wyzwalanie ekspresji dziecka poprzez kontakt ze sztuką

WYZWALANIE EKSPRESJI DZIECKA POPRZEZ KONTAKT ZE SZTUKĄ
(Przygotowała nauczycielka Lidia Wiosna na podstawie artykułów z „Wychowania w Przedszkolu” na
posiedzenie Rady Pedagogicznej Przedszkola Miejskiego Nr 10 w Świnoujściu w ramach WDN.)
„Wyzwól człowieka a będzie tworzył” (A.de Saint – Exupery).
Sztuka służy ludzkości w ogóle, a żywioł piękna jest potrzebny każdemu człowiekowi, jest podstawowym
czynnikiem pełnego i harmonijnego rozwoju każdej jaźni i każdej warstwy społecznej /S. Szuman/.
Sztuka pozwala na zobaczenie świata w inny, niż potoczny sposób, pozwala odkrywać nowe
jakości znanych rzeczy i zjawisk, budzi przeżycia, sprzyja kształtowaniu postawy otwartości.
Kontakt z dziełem sztuki jest przeżyciem emocjonalnym, które się pogłębia, jeśli jest wspierane
świadomością artystyczną opartą na umiejętności „plastycznego widzenia i znajomości języka
sztuki”.
Zadaniem wychowania przez sztukę jest stopniowe i systematyczne wprowadzenie dzieci w
świat wartości estetycznych, rozwijanie potrzeby kontaktu ze sztuką, budzenie wiary we własne
możliwości twórcze.
Właściwa organizacja pracy z dzieckiem wymaga zwrócenia uwagi na dwa istotne elementy:
1. UDOSTĘPNIANIE – stworzenie sytuacji bezpośredniego obcowania z dziełem sztuki, które
jest warunkiem poznawania i doznawania oraz przeżywania. Obcowanie to musi trwać
odpowiednio długo, aby jego działanie mogło odnieść zamierzony skutek.
2. UPRZYSTĘPNIANIE – udzielanie pomocy w odkrywaniu, poznaniu i odczuwaniu wartości
sztuki.
Zgodnie z poglądem wielu pedagogów, w wieku przedszkolnym należy zacząć
przygotowanie do świadomego odbioru dzieł artystycznych, gdyż jest to ważne źródło inspirujące i
zasilające samodzielną twórczość dziecka.
A. Mirski /Uniwersytet Jagielloński/ zauważył, że sztuka zarówno w swym aspekcie
biernym /odbiór dzieła/, jak i czynnym /twórczość własna/, odgrywa ogromną rolę w rozwoju
intelektualnym oraz estetycznym dziecka. Czyni to zarówno w drodze bezpośredniej, poprzez
stymulację rozwoju umysłu i wrażliwości estetycznej dziecka, jak i w drodze pośredniej, poprzez
korzystny wpływ na rozwój motoryczny, percepcyjny, emocjonalny i społeczny, które z kolei w
sposób pośredni, mogą wpływać na rozwój intelektualny i estetyczny. A.Herbert Read podkreślał,
że sztuka powinna być podstawą wychowania.
Aktywność artystyczna daje dziecku możliwość „wyładowania” uczuć, problemów,
możliwość symbolizowanej ekspresji nurtujących lęków, niepokojów i problemów, możliwość
sublimacji wewnętrznej energii. Ekspresja artystyczna dziecka umożliwia wyzwalanie się z
utrwalonych zahamowań i napięć. Sztuka umożliwia też odwrócenie uwagi skoncentrowanej na
swoim „ja” w kierunku innych, dając mu szansę wyzwolenia się z egocentryzmu.
W spotkaniu dziecka ze sztuką szczególnie ważny jest kontakt z kolorem, gdyż barwa ma korzystny
wpływ na psychikę dziecka, a odpowiedni jej dobór może być nawet istotny dla jego terapii.
Sztuka nie jest traktowana jako cel finalny czy jedyne źródło poznania, ale jako swoiste narzędzie
edukacji, zmierzającej do wspomagania naturalnych tendencji rozwojowych osobowości.
