Pełen tekst pdf - Instytut Badawczy Leśnictwa

Pełen tekst pdf - Instytut Badawczy Leśnictwa

· PRACE INSTYTUTU BADAWCZEGO LEŚNICTWA, Seria A
2001/2
Nr 915
Simona KOSSAK
Instytut Badawczy Leśnictwa
Lasów Naturalnych
Białowieża, 17-230
e-mail : [email protected]
Zakład
ZINTEGROWANA METODA SZACOWANIA STANÓW
LICZEBNYCH I STRUKTURY POPULACJI SSAKÓW
ŁOWNYCH I CHRONIONYCH W PUSZCZY
BIAŁOWIESKIEJ
INTEGRATED ASSESSMENT METHOD OF SIZE AND STRUCTURE
OF PROTEGTED AND GAME MAMMAL POPULATIONS
IN THE BIAŁOWIEŻA PRIMEVAL FOREST
Abstract. The integrated assessment method oj size and structure oj game
(cervidas, wild boar) and protected (wolf, lynx) mammaI populalions was
developed to julfill requirements oj more ecologically oriented game
management in the Białowieża Primeval Forest. In the paper the jollowing
inventory methods simultaneously applied in the field were presented: sample
driving .ojgam e, observation ojgame in the entire Białowieża Forest all year
round, winter inventory oj trails on selected transects and the counting oj the
vocally active de er males during the rut. The usejulness and applicability oj
each oj these methods was described.
Key words: B iałowieża Primeval Forest, inventory methods oj cervidas, wild
boars, woifs and lynx.
Prac. Inst. ~ad. Leś ., A, 2001, 2 (915): 35-58.
1.
WSTĘP
Jeden z najcenniejszych obszarów leśnych Europy - Puszcza Białowieska - '
2
jest zwartyln kompleksem leśnym o powierzchni około 1500 bn . Ze wschodu na
zachód rozciąga się na długości 55 km, a z północy na południe - 51 km. Część
2
wschodnia, należąca do BiałOlusi, zajmuje powierzchnię około 874 bn , część zachodnia należąca do Polski - 614,14 km2 . W polskiej części Puszczy wyodrębnio­
no trzy kategorie terenów różniących się statusem: ~iałowieski Park_N_aEo~9~~
(BPN), las):' gospodarcze oraz ft~reriy rolnicze i ósledlowe. Ochrona przyrodniczy6h zasobów Puszczy realizowana jest poprzez działania konserwatorskie
prowadzone zgodnie z ustawą o ochronie przyrody oraz czynnie, przez modyfikację zasad gospodarowania w lasach produkcyjnych, zgodnie z zapisami ustawy
o lasach. Konserwatorska ochrona przyrody obejmuje następujące obiekty:
- BPN, powiększony w 1996 r. do 10502 ha, z rezerwatem ścisłym o powierzchni 4747 ha,
- 22 rezerwaty przyrody o łącznej powierzchni 3380 ha,
- 2 ostoje, zwierząt chronionych (254 ha),
- użytki ekologiczne CI 078 ha), głównie torfowiska niskie w dolinach rzek
oraz śródleśne torfowiska i bagienka do niedawna używane jako łąki kośne,
- 69 stref ochronnych wokół gniazd dużych ptaków chronionych (867 ha),
- ponad 1000 pOlllilików przyrody, głównie drzew.
Ponadto cała Puszcza znajduje się w granicach obszaIU chronionego krajobrazu, zaś jej zagospodarowana część w 1994 r. uznana została za Leśny Kompleks Promocyjny. Podstawowym celem LKP jest wprowadzanie do praktyki
zasad sterowania goSpodarką leśną w warunkach pełnego rozpoznania stanu i wymogów ochrony przyrody w przyrodniczo zwartej przestrzeni leśnej, stanowiącej
ogniwo większego systemu ekologicznego (SZUJECKI 1997).
W 1991 r. w Zakładzie Lasów Naturalnych IBL rozpÓczęto długookresowe
badania nad wpływem czynników biotycznych i abiotycznych na zachowania,
koncentracje i ruchliwość ssaków łownych i chronionych (jeleniowate, dziki, rysie, wilki, zające i lisy) bytujących w lasach o różnym stopniu ochrony (KOSSAK
1995a, 1996; KOSSAK, BUSZKO 1996). W 1995 r. badania'rozszerzono na obszar
całej Puszczy i rozpoczęto monitorowanie żubrów, jeleniowatych, dzików,
wilków, rysi, zajęcy, kun, borsuków, wyder i bobrów zintegrowanynąmetodąsza­
cowania stanów liczebnych i struktury populacji (KOSSAK 1995b; 1997a, 1997b).
Równocześnie z tym, sformułowano proekologiczne zasady gospodarki
łowieckiej (KOSSAK 1998). Od 1997 r. badania te są kontynuowane w ramach tematu "Monitorowanie i ocena zmian liczebności ssaków łownych i chronionych
jako podstawa planowania gospodarki łowieckiej i strategii ochrony bioróżno­
rodności LKP Puszcza Białowieska". Ich celem jest wdrożenie do praktyki ekologicznych podstaw gospodarki łowieckiej. W tym:
Zintegrowana metoda szacowania stanów liczebnych i struktury populacji ssaków
37
- zwiększenie dokładności oceny liczebności oraz struktury wiekowej ipłcio­
wej populacji ssaków łownych i chronionych,
- monitorowanie i interpretowanie zmian w populacjach zwierzyny w
kolejnych latach.
Od 1995 r. otrzymane dane, zawarte w kolejnych raportach o stanach
zwierzyny, wykorzystywane były na przez Lasy Państwowe (Regionalną Dyrekcję LP w Białymstoku oraz nadleśnictwa: Browsk, Białowieża i Hajnówka) jako
podstawa merytoryczna przy opracowywaniu planów łowieckich i strategii ochrony zwierzyny. Tą drogą realizowano następujące cele ekologiczne:
- osiągnięcie i utrzymanie w Puszczy optymalnej liczby dużych rośli­
nożerców nie wywołującej ekologicznej deprecjacji środowiska obciążonego również czynnikami wynikającymi z wszechstronnego użytkowania go przez
człowieka,
-
poprawę
proporcji w liczebnYITI udziale poszczególnych gatunków w zespole dużych ssaków roślinożernych (z zachowaniem priorytetowej ' roli żubra)
i drapieżników,
- poprawę struktury płciowej i wiekowej w populacjach jeleni i dzików.
2. ZINTEGROWANA METODA OCENY LICZEBNOŚCI
I STRUKTURY POPULACJI DUŻYCH SSAKÓW ŁOWNYCH
Warunkiem podjęcia jakichkolwiek działa{l łowieckich czy ochronnych jest
poznanie ich obiektu - to znaczy liczby zwierząt poszczególnych gatunków oraz
struktury płciowej i wiekowej populacji. Mimo usiłowań czynionych na całyiTI
świecie, dotychczas nie opracowano uniwersalnego i prostego sposobu pozwalającego dokładnie policzyć dzikie ssaki żyjące w środowisku leśnym. Wieloletnie
doświadczenie pokazuje; że praktykowany bywa zabieg rekOlTIpensowania
braków inwentaryzacyjnych; im bardziej powierzchowne i wylywkowe były
prace terenowe, tym szczegółowiej opracowywany jest ich wynik. W skrajnych
przypadkach zagęszczenie zwierząt, a nawet ich biomasa określane są Z
dokładnością do jednej sztuki i jednego miejsca po przecinku.
Dzikie zwierzęta lTIOŻna wprawdzie liczyć różnymi metodmTIi lecz otrzymane
liczby zawsze się różnią. W związku z tym, w pracach naukowych i w praktyce
łowieckiej, można się spotkać ze stwierdzeniem, że np. pędzenia zwierzyny prowadzone na powierzchniach próbnych zawyżają stan faktyczny, zaś tropienia po
śniegu - zaniżają. Takie rozumowanie jest obarczone błędem logicznym.
