu, może to być sąsiedztwo w miejscu zamieszkania czy wspólne dojazdy do szkoły. Niekiedy powstanie grupy jest następstwem nawiązania kontaktów w zakładach poprawczych lub wychowawczych, więzieniu czy w schronisku lub Policyjnej Izbie Dziecka. Czasami młodzież nawiązuje kontakty będąc na plaży, koncercie, kręcąc się w określonych punktach miasta, na wycieczce, boisku sportowym. Specyficzne grupy tworzą narkomani, związani wspólną potrzebą zaspokajania głodu narkotykowego. „W świetle badań nad etiologią przestępczości młodzieży można wysnuć wniosek, że uczestnictwo w grupie przyśpiesza proces wykolejenia społecznego. Wpływają na to swoiste procesy socjotechniczne i psychotechniczne. Okazuje się, że osobnicy, których nie było stać na samodzielne popełnienie przestępstwa, w towarzystwie innych osób nabierają odwagi i zuchwałości”38. Członkowie nieletnich grup przestępczych dokonują włamań do różnych obiektów, kradną najwięcej pojazdów. To oni właśnie są najczęściej sprawcami 38 Tamże, s. 102. 26 grupowych gwałtów, przestępstw przeciwko zdrowiu i życiu oraz aktów chuligaństwa i wandalizmu. 2.3 Szkoła jako instytucja wpływająca na zachowanie się młodzieży „Do czynników, które mogą wpłynąć na przestępcze zachowania nieletnich można zaliczyć szkołę. Współczesna szkoła jest instytucją masową i społeczną. Jej podstawowymi funkcjami są: nauczanie i wychowanie dzieci i młodzieży. Szkoła powinna także przygotować młode pokolenie do uczestnictwa w kulturze i nauczyć jak zagospodarować sobie wolny czas. W tym zakresie powinna współdziałać z różnymi instytucjami”39. Jednakże obecna sytuacja w jakiej znajduje się nasze szkolnictwo nie sprzyja wywiązywaniu się szkoły z tych zadań. Przeładowane klasy, przeładowane programy nauczania, przestarzałe metody i środki nauczania i coraz gorsza sytuacja placówek i nauczycieli prowadzi do tego, że szkoła bardziej skupiła się na nauczaniu niż na wychowaniu młodzieży. „Wielu badaczy przestępczości nieletnich podkreśla, iż złe warunki szkolne odegrały decydującą rolę w wykolejeniu się dużego procentu młodzieży. Dzieci niezdolne, zaniedbane pedagogicznie, upośledzone ekonomicznie, niejednokrotnie właśnie w szkole nabywają wrogiego stosunku do społeczeństwa. Czują się gorsze, niepotrzebne, obce środowisku szkolnemu, znajdują w gangu i w działalności przestępczej wyzwolenie swej nienawiści i zaspokojenie potrzeby oparcia społecznego”40. Pierwszymi objawami nieprzystosowania się do warunków szkolnych jest bunt, arogancja wobec nauczycieli i kolegów. Potem pojawia się lekceważenie nauki i innych obowiązków uczniowskich, niszczenie mienia szkolnego i mienia kolegów. Następnym przejawem jest bicie i szantażowanie innych uczniów, wyłudzanie pieniędzy pod groźbą pobicia, zmuszanie do pisania wypracowań, itp. 39 40 Pedagogika, podręcznik dla kandydatów na nauczycieli, red. B. Suchodolski, Warszawa 1970. C. Czapów, op. cit., s. 39. 27 Na tym etapie można zauważyć łączenie się takich uczniów w grupy, bowiem w grupie działa się z mocniejszej pozycji i z przewagą siły. Do wyżej wymienionych zachowań młodzieży nieprzystosowanej do warunków szkolnych dochodzą jeszcze wagary i często, co jest skutkiem tych ostatnich, drugoroczność. Przy obecnym systemie kar i nagród uczniowie czują się bezkarnie, bo oprócz obniżenia oceny z zachowania lub karnego przeniesienia do innej szkoły (na co druga szkoła musi wyrazić zgodę), nic gorszego spotkać ich nie może. Taka sytuacja sprzyja wykolejeniu się młodzieży. Należy tu dodać, że coraz częściej nauczyciele muszą sami borykać się z takimi problemami, ponieważ rodzice w pogoni za zapewnieniem warunków bytowych nie mają lub mają coraz mniej czasu na interesowanie się życiem swoich dzieci. Są także rodzice, którzy świadomie nie chcą współpracować ze szkołą w tym zakresie. 