Relacje dziecko – sztuka tworzy z jednej strony aranżowanie sytuacji, w których dziecko styka się z
dziełami sztuki, a z drugiej strony jego twórcza jego twórcza aktywność.
Szczególnie inspirująco wpływa na aktywność dzieci kontakt z różnymi dziedzinami i dziełami
sztuki.
Architektura, rzeźba, malarstwo, grafika, fotografia, literatura i poezja /nie tylko dziecięca/,
muzyka /także poważna/, teatr.
Kontakty ze sztuką umożliwiają dzieciom wyrażenie swoich własnych przeżyć, ułatwiają
otwarcie się i jednocześnie pozwalają nauczycielkom na rozumienie dziecięcych reakcji i
zachowań.
Relacje człowiek – sztuka /dziecko – sztuka/ wg koncepcji edukacyjnej Wrocławskiej Szkoły
Przyszłości, wynikają z przyjęcia orientacji wychowawczej. Zgodnie z nią – wychowanie jako
proces twórczego współdziałania wychowawcy i wychowanka ma wspomagać naturalne linie
rozwojowe obu partnerów interakcji. Linie rozwojowe /wg Łukaszewicza w książce „Szanse
rozwoju osobowości”/ nazywane są tendencjami rozwojowymi i jest to wynik uczestnictwa
człowieka w biegu wydarzeń. Ich wspomaganiu sprzyja podejmowanie przez dziecko różnorodnej
aktywności.
Aranżowanie kontaktu dzieci ze sztuką nie ogranicza się do jej prezentacji. Stanowi ona
punkt wyjścia do działań teatralnych, plastycznych, muzycznych, ruchowych, zintegrowanych.
Zwłaszcza działania dzieci oparte na wytworach sztuki, bądź na samych wytworach, angażują je
emocjonalnie, motywują wewnętrznie, dają poczucie radości tworzenia.
Uznane za klasykę i mniej znane wytwory sztuki niejednokrotnie dzięki zaskakującym
skojarzeniom i pomysłom dzieci mogły zaistnieć na różnych płaszczyznach, np. obraz S. I.
Witkiewicza „ożywił się” poprzez grę pantomimiczną. Bajka fantastyczna S. Lema w dziecięcej
interpretacji nabierała znaczeń realnych. To, co niemożliwe, w świecie wyobraźni stawało się
oczywiste i łatwe.
Tradycyjnie pojmowany „odbiorca” sztuki, w tym przypadku małe dziecko, stawało się
dzięki specyficznemu sposobowi kontaktu z nią jej twórczym interpretatorem. Kontemplacja dzieł
sztuki inspirowała do podjęcia aktywności twórczej.
Każda z zaprezentowanych projektowanych okazji edukacyjnych odwołuje się do
wytworów sztuki, które stymulowały twórczą aktywność dzieci z alternatywnej grupy
przedszkolnej: aktywność muzyczno – ruchową, plastyczną, językową, dramatyczną.
Muzykę, plastykę, literaturę potraktowano integralnie, co oznacza, że nie ma w działaniach sytuacji
typowo muzycznych, plastycznych czy bazujących na aktywności językowej dzieci. Dążenie do
integracji różnych dziedzin sztuki znalazło swoje odzwierciedlenie w projektowanych okazjach
edukacyjnych.
Dobór wytworów sztuki nie był przypadkowy, uzasadniały go zainteresowania nauczycielek
prowadzących grupę oraz poziom percepcji i aktywności dzieci.
Udział w zajęciach nie był obowiązkowy, możliwość wyboru zadania /zadań/ dodatkowo zachęcała
do podjęcia działań, odpowiadających aktualnym potrzebom i upodobaniom uczestników.
Projektowane okazje edukacyjne przedstawiono w następującym układzie powtarzającym się w
każdej propozycji:
 Przedmiot odkrycia dziecka /nauczyciel zastanawia się, który z trzech typów aktywności:
poznawanie, używanie, tworzenie, uważa za korzystny pod względem zagadnienia
rozwiązywanego przez dziecko/,
 Na co chcemy zwrócić uwagę dziecka, co chcemy mu uświadomić, jakie wartości
wynikające z działań podkreślić?
