Raport z realizacji projektu badawczego o

Transkrypt

Przemiany demograficzne i starzenie się
społeczeństwa: konsekwencje dla lokalnych
rynków pracy w Polsce
(styczeń 2013 r.)
ZASTRZEŻENIE
Niniejszy dokument oraz wszelkie zawarte w nim mapy pozostają bez uszczerbku dla
statusu jakiegokolwiek terytorium lub sprawowania nad nim suwerennej władzy,
przebiegu granic międzynarodowych, a także nazw terytoriów, miast lub obszarów.
Poglądy wyrażone w niniejszym dokumencie niekoniecznie odzwierciedlają oficjalne
stanowisko OECD, rządów państw członkowskich tej organizacji ani Unii
Europejskiej.
2
OECD
Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) jest unikalnym forum, w ramach którego
rządy wspólnie zajmują się wyzwaniami gospodarczymi, społecznymi i środowiskowymi w kontekście
globalizacji. Jednocześnie OECD jest wiodącym podmiotem w działaniach na rzecz zrozumienia nowych
wydarzeń i problemów oraz wsparcia rządów we właściwym reagowaniu na te wydarzenia i problemy w
dziedzinach takich jak ład korporacyjny, gospodarka oparta na informacji oraz wyzwania związane ze
starzeniem się społeczeństwa. Organizacja jest miejscem, w którym rządy mogą porównywać swoje
doświadczenia w zakresie prowadzonej przez nie polityki, poszukiwać odpowiedzi na wspólne problemy,
identyfikować najlepsze praktyki oraz koordynować politykę krajową i międzynarodową w różnych
obszarach.
Członkami OECD są następujące państwa: Australia, Austria, Belgia, Kanada, Chile, Czechy, Dania,
Estonia, Finlandia, Francja, Niemcy, Grecja, Węgry, Islandia, Irlandia, Izrael, Włochy, Japonia, Korea,
Luksemburg, Meksyk, Holandia, Nowa Zelandia, Norwegia, Polska, Portugalia, Słowacja, Słowenia,
Hiszpania, Szwecja, Szwajcaria, Turcja, Wielka Brytania i Stany Zjednoczone Ameryki. W pracach OECD
uczestniczy też Unia Europejska. Poprzez swoje publikacje OECD rozpowszechnia wyniki zestawiania
danych statystycznych oraz badań dotyczących zagadnień gospodarczych, społecznych i środowiskowych,
a także konwencje, wytyczne i normy uzgodnione przez jej członków.
Program LEED
Realizowany przez OECD Program na rzecz Lokalnego Rozwoju Gospodarczego i Tworzenia Miejsc
Pracy (LEED) od 1982 r. wspomaga rządy i społeczności lokalne w reagowaniu na zmiany gospodarcze i
rozwiązywaniu złożonych problemów w szybko zmieniającym się świecie. Misją programu jest
przyczynienie się do tworzenia większej liczby, i lepszej jakości miejsc pracy, poprzez bardziej skuteczne
wdrażanie polityk publicznych, wdrażanie innowacyjnych dobrych praktyk, wzmacnianie potencjału i
stosowanie zintegrowanych strategii rozwoju gospodarczego na szczeblu lokalnym. LEED wykorzystując
analizy porównawcze, opiera się na doświadczeniach z pięciu kontynentów w zakresie wspierania wzrostu
gospodarczego, zatrudnienia i włączenia społecznego. Dodatkowe informacje na temat programu LEED
można uzyskać na stronie internetowej www.oecd.org/cfe/leed.
Ministerstwo Rozwoju Regionalnego
Ministerstwo Rozwoju Regionalnego w Polsce (partner wiodący) jest odpowiedzialne za wdrażanie
polityki regionalnej, której celem jest wzmacnianie spójności gospodarczej i społecznej w regionach,
poprzez skuteczne wykorzystanie środków pochodzących z funduszy strukturalnych Unii Europejskiej.
ISSN 2079-4797 (PDF) Seria dokumentów roboczych Programu na rzecz Lokalnego Rozwoju
Gospodarczego i Tworzenia Miejsc Pracy (LEED) OECD. Seria dokumentów roboczych Programu na
rzecz Lokalnego Rozwoju Gospodarczego i Tworzenia Miejsc Pracy (LEED) OECD. Program LEED
określa, analizuje i rozpowszechnia innowacyjne idee w zakresie rozwoju lokalnego, zarządzania i
gospodarki społecznej. Rządy państw będących i nie będących członkami OECD korzystają z LEED w
pracach nad stworzeniem innowacyjnych wytycznych w zakresie polityk publicznych, aby wspierać
tworzenie miejsc pracy i rozwój gospodarczy poprzez realizację inicjatyw na szczeblu lokalnym.
3
Szanowni Państwo,
Zmiany demograficzne, podobnie jak zmiany klimatyczne, technologiczne czy globalizacja
procesów gospodarczych, są dziś jednym z największych wyzwań stojących przed rozwijającymi się
społeczeństwami, rynkami i gospodarkami świata. Zmiany demograficzne dzieją się „tu i teraz” i choć w
ogromnej mierze wynikają z procesów zachodzących od wielu lat, dziś w szczególny sposób zaczynamy
odczuwać jego skutki – zarówno ekonomiczne jak i społeczne. W związku z obserwowanymi trendami,
dotyczącymi zmian najważniejszych statystyk demograficznych, takich jak znaczący spadek współczynnika
urodzeń, wzrost długości życia, wydłużenie wieku aktywności zawodowej czy wzrost stopy bezrobocia
wśród osób młodych, wyzwaniem staje się dziś opracowanie rozwiązań i sposobów łagodzenia
negatywnych skutków zmian demograficznych.
Mając na uwadze kluczowe znaczenie tych zjawisk dla przyszłego rozwoju polskiej gospodarki, a
także powiązanych z nią polityk publicznych, w 2011 r. Ministerstwo Rozwoju Regionalnego rozpoczęło
we współpracy z Organizacją Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) realizację wspólnego projektu
badawczego, dotyczącego przewidywanych scenariuszy zmian demograficznych i ich potencjalnych
skutków dla polskiego społeczeństwa i rynku pracy. Ze względu na występujące regionalne zróżnicowanie
tego zjawiska, projekt został zrealizowany w partnerstwie z władzami samorządowymi trzech województw:
łódzkiego, małopolskiego oraz pomorskiego. W prace badawcze zostali zaangażowani zarówno eksperci
międzynarodowi jak i krajowi, dzięki czemu uzyskane wyniki mają dodatkowy walor poznawczy.
Współpraca z międzynarodowymi ekspertami OECD, stwarza niepowtarzalną możliwość wymiany
doświadczeń z innymi krajami, w oparciu o przykłady dobrych praktyk, natomiast lokalny wymiar
prowadzonych działań i zaangażowanie przedstawicieli różnych środowisk dostarcza wiedzy i
praktycznych rozwiązań pozwalających przygotować się do nadchodzących zmian.
Niniejszy raport zawiera szereg interesujących obserwacji, wniosków i rekomendacji dla osób
prowadzących działania w zakresie zarządzania politykami publicznymi na różnym szczeblu – od
lokalnego aż po krajowy. Wskazówki do zarządzania procesami modernizacyjnymi i zmianami w obszarze
zdrowia, edukacji, rynku pracy czy gospodarki, pozwolą lepiej uwzględnić zjawiska demograficzne i ich
następstwa w procesie planowania, monitorowania czy finansowania wsparcia publicznego. Zmiany
demograficzne już dziś determinują popyt i podaż na rynku pracy, w obszarze szkolnictwa i oświaty –
wkrótce natomiast zaczną także decydować o kształcie innych sfer życia społeczno-gospodarczego, np.
dostępności transportu, usług informacyjnych, bezpieczeństwa czy opieki indywidualnej.
Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, jako koordynator wykorzystania funduszy strukturalnych
Unii Europejskiej, prowadzi również szereg działań wspierających rozwój tych krajowych polityk
sektorowych, w których nadchodzące zmiany demograficzne będą szczególnie widoczne. Dlatego też
wnioski z realizacji niniejszego projektu posłużą do identyfikacji kierunków niezbędnych zmian, służących
bardziej efektywnemu wykorzystaniu środków Europejskiego Funduszu Społecznego (EFS), jako
praktycznego narzędzia realizacji celów nowej Strategii Europa 2020. Jestem przekonany, że projekty
współfinansowane z EFS w ramach kolejnej perspektywy finansowej polityki spójności Unii Europejskiej
(2014-2020) sprostają temu wyzwaniu, tworząc warunki do przeprowadzenia koniecznych reform,
wynikających z potrzeby adaptowania się do szybko zmieniającej się rzeczywistości społecznej.
Mam nadzieję, że wyniki tego projektu badawczego okażą się również dla Państwa interesujące i
wpłyną na zwiększenie świadomości oraz wiedzy na temat potrzeb, barier, ale również możliwości
związanych z zachodzącymi przemianami demograficznymi w Polsce.
Zachęcam Państwa do lektury raportu
Paweł Orłowski,
Podsekretarz Stanu, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego
4
PODZIĘKOWANIA
Projektem, pn. "Lokalne scenariusze zmian demograficznych: polityki publiczne i strategie,
dotyczące zrównoważonego rozwoju, rozwijania umiejętności i wzrostu zatrudnienia”, którego wyniki
prezentuje niniejszy raport kierowała Pani dr Cristina Martinez-Fernandez z OECD. Projekt był
realizowany w Polsce we współpracy z Ministerstwem Rozwoju Regionalnego oraz samorządami
terytorialnymi województw: małopolskiego, pomorskiego i łódzkiego. Badania i analizy zostały
przeprowadzone przez lokalnych ekspertów: Panią prof. dr hab. Iwonę Sagan z Uniwersytetu Gdańskiego,
Pana dr Piotra Szukalskiego z Uniwersytetu Łódzkiego, Panią dr Jolantę Perek-Białas z Uniwersytetu
Jagiellońskiego oraz Pana Piotra Stronkowskiego z firmy doradczej Coffey International. Wsparcia
eksperckiego w zakresie prowadzonych badań i opracowywania raportu udzieliła Pani dr Tamara Weyman
z OECD.
Pan dr Sylvain Giguère, kierownik wydziału ds. LEED oraz Pan Sergio Arzeni, dyrektor Centrum
Przedsiębiorczości, MŚP i Rozwoju Lokalnego i kierownik Programu LEED, przekazali cenne wskazówki i
uwagi dotyczące kierunku rozwoju projektu, analiz i wniosków dotyczących realizacji polityk publicznych.
Cenne spostrzeżenia na temat realizacji projektu wnieśli również delegaci krajowi do Komitetu LEED
OECD. W szczególności dotyczy to osób, które brały udział w trakcie realizacji badań i analiz: Pana Pawła
Chorążego z Ministerstwa Rozwoju Regionalnego; Pana Roberta Straussa z Dyrekcji Generalnej ds.
Zatrudnienia, Spraw Społecznych i Włączenia Społecznego w Komisji Europejskiej; Pana Alderta de Vries
z Ministerstwa Spraw Wewnętrznych w Holandii oraz Pani Megumi Nozawa, reprezentującej
przedstawicielstwo Japonii przy OECD. Pragniemy również wyrazić naszą wdzięczność za wsparcie
otrzymane ze strony Ministerstwa Rozwoju Regionalnego w Polsce.
Przedstawiciele Programu LEED pragną wyrazić podziękowania wielu osobom i instytucjom, które
przyczyniły się do realizacji badań na potrzeby przygotowania niniejszego raportu. Wyrazy wdzięczności
należą się Panu Piotrowi Krasuskiemu, Panu Przemysławowi Hermanowi, Pani Dorocie Bortnowskiej, Pani
Małgorzacie Jabłeckiej-Kiluk i Panu Michałowi Sułkowskiemu z Ministerstwa Rozwoju Regionalnego, a
także pracownikom Urzędów Marszałkowskich: Pani Barbarze Porębskiej-Maciołek (Urząd Marszałkowski
Województwa Małopolskiego), Pani Annie Podleckiej i Pani Dorocie Lobie (Urząd Marszałkowski w
Łodzi), Pani Agacie Michałowskiej (Urząd Marszałkowski Województwa Pomorskiego) oraz wszystkim
osobom, które uczestniczyły w warsztatach zorganizowanych w ramach projektu. Najcenniejszy wkład do
prac nad niniejszym raportem wnieśli eksperci uczestniczący w misji OECD w Polsce, którym dziękujemy
za sformułowanie poprawek do treści niniejszego dokumentu: Pani Antonella Noya, reprezentująca
Program LEED; Pani Naoko Kubo, Pan Aldert de Vries oraz Pani Roxana Chandali z Ministerstwa Spraw
Wewnętrznych Holandii; Pan Robert Strauss z Dyrekcji Generalnej ds. Zatrudnienia, Spraw Społecznych i
Włączenia Społecznego w Komisji Europejskiej oraz Pan Jasper van Loo z Europejskiego Centrum
Rozwoju Kształcenia Zawodowego (CEDEFOP).