Porównanie obu wartości mówi bowiem tylko o tym, że pielwsza dana jest
stosunkowo większa od drugiej . W dalszym ciągu jednak nie wiadomo, który wynik jest bliższy! prawdzie, to znaczy liczbie zwierząt bytujących w lesie. Informacji
otrzymanych różnymi metodami nie ma bowiem do czego odnieść. Oznacza to, że
38
S. Kossak
obie metody mogą w roznym stopniu zawyżać lub obie zaniżać faktyczną
liczebność zwierząt, bądź też jedna z nich może podawać liczebność zbliżoną do
faktycznej.
Należy podkreślić, że wszystkie dane otrzymane w trakcie liczenia zwierzyny
są nieweryfikowalne w sposób jednoznaczny i ostateczny.
Ta sytuacja zmusza do wnioskowania pośredniego. To, że poszozególne metody dają różne wyniki dowodzi, iż każda z nich obarczona jest swoistym "błędelTI
metody". Każdy z tych błędów ma względnie łatwą do określenia przyczynę. Dlatego w niniejszych badaniach postanowiono zintegrować kilka mętod liczenia
zwierząt. Każdą z nich specjalnie opracowano lub zmodyfikowano tak, by jej błąd
był jak najmniejszy, a równocześnie dostosowano do warunków Pxzyrodniczotopograficznych Puszczy. bane liczbowe otrzymane za pośrednictwem danej metody, mają odpowiedzieć na - adekwatne do jej możliwości - pytanie dotyczące
ZWIerzyny.
W efekcie stosowania ·zintegrowanej metody oceny stanów populacji
osiągnięto następujące korzyści:
- okresowe powtarzanie inwentaryzacji pozwala na dokonanie porównań kolejnych wyniKÓW uzyskanych metodą A, kolejnych wyników otrzymanych metodąB, kolejnych wyników z metody C itd., co łącznie daje kilkakrotnie (A, B, C)
potwierdzoną informację o trendach populacyjnych,
- błędy poszczególnych metod wywołane różnymi przyczynami częściowo
się znoszą i otrzymane liczby zaczynają oscylować wokół nowej wartości, którą
można nazwać orientacyjnym stanem (liczebnym oraz struktury wiekowej i płcio­
wej) populacji. Można sądzić, że wartość tajest przybliżona do stanu faktycznego,
a stopień jej dokładności wystarcza do podjęcia decyzji z zakresu gospodarowania
populacjami i ich ochrony. Monitorując w środowisku skutki podjętych działań
otrzymuje się potwierdzenie lub negację słuszności przyjęcia "orienta~yjnego stanu zwierzyny".
Według powyższych założeń szacowane są liczebność i struktura populacji
dużych ssaków łqwnych i chronionych bytujących w Puszczy Białowieskiej.
2.1.
Pędzenia
próbne
Jest to metoda wymagająca uczestnictwa wielu osób, polegająca na aktywnym wypłoszaniu zwierząt przebywających na określonym terenie. Z tego
względu absolutnie nie powinna być stosowana w rezerwatach przyrody oraz w
sezonie porodów i wychowywania potomstwa przez zwierzęta. Ze względu na
koszty, jakie się z nią wiążą oraz trudności z zaangażowaniem o-dpowiedniej
liczby ludzi i środków transportu, vJ polskich łowiskach pędzenia próbne organizowane są na ogół w odstępach wieloletnich. Podobnie w przeszłości postępowa­
no w Puszczy Białowieskiej.
Zintegrowana metoda szacowania stanów liczebnych i struktury populacji ssaków
39
Po raz pierwszy na większą skalę (powierzchnie próbne stanowiły ok. 10%
powierzchni lasów zagospodarowanych) inwetaryzowanie zwierzyny metodą
pędfeń próbnych wykonała swymi siłami administracja Lasów Państwowych w
1969 r. (MIŁKOWSKI 1969). Kolejne pędzenia próbne wykonano w 1971 r. oraz,
tym razem z udziałem pracowników naukowych ZBS PAN, w 1973 r. (PUCEK i in.
1975). W 1991 r. administracja LP ponownie samodzielnie zorganizowała pędze­
nia próbne i opracowała wyniki siłami własnymi (KOSSAK 1995b).
Z chwilą rozpoczęcia badań i prac związanych z wypracowaniem zasad gospod~rki łowieckiej uwzględniającej uwarunkowania ekologiczne Puszczy
Białowieskiej, czyli od 1995 r. pędzenia próbne są wykonywane w Puszczy, w
miarę możności, dwukrotnie w każdym roku kalendarzowym; na przedwiośniu
(marzec) oraz późnąjesienią (przełom listopada i grudnia). Dzięki temu uzyskuje
się informacje o stanie liczebnym populacji jeleniowatych i dzików po sezonie
łowi~ckim, a jeszcze przed przystąpieniem zwierząt do rozrodu oraz o stanie populacji; po sezonie wegetacyjnym i o wartości przyrostu zrealizowanego'.
przy modyfikowaniu metody pędzenia, wprowadzono szereg, czasem pozornie drobnych wymogów mających na celu jak największe zobiektywizowanie
otrzymywanych danych. W założeniu postanowiono przepędzać całe oddziały
(ok. 100 ha), gdyż tylko tak duży obszar można obstawić ludźmi cicho i sprawnie,
bez Wywołania przedwczesnego opuszczenia miotu przez zwierzęta.
W czasie prac przygotowawczych na mapę Puszczy naniesiono równomiernie
rOzrr)ieszczone kwartały obejmujące po cztery oddziały leśne (ryc. l). Zasadą było, by
kwattały nie stykały się ze sobą. Następnie z każdego kwartału wyznaczono jeden
oddżiał do pędzenia zwierzyny. Powierzchnie próbne wyznaczono tak, by nie tylko
nie pfzylegały do siebie, ale miały jak największy rozrzut, w celu uniknięcia dublowania Z:apisów obserwowanych zwierząt. Jeśli bowiem do kolejnych pędzeń wyznaczy
się kilka stykających się ze sobą oddziałów, zwierzyna uciekająca z pierwszego miotu,
schroni się w sąsiednim i będzie ponownie policzona w ~astępnym pędzeniu. Zjawisko t0 1 może powtórzyć się tyle razy, ile miotów zostało skomasowanych w jednej lokalizacja. Otrzymane liczby, w przeliczeniu na cały kompleks leśny znacząco zawyżą
faktyczną liczebność populacji. Jeśli natomiast dwie najbliższe sobie powierzchnie
próbne dzieli co najmniej 100 ha lasu, jest mało prawdopodobne, że w krótkim czasie
(od Zakończenia pierwszego pędzenia do rozstawienia obserWatorów wokół drugiego
miotu) zwierzęta przejdą tak znaczny dystans.
Wyboru łącznie 47 oddziałów (stanowiących ok. 10% powierzchni lasów zagospodarowanych) dokonali nadleśniczowie z Białowieży, Browska i Hajnówki z
uwzględnieniem:
a) warunków terenowych - wyłączono oddziały w większej części zalane
wodą, zawierające rezerwaty przyrody, duże powierzchnie grodzone, obiekty
wojskowe itp., .
b) w miarę możności, otrzymania orientacyjnej próby z wszystkich siedliskowych typów lasu (tab. 1).
40
S. Kossak
Nadleśnictwo
Browsk
Nadleśnictwo
B i ałowieża
:
I
Ryc. 1. Podział : Pusz~zy zagospodarowanej na kwartały w celu wyznaczenia powierzchni
przeznaczonych do próbnego pędzenia zwierzyny
Fig. 1. Partition ofthe rńanaged part of the Białowieża Forest into squares for determination of areas
subjected to sample driving ofgame. BPN - Białowieża Primeval ForestNational Park Nadleśnictwo
Hajnówka - Hajnówka Forest District
. ' Siatka oddziałów wyznaczonych do próbnego pędzenia zwierzyny, w założe­
niu, 'nie miała być zmieniana'w kolejnych latach. Jednak, jak wykazała praktyka,
drobne modyfikacje okazały się konieczne. Główną ich przyczyną były: wygradzanie zakładanych upraw leśnych, powoływanie nowych rezerwatów częścio­
wych oraz powiększenie Białowieskiego Parku Narodowego . .Aktualne rozmieszczenie powierzchni próbnych przedstawia rycina 2.