 Punkt wyjścia / nauczyciel rozpoczynający działania z dziećmi powinien je zachęcić do
podjęcia aktywności/,
 Zadania i działania proponowane dzieciom /preferencja zadań otwartych/,
 Materialne i organizacyjne warunki działań dzieci i nauczyciela.
„PORTRET NASZEJ GRUPY”
/zajęcia z dziećmi 5 – letnimi/
Dzieci miały odkryć nowe środki wypowiadania się oraz symbolikę pewnych znaków, np.
odciśnięta w farbie dłoń dziecka. Istotne wydaje się podkreślenie, że wymyślony przez dziecko
wizerunek siebie odróżnia je od innych ludzi i może dawać poczucie przynależności do określonej
grupy – tworzymy zespół, choć jesteśmy różni.
Działania z dziećmi aranżowano poprzez zaprezentowanie zestawu nagrodzonych zdjęć
reporterskich, które przedstawiały duże grupy osób /fotografie zbiorowe/. Prowadząca prosiła o
skomentowanie zdjęć, wybór najciekawszych, uzasadnienie wyboru. Zaprosiła do ustawienia się
„na niby” do wspólnego zdjęcia grupy.
Sugerowała problem: „jak inaczej możecie stworzyć wspólne zdjęcie- portret naszej grupy
przedszkolnej, aby nie było na nim waszych postaci, ale znalazło się „coś”, co by je przypominało,
bądź kojarzyło się z nimi?”
Jeżeli dzieci nie mają pomysłów, prowadząca może zaproponować zabawę w odciskanie
śladów dłoni na rulonie papieru w dowolny sposób, obrysowywanie na rulonie papieru fragmentów
własnego ciała lub ciała kolegi.
Być może zainspiruje to dzieci do wymyślenia jeszcze innych sposobów „przedstawienia
siebie”.
W działaniach będą potrzebne: zdjęcia reporterskie nagrodzone na konkursach międzynarodowych,
przedstawiające różne grupy ludzkie, rulon szarego papieru /ok. 6 m długości/, farby, kubełki z
wodą, pędzle, waciki, kleje, nożyczki, papier kolorowy, bibuła, inne materiały dobrane przez dzieci
w zależności od ich pomysłów.
„IMPRESJE MUZYCZNE”
/zajęcia z dziećmi 5-letnimi/
Prowadząca miała pobudzić dzieci do tworzenia wypowiedzi, związanych z recepcją fragmentów
muzycznych.
Działania miały uświadomić im fakt, że nie tylko za pomocą słów można wyrażać swoje odczucia i
przeżycia wywołane określoną muzyką. Nauczycielka stworzyła nastrój dogodny do słuchania i
przeżywania muzyki. Dzieci położyły się na dywanie a oświetlenie zostało stonowane. Prowadząca
odtworzyła muzykę z płyty Antonio Vivaldiego „Cztery pory roku”. W trakcie słuchania muzyki
rozmawiała z dziećmi o skojarzeniach, które nasuwa muzyka:
 Wyobraźcie sobie, że jesteście kompozytorami tych utworów. Jakie tytuły nadacie
poszczególnym utworom? A teraz opowiedzcie za pomocą rysunków o skojarzeniach,
związanych z usłyszaną muzyką. Zwróćcie uwagę na rytm, tempo, nastrój /dzieci rysują na
różnych formatach kartek/.
 Wymyślcie proszę, w jaki sposób można przedstawić to, czego wysłuchaliście. Wyobraźcie
sobie sytuację, w której chciałybyście np. przekazać, opowiedzieć komuś o tej muzyce, a nie
macie żadnych instrumentów muzycznych i nie możecie tego powiedzieć w normalnym
języku. Jak to zrobić?
Jeżeli dzieci nie mają pomysłów, nauczycielka sugeruje, aby uczyniły to za pomocą gestu,
tańca, pantomimy.
Do przeprowadzenia projektu wykorzystano: płytę z muzyką A.Vivaldiego „:Cztery pory roku”,
gramofon, kredki, farby, papier o zróżnicowanym formacie, bibułę, materiały wybrane przez dzieci
w zależności od ich pomysłów.