Pani dr Cristina Martinez-Fernandez i Pani dr Tamara Weyman przygotowały i zredagowały pełną
wersję niniejszego raportu. Pan Piotr Stronkowski opracował rozdział drugi, natomiast Pani dr Jolanta
Perek-Białas, Pani prof. dr hab. Iwona Sagan oraz Pan dr Piotr Szukalski opracowali rozdział trzeci i
czwarty. Pani Melissa Telford wykonała korektę i adiustację tekstu. Pan Francois Iglesias wspierał proces
wydawniczy oraz przygotował okładkę. Pani Elisa Campestrin zajmowała się obsługą strony internetowej
oraz komunikacją w ramach projektu. Pani Debra Binks i Pani Emma Mooney zapewniły wsparcie
administracyjne.
5
SPIS TREŚCI
OECD ..............................................................................................................................................................3
Program LEED ............................................................................................................................................3
Polskie Ministerstwo Rozwoju Regionalnego .............................................................................................3
WYKAZ WYKRESÓW..................................................................................................................................8
WYKAZ TABEL ..........................................................................................................................................10
WYKAZ RAMEK.........................................................................................................................................11
STRESZCZENIE ..........................................................................................................................................12
ROZDZIAŁ 1 PRZEMIANY DEMOGRAFICZNE ORAZ STARZENIE SIĘ RYNKU PRACY W
POLSCE ........................................................................................................................................................15
1.1. Wprowadzenie ....................................................................................................................................16
1.2 Zmiany demograficzne w Polsce .........................................................................................................18
1.2.1 Trendy ogólne ...............................................................................................................................18
1.2.2. Współczynnik dzietności..............................................................................................................20
1.2.3 Starzenie się społeczeństwa...........................................................................................................27
ROZDZIAŁ 2 RAMY POLITYK PUBLICZNEJ DOTYCZĄCEJ ZMIAN DEMOGRAFICZNYCH W
POLSCE: INSTRUMENTY KRAJOWE I EUROPEJSKI FUNDUSZ SPOŁECZNY ...............................37
2.1 Wprowadzenie .....................................................................................................................................38
2.2. Polityki publiczne dotyczące starszych pracowników i starzenia się społeczeństwa .........................38
2.2.1 Reforma emerytalna ......................................................................................................................38
2.2.2 Aktywizacja osób w wieku 50+ ....................................................................................................42
2.3 Kierunki krajowych polityk publicznych dotyczących rodzin i dzieci ................................................44
2.3.1 Świadczenia rodzinne i zasiłki macierzyńskie ..............................................................................44
2.3.2 Usługi w zakresie opieki nad dziećmi ...........................................................................................47
2.4 Elastyczność we wdrażaniu programów i strategii krajowych na szczeblu lokalnym.........................51
2.5. W jaki sposób Europejski Fundusz Społeczny może wspierać polityczną odpowiedź na zmiany
demograficzne............................................................................................................................................52
2.5.1 Przygotowanie samorządów lokalnych do zmiany demograficznej..............................................54
2.5.2 Polityka publiczna na rzecz rodzin i dzieci ...................................................................................56
Polityka publiczna dotycząca starszych pracowników...........................................................................57
2.6 Wnioski................................................................................................................................................62
ROZDZIAŁ 3 WOJEWÓDZTWO MAŁOPOLSKIE, ŁÓDZKIE I POMORSKIE: ANALIZA PRZEMIAN
DEMOGRAFICZNYCH I ZASOBÓW........................................................................................................65
3.1 Wprowadzenie .....................................................................................................................................66
3.2 Wyzwania demograficzne w regionach ...............................................................................................67
3.3 Zasoby regionalne na potrzeby przekształceń demograficznych.........................................................75
3.3.1 Lokalizacja i połączenia transportowe ..............................................................................................
3.3.2 Zasoby naturalne (środowisko) i użytkowanie gruntów ...................................................................
3.3.3 Potencjał kapitału ludzkiego i umiejętności w zakresie rozwoju „białej” gospodarki......................
3.4 Zmiany demograficzne, starsi pracownicy i wyzwania dla polityki regionalnej.................................81
3.5 Wnioski................................................................................................................................................94
ROZDZIAŁ 4 STRATEGIE ROZWOJU LOKALNEGO W ZAKRESIE ZMIAN DEMOGRAFICZNYCH
W REGIONACH MAŁOPOLSKIM, ŁÓDZKIM I POMORSKIM.............................................................96
4.1 Wstęp ...................................................................................................................................................97
4.2 Lokalne inicjatywy i strategie..............................................................................................................97
6
4.2.1 Małopolska ....................................................................................................................................97
4.2.2 Województwo pomorskie............................................................................................................100
4.2.3 Łódzkie........................................................................................................................................101
4.2.4 Podsumowanie ............................................................................................................................103
4.3 Lokalne wizje przemian demograficznych ........................................................................................104
4.3.1 Starsi pracownicy ........................................................................................................................104
4.3.2 Srebrna, biała i zielona gospodarka.............................................................................................106
4.3.3 Zrównoważony rozwój obszarów miejskich i rozwój lokalny....................................................109
4.3.4 Polityka prorodzinna ..................................................................................................................111
4.4 Wskaźniki dotyczące polityki ............................................................................................................112
4.5 Wnioski..............................................................................................................................................117
ROZDZIAŁ 5 WYTYCZNE DOTYCZĄCE ZARZĄDZANIA PRZEMIANAMI DEMOGRAFICZNYMI
NA LOKLANYCH RYNKACH PRACY W POLSCE W KONTEKŚCIE STARZEJĄCEGO SIĘ
SPOŁECZEŃSTWA ...................................................................................................................................121
5.3.1 Zarządzanie przemianami demograficznymi zgodnie z koncepcją zrównoważonego rozwoju
gospodarki ...................................................................................................................................135
5.3.2 Nacisk na rozwój polityki prorodzinnej w świetle niskich współczynników dzietności ............136
5.3.3 Wspieranie rozwoju zdrowych i aktywnych społeczności dla ludzi młodych w ramach
starzejącego się społeczeństwa....................................................................................................137
5.3.4 Rozwój „srebrnej” gospodarki i zarządzanie zasobami starzejącej się siły roboczej..................138
5.3.5 Podnoszenie poziomu umiejętności i kompetencji w świetle zmieniającej się siły roboczej .....141
5.3.6 Europejski Fundusz Społeczny jako instrument zmian...............................................................142
ZAŁĄCZNIKI.............................................................................................................................................144
INFORMACJE O UCZESTNIKACH.........................................................................................................161
7
WYKAZ WYKRESÓW
Wykres 1 Prognoza dotycząca ludności Polski
18
Wykres 2 Struktura wiekowa ludności
19
Wykres 3 Prognoza dotycząca zmian liczby ludności w poszczególnych kategoriach wiekowych
20
Wykres 4 Zmiany współczynnika dzietności
21
Wykres 5 Zmiany współczynnika dzietności w Polsce
22
Wykres 6 Współczynnik dzietności w Polsce: obszary miejskie i wiejskie
23
Wykres 7 Średni wiek urodzenia dziecka i pierwszego dziecka
24
Wykres 8 Zmiany stopy bezrobocia i współczynnika dzietności w latach 2004-2008
25
Wykres 9 Korelacja między odsetkiem dzieci w wieku 3-6 lat objętych usługami w zakresie opieki nad
dziećmi a współczynnikiem dzietności w 2010 r.
26
Wykres 10 Starzenie się społeczeństwa: zmiany wielkości poszczególnych grup wiekowych
28
Wykres 11 Udział osób po 65. roku życia w ogólnej liczbie ludności
30
Wykres 12 Odsetek osób w wieku emerytalnym (stosunek liczby ludności po 65. roku życia do liczby
ludności w wieku 15–64 lat)
31
Wykres 13 Główne powody, dla których osoby w wieku 50–64 lat nie poszukują zatrudnienia, 2011
32
Wykres 14 Liczba emerytur w podziale na instytucje w 2010 r. (w tysiącach)
39
Wykres 15 Liczba nowo przyznanych emerytur i rent (w tysiącach)
40
Wykres 16 Stopa zatrudnienia osób w wieku 55–64 lat
40
Wykres 17 Zmiany stopy zatrudnienia w porównaniu z 2002 r. (w punktach procentowych)
41
Wykres 18 Wydatki na zasiłki rodzinne/na dzieci jako odsetek PKB
46
Wykres 19 Liczba placówek świadczących usługi opieki społecznej
48
Wykres 20 Odsetek dzieci w wieku 3–6 lat objętych usługami w zakresie opieki nad dziećmi
48
Wykres 21 Odsetek czterolatków w nauczaniu na poziomie ISCED 0–1
49
Wykres 22. Mapa regionów objętych badaniem w Polsce
66
Wykres 23. Współczynnik dzietności w latach 1998–2010
67
Wykres 24. Udział obywateli w wieku 65+ w latach 1991–2035
69
Wykres 25. Osoby w wieku 65 lub więcej w polskich województwach w 2009 r.
70
Wykres 26. Zmiany udziału osób w wieku 65 lat lub starszych w polskich województwach w latach 1991–
2009
71
Wykres 27. Wzrost / spadek liczby ludności (1991 r. = 100)
74
Wykres 28. Infrastruktura transportowa w Polsce w 2012 r.
76
Wykres 29. Użytkowanie gruntów w województwach łódzkim, małopolskim i pomorskim w latach 2002–
2010
78
Wykres 30. Odsetek osób w wieku 15–64 lat posiadających wyższe wykształcenie w województwach
łódzkim, małopolskim i pomorskim i w Polsce, w latach 1995–2011
79
Wykres 31. Liczba studentów na 10 tys. mieszkańców w Polsce oraz w województwach łódzkim,
małopolskim i pomorskim, w latach 2002–2011
80
Wykres 32. Liczba lekarzy, fizjoterapeutów i pielęgniarek/pielęgniarzy na 100 tys. mieszkańców
81
Wykres 33. Liczba osób zagrożonych ubóstwem i wykluczeniem społecznym w porównaniu ze
wskaźnikiem osób dotkniętych ciężką deprywacją materialną
84
Wykres 34. Zmiany w wielkości zatrudnienia w poszczególnych sektorach na szczeblu krajowym i
regionalnym oraz w produkcie krajowym brutto na jednego mieszkańca, w PLN, 2000–2007
88
Wykres 35. Wskaźniki zatrudnienia osób w wieku 50+ w Polsce ogółem oraz w regionach łódzkim,
małopolskim i pomorskim w latach 1995–2011
89
Wykres 36 Ogólny wynik wskaźnika ELFRI w trzech regionach
113
Wykres 37 Elementy wartości wskaźnika ELFRI w trzech województwach
114
Wykres 38 Elementy oceny w ramach wskaźnika OLWOF w trzech województwach
116
Wykres 39 Ogólna ocena oraz znaczenie wyników uzyskanych w ramach wskaźnika OLWOF w trzech
województwach
116
Wykres 40. Tablica wskaźników zmian demograficznych. Wyniki za 2000 r.
123
8
Wykres 41. Wskaźnik zmian demograficznych (punktowy) za 2000 r.
124
125
126
Wykres 44. Wskaźnik zmian demograficznych (punktowy) za 2000 r. (niebieskie romby) i 2010 (czerwone
kwadraty)
126
Wykres 45 Tablica wskaźników zmian demograficznych. Wyniki w okresie 2000–2010.
127
Wykres 46 Punkty osiągnięte w ramach DCI. Wyniki dla okresu 2000–2010.
127
Wykres 47. Wyniki na poziomie ogólnopolskim dla wskaźnika „Miejsca do życia przyjazne dla osób
starszych” (ELFRI)
130
Wykres 48 Wyniki na poziomie ogólnopolskim dla wskaźnika „Miejsca do pracy przyjazne dla osób
starszych”
131
Wykres 49 Model działań w ramach polityki publicznej w odpowiedzi na przemiany demograficzne w
Polsce
134
9
WYKAZ TABEL
Tabela 1. Bilans migracji wewnętrznej i zewnętrznej, 1995–2010
73
Tabela 2. Liczba ludności w regionach objętych badaniem w latach 2000–2035 (w tysiącach)
74
Tabela 3. Liczba geriatrów, ośrodków geriatrycznych i miejsc dostępnych w tych placówkach na koniec
2010 r. (31.12.2010)
83
Tabela 4. Liczba osób korzystających z pomocy społecznej na 10 tys. mieszkańców
84
Tabela 5. Łączna liczba aktywnych organizacji pozarządowych (w tys.)
85
Tabela 6. Łączna liczba osób zatrudnionych w organizacjach pozarządowych (w tys.)