2.4 Wpływ środków masowego przekazu na powstawanie przestępczości nieletnich Duży wpływ na kształtowanie się postaw nieletnich mają środki masowego przekazu. Jest to wprawdzie oddziaływanie pośrednie, ale bardzo istotne. Największą rolę odgrywają tutaj filmy. Wyniki amerykańskich badań41 potwierdzają tezę, że filmy ukazujące sposób dokonywania przestępstw pozostawiają na widzach niezatarte wrażenia. Więcej niż połowa młodocianych widzów stwierdziła, iż strzelanina, jaką oglądali na filmach gangsterskich, wzbudziła w nich pragnienie łatwego zdobywania pieniędzy. Stwierdzono także znacznie większy, pośredni wpływ filmu na powstawanie przestępczości lub innych, negatywnych zjawisk. W wielu przypadkach film inspirował ucieczkę z domu, inicjację seksualną czy skłonił do rozpoczęcia życia wbrew normom. To w jaki sposób zareaguje człowiek na program telewizyjny zależy od jego płci, poziomu inteligencji i innych cech charakteru. Badania uczonych angielskich dotyczyły reagowania przez dzieci na programy telewizyjne. „Na podstawie tego rodzaju badań wysunięto pogląd, iż oglądanie przez dzieci aktów przemocy i gwałtu nie powoduje zmiany młodego człowieka o „dobrym 41 M. Lipka, Przestępczość ... 28 charakterze” na „agresywnego przestępcę”. Jedynie w wypadku tych dzieci, u których stwierdzono już cechy agresywności, zauważono popadanie w stan skłonności do popełnienia przestępstwa w związku z oglądanym programem”42 Łatwo można jednak zauważyć obserwując dzieci i młodzież, że przyjmują one wzorce zachowań różnych bohaterów filmowych. Bardzo często nieletni identyfikują się z postaciami filmowymi. Jest to niebezpieczne, ponieważ zatracają granicę między światem fantazji i światem realnym. Rzadko zdają sobie sprawę z tego, że np. zamordowany przez nich kolega nie wstanie po chwili, tak jak bohater, który pojawi się w następnym filmie. Charakterystyczne i groźne jest również przyjmowanie przez młodzież w większości negatywnych wzorców filmowych. Nieletni czują się lepiej w roli „czarnego charakteru”, bo mogą pokazać wtedy swoją siłę, przewagę, mogą nareszcie imponować kolegom. Na wzór filmowych, młodzież tworzy gangi i zachowuje się tak, jak gangi pokazane w filmie, kradnie, szantażuje i dokonuje rozbojów. Coraz częściej dochodzi do morderstw, popełnianych przez nieletnich. Ich przebieg niejednokrotnie przypomina akcję filmu obejrzanego przez młodocianego mordercę. Niemniej trudno jest stwierdzić jednoznacznie, czy film jest inspiracją do popełnienia przestępstwa przez nieletniego. Wymienione w tym rozdziale czynniki wpływające na przestępczość nieletnich nie są z pewnością jedynymi. Na ludzi działają różne bodźce, ulegają oni różnym wpływom, naśladują różne wzory, dlatego każdy człowiek posiada swoistą motywację działania. Na dzieci i młodzież największy wpływ wywiera życie rodzinne, środowisko szkolne, film oraz grupy rówieśnicze, dlatego w tym rozdziale starano się omówić szerzej te właśnie czynniki. ROZDZIAŁ III 42 Tamże, s. 95. 29 ZADANIA POLICJI W ZAKRESIE ZAPOBIEGANIA I ZWALCZANIA PRZESTĘPCZOŚCI NIELETNICH Znając przejawy i przyczyny przestępczości nieletnich Policja może podjąć wiele kroków prewencyjnych oraz zwalczających taką działalność. Zobowiązuje ją do tego Zarządzenie nr 15/97 Komendanta Głównego Policji z dnia 16 czerwca 1997 roku43. W postanowieniach ogólnych w paragrafie 4 mówiącym o szczególnych zadaniach służb prewencyjnych Policji dowiadujemy się, że są one zobowiązane do: „1. rozpoznawania środowisk i rodzin kryminogennych, w których występują takie zjawiska jak: alkoholizm, narkomania, przestępczość kryminalna, a zwłaszcza przestępczość przeciwko rodzinie, opiece i młodzieży, 2. przekazywania informacji o nieletnich