„RZEŹBA GŁOWY”
/zajęcia z dziećmi 6 – letnimi/
Prowadząca wymyśliła działania, dzięki którym dzieci mogły odkryć różnice i podobieństwa w
ludzkich twarzach.
Zajęcia z rzeźbą miały zwrócić uwagę dzieci na ten rodzaj bryły przestrzennej, która jest
artystycznym przetworzeniem lub odtworzeniem rzeczywistości, pozwala uchwycić różnice i
podobieństwa rysów twarzy ludzkiej, może oddawać charakter modela.
Nauczycielka zaprosiła dzieci na spacer po Wrocławiu. Dzieci miały zwrócić uwagę na
rzeźby /pomniki/ przedstawiające postacie ludzkie, które napotkały w zabytkowej części miasta.
Kogo przedstawiały, z jakiego materiału zostały wykonane?
Po powrocie oczekuje na wszystkich niespodzianka: glina na stolikach. Nauczycielka
rozmawia o sposobach jej wykorzystania, o pracy rzeźbiarza, o narzędziach, materiałach
rzeźbiarskich, tematyce rzeźb. Zachęca dzieci do analizy rysów twarzy kolegów i swoich –
podobieństwa i różnice.
 Pobawcie się w rzeźby. Proponuje, aby każde z dzieci wykonało w glinie rzeźbę głowy
koleżanki lub kolegi.
 W jaki sposób wykorzystacie rzeźby w naszej sali? Jak można nimi zaaranżować
przestrzeń? Co pragniecie opowiedzieć o swoich pracach? – zachęca dzieci.
Projekt zakłada spacer po mieście „szlakiem” pomników i rzeźb.
W sali do działań niezbędne będą takie materiały jak: glina, deseczki, łopatki lub patyki do
wstępnego formowania gliny, zapałki, sznurek, wstążeczki, elementy ze skrzyni skarbów
wzbogacające wytwory dzieci /sznurki jako włosy, kapsle – oczy itp./.
„GWIAZDOLUDY Z ENTEROPII”
/zajęcia z dziećmi 6 – letnimi/
Zaaranżowano sytuację, w której dzieci miały tworzyć różnorodne skojarzenia i
interpretacje, dotyczące wybranych wątków z „Dzienników gwiazdowych” Stanisława Lema.
Nauczycielka chciała uświadomić dzieciom, że istnieje wiele rzeczy, których jeszcze nie
wymyślono na Ziemi, a które być może istnieją na innych planetach, do których człowiek nie
dotarł. Prowadząca zaprasza dzieci do wspólnego kręgu. W tle słychać muzykę elektroniczną.
Nauczycielka opowiada swój niezwykły sen, w którym odbyła podróż na planetę o nazwie
Enteropia. Treść „snu” powstała z inspiracji „Dzienników gwiazdowych” Stanisława Lema.
 Przyjęły mnie i serdecznie ugościły Gwiazdoludy – postaci o nieokreślonych kształtach.
Rozmawiały ze mną w dziwnym języku, dlatego nie wszystko zrozumiałam. Zapamiętałam
pięć słów, które Gwiazdoludy często powtarzały: „TARANTOGA, MIKROCEFAL,
MASTORIA, EBORET, BADUBIN”.
 Nadajcie proszę, polskie odpowiedniki słowom z języka Gwiadoludów. Co mogły oznaczać
słowa, które zapamiętałam? Wiem także, że Gwiazdoludy miały ciała z pogniecionego
papieru podobnego do ziemskich gazet. Kształty mieszkańców Enteropii były zróżnicowane.
Spróbujcie z kawałków gazet i sznurka stworzyć postaci Gwiadoludów. Gotowe kukły
można chyba ożywić…Jak to zrobić?
Po wysłuchaniu propozycji dzieci nauczycielka zaprasza także do przedstawienia w formie
teatralnej scenek z życia Gwiazdoludów. Kukła może także przemówić w swoim języku,
wykorzystując słowa ze snu nauczycielki, bądź słowa wymyślone przez dziecko – jej animatora.