85
Tabela 7. Wskaźniki zatrudnienia osób w wieku 20–64 lat w Polsce ogółem oraz w województwach
łódzkim, małopolskim i pomorskim w latach 1999–2011
89
Tabela 8. Wskaźnik zatrudnienia osób w wieku 65+ (%)
91
Tabela 9 Kody regionalne stosowane w tablicy wskaźników
123
Tabela 10 Wskaźniki według grup tematycznych
144
Tabela 11 Tematy ELFRI i OLWOF
146
10
WYKAZ RAMEK
Ramka 1 Analiza porównawcza – bezpośrednie koszty posiadania dzieci
47
Ramka 2 Holenderski Manifest Społeczny
60
Ramka 3 Przykłady działań w zakresie wspierania zatrudnienia i wymiany dobrych praktyk w zakresie
działań na rzecz aktywnego starzenia się pracowników.
61
Ramka 4. Przykład inicjatywy na rzecz osób starszych w Nowym Sączu, prowadzonej w ramach
Uniwersytetu Trzeciego Wieku
87
Ramka 5. Projekt „Pracuję – rozwijam kompetencje. Innowacyjny model wsparcia dla pracowników 50+”
92
Ramka 6 Centrum Kultury i Rekreacji Seniorów w dzielnicy Nowa Huta w Krakowie
98
Ramka 7 Klub Integracji Społecznej (KIS) w Nowej Hucie, Kraków
99
Ramka 8 Projekt pn.„Wykorzystaj Nas! Pracownicy 45+ w Twojej Firmie”
101
Ramka 9 Inicjatywy lokalne
103
Ramka 10 Zalecenia w obszarze przedsiębiorczości i możliwości rozwoju firmy
136
11
STRESZCZENIE
Zmiany demograficzne stanowią najważniejsze wyzwanie dla rozwoju lokalnego
Rozwiązania strategiczne muszą uwzględniać wzajemne oddziaływanie poszczególnych elementów w
ramach określonego, lokalnego obszaru rozwoju. Jednocześnie pojawiają się nowe możliwości, które
powinny być wzmacniane - potrzebne jest wspieranie rozwoju „srebrnej” gospodarki wśród starszych
przedsiębiorców, „białej” gospodarki w zakresie usług medycznych na rzecz osób starszych oraz
„zielonej”, ekologicznej gospodarki.
Różnice terytorialne wymagają podjęcia strategicznych, skoordynowanych działań w ramach polityk
publicznych
Badanie przeprowadzone w Polsce wykazało, że wyzwania demograficzne występujące w poszczególnych
regionach są bardzo złożone, a każdy z regionów doświadcza odmiennych problemów, związanych z jego
sytuacją społeczno-gospodarczą. W przypadku województw małopolskiego i pomorskiego obserwuje się
wzrost liczby ludności, starzenie się społeczeństwa i niską dzietność, podczas gdy w województwie
łódzkim występują takie zjawiska jak spadek liczby ludności, starzenie się społeczeństwa, niska dzietność
oraz problemy zdrowotne osób młodych i osób w średnim wieku. Różnice dotyczące sytuacji
demograficznej wymagają przeprowadzenia analizy terytorialnej, tak aby umożliwić koordynację
regionalnych i lokalnych perspektyw w zakresie opracowania, rozwoju i wdrażania polityk publicznych z
działaniami realizowanymi w ramach polityki krajowej oraz kluczowym źródłem finansowania jakim mogą
być środki Europejskiego Funduszu Społecznego (EFS).
Główne zalecenia w zakresie polityk publicznych obejmują:
1.
Zarządzanie przemianami demograficznymi przy trwałym rozwoju gospodarczym
Zjawiska demograficzne, takie jak spadek liczby ludności (w przypadku województwa łódzkiego),
starzenie się społeczeństwa, niska dzietność, czy też migracja, stanowią najważniejsze zmiany
demograficzne w Polsce i w regionach objętych tym badaniem. Z uwagi na różnice o charakterze
społeczno-gospodarczym, niezbędne jest w pierwszej kolejności określenie, opracowanie, wdrożenie i
dokonanie oceny systemowych i zrównoważonych strategii regionalnych, przy czym należy się
skoncentrować na najważniejszych aspektach wyróżniających dany region. Większość środków w ramach
strategii, która obejmuje zarówno diagnozę, jak i wytyczne dla projektów i inicjatyw wdrażanych w
przyszłości w każdym z regionów powinna zostań ukierunkowana na finansowanie następujących działań :
•
przyciąganie i osiedlenie się nowych imigrantów
•
poprawa i promocja dostępności transportowej
•
tworzenie społeczności lokalnej przyjaznej rodzinie
•
wspieranie przedsiębiorczości, małych i średnich przedsiębiorstw (MŚP) oraz sektora badań i
innowacji
•
wzmacnianie tworzenia lokalnych miejsc pracy
2.
Koncentracja na działaniach w zakresie polityki prorodzinnej w kontekście niskiego poziomu
dzietności
12
We wszystkich regionach obserwuje się niski współczynnik dzietności, mieszczący się poniżej poziomu
zastępowalności pokoleń, co ma znaczny wpływ na wzrost liczby ludności i na stabilność gospodarczą.
Każdy region powinien opracować długoterminową politykę rodzinną, obejmującą rozwiązania prawne,
mające na celu wspieranie decyzji o posiadaniu dzieci. Polityka prorodzinna wymaga podjęcia inicjatyw
ustawodawczych na szczeblu krajowym, których celem będzie wsparcie dla działań podejmowanych na
szczeblu lokalnym i regionalnym. Rozwijanie struktur wsparcia instytucjonalnego, takich jak pomoc
finansowa, infrastruktura społeczna oraz elastyczne formy zatrudnienia i miejsca pracy, ma zasadnicze
znaczenie dla promowania wartości rodzinnych, monitorowania sytuacji rodzin oraz rozpoznawania
problemów, z którymi borykają się rodziny. Rolą EFS jest wspieranie programów i inicjatyw, które mają na
celu nie tylko zarządzanie, lecz także promowanie wsparcia dla rodzin i decyzji o założeniu rodziny.
3.
Promowanie idei zdrowego i aktywnego społeczeństwa wśród osób młodych i starszych
Zjawisko starzenia się społeczeństwa obserwuje się we wszystkich regionach objętych badaniem, przy
czym w województwie łódzkim występuje dodatkowy problem ogólnie słabego stanu zdrowia wśród
ludności w wieku produkcyjnym. Promocja zdrowia oraz zapobieganie chorobom stanowią niezbędny
warunek zwiększenia średniego trwania życia, podobnie jak tworzenie otoczenia przyjaznego dla osób
starszych oraz podnoszenie wieku emerytalnego i współczynnika aktywności zawodowej. Zasadniczym
elementem tego procesu jest zapewnienie wsparcia finansowego dla sektora „białej” gospodarki (usługi
medyczne), rozwijanie klastrów zdrowotnych i sieci oraz łączenie zasobów dla każdego z regionów.
Województwo pomorskie, które zostało objęte Strategią UE dla Regionu Morza Bałtyckiego, dysponuje w
tym kontekście dodatkowymi możliwościami rozwoju, ponieważ może uczestniczyć w projektach
skupionych wokół innowacji w sektorze zdrowia i w dziedzinie nauk przyrodniczych. W regionach
objętych badaniem istnieją także możliwości wsparcia przez EFS projektów promujących zdrowy styl życia
oraz aktywne starzenie się społeczeństwa.
4.
Rozwijanie srebrnej gospodarki i zarządzanie starzejącą się siłą roboczą
Starzenie się społeczeństwa jest zjawiskiem demograficznym, które występuje na całym obszarze Polski.
Wiążą się z nim zarówno możliwości rozwijania „srebrnej” gospodarki (system usług dla starszych
konsumentów), jak i wyzwania związane ze starzejącą się siłą roboczą. Zwiększający się asortyment
produktów i usług potrzebnych dla seniorów będzie wymagał również stworzenia długoterminowego
systemu opieki, wsparcia ze strony organizacji pozarządowych (NGO), stworzenia nowych usług i
produktów związanych z rekreacją i życiem zawodowym, a także możliwości w zakresie rozwoju
przedsiębiorczości i działalności MŚP w tym sektorze. W związku z tym, w ramach EFS pojawiają się
możliwości uruchamiania programów i inicjatyw, mających na celu upowszechnianie wiedzy oraz
udzielanie wsparcia dla przedsiębiorców rozpoczynających działalność, którzy zamierzają czerpać korzyści
z rozwoju „srebrnej” gospodarki, oraz dla organizacji pozarządowych, świadczących usługi w zakresie
opieki i pomocy dla rodzin. Istotne jest również promowanie aktywności zawodowej osób starszych m.in.
poprzez: zmianę negatywnych stereotypów dotyczących tych osób jako pracowników, opracowanie
programów mających na celu zwiększenie zakresu aktywności zawodowej (rozwój umiejętności i
szkolenia), promowanie i stymulowanie procesu uczenia się przez całe życie, wspieranie przedsiębiorczości
wśród osób starszych, wdrażanie programów mentorskich dla przedsiębiorstw oraz inicjatyw w zakresie
finansowania dla firm realizujących programy zarządzania wiekiem, wspieranie elastycznych form
zatrudnienia, pomoc na rzecz organizacji społecznych we wdrażaniu projektów wspierających starszych
pracowników. Również w ramach projektów EFS potencjalnie możliwe jest udzielanie wsparcia na rzecz
programów i inicjatyw wdrażanych przez organizacje społeczne i samorządy regionalne w partnerskiej
współpracy z przedsiębiorstwami.
5.
Podnoszenie poziomu umiejętności i kompetencji w kontekście zmiany profilu siły roboczej
Charakterystyka zasobów siły roboczej na szczeblu regionalnym ulega stopniowej, powolnej zmianie pod
względem istniejącego poziomu umiejętności – zapotrzebowanie na pracowników nisko
wykwalifikowanych stopniowo maleje na rzecz pracowników o średnich i wysokich kwalifikacjach.
13
Województwo łódzkie, a w szczególności miasto Łódź, korzysta ze strategicznej lokalizacji, jaką jest
położenie w niewielkiej odległości od Warszawy, z dobrymi połączeniami transportowymi z Europą, dzięki
czemu może rozwijać się jako centrum kształcenia akademickiego. Niezbędne jest jednak w tym przypadku
wprowadzenie usprawnień mających na celu wzmocnienie systemu kształcenia poprzez zapewnienie
młodzieży nabywania pewnych podstawowych, ogólnych umiejętności oraz promowanie dalszego
kształcenia wśród osób w średnim wieku. Potencjał organizacji społecznych (pozarządowych), które
wspierają udział obywateli w podnoszeniu / poprawie ich umiejętności i kompetencji zawodowych i przez
to wpływają na zwiększanie ich szans na otrzymanie zatrudnienia, może zostać wykorzystany przy udziale
środków EFS do wspierania programów kształcenia młodzieży. Inną potencjalną możliwość wykorzystania
środków EFS stanowi z kolei potrzeba finansowania programów uczenia się przez całe życie i działalności
uniwersytetów trzeciego wieku (UTW).
6.
Europejski Fundusz Społeczny jako instrument wspierania zmian
EFS jest narzędziem niezbędnym do zapewnienia kontynuacji realizacji terytorialnego podejścia do
rozwoju, wymaga on jednak pewnej elastyczności w stosowaniu, pozwalającej na tworzenie poczucia
współodpowiedzialności na szczeblu lokalnym oraz promowanie skoordynowanego podejścia w ramach
różnych polityk publicznych - w szczególności w związku z wdrażaniem strategii i programów na rzecz
tworzenia miejsc pracy czy kształcenia i rozwijania umiejętności zawodowych. W niniejszym raporcie
zwrócono szczególną uwagę na te aspekty, w przypadku których możliwe jest wykorzystanie EFS w celu
zmierzenia się z problemem przemian demograficznych, min. poprzez wspieranie instytucji rodziny,
realizację działań odpowiadających na potrzeby w zakresie opieki nad dziećmi, sprzyjanie godzeniu życia
zawodowego z rodzinnym oraz wspieranie MŚP w obszarze opracowywania i wdrażania strategii i
programów zarządzania wiekiem.
14
ROZDZIAŁ 1
PRZEMIANY DEMOGRAFICZNE ORAZ „STARZENIE SIĘ” RYNKU PRACY W POLSCE
Przemiany demograficzne stanowią obecnie jedną z najważniejszych kwestii politycznych, wpływających
na rozwój polityki w skali międzynarodowej. Polska doświadcza bardzo istotnych zmian demograficznych,
takich jak spadek liczby ludności, niska dzietność czy też starzenie się społeczeństwa. Niniejszy rozdział
zawiera krótkie wprowadzenie do problematyki przemian demograficznych i starzenia się rynku pracy w
ujęciu międzynarodowym. W dalszej kolejności przedstawiono analizy dotyczące przemian
demograficznych, które dokonały się w Polsce w ostatnich latach, a także prognozy na przyszłość, ze
szczególnym uwzględnieniem znaczenia usług w zakresie opieki nad dziećmi oraz polityk publicznych
działających na rzecz aktywnego starzenia się i promocji zdrowego stylu życia. W kolejnej części
niniejszego rozdziału przedstawiono zastosowaną metodologię badawczą niniejszego projektu oraz
zarysowano kształt pozostałych rozdziałów niniejszego raportu.