Zgodnie z ustawą o ochronie przyrody pędzeń próbnych nie prowadzi się w tej
części parku, która ma status rezerwatu ścisłego oraz w rezelwatach częściowych
położonych w lasach zagospodarowanych. Tu zwierzyna oceniana jest innymi,
nieagresywnymi metodami.
Pędzenie próbne zarządzane przez koordynatora z Nadleśnictwa Browsk,
każdorazowo prowadzone pod nadzorem naukowym, odbywa się jednego dnia
i trwa od rana do późnego popołudnia równocześnie w trzech puszczańskich nadleśnictwach i w Białowieskim Parku Narodowym. Dzięki wykonaniu liczeń w
ciągu zaledwie kilku godzin unika się dublowania zapisów zwierząt, które - je ś li ­
by pracę rozłożyć na okres kilku'dni - wmiarę upływu czasu mogłyby przywędro ­
wać z terenów, na których inwentaryzację wykonano wcześniej . Jest to istotna
41
Zintegrowana metoda szacowania stanów liczebnych i struktury populacji ssaków
Tabela 1
Table I
Reprezentacja siedlisk leśnych w pędzeniach próbnych
The share ofthe forest site types in the sample driving of game
Udzial w części zagospoda.·owanej
The share in the managed part of the
Białowieża Forest
%
Udzial w pędzeniach
Share in the sample driving of game
%
Bśw, Bw
8,1
4,9
Bb, BMb, LMb
1,3
1,4
BMśw
18,2
18,0
BMw
2,3
1,6
LMśw
22,9
35,8
3,2
1,8
31,3
30,3
12,7
6,3
Typ lasu
forest site type
LMw
Lśw,
Lw
Ols,OIj
"
\
I
....
innowacja w stosunku do metody zalecanej przez autorów, którzy radzą
poszczególne mioty przepędzać w odstępach kilkudniowych - a nawet po
przerwie tygodniowej (BOBEK i in. 1992).
W liczeniach zwierzyny uczestniczą pracownicy LP, ZLN IBL, myśliwi Uako
obserwatorzy i prowadzący nagankę) oraz uczniowie miejscowego technikUln
leśnego pod opieką nauczycieli (naganka). Łącznie każdy miot obsługuje 40-50
osób. Rozstawienie obserwatorów na drogach wokół oddziału ma formę zamknię­
tej linii stałej; linia naganki posuwa się prostopadle do jednego zjego boków. Kolejność oddziałów i kierunek pędzenia są tak ustalone, żeby zwierzyna uchodziła
głównie w stronę terenu już sprawdzonego; jest to kolejny zabieg IniniInalizujący
ewentualność dublowania obserwacji. Dane o zwierzętach opuszczających miot, z
uwzględnieniem gatunku, liczby, płci i wieku, zapisywane są przez obserwatorów
w znormalizowanych kartach. Po zakończeniu pędzenia zbierane są również i weryfikowane doniesienia o zwierzętach widzianych przez naganiaczy wewnątrz
oddziału (pewna liczba zwierząt może pozostać w miocie).
Przeliczenie sumarycznych danych z wszystkich pędzeń na całą powierzchnię
leśną nadleśnictw daje przybliżoną : lic?:ebność ZWIerzyny w Puszczy Białowieskiej w dniu jej inwentaryzowania. " . .
.
•
•
\
" t
.
.
'.
1
.
42
S. Kossak
,',-
-
8iaszuki
/NOWY
Komin
,.,
,., ,.,
o
2
4
6
I
•
-1
-3
,
~~
-L
8 10 km
I
I
-2
-4
Ryc. 2. Aktualne rozmieszczenie oddziałów leśnych wyznaczonych do próbnego pędzenia
zwierzyny; 1 - rezerwat ścisły, 2 - rezerwaty częściowe, 3 - las gospodarczy, 4 - miasta i wsie
Fig. 2. Distribution offorest compartments subjected to sample driving of game; 1 - strict reserve, 2 partially protected areas, 3 - managed forest, 4 - cities and villages
Zintegrowana metoda szacowania stanów liczebnych i struktury populacji ssaków
SŁABE
43
STRONY I B-LĄD METODY ORAZ SPOSOBY ICH MINIMALIZOWANIA
Analizując omówioną metodę można dojść
do
następujących
wniosków:
1. Błędy związane z:
- brakiem odpowiedniej reprezentacji siedlisk leśnych na powierzchniach
wytypowanych do pędzenia zwierzyny w.stosunku do całego kompleksu puszczy,
- tendencyjnym wyznaczaniem powierzchni, jak i z całkowicie losowym ich
wyborem, co owocuje komasacją i przyleganiem do siebie powierzchni próbnych,
- wypłaszaniem zwierząt przed rozpoczęciem akcji liczenia,
- wielokrotnym zapisywaniem tych samych osobników po ich przejściu
do sąsiednich miotów,
wyeliminowano już na etapie szczegółowego opracowania metodyki, która jest
konsekwentnie i rygorystycznie przestrzegana w terenie.
2. Dzikie ssaki nie użytkują środowiska leśnego niezmiennie w czasie i
równomiernie w przestrzeni. O ich aktualnym rozmieszczeniu w ekosystemie decyduje cały szereg zmiennych, nie zawsze poznanych, czynników biotycznych i
abiotycznych. Stąd może się zdarzyć, że w przeważającej liczbie oddziałów wyznaczonych do pędzenia, zwierzyny akurat tego dnia nie będzie (co w końcowych
obliczeniach zaniży stan faktyczny populacji) albo natrafi się na kilka koncentracji
wielu osobników (otrzymane dane zawyżą wówczas stan faktyczny). Błąd ten
można pomniejszyć poprzez zwiększanie liczby prób (pędzeń). Liczenie zwierząt
obejmujące 10% powierzchni całego kompleksu leśnego wprawdzie uważane jest
za wystarczające (MIŁKOWSKI 1969; DABURON 1970; IVANOV 1970; PUCEK i in.
1975; NASIADKA 1994), jednak celowe byłoby przepędzać kolejne oddziały
dotąd, aż sumaryczne liczby obserwowanych zwierząt przemnożone na cały inwentaryzowany kompleks leśny, przestaną się istotnie statystycznie różnić między
sobą. Można by wówczas wyjaśnić, czy w warunkach puszczańskich próba dziesięcioprocentowa jest- wystarczająca, czy powinna być większa, a jeśli tak, to
kiedy (w jakiej porze roku), i o ile procent. Niestety, realia (wysokie koszty, brak
odpowiedniej liczby ludzi, środków transportu itp.) jak dotąd nie pozwoliły na
przeprowadzenie tak szeroko zakrojonej próby.weryfikacji metody pędzeń próbnych. Zdecydowano się więc na półśrodki: zapewnienie reprezentatywności siedlisk leśnych oraz w miarę możności powtarzane sezonowo (przedwiośnie i jesień)
i corocznie próbne pędzenie zwierzyny.
3. Zwierzęta mają skłonność do pozostawania w miocie (zwłaszcza po
zwęszeniu lub zauważeniu obserwatorów stojących na drodze) i przeczekiwanie w
ukryciu, aż naganiacze przejdą. Z tego względu niektórzy autorzy zalecają, by w
-obliczeniach końcowych uwzględnić błąd in minus wynoszący do 20% liczby
zwierząt, które dały się wypłoszyć (NASIADKA 1994).
Założenie a'priori, że w każdym miocie część zwierząt pozostaje (i to w ilości
proporcjonalnej do liczby osobników, które udało się wypędzić), jest merytorycznie nieuprawnione i samo w sobie staje się źródłem poważnego błędu. Polega
on na zawyżeniu końcowej oceny liczebności populacji, i to - paradoksalnie - tym
44
S. Kossak
większym,
im więcej zwierząt udało się wypędzić z miotu. W rzeczywistości, zjawisko "przeczekiwania" nie jest regułą - czy w ogóle wystąpi zależy: od sposobu
przeprowadzenia inwentaryzacji i od gatunku zwierzęcia (skłonność tę wykazują
głównie dziki); predyspozycji poszczególnych osobników - zwłaszcza przewodzących zgrupowaniom; warunków terenowych i pogodowych oraz charaktelu
szaty roślinnej. Rodzi się również pytanie, jak postępować w sytuacji, gdy z danego miotu nie wypłoszono anijednego zwierzęcia - można przecież dOlnniemywać,
że wszystka zwierzyna w nieokreślonej liczbie sztuk przeczekała nagankę. W
zgodzie z logiką, należałoby więc wyspekulować kolejne "procenty" korygujące
zastaną rzeczywistość. Dopuszczenie zabiegów modyfikujących faktyczne wyniki
pędzeń próbnych otwiera drogę do dalszego uznaniowego retuszowania (podwyższania lub obniżania) otrzymanych danych.