Gwiazdolud może opowiedzieć o przedmiotach, które istnieją na jego planecie, opisać ich
przeznaczenie.
Zabawa kukłami trwa przez KILKA DNI.
Wygląd i język Gwiazdoludów zmienia się w zależności od fantazji dzieci.
Materiały wykorzystane w projekcie: „Dzienniki gwiazdowe” Stanisława Lema, stare gazety,
sznurek, klej, nastrojowa muzyka elektroniczna.
„HISTRORIA BEZ SŁÓW”
/zajęcia z dziećmi 6-letnimi/
Projekt umożliwiał twórczą interpretację znanych i nieznanych dźwięków poprzez stworzenie ich
wizji plastycznej, dramatycznej oraz językowej. Dzieci miały zaakceptować prawo innych do
różnorodnych skojarzeń i interpretacji, dotyczących tych samych przedmiotów, zdarzeń i zjawisk.
Prowadząca odtwarza z magnetofonu trzyminutowe nagranie dziwnych dźwięków, odgłosów
pochodzących z nieokreślonych miejsc. W rozmowie z dziećmi prosi o wskazanie przedmiotów,
które mogły wydawać usłyszane wcześniej dźwięki, skąd pochodziły, z jakich miejsc?
 Na podstawie wysłuchanego nagrania spróbujcie stworzyć opowiadanie, historyjkę. Co
mogło się wydarzyć? Kto według was jest bohaterem tej historyjki? A może jest ich kilku –
wszystko zależy od waszej wyobraźni… Wykorzystując różne elementy ze „skrzyni
skarbów” stwórzcie wizerunki bohaterów występujących w wymyślonej przez was
historyjce. Jeśli mamy już bohaterów i historyjkę /i/, to, co proponujecie dalej zrobić? Jakie
macie pomysły? Mój pomysł to teatralna wersja historyjki, ponieważ wiem, że bardzo
lubicie bawić się w teatr.
MATERIAŁY: kaseta francuska „REFLET” /odbicie/ z nagraniem dziwnych dźwięków
wydawanych przez nieokreślone przedmioty, „skrzynia skarbów”, nożyczki, kleje, kartki papieru,
rekwizyty teatralne wybrane lub wykonane przez dzieci. ORGANIZACJA: podział sali na scenę,
garderobę, widownię /w przypadku realizacji pomysłu nauczycielki/.
Przedstawione projekty działań dla i z dziećmi miały z założenia zachęcić je do
specyficznego przeżywania i kontaktowania się ze sztuką.
Wyzwalanie ekspresji dziecka poprzez kontakt ze sztuką nie jest celem, ale środkiem, nie
istotą wychowania, lecz jedną z jego form wzbogacających rozwój, opierając się na twórczości i
autokreacji.
Podczas tworzenia dzieci doznają wielu satysfakcji, które sprzyjają ich ogólnemu rozwojowi.
Należy tylko stworzyć odpowiednie warunki do tej zabawy, wówczas na osiągnięcia małych
artystów nie trzeba będzie długo czekać.
Mali artyści często pracują twórczo w prawdziwej pracowni plastyka. Dzieci tworzą
wspólnie z artystą – plastykiem piękny, barwny, olejny obraz na płótnie. Wcześniej poznały
warsztat plastyka. Nadawały tytuły abstrakcyjnym i fakturowym kompozycjom, doszukiwały się
różnych form geometrycznych, postaci zwierzęcych, osób.
Nauczyciel jest bardzo ważną osobą w twórczej aktywności plastycznej. Sprawdza się tutaj
powiedzenie:, „JAKI NAUCZYCIEL – TAKIE DZIECI”. Jeżeli prowadzący zajęcia robi to z
przekonaniem, zaangażowaniem i wrodzoną mu fantazją, zgromadzi wspaniałą bazę materiałową –
zaowocuje to doskonałymi pracami. Od czego zacząć? Proszę nie dawać dzieciom konturów do
zamalowywania, kolorowanek. Pozwólmy im poznać otaczający je świat wszystkimi zmysłami.