15
1.1. Wprowadzenie
Niniejszy raport przedstawia wyniki badań i analiz przeprowadzonych w Polsce w ramach
międzynarodowego projektu Lokalne scenariusze zmian demograficznych: polityki publiczne i strategie
dotyczące trwałego rozwoju, rozwijania umiejętności i wzrostu zatrudnienia. Projekt jest realizowany w
ramach Programu LEED, koordynowanego przez Organizację Współpracy Gospodarczej i Rozwoju
(OECD), przy wsparciu Dyrekcji Generalnej ds. Zatrudnienia, Spraw Społecznych i Włączenia
Społecznego w Komisji Europejskiej. Analizy na terenie Polski przeprowadzono we współpracy z
Ministerstwem Rozwoju Regionalnego oraz władzami województw: pomorskiego, łódzkiego i
małopolskiego, a ich celem było opracowanie wytycznych wskazujących „jak zapobiegać” oraz jak „radzić
sobie” z procesem starzenia się społeczeństwa.
Zmiany demograficzne wpływają na sytuację społeczno-ekonomiczną wszystkich państw
należących do OECD, a także na wszystkie rozwijające się gospodarki. Współczynniki dzietności w
większości z tych państw obniżają się, a społeczeństwa stają się coraz starsze. Dużym wyzwaniem jest
bezrobocie wśród młodzieży, a złożoność procesu „kurczenia się” obszarów wiejskich i miejskich stwarza
szereg problemów dla rozwoju przemysłu, tworzenia miejsc pracy i budowania trwałej ścieżki rozwoju.
Rozwiązania długofalowe nie mogą opierać się na koncepcji uwzględniającej tylko jeden z wyżej
wymienionych czynników, niezbędne jest bowiem wzięcie pod uwagę wzajemnych oddziaływań
wszystkich tych elementów w obszarze rozwoju lokalnego (miejskiego lub wiejskiego) (OECD, 2011a).
Wzrost znaczenia zarządzania zmianami na poziomie lokalnym, na którym dochodzi do łączenia wielu
różnych podejść i strategii, stanowi podstawowy element Programu LEED, realizowanego przez OECD i
jest dobrze ugruntowany w najnowszej literaturze w ramach licznych publikacji (Potter, 2008; Clark et al.,
2010; OECD/International Labour Office, 2011). Przede wszystkim podejście lokalne łączy w sobie
działania adekwatne do specyficznych potrzeb danej społeczności, zwłaszcza w odniesieniu do kapitału
ludzkiego, struktury przemysłu i gospodarki oraz przekroju społecznego ludności (Martinez-Fernandez et
al.., 2012a).
Obserwowany obecnie wzorzec w zakresie zmniejszania się liczby ludności w skali
międzynarodowej wynika z wielorakich przyczyn i nie można go wyjaśnić bez zastosowania
przekrojowego podejścia analitycznego. Z jednej strony mamy bowiem do czynienia ze zjawiskami
zachodzącymi na poziomie globalnym, takimi jak starzenie się pokolenia wyżu demograficznego i niski
współczynnik dzietności (istotnych przykładów w tym kontekście dostarcza sytuacja obserwowana w
Niemczech Wschodnich, w państwach Europy Wschodniej oraz w Japonii). Z drugiej strony obserwuje się
również pewne szczególne zjawiska lokalne, takie jak zmiany stylu życia i zmiany o charakterze społecznopolitycznym (rozszerzanie się obszaru przedmieść w regionach metropolitalnych, transformacja
postsocjalistyczna), zmiany gospodarcze i przemysłowe obserwowane we wszystkich państwach
uprzemysłowionych (deindustrializacja, dezurbanizacja, dekorporatyzacja, niedopasowanie przestrzenne),
zmiany środowiskowe (katastrofy ekologiczne, zmiany klimatyczne), a także zmiany narzucone z zewnątrz,
wynikające z przyczyn politycznych, religijnych lub historycznych (konflikty i wojny, zmiany
administracyjne/zmiany obszarów terytorialnych państw, zmiany polityczne związane np. z
egzekwowaniem przepisów prawa) (Martinez-Fernandez et al., 2012b; Reckien and Martinez-Fernandez,
2010; Martinez-Fernandez and Wu, 2007; Pallagst et al., 2009).
Wyzwania związane z włączeniem społecznym starzejącej się ludności również wymagają
dokonania ponownej oceny roli osób starszych w społeczeństwie i budowania nowej solidarności
międzypokoleniowej. Szacuje się, że do 2030 r. dwie osoby aktywne zawodowo (w wieku 15-65 lat) będą
musiały opiekować się jedną osobą nieaktywną zawodowo (powyżej 65. roku życia) (Światowe Forum
Ekonomiczne, 2007 r.). Holger Strulik (2012), Dyrektor Instytutu Makroekonomii na Uniwersytecie w
Hanowerze twierdzi, że „społeczeństwo europejskie starzeje się w niespotykanym dotychczas tempie,
szybciej niż społeczeństwo na jakimkolwiek innym kontynencie, a jego równowaga ekonomiczna jest
zaburzona. W 2030 r. prawie 25% ludności UE będzie miało ponad 65 lat, podczas gdy w 2005 r. udział ten
16
wynosił zaledwie 17%. Przewiduje się, że stosunek liczby osób powyżej 65. roku życia do liczby osób w
wieku produkcyjnym (15–64) ulegnie podwojeniu do 2050 r. i zamiast jeden do czterech (jak obecnie),
będzie wynosił jeden do dwóch. W czasie, gdy średnie trwanie życia wydłuża się, wiek emerytalny pozostaje
bez zmian - co oznacza, że wydłuża się czas przebywania na emeryturze i zwiększa się presja na systemy
emerytalne. Starzenie się społeczeństwa (przy czym starzenie się oznacza stopniowe pogarszanie się
zdrowia fizycznego i psychicznego, a także sprawności), prawdopodobnie również spowoduje zwiększenie
presji na krajowe systemy opieki zdrowotnej”.
Kryzys finansowy wyraźnie pokazał, w jaki sposób mobilność ludzi i starzenie się społeczeństwa
mogą stanowić główny powód skłaniający do promowania podnoszenia umiejętności zawodowych oraz
zwiększenia wydajności siły roboczej w państwach członkowskich OECD. Czynniki leżące u podstaw tych
zjawisk są jednak wielorakie i nadal w niewielkim stopniu zbadane. Z jednej strony mamy bowiem do
czynienia z mobilnością osób, które przemieszczają się pomiędzy poszczególnymi państwami i regionami,
przy czym niektóre społeczności emigrują (konsekwencją tego procesu jest zmniejszenie się liczby
ludności, w szczególności na obszarach poprzemysłowych), podczas gdy inne społeczności odnotowują
dodatnie saldo migracji (np. stolice i ośrodki regionalne). Z drugiej strony istnieją również społeczności
oraz całe państwa, takie jak Japonia i Niemcy, w których występują niskie współczynniki dzietności oraz
szybkie starzenie się całego społeczeństwa, co w połączeniu z odpływem młodzieży przyspiesza proces
spadku liczby ludności. Również w przypadku niektórych sektorów gospodarki można zaobserwować
szybsze starzenie się pracowników niż w innych jej gałęziach, co stanowi dodatkowe wyzwanie w zakresie
podnoszenia umiejętności siły roboczej i opracowywania planów szkoleniowych (np. dostosowanie
przemysłu ciężkiego do wymagań gospodarki niskoemisyjnej).
Pod wieloma względami tego rodzaju nowe wyzwania związane z globalizacją bardzo szybko
ujawniają się również na szczeblu regionalnym i lokalnym. Jednak obecnie wciąż bardzo niewiele
samorządów przyjmuje podejście strategiczne (integracyjne), które uwzględnia współzależności opisanych
powyżej czynników. Ogólnie rzecz biorąc, istnieje coraz pilniejsza potrzeba opracowywania i
monitorowania strategii, polityk publicznych oraz programów dostosowanych do specyficznej
sytuacji regionalnej i lokalnej, przy jednoczesnym uwzględnianiu zjawisk występujących w wymiarze
globalnym.
W niniejszym badaniu wykorzystano zarówno metody jakościowe, jak i ilościowe. Kompleksowa
analiza danych statystycznych, dotyczących zmian demograficznych w Polsce z lat 1990–2010 została
przeprowadzona w oparciu o specjalnie określone wskaźniki. Dane pierwotne pochodzące od kluczowych
interesariuszy projektu w regionach, zostały zgromadzone w ramach badania kwestionariuszowego i
opracowane z wykorzystaniem wskaźników – Elderly Friendly Places to Live (ELFRI - miejsca do życia
przyjazne dla osób starszych) oraz Older Workers Friendly Places to Work (OLWOF - miejsca pracy
przyjazne dla osób starszych). Więcej informacji na ich temat znajduje się w załączniku nr 1 do raportu.
Natomiast dane jakościowe zostały zgromadzone w ramach spotkań prowadzonych na terenie
poszczególnych województw, w trakcie warsztatów z udziałem ekspertów międzynarodowych i lokalnych
oraz przedstawicieli administracji publicznej, przedsiębiorców, parterów społeczno-gospodarczych i
środowiska naukowego. W analizie uwzględniono również wymiar terytorialny różnych poziomów
zarządzania (Martinez-Fernandez et al., 2011). W załączniku nr 1 zamieszczono szczegółową notę
metodologiczną na ten temat.
W niniejszym rozdziale omówione zostaną zmiany demograficzne, które zachodzą obecnie w
Polsce. Pozostała część raportu składa się z czterech rozdziałów: w rozdziale 2 przedstawiono krajowe
polityki publiczne, w ramach których konieczne jest uwzględnienie skutków zmian demograficznych;
rozdział 3 zawiera analizę przemian demograficznych w kontekście istniejących zasobów ludzkich; w
rozdziale 4 zaprezentowano lokalne inicjatywy, strategie i zagadnienia odnoszące się do przemian
demograficznych; rozdział 5 zawiera natomiast podsumowanie i rekomendacje, które mogą zostać
wykorzystane w celu opracowania strategii i programów w zakresie zarządzania zmianami
demograficznymi i zjawiskiem starzenia się społeczeństwa na szczeblu lokalnym.
17
1.2 Zmiany demograficzne w Polsce
Procesy demograficzne należy rozpatrywać w perspektywie długoterminowej. Na przykład
zmiany w liczbie ludności, które miały miejsce 60 lat temu, determinują sytuację dzisiejszą, a obecnie
zachodzące zjawiska wpłyną na kształt społeczeństw w przyszłości. Z drugiej jednak strony, na zachowania
demograficzne (liczbę małżeństw, urodzeń, migrację, itd.) wpływają obecnie występujące okoliczności
społeczne, gospodarcze i kulturowe, takie jak przepływy na rynku pracy, warunki życia, polityka
prorodzinna państwa oraz infrastruktura publiczna. W związku z tym, polityki publiczne mogą do pewnego
stopnia wpływać na sytuację demograficzną lub przynajmniej w szczególny sposób uwzględniać wyzwania
wynikające z tej sytuacji.
1.2.1 Trendy ogólne
Sytuacja demograficzna w Polsce ulega znacznym przemianom. Obserwuje się w tym kontekście
dwa główne trendy:
•
•
spadek liczby ludności,
wzrost długości życia (starzenie się społeczeństwa).
W najbliższej przyszłości spadek liczby ludności będzie przebiegał jeszcze szybciej. Na
podstawie wyników Narodowego Spisu Powszechnego (NSP) z 2011 r., Główny Urząd Statystyczny
(GUS) szacuje, że w ciągu następnych 15 lat (do roku 2025), z rynku pracy w Polsce zniknie prawie 3
miliony osób. Dostępne prognozy GUS, przedstawione na wykresie 1 są jednak nieco bardziej
optymistyczne. Wskazują one, że do 2035 r. liczba ludności zmniejszy się „jedynie” o 2 miliony osób.
38 500 000
38 000 000
37 500 000
37 000 000
36 500 000
36 000 000
35 500 000
35 000 000
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
2016
2017
2018
2019
2020
2021
2022
2023
2024
2025
2026
2027
2028
2029
2030
2031
2032
2033
2034
2035
34 500 000
Wykres 1 Prognoza dotycząca ludności Polski
Źródło: Główny Urząd Statystyczny, 2012 r.
Jednocześnie, zgodnie z wynikami NSP, z Polski już wyemigrowało prawie 2 miliony osób
(Główny Urząd Statystyczny, 2012 r.). Dla niektórych lokalnych rynków pracy takie trendy mogą
powodować poważne konsekwencje, takie jak zjawisko depopulacji, znaczny niedobór liczby
wykwalifikowanej siły roboczej czy problemy związane z niedopasowaniem umiejętności pracowników do
oczekiwań pracodawców.