wychowujących się w środowiskach i rodzinach, o których mowa w punkcie 1, sądom rodzinnym oraz instytucjom samorządowym i organizacjom społecznym, zobowiązanym do udzielania pomocy w zakresie opieki i poprawy warunków materialnych, 3. inicjowania i koordynowania działalności policjantów i jednostek policyjnych na rzecz nieletnich”44. Aby zapobiegać demoralizacji i przestępczości nieletnich Policja ma za zadania ujawnić źródła demoralizacji i przestępczości nieletnich i współdziałać w ich likwidowaniu, a także ścigać sprawców przestępstw i wykroczeń popełnionych na szkodę nieletnich lub wspólnie z nieletnimi. Szczególną rolę w zapobieganiu demoralizacji i przestępczości nieletnich mają odgrywać dzielnicowi. Powinni oni: „1. znać nieletnich sprawców czynów karalnych i zagrożonych demoralizacją, 43 Zarządzenie nr 15/97 Komendanta Głównego Policji z dnia 16 czerwca 1997 roku w sprawie form i metod działań Policji w zakresie zapobiegania i zwalczania demoralizacji i przestępczości nieletnich. 44 Tamże, s. 3. 30 zwłaszcza przebywających w środowiskach kryminogennych, a nieletnich sprawców nowo ujawnionych zgłaszać pisemnie specjaliście do spraw nieletnich, 2. znać kompetencje i adresy organów, instytucji i organizacji społecznych, które mogą udzielić wszechstronnej pomocy opiekuńczo-wychowawczej i socjalnej (materialnej i niematerialnej), 3. utrzymać stały kontakt ze szkołami, zakładami i placówkami dla nieletnich, mającymi siedziby w jego rejonie, 4. objąć szczególnymi działaniami prewencyjnymi nieletnich: a - sprawców czynów karalnych, którzy są: • organizatorami i przywódcami grup przestępczych, • wielokrotnymi sprawcami czynów karalnych, • popełniającymi czyny karalne wspólnie z dorosłymi, • oczekującymi na umieszczenie w zakładzie lub wobec których sąd orzekł umieszczenie w ośrodku resocjalizacyjnym w zawieszeniu, • ze względu na środowisko, w jakim przebywają, bądź cechy osobowości mogą wkroczyć na drogę przestępstwa”45. W ramach szczególnych działań dzielnicowy powinien także przeprowadzać rozmowy z nieletnimi, ich rodzicami lub opiekunami, rodzeństwem, rówieśnikami oraz z osobami dorosłymi, utrzymującymi z nim kontakty. Wszystkie działania prewencyjne dotyczące nieletnich powinny być odnotowane w specjalnych arkuszach. W paragrafie 12 Zarządzenia nr 15/97 znajdują się zadania obejmujące służby kryminalne jednostek Policji, które: „1. ścigają dorosłych sprawców, którzy dokonują przestępstw, bądź wykroczeń na szkodę nieletnich, 2. ujawniają nieletnich: • organizatorów kryminalnym, i przywódców grup przestępczych o charakterze 31 • sprawców działających w sposób świadczący o nabyciu umiejętności przestępczych, • wielokrotnych sprawców czynów karalnych, • wkraczających na drogę nierządu, • używających narkotyki lub inne środki odurzające bądź zajmujących się dystrybucją tych środków, • innych nieletnich zagrożonych demoralizacją stykających się ze środowiskiem przestępczym, 3. w toku postępowań przygotowawczych prowadzonych o przestępstwa kryminalne, a zwłaszcza przestępstwa przeciwko rodzinie, opiece i młodzieży ujawniają nieletnich zagrożonych demoralizacją, 4. wykonują czynności zlecone przez sędziego rodzinnego według zasad określonych w ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich”46. Ponadto służby kryminalne organizują poszukiwanie wychowanków zbiegłych z zakładów poprawczych i schronisk oraz placówek podległych resortowi edukacji. Organizują i bezpośrednio prowadzą także poszukiwania zaginionych dzieci, uciekinierów z domów rodzicielskich, uciekinierów z placówek opieki całkowitej podległych innym resortom. Natomiast policjanci służb patrolowo-obchodowych, oddziałów prewencji i ruchu drogowego powinni ujawniać nieletnich zagrożonych demoralizacją w czasie wykonywania zadań w miejscach publicznych, a także podczas: „1.interwencji w związku z awanturami rodzinnymi, 2. czynności wykonywanych w pobliżu dyskotek, klubów młodzieżowych, lokali rozrywkowych, itp. 3. innych czynności i interwencji podejmowanych wobec osób, których tryb życia wskazuje na możliwość demoralizowania nieletnich”47. 