Pobudźmy ich wyobraźnię np. literaturą czy muzyką. Poprośmy, aby spróbowały zmienić funkcję
przedmiotu. One same nam pokażą, że patyk w różnych zabawach będzie łyżeczką, świeczką na
torcie, wieżą, samochodem, fletem; klocek – ciastkiem, towarem, krzesłem dla lalki. Spróbujmy
zadawać dzieciom tematy prac pobudzające ich wyobraźnię np. „Planeta szczęścia”, „Burza”…
Wspaniałą inspiracją do działań plastycznych i teatralnych są spotkania z muzyką. Dzieci z
ogromną przyjemnością uczestniczą w koncertach organizowanych na terenie przedszkola. Przy
takich okazjach przedszkolaki poznają instrumenty muzyczne i podejmują próby tworzenia
„własnych koncertów”. Efektem spotkań z muzyką jest chęć tworzenia własnych instrumentów
muzycznych i poszukiwania niekonwencjonalnych źródeł dźwięku.
Już dawno minęły czasy, kiedy uważano, że cztero – czy pięciolatek będzie się nudził w
muzeum. Nowoczesna pedagogika docenia wychowanie przez sztukę, a i muzea zapraszają, wręcz
zachęcają do zwiedzania swoich wnętrz i oglądania bezcennych zbiorów. Dziecko w muzeum to
dziecko w podróży w czasie i przestrzeni. Krótkiej, ale jakże owocnej. Dziecko obcuje z dziełem
artystycznym, rękodziełem, a tym samym z człowiekiem – twórcą, z artystą, pragnie go
naśladować. Myśli o nim, kiedy zaczyna rysunek i podczas pracy. Dziecko rysuje skoncentrowane,
naśladuje, pragnie unieść swój zachwyt ze sobą, utrwalić na „kawałku papieru”. W efekcie tworzy
rzecz nową, niepowtarzalną.
Dziecko też jest artystą
 Dlaczego muzeum? Żeby odkryć lepszą stronę natury człowieka. Żeby preferować rozwój
osobowości przez sztukę /i dla sztuki/. Być może właśnie spotkania dziecka ze sztuką,
możliwość obcowania z jej wytworami i doświadczenia wrażeń estetycznych sprawią, że
wykorzysta ono okazję.
Sztuce przypada rola czynnika barwiącego świat, poruszającego myśli, ale tego, który swym
pięknem i estetycznym ładem wychowuje.
W naszej pracy z dziećmi najważniejsza wydaje się wyrozumiałość i tolerancja dla innego
sposobu tworzenia dzieci, dla ich innego sposobu odczuwania i tworzenia.
Sztuka
jest
Literatura:
bowiem
nieprzebranym
skarbem
nowych
doznań
i
wzruszeń.
1. Maria Kielar – Turska: Ludzie, miejsca, wydarzenia. „Nestor Polskiej psychologii
Rozwojowej i Wychowawczej – Stefan Szuman /1889 – 1972/.” Wychowanie w
Przedszkolu Nr 6/2000;
2. Bernadetta Ślusarek: Zagadnienia ogólne. „Kontakty dziecka ze sztuką.” Wychowanie w
Przedszkolu Nr 3/1993;
3. Zbigniew Baran: Kronika. „Sztuka z świat dziecka” Wychowanie w Przedszkolu Nr3/1996;
4. Maria Kubicka – Moskowiak: Z praktyki. „Kontakty ze sztuką”. Wychowanie w
Przedszkolu Nr 6/1996;
5. Joanna Rajczakowska: Z praktyki. „Rozwijanie twórczej aktywności plastycznej”.
Wychowanie w Przedszkolu Nr 4/1998;
6. Lidia Wiosna: Z praktyki. „Mali artyści” Wychowanie w Przedszkolu Nr 4/1998;
7. Ewa Solska, Antonina Kużaj: Z praktyki. „Dlaczego muzeum?”. Wychowanie w
Przedszkolu Nr5/1996;
8. Krystyna Pomorska: Z praktyki. „Sztuka ludowa w pracy z grupą sześciolatków”.
Wychowanie w Przedszkolu Nr 6/1997.