Wzrost długości życia oznacza, że całe społeczeństwo stopniowo staje się coraz starsze. Średni
wiek mężczyzn wzrósł w latach 1990–2010 z 30,1 do 35 lat, a średni wiek kobiet z 32,6 do 37 lat. Prognozy
GUS wskazują, że proces starzenia się społeczeństwa utrzyma się, a w przyszłości nawet przybierze na sile.
18
Tego rodzaju wzrost wieku ludności wpłynie również na jej strukturę społęczną, powodując następujące
zjawiska (wykres 2):
•
•
•
spadek udziału osób młodych w liczbie ludności ogółem (w wieku przedprodukcyjnym);
wzrost udziału osób w wieku poprodukcyjnym;
wzrost udziału osób w wieku 44–64 lat.
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0-14
15-64
2009
2008
2007
2006
2005
2004
2003
2002
2001
2000
1999
1998
1997
1996
1995
1994
1993
1992
1991
0%
65+
Wykres 2 Struktura wiekowa ludności
Źródło: Statystyki OECD, 2011 r.
Z prognoz Głównego Urzędu Statystycznego wynika, że w latach 2015–2035 największy spadek
liczby ludności będzie miał miejsce w grupie wiekowej 18–44 oraz 0–17. Podobne tendencje można
zaobserwować w prognozach OECD (wykres 3). W związku z tym, osoby aktywne zawodowo będą w
najbliższej przyszłości stanowić grupę mniej liczną i bardziej zaawansowaną wiekowo. Sytuacja ta
spowoduje znaczące zmiany na rynku pracy – wzrośnie liczba starszych pracowników, a zmniejszy się
liczba osób, które dopiero wchodzą na rynek pracy.
MEN
WOMEN
85+
80 - 84
75 - 79
70 - 74
65 - 69
60 - 64
55 - 59
50 - 54
45 - 49
40 - 44
35 - 39
30 - 34
25 - 29
20 - 24
15 - 19
10 - 14
5-9
0-4
10.00
8.00
6.00
4.00
2.00
0.00
0.00
2.00
4.00
6.00
in 2000: 38.5
Total population (in millions)
in 2050: 33.6
in 2000: 20
Old age dependency ratio (65+ in % 20-64)
in 2050: 56
Population by age group, gender, in 2000 and 2050, in percentage of total population in each group
in 2000
19
in 2050
8.00
10.00
Men
Women
Total population (in millions)
Old age dependency ratio (65 in% 20–64)
Population by age group, gender in 2000 und 2050, in
percentage of total population in each group
Mężczyźni
Kobiety
Ludność ogółem (w mln)
Odsetek osób w wieku emerytalnym (65 w% 20–64)
Liczba ludności w podziale na grupy wiekowe i płeć w
2000 r. i w 2050 r. wyrażona jako odsetek ludności
ogółem w każdej grupie
Wykres 3 Prognoza dotycząca zmian liczby ludności w poszczególnych kategoriach wiekowych
Przedstawione powyżej zmiany są konsekwencją występowania dwóch głównych trendów:
•
•
spadku współczynnika dzietności: z 1,99 w 1990 r. do 1,38 w 2010 r.
zwiększenia długości trwania życia: średnie trwanie życia mężczyzn zwiększyło się w latach
1990–2010 z 66,2 do 72,1 lat, a w przypadku kobiet z 75,24 do 80,59 lat.
Oba te trendy omówiono bardziej szczegółowo w dalszej części raportu.
1.2.2. Współczynnik dzietności
W ostatnich dekadach w państwach OECD notuje się znaczny spadek współczynnika dzietności.
Średnia wartość współczynnika dzietności dla wszystkich państw OECD zmniejszyła się z 2,7 w 1970 r. do
1,7 w 2009 r. Doświadczenia innych państw wskazują jednak, że istnieje możliwość spowolnienia tego
trendu. W państwach takich jak Norwegia, Szwecja, Finlandia, Dania i Holandia współczynnik dzietności
nieznacznie zwiększył się w stosunku do 1980 r., choć w dalszym ciągu pozostaje on poniżej poziomu
zastępowalności pokoleń (wykres 4); Pewną poprawę sytuacji pod tym względem obserwuje się od 2002 r.
6.00
5.00
4.00
3.00
2.00
1.00
1980
2009
(OECD, 2011 r.).
Australia
Austria
Belgium
Canada
Chile
Czech Republic
Denmark
Estonia
Australia
Austria
Belgia
Kanada
Chile
Republika Czeska
Dania
Estonia
20
United States
Turkey
United Kingdom
Switzerland
Spain
Sweden
Slovenia
Slovak Republic
Poland
Portugal
Norway
New Zealand
Mexico
Netherlands
Luxembourg
Japan
Korea
Italy
Israel
Ireland
Iceland
Greece
Hungary
France
Germany
Estonia
Finland
Denmark
Czech Republic
Chile
Canada
Austria
Belgium
Australia
0.00
Finland
France
Germany
Greece
Hungary
Iceland
Ireland
Israel
Italy
Japan
Korea
Luxembourg
Mexico
Malta
Netherlands
New Zeeland
Norway
Poland
Portugal
Slovak Republic
Slovenia
Spain
Sweden
Switzerland
Turkey
United Kingdom
United States
Finlandia
Francja
Niemcy
Grecja
Węgry
Islandia
Irlandia
Izrael
Włochy
Japonia
Korea
Luksemburg
Meksyk
Malta
Holandia
Nowa Zelandia
Norwegia
Polska
Portugalia
Słowacja
Słowacja
Hiszpania
Szwecja
Szwajcaria
Turcja
Zjednoczone Królestwo
Stany Zjednoczone
Wykres 4 Zmiany współczynnika dzietności
Spadek dzietności stanowi problem o wymiarze globalnym, jednak nie we wszystkich państwach
przebiega on w taki sam sposób. Kwestia dzietności jest zagadnieniem złożonym, a jej poziom zależy od
wielu czynników, takich jak wzorce kulturowe, sytuacja na rynku pracy (aktualna i prognozowana), modele
funkcjonowania rodziny, realizowane polityki publiczne oraz specjalne usługi i wsparcie na rzecz rodzin
(OECD, 2011). Dane OECD wskazują, że spadek dzietności jest obserwowany w Polsce od 1950 r. (wykres
5), jednakże w latach 60. i 80. dwudziestego wieku sytuacja pod tym względem była mniej lub bardziej
stabilna. W 1989 r. współczynnik dzietności spadł poniżej 2,1 (poziom zastępowalności pokoleń). Od 2003
r. obserwuje się natomiast umiarkowaną poprawę sytuacji w tym względzie.
21
4
3.5
3
2.5
2
1.5
1
0.5
1950
1960
1966
1968
1970
1972
1974
1976
1978
1980
1982
1984
1986
1988
1990
1992
1994
1996
1998
2000
2002
2004
2006
2008
2010
0
fertility rate
fertility rate
replacement rate
replacement rate
współczynnik dzietności
poziom zastępowalności pokoleń
Wykres 5 Zmiany współczynnika dzietności w Polsce
Warto przy tym zauważyć, że współczynnik dzietności zmienia się w poszczególnych częściach
kraju, a różnice są widoczne szczególnie między obszarami miejskimi i wiejskimi. Na obszarach wiejskich
współczynnik dzietności był tradycyjnie wyższy niż w miastach. Na przykład w 1950 r. wynosił on 4,03,
podczas gdy na obszarach miejskich 3,2. Od 1990 r. różnica ta uległa jednak znacznemu zmniejszeniu.
Jeszcze w 1990 r. wynosiła ona 0,88, natomiast w 2010 r. było to już tylko 0,18 (wykres 6). Wyjaśnieniem
tego zjawiska może być postępująca pomiędzy obszarami miejskimi i wiejskimi konwergencja modeli
prokreacji.
22
3
2.5
2
1.5
1
0.5
fertility rate
fertility rate urban areas
2010
2009
2008
2007
2006
2005
2004
2003
2002
2001
2000
1999
1998
1997
1996
1995
1994
1993
1992
1991
1990
0
fertility rate rural areas
Wykres 6 Współczynnik dzietności w Polsce: obszary miejskie i wiejskie
fertility rate
współczynnik dzietności
fertility rate urban areas
współczynnik dzietności na obszarach miejskich
Niższa
stylu dzietności
życia i zachowań
prokreacyjnych.
Kobiety coraz późn
fertilitydzietność
rate rural może
areas wynikać również ze zmiany
współczynnik
na obszarach
wiejskich
urodzeniu pierwszego dziecka o prawie trzy lata (zarówno w odniesieniu do średniego wieku kobiet, jak i
średniego wieku, w którym kobiety rodziły po raz pierwszy). Zależność pomiędzy wiekiem pierwszego
porodu, a liczbą posiadanych dzieci nie jest jednak bezpośrednia. W niektórych przypadkach plany
dotyczące posiadania dzieci są po prostu odsuwane w czasie (Lange, 2011). Należy zauważyć, że wielu
państwach OECD średni wiek kobiet rodzących po raz pierwszy jest nawet wyższy. W Niemczech, we
Włoszech, w Hiszpanii, Szwajcarii i w Wielkiej Brytanii wynosi on prawie 30 lat, co nie zawsze jest
związane ze spadkiem dzietności, lecz raczej z opóźnieniem decyzji o posiadaniu dzieci (OECD, 2011).
Taka sytuacja powoduje spadek współczynnika dzietności w przypadku kobiet w wieku poniżej 30 lat oraz
wzrost tego współczynnika w starszej grupie wiekowej. W Polsce, w przeciwieństwie do innych państw,
obserwuje się jednak spadek współczynnika dzietności w odniesieniu do obu grup wiekowych kobiet (tj.
poniżej i powyżej trzydziestego roku życia) (d’Addio, 2005).
23
29
28
27
26
25
24
23
22
21
1960
1965
1970
1971
1972
1973
1974
1975
1976
1977
1978
1979
1980
1981
1982
1983
1984
1985
1986
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
20
Average age of birth
Average age of birth
Average age of first birth
Average age of first birth
Średni wiek kobiet rodzących dziecko
Średni wiek kobiet rodzących pierwsze dziecko
Wykres 7 Średni wiek urodzenia dziecka i pierwszego dziecka
Jeszcze większe znaczenie dla Polski ma coraz większa liczba rodzin, które decydują się na
posiadanie mniejszej liczby dzieci. Można to zilustrować poprzez fakt, że w 2008 r., w porównaniu z 1980
r., wśród nowonarodzonych dzieci, więcej dzieci rodziło się jako pierwsze dziecko w rodzinie niż jako
trzecie lub kolejne. W 1980 r. trzecie i czwarte dziecko stanowiły 24% wszystkich porodów, podczas gdy w
2008 r. odsetek ten wyniósł jedynie około 15%. Proporcja ta jest stosunkowo niekorzystna w porównaniu
do innych państw OECD. Pod względem dynamiki zmian odnotowanej w latach 1980–2008 Polska plasuje
się na drugim miejscu wśród wszystkich państw OECD (za Rumunią). Podsumowując należy stwierdzić,
że obecnie kobiety w Polsce zarówno później rodzą swoje pierwsze dziecko jak i posiadają mniej
dzieci.
GUS przewiduje, że w kolejnych latach (począwszy od 2011 r.) bezwzględna liczba urodzeń
będzie nadal spadać ze względu na zmiany systemu wartości i postaw wśród wielu młodych kobiet.
Jednocześnie pewna liczba urodzeń może zostać przesunięta w czasie. Niemniej jednak w przypadku
młodych rodzin, narodziny drugiego i trzeciego dziecka wiążą się zwykle z „przeciążeniem” obowiązkami i
większym ryzykiem ubóstwa. Z danych Eurostatu (2011) wynika, że ryzyko ubóstwa lub wykluczenia
społecznego w gospodarstwach domowych składających się z dwóch osób dorosłych oraz trojga lub
większej liczby dzieci jest dwukrotnie wyższe niż w przypadku rodzin składających się z dwóch osób
dorosłych i jednego dziecka. W związku z powyższym, niezbędny jest rozwój usług w zakresie opieki
nad dziećmi oraz opracowanie polityk publicznych wspierających rodziny z dziećmi.
Zmiany dotyczące modelu dzietności wiążą się z szeregiem innych kwestii. Jedną z nich jest
wzrost liczby osób podejmujących studia wyższe (jeden z najwyższych wśród wszystkich państw OECD)
oraz związanych z tym aspiracji do samorealizacji i osiągania celów osobistych, co często powoduje
odkładanie decyzji o urodzeniu pierwszego dziecka. W badaniach dotyczących osobistego systemu
24
wartości można zaobserwować odejście od wartości rodzinnych na rzecz wartości związanych z
samorealizacją danej osoby (Czapiński, 2011).
Zmiany współczynnika dzietności wiążą się także z trudnymi warunkami ekonomicznymi i
sytuacją na rynku pracy. Negatywne zmiany współczynnika dzietności, obserwowane od połowy lat 80., są
często związane z głębokim kryzysem ekonomicznym oraz z transformacją gospodarczą zapoczątkowaną w
1990 r. Okres ten charakteryzuje się pogorszeniem się sytuacji na rynku pracy oraz postępującym
zaburzeniem stabilności gospodarczej. Nie ma jednak w tym przypadku bezpośredniego związku pomiędzy
sytuacją na rynku pracy a dzietnością.