Jedynym uprawnionym merytorycznie sposobem zlninimalizowania błędu
metody jest prawidłowe wykonanie pędzenia - ustawienie obserwatorów za
osłonami np. pniami drzew oraz odpowiednie zagęszczenie naganki i powolne, w
równej linii, w miarę hałaśliwe przejście oddziału. W końcowym ustalaniu liczby
zwierząt obecnych w miocie należy też wykorzystać obserwacje dokonane przez
naganiaczy z tr'akcie pędzenia. W tyln celu infonnacje o zwierzętach widzianych
wewnąrz miotu konfrontuje się z danymi zanotowanymi przez obserwatorów.
4: Trudności z rozpoznaniem płci i wieku zwierząt przebiegających przez
wąski odcinek o dobrej widoczności (drogę). Błąd ten nie występuje w jednakowym nasileniu. W początkowej fazie pędzenia, gdy naganiacze sąjeszcze daleko, zwierzyna spokojnie usuwa się z miotu, powoli zbliża się do czołowej i
bocznych linii obserwatorów, często też przesuwa się równolegle do nich. Jest
więc okazja do przeprowadzenia dokładnych oględzin, zwłaszcza przez osoby
stojące najb1iżej przemieszczających się zwierząt.
W pędzeniach marcowych dużą trudność sprawia odróżnienie zeszłorocznych
cieląt od łań, koźląt od dorosłych kóz i warchlaków od przelatków. Ich rozpoznanie
jest o wiele łatwiejsze w jesieni (gdy ocenia się wartość przyrostu zrealizowariego),
gdy różnice we wZ~'oście sztuk młodych i dorosłych sąjeszcze dobrze widoczne. W
przypadku dzików, kierując się nabytym doświadczeniem, uproszczono zapis kategorii płci i wieku widzianych zwierząt. W przypadku trudności z ich zidentyfikowaniem, można poprzestać na określeniach "małe", "średnie" i "duże".
5. Metoda pędzeń próbnych znakomicie nadaje się do inwentaryzowania gatunków licznych, w miarę równomiernie zasiedlających łowisko, całkowicie natomiast zawodzi w przypadku zwierząt nielicznych. Inwentaryzowanie gatunków
rzadkich lnusi odbywać się innymi lnetodami.
ZEBRANE MATERIAŁY
Łącznie
w latach 1995-2000 przeprowadzono 9 pędzeń próbnych, w trakcie
których zaobserwowano 2917 sztuk zwierzyny kopytnej -1108 jeleni, 996 dżików
i 813 sam (tab. 2).
45
Zintegrowana metoda szacowania stanów liczebnych i struktury populacji ssaków
Tabela 2
Table 2
Terenowe wyniki próbnych pędzeń zwierzyny
Results ofthe sample driving of game
Gatunek
Species
Rok (sezon)
Year (season)
1995
1996
1997
1997
1998
1998
1999
1999
2000
w
J
w
.I
w
.I
w
.I
w
169
76
136
107
133
131
160
61
135
Sarna
Roe deer
149
48
71
79
83
86
129
61
107
Dzik
Wild bo ar
69
22
76
115
183
145
139
122
125
Jeleń
Red deer
w - przedwiośnie early spring
j - jesień autUł1111
Analiza zgromadzonych danych terenowych zaprezentowana będzie w opracowaniach dotyczących monitorowania stanów populacji oraz zmian w czasoprzestrzennym rozmieszczeniu poszczególnych gatunków ssaków łownych
(Kossak, w przyg.).
2.2. Całoroczne obserwacje
bezpośrednie
Jest to nieinwazyjna metoda powalająca określić strukturę płciową i wiekową
populacji zwierząt pospolitych gatunków i ich czasoprzestrzenny rozkład w ekosystemie Puszczy. Pozwala również zlokalizować miejsca pobytu rzadkich
zwierząt, a nawet identyfikować poszczególne osobniki. Nie informuje natomiast
o liczebności populacji zwierząt licznie występujących - te same osobniki mogą
być obserwowane wielokrotnie w tej samej lub nowej lokalizacji.
Począwszy od 1997 r., wytypowani pod kątem solidności w pracy i wiedzy
przyrodniczej pracownicy LP trzech puszczańskich nadleśnictw, strażnicy BPN,
pracownicy ZLN IBL oraz członkowie PZL (łącznie ok. 50 osób) w ciągu całego
roku notują dane o napotkanych ssakach (żubr, łoś,jele11, sama, dzik, wilk, ryś, lis,
zając, kuna, borsuk, wydra i bóbr) z terenu całej Puszczy. Pełna informacja obejmuje: datę, godzinę i miejsce obserwacji, gatunek, liczbę widzianych sztuk z podaniem - o ile to możliwe - ich płci i wieku, jak również rodzaj aktywności.
Notowane są tez odnajdywane martwe zwierzęta oraz tropy łosi, wilków i tysi .
Karty obserwacji gromadzone są w Zakładzie Lasów Naturalnych IBL, stanowiąc
bazę danych o rozmieszczeniu zwierząt i strukturze populacji.
Metoda prowadzenia całorocznych obserwacji bezpośrednich zwierzyny jest
cennym źródłem obiektywnych danych. O jej przydatności do oceny stanów populacji zwierząt decydują następujące okoliczności:
46
S. Kossak
obserwacji przebywają w lesie z racji bardzo różnych
obowiązków zawodowych i zajęć (hodowla, ochrona i użytkowanie lasu, badania
naukowe, łowiectwo , stróżowanie, rekreacja, zbierania płodów leśnych itp.).
Dzięki tej rozmaitości celów, obecność poszczególnych obserwatorów w terenie
ma miejsce w różnym czasie (w porach roku i doby, w dniach powszednich i w
święta) i w bardzo różnej lokalizacji. W efekcie, losowo rozłożone, przypadkowe
obserwacje, w cyklu rocznym obejmują nieomal całą Puszczę Białowieską.
- osoby gromadzące dane o zwierzętach, pochodząc z różnych grup zawodowych i środowisk, nie konsultują się ze sobą. Obserwacje dokonane w podobnej
lokalizacji i czasie przez kilku niezależnych obserwatorów można więc ze sobą
konfrontować. Wypełnianie kart obserwacji jest dobrowolne, nie jest wynagradzane, a brak informacji o spotkaniach ze zwierzętami nie jest karany. Dzięki temu
obserwatorzy nie mają motywacji do nieuczciwego wypełniania kart. To, wraz z
wysokimi kwalifikacjami obserwatorów sprawia, że otrzymane dane są w pełni
wiarygodne.
- dużym walorem metody są okoliczności towarzyszące zbieraniu danych.
Przypadkowe spotkanie ze zwierzętami często ma przebieg spokojny: obserwator,
często osoba samotna, ma dość czasu, by określić liczbę , płeć i wiek widzianych
zwierząt, a nawet obserwować ich zachowania. W niesprzyjających okolicznościach (np. złej widoczności lub przedwczesnego spłoszenia zwierząt, poprzestaje
się na zaznaczeniu faktu obecności osobników danego gatunku w określonym
miejscu w danym czasie.
Wartość informacji jest trudna do przecenienia - po zebraniu odpowiedniej
liczby danych, można precyzyjnie określić skład wiekowy i płciowy populacji
oraz rozmieszczenie zwierząt w ekosystemie wraz z ich zmianami w cyklu
rocznym i wieloletnim. Można również zlokalizować miejsce pobytu gatunków
bardzo rzadkich (łosi i rysi), a nawet podjąć próbę oceny ich liczebności.