45 Tamże, s.5. Tamże, s.7. 47 Tamże, § 15, s. 8. 46 32 Oprócz tego „Policjanci wszystkich służb zobowiązani są do reagowania na zachowanie nieletniego niezgodne z obowiązującym porządkiem prawnym oraz na zachowanie świadczące o objawach demoralizacji, a także do podejmowania interwencji w interesie nieletniego w przypadkach, gdy nieletni znajduje się w sytuacji zagrażającej życiu, zdrowiu lub grożącej demoralizacją”48. Aby wyżej wymienieni funkcjonariusze mogli dobrze wykonywać swoje zadania i żeby ich praca w tym zakresie była odpowiednio koordynowana, powołano na wszystkich szczeblach jednostek policyjnych zespoły specjalistów do spraw nieletnich, bądź stanowiska wykonawcze specjalisty do spraw nieletnich. „Do podstawowych zadań specjalistów do spraw nieletnich Komend Wojewódzkich, Rejonowych i Komisariatów Policji, należy: 1. zapewnienie właściwego obiegu informacji o nieletnim, 2. kontrola realizacji postanowień zawartych w Zarządzeniu, 3. merytoryczny nadzór nad prawidłowym załatwianiem spraw nieletnich i doborem odpowiednich form oddziaływania prewencyjnego, 4. organizowanie współdziałania pionów jednostek Policji oraz wymiany informacji o nieletnich zdemoralizowanych i sprawców czynów karalnych, 5. zapewnienie uwzględnienia problematyki nieletnich w planowaniu pracy jednostek Policji oraz w programach wzmożonych działań i operacji o charakterze prewencyjnym, 6. przygotowania materiałów i informacji popularyzujących pracę Policji na rzecz dzieci i młodzieży”49. Specjalista do spraw nieletnich powinien również utrzymać stały kontakt z sądami rodzinnymi oraz z innymi organizacjami i instytucjami, zajmującymi się problematyką dzieci, młodzieży i rodziny. Ważnym jest jego udział w pracach zespołów i komisji, których działalność ma na celu skoordynowanie działań profilaktycznych i resocjalizacyjnych młodzieży. 48 49 Tamże, § 17, s. 9. Tamże, § 24, s 16. 33 Specjalista do spraw nieletnich powinien organizować lub być uczestnikiem spotkań z młodzieżą, rodzicami, pedagogami, opiekunami, itp., które miałyby na celu omówienie istotnych spraw dotyczących problematyki związanej z demoralizacją, przestępczością i innymi zjawiskami patologicznymi wśród nieletnich. Zwłaszcza ten ostatni obowiązek powinien być jak najczęściej realizowany. Obecnie odczuwa się wyraźny brak kontaktów przedstawicieli Policji ze środowiskiem młodzieży, z nauczycielami lub rodzicami. Dopiero, gdy nieletni wejdzie na drogę przestępstwa, nawiązuje się taki kontakt. Należałoby organizować jak najwięcej spotkań, pogadanek, prelekcji na temat niebezpieczeństw jakie mogą spotkać młodzież i które często przyczyniają się do jej demoralizacji, a nawet przestępczości. Do obowiązków specjalisty do spraw nieletnich należy jeszcze: „ prowadzenie bezpośredniej pracy rozpoznawczej i profilaktycznej w środowisku nieletnich zdemoralizowanych: 1. udział w typowaniu nieletnich sprawców czynów karalnych na podstawie własnego rozpoznania oraz prowadzonej dokumentacji, 2. współdziałanie z jednostkami służby kryminalnej w sprawach rozpoznawania osób, środowisk i zdarzeń oddziałujących demoralizująco na nieletnich, 3. egzekwowanie obowiązku sporządzania i nadsyłania przez poszczególne ogniwa służbowe informacji i notatek o nieletnich zagrożonych demoralizacją i podejrzanych o popełnienie czynów karalnych, 4. udzielenie porad, wskazówek policjantom w podejmowaniu czynności i załatwianiu spraw