Analizy dostępnych danych na poziomie subregionalnym wskazują, że korelacja pomiędzy
współczynnikiem dzietności a stopą bezrobocia jest raczej niska. Jeżeli jednak uwzględni się zmiany stopy
bezrobocia, korelacja jest znacznie wyższa. Jak przedstawiono na wykresie 8, w latach 2004–2008 (okres
poprawy sytuacji na rynku pracy) spadek stopy bezrobocia powodował odpowiedni wzrost współczynnika
dzietności (r=-0,8).
1.30
1.25
Change of fertility rate
1.20
1.15
1.10
1.05
1.00
R² = 0.6255
0.95
0.90
0.85
0.80
0.00
-0.20
-0.40
-0.60
-0.80
-1.00
Change of unemployment rate
Change of fertility rate
Change of unemployment rate
Zmiana współczynnika dzietności
Zmiana stopy bezrobocia
Wykres 8 Zmiany stopy bezrobocia i współczynnika dzietności w latach 2004-2008
W związku z tym można stwierdzić, że poprawa sytuacji na subregionalnych rynkach pracy może
pozytywnie wpływać na współczynnik dzietności.
Istnieją także inne zmiany na rynku pracy, które mają negatywny wpływ na współczynnik
dzietności. Są one związane z globalizacją i bardziej ogólnymi zmianami modelu pracy, który stał się
bardziej elastyczny i w większym stopniu skoncentrowany na konkurencyjności. Zmiany te dotyczą w
szczególności młodych pracowników. Jednym z zauważalnych przejawów tego rodzaju zjawiska są
elastyczne umowy o pracę, a szczególnie widoczny jest wzrost znaczenia umów zawieranych na czas
określony. Wyniki badania aktywności ekonomicznej ludności za okres 1997–2010 wskazują, że odsetek
kobiet zatrudnionych na podstawie umów na czas określony wzrósł z 4% do 27%. Korelacja pomiędzy
średnim wiekiem kobiet rodzących pierwsze dziecko a odsetkiem kobiet zatrudnionych na podstawie umów
na czas określony (obliczenia zostały dokonane na podstawie danych z okresu 14 lat) jest bardzo wysoka
(0,97). Stwierdzenie to sugeruje, że niestabilne warunki zatrudnienia mogą sprzyjać odkładaniu w
25
czasie decyzji o urodzeniu pierwszego dziecka, w szczególności w przypadku nieciągłych i
nieprzewidywalnych godzin pracy lub nietypowego harmonogramu pracy. Może mieć to szczególne
znaczenie w przypadku nisko opłacanych zajęć, zwłaszcza w połączeniu ze słabymi perspektywami
poprawy sytuacji zawodowej (głównie stanowiska usługowe) Praca na podstawie umów zawieranych na
czas określony jest szczególnie popularna wśród młodszego pokolenia. Według danych Eurostatu w 2011 r.
27% osób w tej grupie było zatrudnionych na podstawie tego rodzaju umów. Jednakże w przypadku kobiet
w wieku 15–24 lat odsetek ten kształtuje się na poziomie 68%, podczas gdy średnia EU-27 wynosi 42%. Z
drugiej strony badacze zwracają uwagę na fakt, że elastyczne, wysokiej jakości umowy o pracę,
szczególnie dotyczące lepiej płatnych stanowisk, mogą sprzyjać wzrostowi współczynnika dzietności
(OECD, 2012).
Jednym z najistotniejszych czynników wpływających na dzietność jest dostępność usług w
zakresie opieki nad dziećmi, chociaż związek między takimi usługami a współczynnikiem dzietności nie
jest do końca oczywisty. Analizy danych GUS przeprowadzone w odniesieniu do Polski wskazują, że
korelacja pomiędzy odsetkiem dzieci objętych usługami w zakresie opieki a współczynnikiem dzietności
jest negatywna (w 2010 r. wartość ta wynosiła -0,5, a w 2004 r. -0,8), co pokazano na wykresie 9.
Wyjaśniania takiego stanu rzeczy można doszukiwać się w specyfice poszczególnych subregionów.
Subregiony posiadające najwyższy odsetek dzieci objętych usługami w zakresie opieki są to zwykle
największe miasta, w których współczynnik dzietności jest zwykle najniższy. Natomiast subregiony
posiadające niski odsetek dzieci objętych usługami opieki są to głównie obszary wiejskie, gdzie tradycyjnie
Percentage of children 3-6 years old
covered by child care services
100.0
90.0
80.0
70.0
60.0
50.0
40.0
0.800
1.000
1.200
1.400
1.600
1.800
Fertility rate
współczynnik dzietności jest wyższy. W związku z tym jakiekolwiek wnioski należy formułować z
zachowaniem ostrożności.
Percentage of children 3–6 years old covered by child
care services
Odsetek dzieci w wieku 3–6 lat, objętych edukacją
rzedszkolną
Wykres 9 Korelacja między odsetkiem dzieci w wieku 3-6 lat objętych usługami w zakresie opieki
nad dziećmi a współczynnikiem dzietności w 2010 r.
Obserwacje poczynione na podstawie powyższych analiz wskazują, że istnienie usług w
zakresie opieki nad dziećmi nie jest jedynym warunkiem poprawy sytuacji rodzin. Niezwykle istotna
jest również dostępność tych usług, rozumiana jako: przystępność finansowa, elastyczne godziny
pracy, niewielka odległość od domu / miejsca pracy i ukierunkowanie na klienta. Powyższe warunki są
w znacznym stopniu uzależnione od decyzji podejmowanych przez władze lokalne.
26
Porównania przeprowadzane w skali międzynarodowej wskazują, że istnieją znaczne różnice w
wydatkach na usługi dotyczące opieki nad dziećmi, w szczególności w odniesieniu do dzieci poniżej
trzeciego roku życia. Najwyższy poziom wydatków odnotowano w państwach skandynawskich, natomiast
najniższy w państwach Azji oraz Europy Środkowej i Wschodniej. W Polsce poziom wydatków na usługi
w zakresie opieki nad dziećmi, w szczególności w odniesieniu do dzieci poniżej trzeciego roku życia, jest
szczególnie niski (OECD, 2012 r.).
Spadek dzietności wynika również z czynników o charakterze strukturalnym: wyższego poziomu
wykształcenia i zatrudnienia wśród kobiet, a także zmian w zakresie wzorców kulturowych dotyczących
rodziny. Sytuacja taka powoduje zwiększenie pośrednich kosztów związanych z posiadaniem dziecka. Dla
wielu kobiet, w szczególności dobrze wykształconych, posiadanie dziecka oznacza często zmniejszenie
dochodów i pogorszenie perspektyw kariery zawodowej. Drugi zbiór czynników związany jest ze zmianami
w hierarchii wartości na rzecz mniej tradycyjnej roli kobiety w rodzinie i społeczeństwie. Rosnąca liczba
bezdzietnych, pracujących kobiet, które posiadają wyższe wykształcenie i ponadprzeciętne dochody,
powoduje spadek ogólnego współczynnika dzietności w populacji (d'Addio, 2005).
Te same analizy pokazują jednak, że właściwa polityka może powodować osłabienie tego rodzaju
strukturalnie uwarunkowanych trendów. Najistotniejsze są w tym kontekście działania mające na celu
obniżenie bezpośrednich kosztów związanych z urodzeniem dziecka: ulgi podatkowe, świadczenia
pieniężne i wsparcie dla rodzin w celu pokrycia kosztów opieki nad dziećmi. Ważne są również działania
zmierzające do zmniejszenia alternatywnych kosztów związanych z narodzinami dziecka: zapewnienia
opieki nad dzieckiem i urlopu macierzyńskiego. Dynamiczne analizy danych panelowych pochodzących
z różnych państw wskazują, że pomoc finansowa dla rodzin z dziećmi oraz uregulowania prawne
umożliwiające matkom lepsze godzenie obowiązków rodzinnych i zawodowych, pomagają usunąć
przeszkody w posiadaniu dzieci (d'Addio, 2005). Należy również podkreślić, że znaczenie konkretnych
czynników różni się w poszczególnych państwach.
Przykładem występowania wyżej opisanej tendencji jest Francja, gdzie dzietność jest stosunkowo
wysoka (powyżej poziomu zastępowalności pokoleń), podobnie jak poziom zatrudnienia wśród kobiet,
natomiast ubóstwo wśród dzieci utrzymuje się na niskim poziomie. Towarzyszy temu wysoki poziom
wydatków publicznych na świadczenia rodzinne (w 2007 r. było to 3,7% PKB), a także wysoki, znajdujący
się powyżej średniej państw OECD odsetek dzieci objętych opieką (OECD Family Database).
1.2.3 Starzenie się społeczeństwa
Starzenie się społeczeństwa oznacza wzrost średniego wieku ludności oraz wzrost udziału ludzi
starszych w całości populacji. Proces starzenia się społeczeństwa można zaobserwować już teraz. W
najbliższych latach proces ten ulegnie jednak przyspieszeniu, co spowoduje zmiany w strukturze ludności
oraz wieku pracowników. Trendy demograficzne i aktualne prognozy GUS w tym zakresie przedstawiono
na poniższym wykresie.
27
30 000 000
25 000 000
20 000 000
0-14
15 000 000
15-64
65+
10 000 000
5 000 000
1991
1993
1995
1997
1999
2001
2003
2005
2007
2009
2011
2013
2015
2017
2019
2021
2023
2025
2027
2029
2031
2033
2035
0
Wykres 10 Starzenie się społeczeństwa: zmiany wielkości poszczególnych grup wiekowych
Chociaż proces starzenia się społeczeństwa już się w Polsce rozpoczął, należy podkreślić, że
społeczeństwo polskie nadal jest stosunkowo młode. Z danych Eurostatu (2011) wynika, że w Polsce udział
osób po 65. roku życia w ogólnej liczbie ludności należy do najniższych w Unii Europejskiej i kształtuje się
znacznie poniżej średniej dla UE-27 (wykres 11). Średni wiek mieszkańca Polski jest również niższy niż
średni wiek mieszkańca Unii Europejskiej.
28
Italy
Włochy
Greece
Grecja
Sweden
Szwecja
Portugal
Portugalia
Bulgaria
Bułgaria
Austria
Austria
Finland
Finlandia
Latvia
Łotwa
Croatia
Chorwacja
Spain
Hiszpania
Estonia
Estonia
Switzerland
Szwajcaria
France (metropolitan)
Francja (metropolitarna)
Serbia
Serbia
29
Denmark
Dania
Hungary
Węgry
France
Francja
United Kingdom
Slovenia
Słowenia
Lithuania
Litwa
Netherlands
Holandia
Malta
Malta
Czech Republic
Republika Czeska
Ukraine
Ukraina
Norway
Norwegia
Luxembourg
Luksemburg
Georgia
Gruzja
Poland
Polska
Slovakia
Słowacja
Iceland
Islandia
Wykres 11 Udział osób po 65. roku życia w ogólnej liczbie ludności
Źródło: Eurostat, 2011 r.
Przyszłe zmiany można zilustrować na przykładzie odsetka osób w wieku emerytalnym (stosunek
liczby ludności po 65. roku życia do liczby ludności w wieku 15–64 lat). Wskaźnik ten pokazuje, w jaki
sposób zmiany demograficzne mogą wpływać na system emerytalny w przyszłości. Jak wynika z danych
Eurostatu gromadzonych od 1990 r., wartość omawianego wskaźnika jest w przypadku Polski niższa niż w
UE-27. W 2011 r. kształtowała się ona na poziomie 18,9 (18,9 osób po 65. roku życia przypadło na 100
osób w wieku 15–64 lat). W przypadku UE-27 wskaźnik ten wynosił 26,2. Prognozy Eurostatu (2011)
wskazują jednak, że będzie on w Polsce wyższy niż w UE-27 ok. 2050 r., kiedy osiągnie odpowiednio
poziom 53 i 50 (wykres 12).
30
70.0
60.0
50.0
40.0
30.0
20.0
10.0
0.0
1990 1995 2000 2005 2010 2015 2020 2025 2030 2035 2040 2045 2050 2055 2060
European Union (27 countries)
Poland
Wykres 12 Odsetek osób w wieku emerytalnym (stosunek liczby ludności po 65. roku życia do liczby
ludności w wieku 15–64 lat)
European Union (27 countries)
Poland
Unia Europejska (27 państw)
Polska
Doświadczenia innych państw OECD i Unii Europejskiej dowodzą, że istnieje możliwość
zminimalizowania negatywnego wpływu starzenia się społeczeństwa poprzez wydłużenie okresu
aktywności zawodowej osób starszych. W przypadku Polski obawy budzi jednak niski udział osób
starszych w rynku pracy. Poziom zatrudnienia osób w wieku 55–64 lat wynosił w 2011 r. 36,9%, i chociaż
w ostatnim okresie nieco wzrósł, wciąż należy do najniższych w UE, gdzie średnia dla EU-27 wynosi
47,4%. Na niski współczynnik aktywności zawodowej osób starszych wpływa wiele czynników. Można je
usystematyzować w odniesieniu do poziom makro, poziomu pośredniego oraz poziomu mikro.