- osoby
SŁABE
dokonujące
STRONY [ BŁĄD METODY ORAZ SPOSOBY ICH MINIMALIZOWANIA
Jedynym błędem metody jest nierównomierny rozkład obserwacji w czasie i
w przestrzeni. Z biotopów trudno dostępnych, słabo lub tylko okresowo penetrowanych przez obserwatorów uzyskuje się mniej danych, niż z terenów regularnie
odwiedzanych. W efekcie można by sądzić, że w pewnych częściach Puszczy
zwierzyna występuje w dużym rozproszeniu. Ten błąd metody jest istotny
zwłaszcza przy porównaniu danych z lasów zagospodarowanych i rezerwatu
ścisłego BPN. Ten drugi jest bowiem penetrowany przez strażników regularnie i
każdy z nich ma swój "rewir". W efekcie, porównując rozkład przestrzenny obserwacji można by domniemywać, że obszar rezerwatu jest bardziej równomiernie
zasiedlony przez zwierzynę, niż lasy zagospodarowane. Błąd metody można
zmniejszyć nie dokonując bezpośrednich porównań danych uzyskanych w rezerwacie z danymi z lasów zagospodarowanych oraz dzięki odpowiednim testom
statystycznym.
Zintegrowana metoda szacowania stanów liczebnych i struktury populacji ssaków
47
ZEBRANE MA TERIAŁY
Łącznie
w latach 1997-2000 dokonano 5182 obserwacji zwierzyny. W tyln:
jelenie oberwowano 2075 razy, dziki - 1613, sarny -750, łosie - 80, żubry - 246,
wilki 72 razy, rysie - 64, lisy - 155, zające - 49, kuny - 16, jenoty - 45 i borsuki17 razy (ryc. 3).
.
Zgromadzona baza danych jest podstawą szeregu szczegółowych opracowań
(Kossak, w przyg.) omawiających trendy w strukturze populacji poszczególnych
gatunków oraz wpływ czynników biotycznych i abiotycznych na rozlnieszczenie i
koncentracje dużych ssaków w biotopach Puszczy.
2.3. Inwentaryzowanie tropów
. Jest to kolejna, całkowicie nieagresywna metoda zbierania danych o zwierzę­
tach bytujących w Puszczy Białowieskiej. Ma na celu monitorowanie zmian w
czasoprzestrzennym rozmieszczeniu zwierząt, zmian w zachowaniach i intensywności penetracj i lasu przez ssaki różnych gatunków oraz pozwala badać wpływ
szeregu czynników biotycznych i abiotycznych na zachowania "zespołu" zwierząt
użytkujących to samo środowisko . Równocześnie jednak, nie informuje o liczebności i strukturze populacji.
Jej zastosowanie w Puszczy Białowieskiej datuje się już od 1991 r. (KOSSAK
1995a, 1996; KOSSAK, BUSZKO 1996). Wówczas to, w ramach długofalowych
prac badawczych, w rezerwacie ścisłym BPN i w lesie zagospodarowanym
założono system transektów biegnących leśnymi duktami (ryc. 4). Transekty kontrOlle wyznaczono wokół ostro zarysowanej granicy BPN dzielącej rezerwat
ścisły od lasu zagospodarowanego. Granica ta różnicuje zarówno strukturę wiekowąi gatunkową sąsiadujących ze sobą drzewostanów,jak i sytuację etologiczną
zwierząt, gdyż teren pod ścisłą ochroną z obowiązującyln zakazem płoszenia i
użytkowania zwierzyny sąsiaduje z łowiskiem. W rezerwacie ścisłym BPN dominują starodrzewy pochodzenia naturalnego, a mozaika siedlisk zbliżona jest charakterem do pierwotnej puszczy nizinnej . W graniczącym z nim lesie
zagospodarowanym prowadzone są wszystkie działania hodowlane i produkcyjne.
Stąd w strukturze wiekowej lasów znaczny udział mają, sadzone ręką człowieka,
jednowiekowe drzewostany młodszych klas wieku, odkształceniu uległ też ich
skład gatunkowy. W lasach zagospodarowanych przylegających do rezerwatu
prowadzona jest gospodarka łowiecka (i do 1997 r. dokarmianie zwierzyny w
okresie zimy). Polowania odbywają się z ambon, na nęciskach i z tzw. podchodu.
Prócz tego istnieje proceder kłusownictwa, głównie wnykarstwo. W rezerwacie
zwierzyna jest wOlla od presji łowiectwa, natomiast występuje tu (w natężeniu
trudnym do określenia) kłusownictwo oraz inne formy antropopresji mogące
wpływać na zachowania zwierząt. Głównie są to: bezpośrednia presja wywierana
na zwierzęta przez naukowców, nielegalny proceder poszukiwania "zrzutów" poroży jeleni, turystyka, aktywność fotografików itp.
48
S. Kossak
Liczba obs.erw~wanych ssaków
_
_
_
:,n:: '.
_
1-20
21-50
51- ,100
101 - 200
powyżej 201
10 km
Ryc. 3. Łączna liczba ssaków łownych i chronionych obserwowanych na terenie całej Puszczy
Białowieskiej w latach 1997-2000; 1- rezerwat ścisły, 2 - rezerwaty częściowe, 3 -las gospodarczy, 4 - miasta i wsie
Fig. 3. Total number of game and protected mammals seen on the entire territory ofthe Białowieża
forest in the years 1997-2000-01-27; 1 - strict reserve, 2 - partially protected areas, 3 - managed forest, 4 - cities and villages
Zintegrowana metoda szacowania stanów liczebnych i struktury populacji ssaków
49
i "'. . .
Ryc. 4. Lokalizacja transektów wyznaczonych do inwentaryzowania tropów ssaków łownych i
chronionych; BPN - rezerwat ścisły Białowieskiego Parku Narodowego, LG - lasy gospodarcze
Fig. 4. Localization oftransects selected for inventory oftrails ofgame and protected mammals; BPN
- Białowieża Primeval Forest National Park, LG - managed forests
Transekty podzielone są na 50-metrowe, oznakowane numerami odcinki. W
sezonie zimowym, każdego dnia z zalegająca pokrywą śnieżną, zespół tropicieli
zapisuje (z podaniem numeru odcinka) napotkane tropy zwierząt - od wiewiórki
do żubra, z podaniem daty, gatunku, liczby osobników w grupie, kierunku przemarszu zwierząt oraz wszelkie dane dodatkowe, uznane przez obserwatora za
istotne. Następnie 'tropy są zacierane.
Metoda wielokrotnego w każdym sezonie zimowym zapisu tropów na stałych
transektach dostarcza szeregu cennych dla nauki i praktykj informacji o zwierzynie, w tym: o jej rozmieszczeniu i ruchliwości w trudnym okresie ZilUOWylU, o
reakcjach wyrażonych zmianami ruchliwości, miejscami pobytu i liczebnością
ugrupowań na szereg czynników abiotycznych (warunki atmosferyczne) i biotycznych (zmiany 'w drzewostanach wywołane głównie działalnością człowieka,
zmiany w bazie żerowej, obecność drapieżników lub ich brak, relacje wewnątrzga­
tunkowe, przejaw); antropopresji i wiele innych). Ponieważ kontrole wykonywane
są (z małymi wyjątkatui) dzień po dniu przez cały okres zalegania pokrywy
śnieżnej, istnieje możliwość odnajdywania związków przyczynowych: czynnik
środowiskowy - reakcja zwierząt. Dzięki nieprzerwanemu gromadzeniu danych
przez wiele lat, m,ożliwe jest również monitorowanie zmian (i poszukiwanie ich
przyczyn) zarówno w zachowaniach zwierząt poszczególnych gatunków jak i w
ich frekwencji na badanym terenie w analogicznych okresach w kolejnych latach.
Ogólna liczba tropów zanotowana w kolejnych sezonach ziluowych jest więc
50
S. Kossak
jednym z relatywnych wskaźników zmian liczebności populacji, przydat~ym
zwłaszcza w przypadku gatunków nielicznych, trudnych do zaobserwowania
bezpośredniego lub w pędzeniach próbnych.