nieletnich, 5. bezpośrednie prowadzenie spraw wymagających natychmiastowego załatwienia lub zawiłych, 6. szkolenie policjantów, jednostki w zakresie problematyki nieletnich, głównie na podstawie aktualnych, obowiązujących przepisów prawa, 7. podejmowanie działań prewencyjnych w stosunku do nieletnich, wymagających szczególnego zainteresowania, 34 8. opracowywanie analiz dotyczących demoralizacji, przestępczości, narkomanii, alkoholizmu i innych zjawisk patologicznych, występujących wśród nieletnich”50. Ponieważ praca specjalisty do spraw nieletnich dotyczy młodzieży oraz jej rodziców, opiekunów, zaleca się, aby na to stanowisko zatrudniać osobę, która oprócz kwalifikacji policyjnych miałaby jeszcze kwalifikacje psychologiczne lub pedagogiczne. W tej pracy ważna jest umiejętność odpowiedniego podejścia i nawiązywania kontaktów z nieletnimi. Zarządzenie nr 15/97 Komendanta Głównego Policji ma na celu kompleksowe ujęcie zasad postępowania Policji z nieletnimi, zagrożonymi demoralizacją i sprawcami czynów karalnych. Oprócz paragrafów mówiących o postępowaniu wobec nieletnich, zawiera paragrafy dotyczące sposobów prowadzenia dokumentacji związanej z czynami nieletnich. Zarządzenie określa dokładnie jak powinna wyglądać współpraca w zakresie zapobiegania i zwalczania demoralizacji i przestępczości nieletnich na wszystkich poziomach i szczeblach jednostek Policji. 50 Tamże, § 26, s. 16-17. 35 BIBLIOGRAFIA 1. Bafia J., Przedmiot i zakres kryminologii, „Zeszyty Naukowe”. 2. Czapów C., Czy Johny stanie się gangsterem?, Warszawa 1959 . 3. Encyklopedia Popularna PWN, wyd.V, Warszawa 1982. 4. Firkowska-Mankiewicz A., Czynniki biopsychiczne a przestępczość nieletnich, Warszawa 1972. 5. Gertsman S., Rozmowa i wywiad z psychologii, Warszawa 1974. 6. Grzegorzewska M., Wybór pism, Warszawa 1964. 7. Grzegorzewska M., Pedagogika specjalna, (skrypt wykładów), Warszawa 1959. 8. Kołakowska - Przełomiec H., Środowisko rodzinne w świetle badań kryminologicznych, [w:] Zagadnienia przestępczości w Polsce, red. J. Jasiński, Wyd. Prawnicze, Warszawa 1975. 9. Lipka M. Przestępczość nieletnich w Polsce. Zapobieganie i zwalczanie, Warszawa 1971. 10. Lipka M., Zjawiska patologii społecznej. Studium prawno-kryminologiczne, Warszawa 1977. 11. Lipkowski O., Dziecko społecznie niedostosowane i jego resocjalizacja, Warszawa 1970. 12. Lubicz Z., Rodzina jako środowisko wychowawcze. Wychowanie i środowisko, red J.Łyńska-Szteinberg, Warszawa 1979. 13. Łobocki M., Metody badań pedagogicznych, Warszawa 1987. 14. Nowe tendencje w postępowaniu z młodzieżą nieprzystosowaną, red. M. Ziemska, Warszawa 1980. 15. Pedagogika, podręcznik dla kandydatów dla nauczycieli, red B. Suchodolski, Warszawa 1972. 16. Pilch T., Organizacja procesu badawczego w pedagogicznych badaniach środowiskowych, Wrocław 1974. 17. Pilch T., Zasady badań pedagogicznych, Wrocław 1977. 36 18. Podgórecki A., Patologia życia społecznego, Warszawa 1969. 19. Pospiszyl K., Żabczyńska E., Psychologia dziecka niedostosowanego społecznie, Warszawa 1985. 20. Spionek H., Zaburzenia psychologicznego rozwoju dziecka, Warszawa 1965. 21. Szczepański J., Elementarne pojęcia socjologii, Warszawa 1970. 22. Wojtyniak J., Radlińska H., Sieroctwo. Zasięg i wyrównanie, Łódź 1946. 23. Wódz J., Zjawiska patologii społecznej a sankcje społeczne i prawne. Wyniki badań empirycznych w Nowej Hucie, Wrocław-Gdańsk 1973. 24. Veillard-Cybulski H. i M., Nieletni przestępcy w świecie, Warszawa 1968. 25. Zarządzenie nr 15/97 Komendanta Głównego Policji z dnia 16 czerwca 1977 w sprawie form i metod działań Policji w zakresie zapobiegania i zwalczania demoralizacji i przestępczości nieletnich. 26. Żebrowska M., Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, Warszawa 1986.