Zgodnie z wynikami badania zatytułowanego Dezaktywizacja osób w wieku okołoemerytalnym,
przeprowadzonego w 2008 r. na zlecenie Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, główną przyczyną
dezaktywizacji zawodowej w omawianej grupie jest uzyskanie uprawnień emerytalnych, w tym także
w ramach programów przechodzenia na wcześniejszą emeryturę. W latach 1980–1990 wcześniejsze
przechodzenie na emeryturę było w Polsce metodą poprawy sytuacji na rynku pracy. Programy takie
stanowiły zachętę dla starszych pracowników do przejścia na emeryturę, natomiast pracodawcy w razie
trudności i konieczności zmniejszenia liczby pracowników uwzględniali pracowników starszych w
pierwszej kolejności.
Dostępne dane, pochodzące z badania aktywności ekonomicznej ludności, potwierdzają powyższy
wniosek. Głównym powodem, dla którego w Polsce osoby w wieku 50–64 lat nie poszukują
zatrudnienia, były świadczenia emerytalne (wykres 13). Odpowiednia wartość jest nieznacznie wyższa
od średniej UE i znacząco wyższa niż na przykład w Szwecji (Eurostat, 2011 r.).
31
In education or training
Looking after children or incapacitated
adults
Other family or personal responibilities
Think no work is available
Own illness or disability
Retired
0
Sweden
10
Poland
20
30
40
50
60
70
EU
Wykres 13 Główne powody, dla których osoby w wieku 50–64 lat nie poszukują zatrudnienia, 2011
In education or training
Looking after children or incapacitated adults
Other family or personal responsibilities
Think no work is available
Own illness or disability
Retired
Osoby w trakcie kształcenia lub szkolenia
Osoby zajmujące się opieką nad dziećmi lub innymi
osobami zależnymi
Osoby posiadające inne obowiązki osobiste lub rodzinne
Osoby, które uważają, że nie ma dla nich pracy
Osoby chore lub niepełnosprawne
Emeryci
Do najważniejszych przyczyn wcześniejszego przejścia na emeryturę należą:
•
•
•
korzystna relacja między wysokością ostatniego wynagrodzenia a wysokością emeryturą (w
szczególności w przypadku osób o niskich zarobkach);
możliwość łączenia dochodów z pracy z emeryturą;
ograniczenie ryzyka związanego z utratą dochodu (nawet tymczasowo).
Zmiany w systemie emerytalnym (opisane szczegółowo w sekcji 2) stanowiły reakcję na
powyższe problemy: znacząco ograniczono programy wcześniejszego przechodzenia na emeryturę oraz
zwiększono zachęty do dłuższego, aktywnego uczestnictwa osób starszych w rynku pracy.
Zgodnie z tym samym badaniem, drugim powodem dezaktywizacji zawodowej jest stan zdrowia.
Dotyczy to zarówno subiektywnej oceny stanu zdrowia, jak i tendencji do unikania narażenia na
niebezpieczne warunki pracy i nadmierne obciążenia (zarówno fizyczne, jak i psychiczne) związane z pracą
(Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, 2008 r.).
Istnieje możliwość dokonania porównania stanu zdrowia w skali międzynarodowej na podstawie
wskaźnika średniego trwania życia bez niepełnosprawności, znanego jako wskaźnik lat zdrowego życia
osób w wieku 65 lat. Wartość wskaźnika określa się na podstawie wyników Europejskiego badania
dochodów i warunków życia (EU-SILC). W 2010 r. średnia liczba lat zdrowego życia osób w wieku 65 lat
w Polsce wynosiła 6,8 w przypadku mężczyzn i 7,4 w przypadku kobiet. Są to wartości znacznie niższe od
średniej UE (8,8 w przypadku mężczyzn i 9 w przypadku kobiet) i prawie o połowę niższe niż w Szwecji
(mężczyźni 13,6, kobiety 14,6).
Wydaje się, że jeszcze większe znaczenie ma fakt, iż ocena własnego stanu zdrowia jest w Polsce
najniższa spośród wszystkich państw OECD. Jedynie 10,3% osób powyżej 65. roku życia stwierdziło, że
ich stan zdrowia jest dobry, podczas gdy w państwach OECD średnia wynosi 45,2%, a w Nowej Zelandii
32
wartość ta jest najwyższa i kształtuje się na poziomie 83,2% (OECD, 2011c). Powyższe dane wskazują
zatem, że istnieje wyraźna potrzeba opracowania polityki publicznej dotyczącej starzenia się
społeczeństwa w Polsce w odniesieniu do stanu zdrowia ludności, w szczególności starszych pokoleń1.
Inną przyczyną dezaktywacji jest sytuacja w miejscu pracy. Wzrasta bowiem presja
konkurencyjna w miejscu pracy ze względu na obecność osób młodszych i lepiej wykształconych, szersze
zastosowanie nowych technologii, nową kulturę pracy i nowe wzorce zachowania. Wszystkie te czynniki
wpływają na niekorzystne warunki pracy dla osób starszych, w szczególności w przypadku braku
instrumentów zarządzania wiekiem w przedsiębiorstwach.
Wyniki badania przeprowadzonego przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej wskazują, że
zdaniem 42% pracodawców główną przeszkodą w zatrudnianiu starszych pracowników jest brak
wystarczającego popytu na pracę oraz silna konkurencja ze strony młodszych kandydatów. Innymi słowy
pracodawcy chętniej zatrudniają osoby młodsze, często lepiej wykształcone, których kwalifikacje są lepiej
dostosowane do aktualnych potrzeb (Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, 2008). Jednocześnie średnie
wynagrodzenie starszych pracowników jest wyższe niż wynagrodzenie pracowników młodszych. W
związku z tym, w dobie trudności gospodarczych, pracodawcy są bardziej zainteresowani zatrudnianiem i
utrzymaniem młodszych osób.
Tego rodzaju niekorzystna relacja pomiędzy wydajnością a kosztami zatrudnienia została również
podkreślona przez przedstawiciela pracodawców w trakcie warsztatów zorganizowanych w ramach
projektu. Wyjaśnił on, że pracodawcy bardzo chętnie zatrudniają osoby starsze, jednakże biorą pod
uwagę dwa czynniki: produktywność i wynagrodzenie. Zwykle bowiem to młodszy pracownik jest
bardziej produktywny i podbiera przy tym niższe wynagrodzenie niż pracownik starszy. Jest to jedna z
przeszkód w zatrudnianiu osób starszych. Inną przeszkodę stanowi okres, w którym starsi pracownicy
podlegają ochronie. Zgodnie z polskim prawem w okresie czterech lat poprzedzających wiek emerytalny
pracownik korzysta z ochrony przed jakimikolwiek zmianami warunków pracy i przed zwolnieniem.
Niestety przywilej ten często zniechęca pracodawców do zatrudniania osób starszych.
W konsekwencji, jeżeli osoby w tej grupie wiekowej są bezrobotne, mają one zwykle znaczne
trudności ze znalezieniem nowego zatrudnienia. Średni czas poszukiwania pracy przez osoby bezrobotne
powyżej 55. roku życia wynosił w 2011 r. 41 miesięcy, podczas gdy średnia dla ogółu bezrobotnych
wynosiła 11,1 miesięcy. W związku z powyższym, osoby odpowiedzialne za kształtowanie polityki
powinny skoncentrować się na utrzymaniu starszych pracowników w ich miejscach pracy, a także na
identyfikacji i wdrożeniu instrumentów, mających na celu wsparcie starszych osób, które nadal
posiadają zatrudnienie. Tego rodzaju działania powinny zapobiec bezrobociu i braku aktywności
zawodowej starszych pracowników.
Strategia mająca na celu ograniczenie negatywnych skutków starzenia się społeczeństwa powinna
również uwzględniać działania na rzecz zwiększenia wydajności pracowników. Na ogół w przypadku wielu
zawodów, starszych pracowników uważa się za mniej wydajnych, ponieważ posiadają mniejszą zdolność
fizyczną do wykonywania obowiązków, są gorzej wykształceni oraz rzadko uczestniczą w szkoleniach
(często postrzegając szkolenia jako formę współzawodnictwa z młodszymi kolegami, a zatem jako
potencjalne upokorzenie). Pracodawcy (w szczególności z sektora MŚP) bardzo rzadko inwestują jednak
czas i pieniądze w szkolenia przeznaczone dla starszych pracowników (Ministerstwo Pracy i Polityki
Społecznej, 2008, OECD, 2013). Badania wskazują tymczasem, że domniemana niższa wydajność jest
jednym z nieprawdziwych mitów dotyczących starszych pracowników. Starsi pracownicy dysponują
szeregiem zalet w miejscu pracy, takich jak doświadczenie, szeroka wiedza, świadomość ryzyka, wyższy
kapitał społeczny itd., które mogą w znacznym stopniu podnieść wydajność pracy, jeżeli zostaną
odpowiednio rozpoznane i wykorzystane. Nadal jednak konieczne jest zwiększanie produktywności tych
pracowników. W związku z tym, istnieje potrzeba ciągłej dyskusji na temat zalet starszych
1
Na powyższy problem zwrócił także uwagę przedstawiciel Ministerstwa Zdrowia podczas warsztatów, które odbyły
się w październiku 2012 r. w Warszawie.
33
pracowników oraz ich promowania, lecz także poprawy niektórych aspektów dotyczących ich
produktywności.
Powyższe uwagi dotyczące głównych przyczyn niskiego współczynnika aktywności zawodowej
osób starszych wskazują, że przedłużenie ich życia zawodowego i podniesienie ich wydajności wymaga
zastosowania wszechstronnego i aktywnego podejścia, które obejmie najważniejsze kwestie związane z
następującymi czynnikami:
•
•
•
•
warunkami pracy
organizacją pracy (w tym niewystarczającym wykorzystaniem elastycznych form pracy)
zarządzaniem w miejscu pracy (w tym zarządzeniem wiekiem)
trafnym rozpoznaniem kompetencji.
Zmiany demograficzne leżą u podstaw wyzwań, z którymi muszą zmierzyć się samorządy
lokalne. Zmiany te będą miały znaczący wpływ na społeczeństwo, gospodarkę i rynek pracy na poziomie
lokalnym. W niektórych przypadkach zmiany demograficzne, spotęgowane migracją, prowadzą do
trudnych sytuacji, zwłaszcza na biedniejszych obszarach wiejskich. Wymaga to inteligentnej, przemyślanej
i skoordynowanej polityki publicznej.
Zmiany demograficzne spowodują także wzrost popytu na nowe usługi społeczne, w
szczególności skierowane do osób starszych, a także zmianę struktur rynkowych i usług publicznych
realizowanych przez instytucje publiczne. Najważniejsze zmiany dotyczą również wzrostu popytu na usługi
medyczne. Sektor opieki zdrowotnej musi przygotować się na zmianę struktury wiekowej ludności w
odniesieniu do rodzajów świadczonych usług, uwzględniając np. wzrost zapotrzebowania na
specjalistów w zakresie opieki geriatrycznej oraz oczekiwany wzrost popytu na usługi medyczne.
Innym ważnym obszarem rozwoju będą usługi dla osób starszych świadczone zarówno w ich domach, jak
w wyspecjalizowanych placówkach. Forma świadczenia usług w zakresie opieki powinna uwzględniać
w szczególnym stopniu takie kryteria jak elastyczność i skuteczność finansowa (ośrodki opieki
dziennej, usługi świadczone w domach pacjentów itd.). Przynajmniej niektóre z tych usług mogą być
świadczone przez przedsiębiorstwa społeczne.
Starzenie się społeczeństwa spowoduje również potrzebę stworzenia nowych usług w wielu
innych obszarach, takich jak: kształcenie (np. rosnąca popularność uniwersytetów trzeciego wieku),
rozrywka i rekreacja, technologie informacyjne, usługi finansowe, transport itd. Zmiany demograficzne
wpłyną w pewnym stopniu na prawie wszystkie sektory gospodarki i obszary życia społecznego, co
spowoduje pojawienie się wyzwań, którym będą musiały sprostać władze zarówno na szczeblu krajowym,
jak i lokalnym. Władze krajowe powinny odpowiadać za ustanowienie właściwych przepisów i
udostępnienie instrumentów finansowych, natomiast władze lokalne powinny odpowiadać za bezpośrednie
zarządzanie świadczonymi usługami. W związku z tym niezbędne jest opracowanie nowych koncepcji
rozwoju infrastruktury oraz świadczenia usług na rzecz społeczeństwa.
34
Literatura
d'Addio Anna Cristina,. (2005). Trends and Determinants of Fartility Rates in OECD Countries: The role of
policies. OECD Social, Employment and Migration Working Papers No. 27 .