SŁABE
STRONY I BŁĄD METODY ORAZ SPOSOBY ICH MINIMALIZOWANIA
Skuteczność
metody uzależniona jest od warunków atmosferycznych, gdyż:
- późne pojawienie się pokrywy śnieżnej i wczesne nadejście wiosny może
skrócić okres gromadzenia materiałów terenowych w stosunku do zim rekordowo
mroźnych i długich,
- nierównomierne topnienie śniegu w czasie odwilży i na przedwiośniu I-;.rzerywa ciągłość transektów; w wielometrowych lukach "po czarnej stopie" tropy
zwierząt stają się niemożliwe do odczytania,
- trwający opad śniegu w porze, w której powinna być wykonywana kont,rola
uniemożliwia inwentaryzowanie tropów.
'
Tych słabości metody nie można w żaden sposób zminimalizować. Jedna~jak
wskazuje dotychczasowa praktyka, warunki klimatyczne Puszczy charaktelY;zuje
znaczna liczb~ dni z zalegającą pokrywą śnieżną o grubości umożliwiającej
odczytanie tropów zwierząt.
.~
Trudności z prawidłowym rozpoznaniem tropów mogą pojawić się również w
sytuacji, gdy:
- kolejne opady mają m{ejsce w odstępach wielodniowych. Wówczas pokrywa śniegu ulega silnemu "zmęczeniu"; jest pokryta materiałem roślinnym i grudami śniegu opadłymi z drzew, po obu stronach transektu śnieg nosi ~lady
dawniejszych i nowszych przejść zwierząt, sam transekt również jest mocno~ wy­
deptany przez obserwatorów i osoby przypadkowe, a na terenie lasów zagospodarowanych- dodatkowo przez przejeżdżające samochody i konne zaprzęgi.
- również ważny jest rodzaj śniegu; w określonych sxtacjach pogodoWych
ślady zwierząt są łatwo czytelne lub przeciwnie - bardzo trudne do zinterpretowania.
- przejście licznej chmary jeleni lub watahy dzików, zwłaszcza gdy zwierzęta .
szły jedno za drugiIn, rodzi problemy z ich policzeniem.
.'
Te utrudnienia, mogące być przyczyną błędu metody, są minimalizowane
dzięki wysokim kwalifikacjom obserwatorów, ich umiejętnościom tropienia
zwierzyny w trudnych warunkach oraz solidnemu podejściu do wykonywane} pracy. Stąd liczba zapisów niekompletnych w sumie obserwacji stafiowi niewielki
odsetek.
Pokrewną metodą do opisanej wyżej - a więc opartą na tropieniach "po białej
stopie" - jest metoda poszukiwania w Puszczy miejsc bytowania gatunków wystę­
pujących nielicznie (ryś, łoś). Po raz pierwszy została zastosowana w terenie w sezonie zimowym 2000101. Ponieważ jej szczegóły metodyczne i sposób
opracowywania zebranych danych sąjeszcze na etapie udoskonalania i testowania, opisana będzie w odrębnej publikacji dotyczącej monitorowania zlnian liczebności populacji gatunków rzadkich i chronionych.
Zintegrowana metoda szacowania stanów liczebnych i struktury populacji ssaków
51
ZEBRANE MATERIALY
Łączni,e W
latach 1991- 2000 na transektach zinwentaryzowano 92 285 tropów
ssaków różnych gatunków. Zebrane dane, analizowane pod kątem wpływu szeregu czynników środowiskowych na ruchliwość i koncentracje zwierzyny bytującej
w lasach o różnym stopniu ochrony, zostały wykorzystane w opublikowanych już
artykułach (KOSSAK 1995a, 1996; KOSSAK, BUSZKO 1996) oraz w corocznych raportach o stanie zwierzyny w Puszczy Białowieskiej. Zgromadzona baza danych o
frekwencji zwierzyny na badanym terenie stanowi ważny element przygotowanych obecnie kolejnych opracowań na temat monitorowania i interpretowania
zmian w populacjach poszczególnych gatunków ssaków łownych i chronionych w
LKP "Puszcza Białowieska".
2.4. Inwentaryzacja samców jeleni w czasie rykowiska
na liczebność oraz znaczenie jeleni w ekosystemie Puszczy
Białowieskiej i gospodarce łowieckiej, od 1995 r. zastosowano kolejną metodę
szacowanią wielkości ich populacji. We współpracy z Katedrą Zoologii Leśnej i
Łowiectwa Wydziału Leśnego SGGW opracowano sposób oceny liczebności i
składu populacji jeleni w oparciu o nocne nasłuchy byków aktywnych głosowo w
czasie rykowiska (DZIĘCIOŁOWSKI i in. 1996, 1997). Jest ona komplementarna z
metodą obserwacji bezpośrednich i pędzeń próbnych. Podobnie jak wszystkie
pozostałe, również i metoda nasłuchów została zmodyfIkowana w stosunku do
wersji pierwotnych (LANGVATN 1977; MAZZARONE i in. 1991 ; BOBEK i in. 1992)
i dostosowana do realiów przyrodniczo-topograficznych Puszczy.
Przede: wszystkim, zrezygnowano ze stacjonarnych nasłuchów prowadzonych na wyzhaczonych powierzchniach próbnych na rzecz objęcia badaniami ponad 50% powierzchni Puszczy Białowieskiej . W tym celu w lasach
zagospodarowanych nadleśnictw Białowieża i Hajnówka wzdłuż dobrze przejezdnych dróg wytyczono 6 stałych transektów biegnących ze wschodu na zachód
(ryc. 5). Na każdym z transektów wyznaczono punkty nasłuchów . Odległość
między kolejnymi punktami wynosi 2 km. Numery punktów są wspólne dla
wszystkich transektów i pokrywają się na linii północ-południe . Każdy transekt
obsługują qwie osoby, z których co najmniej jedna posiada znaczną wprawę w
rozpoznawaniu i lokalizowaniu ryczących byków. Nasłuchy trwające 15 minut
wykonywap.e są równocześnie z wszystkich punktów noszących ten sam numer.
Czas przejązdu samochodem na kolejny punkt wynosi 5 minut. Liczenie aktywnych byków rozpoczyna się po zapadnięciu zmroku i powtarza w ciągu trzechczterech nocy w szczytowej fazie rykowiska. Dane nanoszone są na specjalnie
opracowane karty obserwacji (tab. 3).
W lok;alizowaniu byków wyróżniono 6 kierunków. Pominięto "czyste"
kierunki wschód i zachód, gdyż na nich leżą transekty, stąd kierunek z którego
napływa gł9s będzie miał od nich odchylenie "w prawo" lub w "lewo". Podczas
Ze
względu
52
S. Kossak
-
Eliaszuki
INOWY
Komin
o 2 4 6
8 10 km
I
.-1
,
-4
-
-2
ti
-3
-5
_
-6
I
I
Ryc. 5. Rozmieszczenie transektów wyznaczonych do inwentaryzowania aktywnych głosowo
samców jeleni; 1 - rezerwat ścisły, 2 - rezerwaty częściowe, 3 -las gospodarczy, 4 - miasta
i wsie, 5 - obserwacje w lesie zagospodarowanym, 6 - obserwacje w rezerwacie ścisłym BPN
Fig. 5. Localization oftransects selected for inventory ofthe vocally active deer males; 1- strict reserve, 2 - partially protected areas, 3 - managed forest, 4 - cities and villages, 5 - observation in the
managed forest, 6 - observation in the strict reserve ofthe Białowieża Primeval Forest National Park
53
Zintegrowana metoda szacowania stanów liczebnych i struktury populacji ssaków
Tabela 3
Table 3
Wzór karty nasłuchów ryczących jeleni
Example ofthe vocally active deer males inventory form
Dzień obsenvacji
. Day of observation
Nr transektu Transect no.
Początek nasłuchów, godz.
Beginning of listening, hour
Zakończenie nasłuchów , godz.
End of listening, hour
Data
Date
kierunek słyszanego glosu jełenia:
direction of deer voice:
Punkt i czas nasłuchu
Place and time of listening
N
N-E
S
N- W
S-E
S-W
Nr4
I.B
W
20.40-20.55
42-46 (2)
50-55 (8)
"-
2. D
44-5\ (12)
Nr5
W
D
21.00-21.15
01-03 (3)
10-11 (1)
B - blisko close; W -
nasłuchu
wyraźnie
clearly; D - daleko far
obserwatorzy w odpowiednich rubrykach notują (w minutach) początek
usłyszenia głosu byka, liczbę pełnych cykli ryku oraz odległość od zwierzęcia.
Dystans ten oceniany jest w trzech kategoriach:
B (blisko) - odległość jest tak mała, że obserwator słyszy, nie tylko ryknięcia,
lecz również odgłosy chodzenia, łamania gałęzi, a nawet czuje zapach zwierząt,
W(wyraźnie) - z dobrze wyodrębnionego kierunku dochodzi pełny głos byka,
łącznie ze "stękaniem",
D (daleko) - słychać tylko najgłośniejsze fragmenty ryku, lecz można'jeszcze
określić kierunek, z którego głos dochodzi.
Obserwatorów pouczono, by nie rejestrowali w karcie jeleni, które wprawdzie
jeszcze w oddali słychać, lecz już nie można określić kierunku i liczby ryknięć.
Jeśli z jednego kierunku dochodzi głos kilku byków, każdy otrzymuje dodatkowo kolejny numer, aby przy późniejszym sumowaniu danych nie zostały potraktowane, jako jeden osobnik. Byki odzywające się z różnych kierunków
i notowane w różnych punktach nasłuchu - numerów nie muszą otrzymywać .
W stosunku do jeleni odbywających rykowisko w rezerwacie ścisłym postę­
powanie jest nieco inne, co wynika z zakazu używania samochodów. Na: Polanie
Białowieskiej i w rezerwacie zlokalizowane są stałe punkty nasłuchów, na których
oberwatorzy przebywają po ok. pół godziny wielokrotnie w ciągu całego
rykowiska. Pozwala to określić liczbę ryczących byków w okresie największej ich
aktywności.
54
S. Kossak
Ryc. 6. Schemat dystansów
przebytych przez byki przy zmiakierunku
napływającego
nie
glosu; B.,... blisko, W - wyraźnie,
D - daleko
Fig. 6. Buli moves distances estimation based on the change ofvoice direction; B - cłose, W - clearly, D far, N, NE, SE, S, SW, NW - cardinal points
s
2KM
Po ~akończeniu terenowej części badań, dane z wszystkich kart przenoszone
są na mapę Puszczy i poddawane analizie. Jest to najtrudniejsza część zadania,
gdyż wymaga zidentyfikowania poszczególnych byków słyszanych z różnych
transektów i punktów, w różnych dniach. W celu zmriiej szenia błędu w określeniu
liczby zwierząt, uwzględniono okoliczność, że w dojrzałej fazie rykowiska jelenie
niechętnie przemieszczają się na znaczniejszych dystansach (ryc. 6). Wynika z
tego, że:
1. Głos dochodzący "z daleka", noc po nocy z innego kierunku, przypuszczalnie należy do różnych osobników. Im dalej bowiem znajdował się byk w
stosunku do obserwatora, tym większy dystans musiałby przebyć, żeby radykalnie
zmienił się kierunek napływającego dźwięku. I analogicznie - głos napływający z
tego samego kierunku prawdopodobnie należy do tego samego byka, co nocy poprzedniej.
2. W kolejnych nasłuchach, głos byka przebywającego w pobliżu obserwatora
może dochodzić z róznych kierunków, gdyż do zmiany kierunku wystarczy
przebycie przez chmarę niewielkiego dystansu. Równocześnie jest mało prawdopodobne, by w tej fazie rykowiska dwa samce tolerowały swą bardzo bliską obecność.
3. Obserwatorzy przesuwają się ze wschodu na zachód. Jeśli więc w danyln
punkcie obserwator usłyszał głos jelenia z kierunku np. północno-zachodniego, a
po przybyciu na kolejny punkt, czyli kilka minut później - z kierunku północnego
oznacza, że odzywa się ten sam osobnik.
4. Obserwatorzy przebywający na swoich transektach słyszą byki znajdujące
się w lesie leżącym między transektami. Jeśli porównać ich zapisy dokonane na
punkcie noszącym ten sam numer, otrzyma się potwierdzenie obecności jelenia:
obserwator znajdujący się bardziej na południu, poda np.: byk, blisko, z kierunku
północ, godz. 20.05, odezwał się 4 razy. Jego sąsiad przebywający na "Wyżej"
(bliżej północy) leżącym transekcie zapisze: byk, daleko, z kierunku południe,
Zintegrowana metoda szacowania stanów liczebnych i struktury popuLacji ssaków
55
3 razy. W takiej sytuacji, drobne różnice w zapisie nie są
przeszkodą, by wnioskować, że obaj obserwatorzy słyszeli tego samego byka.
Pełna zgodność całego zapisu zdarza się bowiem dość rzadko. Stwierdzono też, że
dystans słyszalności odzywających się jeleni, w warunkach Puszczy ogranicza się
zasadniczo do ok. 2 km (w zależności od warunków atmosferycznych dystans ten
może być nieco większy). Dlatego nie porównuje się zapisów dokonanych na daleko od siebie leżących transektach.
Po dokonaniu analizy, sumuje się byki zidentyfikowane na terenie objętym
nasłuchem i przelicza na obszar całej zagospodarowanej części Puszczy i rezerwatu ścisłego BPN. Otrzymana liczba byków zestawiana jest z danymi o proporcjach
samców, samic i cieląt jeleni wynikającymi z obserwacji bezpośrednich dokonanych w sezonie wegetacyjnym, lub (jeśli zgromadzono znaczną liczbę obserwacji)
w okresie sierpień-koniec rykowiska. W ten sposób można otrzymać ogólną liczebność populacji jeleni. Liczebność tą porównuje się z wartością uzyskaną w
najbliższym, jesiennym pędzeniu próbnym.
"
godz. 20.07,
SŁABE
odezwał się
STRONY I BŁĄD METODY ORAZ SPOSOBY ICH MINIMALIZOWANIA
Największą trudność
tej, najmniej doskonałej, metody liczenia jeleni stanowi
interpretacja surowych danych terenowych. Wymaga znajomości warunków terenowych i pogodowych, w jakich prowadzone były nasłuchy oraz pełnej obiektywności w podejściu do materiałów. Dużą przeszkodą w uzyskaniu wartościowych
danych terenowych mogą być długie okresy złej pogody (deszcz i wiatr) w czasie,
gdy rykowisko wchodzi w apogeum oraz nagłe załamanie się pogody, już po
rozpoczęciu cyklu nasłuchów. Z nową komplikacją spotkano się w 1999 roku;
nadzwyczaj ciepły wrzesień wywołał drastyczne zakłócenia w zachowaniachjeleni: rykowisko było rozciągnięte w czasie, nie wystąpił szczyt aktywności głoso­
wej, zwierzęta odzywały się rzadko, ryczały krótko (głównie wcześnie rano)
i jakby "niechętnie".
Błąd metody może mieć następujące przyczyny:
1. Nie wszystkie samce jeleni są aktywne głosowo w czasie rykowiska. Może
więc nastąpić zaniżenie łącznej liczby byków bytujących w Puszczy w okresie jesieni. Błąd ten możnajednak zmniejszyć: wystarczy, jeśli z danych otrzymanych z
obserwacji bezpośrednich, użyje się do obliczeń proporcji tylko byki dorosłe, a pominie osobniki młodociane.
2. W czasie prowadzenia nasłuchów pewna liczba uczestniczących w rozrodzie samców może milczeć. Opracowując metodykę położono szczególny nacisk,
by błąd ten możliwie zmniejszyć. W tym celu:
- liczenia prowadzi się w szczytowym okresie rykowiska i w najbardziej
sprzyjającej porze doby,
- liczenia powtarzane są co najmniej trzykrotnie,
- kolejne punkty nasłuchu rozmieszczone są co dwa kilometry. Oznacza to, że
czas, w którym dany byk może być usłyszany wynosi 2x15 minut, czyli aż pół
56
S. Kossak
godziny. Prowadząc wielodniowe nasłuchy stacjonarne w rezerwacie ścisłym
stwierdzono, że w szczytowej fazie rykowiska, wszystkie wcześniej już zlokalizowane samce, po zapadnięciu zmroku odzywają się częściej, niż co pół godziny.
3. Nawet w najbardziej "dojrzałej" fazie rykowiska, gdy byki zgromadziły już
haremy, mogą zdarzyć się przemieszczenia niektórych chmar na znaczniejsze odległości, wywołane np. aktywnością myśliwych i wilków. Zmieniać lokalizację z
dnia na dzień mogą też samce pozostające w czasie rykowiska bez łań.
Należy więc przyjąć, że metoda "nasłuchów" prawdopodobnie zaniża ocenę
liczby byków faktycznie uczestniczących w rozrodzie. Z tego względu jej wynik
jest każdorazowo konfrontowany, zarówno z danymi otrzymanymi z jesiennych
pędzeń, jak i z obserwacjami bezpośrednimi pochodzącymi z okresu późnego lata i
jesieni. Bezsprzecznym jej walorem jest natomiast poznanie rozmieszczenia w
kompleksie Puszczy Iniejsc, w których w kolejnych latach odbywa się (lub koncentruje) rykowisko jeleni.
ZEBRANE MA lERlAŁ
y
I
W latach 1995-2000 wykonano 6 cykli wrześniowych nasłuchów aktywnych
głosowo samców jeleni. Dane otrzymane tą drogą, zestawione z wynikami jesiennych pędzeń próbnych oraz z obserwacjami bezpośrednimi pozwalają w kolejnych
latach ocenić skład wiekowy i płciowy populacji w okresie rykowiska.
Szczegółowa analiza zebranych materiałów przedstawiona będzie w oddzielnym
opracowamu OmaWIającym zmiany populacyjne i rozlnieszczenie jeleni w
Puszczy Białowieskiej.
INTEGRATED ASSESSMENT METHOD OF SIZE AND STRUCTURE
OF PROTECTED AND GAME MAMMAL POPULATIONS
IN THE BIAŁOWIEŻA PRIMEV AL FOREST
Summary
Ecologically oriented game management principIes were adopted and appIied in the Forest
Promotion Area "Białowieża Forest" since 1995 . The goaIs ofthe new management approach
were set up as folIows:
, - improvement of assessment accuracy of game and protected mammaIs' populations
nu~ber and structure (age and sex)
. - monitoring·and interpretation of game popuIation changes in the successive years
- reach and preserve in the Białowieża Forest the optimaI number ofbig herhivorous
~ improvement of proportion between 'big herbivorous and predator species
- improvement of sex and age structure of the red deer and wiId boar populations
The detaiIed description ofmethods used for
assessment ofnumber,
.
. age and sex structure
of popuIatiO.ns of protected and game species was presented in the paper. Methods were presented in the foIlowing order: l . SampIe drivirig of g~me - performed since 1995 on about 10% of
totaI area of managed forests, 2. aIl year round directobservation of gam e - perfonned since
Zintegrowana metoda szacowania stanów liczebnych i struktury populacji ssaków
57
1997 on the entire territory ofthe Białowieża Primeval Forest, 3. winter, everyday inventory of
trails on the fixed transects - performed since 1991 during entire period of snow cover lingering
on the ground, 4. inventory ofthe vocally active red deer males - performed since 1995. Each of
~ethod was analyzed in detail with regard to its usefulness, applicability, advantages and disadvantages . Also, the complimentarity of information obtained by simultaneous use of different
methods was discussed. Field data collected so far and these that will be gradually gathered in
the future will serve as a basis for analysis populations ofthe following gam e and protected species: bison, elk, red deer, roe deer, wild boar, brown hare, badger, fox, marten, otter, beaver.
This analysis will include the population dynamies, the forest site type preferences during the
year as well as the influence of the environmental factors on animaI behavior.
(trans!. P. L .)
PIŚMIENNICTWO
BOBEK B. , MOROW K. , PERZANOWSKI K., KOSOBUCKA M. 1992: Jeleń. Monografia przyrodniczołowiecka. Wyd . "Św iat", Warszawa 200pp.
DABURON H. 1970: Methodes de recensement du cerf d'europe (Cervus elaphus L.) en foret lemperee melangee feuillus-resineux en I'absence de neige. Trans.IX ICGB , Moscov: 289-293 .
DZIĘCIOLOWSKI R. , KOSSAK S., WASILEWSKI M. PRZYPAŚNlAK J. , WAWRZYNIAK P. 1996: Estimating numbers and structure ofred deer population in the Białowieża Forest. W: "Biodiversity
Protection ofBiałowieża Primeval Forest"(red . Paschalis P., Ząjączkowski S.) . Fund . " Rozwój
SGGW", Warszawa: 77-80.
DZIECIOŁOWSKI R. , KOSSAK S., WASILEWSKI M., PRZYPAŚNIAK 1. , WAWRZYNIAK P.
1997: Numbers and structure ofthe Białowieża Forest population of red deer as determined by
new census technique . .T. Wild. Res. , 3: 229-234.
IVANOV F. V . 1970: Methods of counting game animals in the game management areas. Trans. IX
ICGB, Moscov: 307-309.
KOSSAK S. 1995a: The influence of biotic and abiotic factors on density and mobility of game animals in a transistore zone between the areas ofthe Białowieża National Park strict reserve and
commercial forest ofthe Białowieża Forest. W: " Protection ofForest Ecosystems Biodiversity
of Białowieża Primeval Forest" (red . Paschalis P., Rykowski K. , Ząjączkowski S.). Fund.
"Rozwój SGGW". Warszawa: 129-136.
KOSSAK S. 1995b: Liczebność zwierzyny w Puszczy Białowieski~j i proponowane sposoby prowadzenia gospodarki łowieckiej . Sylwan, 8: 25-41.
KOSSAK S. ] 996: Factors affecting local density and mobility of red deer (Cervus elaphus) popu lation in protected and commercial parts ofBiałowieża Primeval Forest. J. Wildl. Res. , I : 76-84.
KOSSAK S., BUSZKO M. 1996: Behavior ofwolf(Canis lupus L.) and Iynx (Lynx Iynx L.) and the response ofbig herbivorous mammals to the presence ofthose predators in the Białowieża Forest.
W: "Biodiversity protection of Białowieża Primeval Forest".(red. Paschalis P., Zajączkowski
S.) Fund. " Rozwój SGGW", Warszawa: 63-76.
KOSSAK S. 1997a: Gospodarka łowiecka i ochrona zwierzyny w Puszczy Białowieskiej w latach
1991-1997 (część l). Sylwan, 9 : 55-61.
KOSSAK S. 1997b: Gospodarka łowiecka i ochrona zwierzyny w Puszczy Białowieskiej w latach
1991-1997 (część 2). Sylwan, 11: 67-81.
KOSSAK S. 1998: Założenia i realizacja proekologicznego modelu łowiectwa w Puszczy Białowies ­
kiej. Kongres Leśników Polskich " Las-Człowiek-Przyszłość" , 24-26 kwietnia 1997. Materiały
i dokumenty, t. II, Warszawa: 494-496.
58
S. Kossak
LANGVATN R. 1977: Social behaviour and population structure as a basis for censusing red deer populations. XIII ICGB, Atlanta, Georgia, USA, 11-15 March. The Wildlife Society, Wildlife
Management Institute: 77-89.
MAZZARONE V., SIEMONI N., PEDONE P., LOVARI c., MATTIlOLI L. 1991: A method ofred deer
(Cervus elaphus L.) census during the roaring period in a forested area ofthe northen Apennines (central Italy). XXth Congress of the IUGB, Godollo, Hungary, 21-26 August: 140-145.
MIŁKOWSKI L. 1969: Z doświadczeń nad inwentaryzacją grub~i zwierzyny w Puszczy Białowies­
kiej. Łowiec Polski, 22: 4-5.
NASIADKA P. 1994: Metody i techniki inwentaryzacji zwierząt łownych. Biblioteczka Leśniczego,
Zeszyt 38,
PUCEK Z., BOBEK 8., ŁABUDZKI L., MIŁKOWSKI L., MOROW K., TOMEK A. 1975: Estimates of
density and numbers ofungulates. Pol. EcoI.Stud., 2: 121-136.
SZUJECKI A. 1997: Polityka leśna państwa. W: Leśne Kompleksy Promocyjne - rola, zadania. Sesja
naukowa 21 listopada, Jedlnia. Fundacja "Rozwój SGGW", Warszawa: 5-14.