CEMR (2006) “The Impact of Demographic Change on Local and Regional Government”. CEMR,
Bruksela.
Główny Urząd Statystyczny. (2012). Wyniki Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań 2011.
Warszawa: Główny Urząd Statystyczny.
Clarke, G., J. Huxley and D. Mountford (2010), Organising Local Economic Development: The Role of
Development Agencies and Companies. Paris, Local Economic and Employment Development
(LEED), OECD Publishing.
Czapiński, J. S. (2011). Indywidualna jakość życia. WŁ Diagnoza Społeczna 2011 Warunki i Jakość Życia
Polaków – Raport.
Komisja Europejska (2008) Demography Report 2008: Meeting Social Needs in an Ageing Society. EC:
Bruksela
Eurostat. (2011). Active ageing and solidarity between generations. A statistical portrait of the European
Union 2012. Unia Europejska.
Lange, M. (250, 2011). Changes in procreation behavior in Poland and some impacts of the process on the
size and age structure of population as revealed by demograpic projections. Acta Univeritatis
Lodziensis; Folia Oeconomica .
Martinez-Fernandez, C (2010) Knowledge-Intensive Service Activities in the Success of the Australian
Mining Industry, The Services Industries Journal 30:1 stycznia 2010, 55-70.
Martinez-Fernandez, C. and C-T Wu (2007) “Stadtentwicklung in einer differenten Wirklichkeit.
Schrumpfende Städte in Australien”. Berliner Debatte Initial, Schrumpfende Stadte International
1/2007: 45-61. [Tłumaczenie tytułu: Urban Development in a Different Reality: Shrinking Cities in
Australia].
Martinez-Fernandez, C., N. Kubo, A. Noya, and T. Weyman, (2012a) (eds) Demographic Change and
Local Development: Shrinkage, Regeneration and Social Dynamics, DOI:10.1787/9789264180468-en
OECD, Paryż.
Martinez-Fernandez, C.; I. Audirac; S.Fol; E.Cunningham-Sabot (2012b) Shrinking Cities: urban
Challenges of Globalization [Wstęp do sympozjum] International Journal of Urban and Regional
Research, Wiley Blackwell.
Martinez-Fernandez, C.; P. Chorąży; T. Weyman; and M. Gawron (2011), The Territorial Dimension of the
European Social Fund: A Local Approach for Local Jobs?, OECD LEED Working Paper Series,
OECD Publishing, Paryż.
Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej. (2008). Dezaktywizacja osób w wieku okołoemerytalnym.
Warszawa: Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej.
OECD (2011), Policies and Strategies for Demographic Change: Skills, Employment and Sustainable
Development, Summary Note of OECD Workshop, 20. czerwca 2011, Paryż.
OECD. (2011). Doing Better for Families. Paryż: OECD.
OECD (2012) International Migration Outlook 2012, OECD Paryż.
OECD (2012). The Future of Families to 2030. Paryż: OECD.
OECD and International Labour Office (2011), Job-rich Growth in Asia: Strategies for Local Employment,
Skills Development and Social Protection. Paris, Local Economic and Employment Development
(LEED), OECD Publishing.
35
OECD (2013) ‘Skills Development and Training in SMEs’. OECD publishing.
Pallagst, K; J. Aber, I. Audirac, E. Cunningham- Sabot, S. Fol, C. Martinez-Fernandez, S. Moraes, H.
Mulligan, J. Vargas-Hernandez, T. Wiechmann, C.-T Wu Edts (2009) The Future of Shrinking Cities –
Problems, Patterns and Strategies of Urban Transformation in a Global Context. Institute of Urban
and Regional Development, University of California Berkeley: USA.
Potter, J. Ed. (2008), Making Local Strategies Work: Building the Evidence Base, Paryż, OECD
Publishing.
Reckien & Martinez-Fernandez (2011); “Do Cities that shrink suffer from a high level of functional
mismatches?”, European Planning Studies, Wielka Brytania.
Strulik, H. (2012) ‘Pensions and Productivity: The economic impact of an ageing population’, SCOOP
Project: Social-economic and Huamanities Research for Policy, wydanie 25, lipiec 2012,
http://www.scoopproject.org.uk/Data/Sites/1/media/july12_printable.pdf
Stryjakiewicz, T., Jaroszewska, E., and Ciesiółka, P. (2012) ‘Urban shrinkage and the post-socialist
transformation: the case of Wałbrzych (Poland)’, Demographic Change and Local Development:
Shrinkage, Regeneration and Social Dynamics, Martinez-Fernandez, F., Kubo, N., Noya, A., and
Weyman, T. (eds), OECD, Paryż.
Światowe Forum Ekonomiczne (2007), Raport roczny. WEF: Genewa
36
ROZDZIAŁ 2
RAMY POLITYKI PUBLICZNEJ DOTYCZĄCEJ ZMIAN DEMOGRAFICZNYCH W POLSCE:
INSTRUMENTY KRAJOWE I EUROPEJSKI FUNDUSZ SPOŁECZNY
Celem niniejszego rozdziału jest przede wszystkim przedstawienie krajowych ram dla funkcjonowania
strategii lokalnych i polityk publicznych w zakresie zmian demograficznych. W rozdziale tym
omówiono polityki publiczne dotyczące starszych pracowników objętych reformą emerytalną i służące
motywacji osób w wieku 45+, a także polityki na rzecz rodziny i dzieci, obejmujące wsparcie
finansowe, zasiłki macierzyńskie i usługi w zakresie opieki nad dziećmi. Podkreślono również
potrzebę elastyczności we wdrażaniu działań krajowych i strategii na poziomie lokalnym oraz
znaczenie Europejskiego Funduszu Społecznego jako mechanizmu wspierającego reakcję polityk
publicznych na zmiany demograficzne .
37
2.1 Wprowadzenie
Jak wskazano w poprzednim rozdziale, w Polsce odnotowuje się obecnie spadek liczby ludności
oraz dostrzegalne jest starzenie się społeczeństwa, które są wynikiem niskiej dzietności i wydłużenia
średniego trwania życia. Zmiany współczynników dzietności związane są z sytuacją na rynku pracy i
dostępem do usług w zakresie opieki nad dziećmi. Wydłużenie średniego czasu trwania życia, a tym
samym starzenie się społeczeństwa, wskazuje na rosnące znaczenie starszych pracowników na rynku pracy
oraz na wagę reformy emerytalnej i konieczność włączenia grupy wiekowej 50+ do zasobów siły roboczej,
co zostało omówione w niniejszym rozdziale. Przedmiotem analizy będzie również potrzeba opracowania
polityk publicznych, ukierunkowanych na rodzinę i dzieci, szczególnie z uwzględnieniem finansowania
świadczeń, zasiłków macierzyńskich i usług w zakresie opieki nad dziećmi. Polityka krajowa wymaga
jednak pewnej elastyczności, tak aby umożliwić jej wdrażanie na szczeblu regionalnym i lokalnym, przy
wykorzystaniu Europejskiego Funduszu Społecznego jako narzędzia wspierającego działania
odpowiadające na zmiany demograficzne na szczeblu regionalnym i lokalnym.
2.2. Polityki publiczne dotyczące starszych pracowników i starzenia się społeczeństwa
2.2.1 Reforma emerytalna
Wiek w którym możliwe jest przechodzenie na emeryturę powinien być w Polsce stopniowo
podnoszony, aby uwzględnić wydłużenie średniego trwania życia oraz zapewnić efektywność krajowego
systemu emerytalnego, na który państwo będzie stać i który jednocześnie będzie adekwatny do istniejących
potrzeb. W czasach podwyższonej niepewności w gospodarce światowej takie reformy mogą również
odgrywać istotną rolę w polityce gospodarczej i społecznej rządu. Dyskusja na temat reformy systemu
emerytalnego w Polsce jest bardzo ożywiona, a zmiany wprowadzone w ostatnich latach powinny pomóc w
sprostaniu wyzwaniom związanym z przemianami demograficznymi.
Polski system emerytalny składa się z szeregu podsystemów. Najważniejszy z nich jest system
powszechnego ubezpieczenia społecznego, zarządzany przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych (ZUS),
który obejmuje wszystkich pracowników oraz osoby prowadzące działalność gospodarczą na własny
rachunek - poza sektorem rolnictwa i niektórymi segmentami sektora publicznego. Drugi podsystem,
zarządzany przez Kasę Rolniczych Ubezpieczeń Społecznych (KRUS), obejmuje osoby pracujące w
sektorze rolnictwa. Trzeci podsystem obejmuje osoby zatrudnione w wybranych segmentach sektora
publicznego. Jak przedstawiono na wykresie nr 14, ZUS zarządza niemal 80% wszystkich emerytur, a
kolejnych 17% pozostaje w gestii KRUS (Główny Urząd Statystyczny, 2010).
38
20.3
105.7
133.3
1096.3
ZUS
KRUS
Ministry of Defense
Ministry of Justice
Ministry of Internal Affairs
4996.2
Wykres 14 Liczba emerytur w podziale na instytucje w 2010 r. (w tysiącach)
Źródło: Emerytury i renty w Polsce w 2010 r., GUS
Ministry of Defence
Ministry of Justice
Ministry of Internal Affairs
Ministerstwo Obrony Narodowej
Ministerstwo Sprawiedliwości
Ministerstwo Spraw Wewnętrznych
Główna reforma emerytalna została wprowadzona w 1999 r. w odniesieniu do systemu
powszechnego. Zasadniczym celem tej reformy była poprawa trwałości systemu emerytalnego poprzez
ograniczenie stopy zastąpienia i wydłużenie wieku aktywności zawodowej. Poprzedni system, opierający
się na zasadzie repartycyjnej, został przekształcony w system bardziej zróżnicowany, oparty na trzech
filarach, z uwzględnieniem komponentu kapitałowego.
Istotnym aspektem reformy było wprowadzenie nowej metody obliczania emerytur, opartej na
kapitale zgromadzonym przez osoby uprawnione i średnim dalszym trwaniu życia. Zmiana ta powinna
umożliwić obniżenie stopy zastąpienia (wielkości ostatniego wynagrodzenia w stosunku do wielkości
świadczenia emerytalnego) i stworzenie mocnych zachęt do wydłużenia aktywności na rynku pracy
(Agnieszka Chłoń-Domińczak, 1999).
Najważniejszym (choć nie do końca zrealizowanym) elementem reformy systemu emerytalnego
była możliwość wcześniejszego przechodzenia na emeryturę. Rząd zainicjował debatę na ten temat w
drugiej połowie 2000 r. Wprowadzenie zmian zostało jednak odroczone (głównie z przyczyn politycznych).
Ostatecznie w 2009 r. wprowadzono następujące zmiany:
•
•
zniesienie możliwości wcześniejszego przechodzenia na emeryturę,
wprowadzenie emerytur pomostowych – głównym założeniem było tu utrzymanie możliwości
wcześniejszego przechodzenia na emeryturę dla osób pracujących w szczególnych warunkach
lub w określonym charakterze, urodzonych przed 1960 r.
Te zmiany w systemie emerytalnym spowodowały spadek liczby nowo przyznawanych emerytur,
co w konsekwencji może spowodować wydłużenie wieku aktywności zawodowej. Co ważne, zmianom w
systemie emerytalnym nie towarzyszyło zwiększenie presji na system rentowy. W latach 2003–2010 liczba
nowo przyznanych rent utrzymywała się na stałym poziomie (wykres 15), co świadczy o tym, że ten
element systemu opieki społecznej funkcjonuje prawidłowo.
39
400
341
350
300
243
250
215
200
150
100
143
122
104
104
92
58
60
52
50
50
46
48
50
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
50
0
Number of new granted old-age pensions
Number of new granted disability pensions
Wykres 15 Liczba nowo przyznanych emerytur i rent (w tysiącach)
Źródło: Zakład Ubezpieczeń Społecznych
Number of new granted old-age pensions
Number of new granted disability pensions
Liczba nowo przyznanych emerytur
Liczba nowo przyznanych rent
Według danych ZUS w latach 2001–2007 średni wiek osób, którym przyznano emeryturę,
wynosił około 57 lat, podczas gdy w 2008 r. wynosił on już 59 lat, zaś w 2010 r.– 59,6 lat. Podniósł się
również średni wiek osób, którym przyznano świadczenie rentowe: z 46,7 lat w 2001 r., do 49 lat w 2007 r.
i aż 50,3 lat w 2010 r. Średni wiek opuszczenia rynku pracy w Polsce w 2007 r. był jednak nadal jednym z
najniższych w Unii Europejskiej (59,3 lat w porównaniu z 61,2 lat dla UE).
Niedawnym reformom systemu emerytalnego towarzyszyły pozytywne zmiany na rynku pracy.
Wyniki badania aktywności ekonomicznej ludności wskazują, że w okresie 2000–2010 stopa zatrudnienia
osób w wieku 55–64 lat uległa poprawie – w 2010 r. wyniosła ona bowiem 34% w porównaniu z 26,2% w
2004 r. (wykres 16). Poprawa ta jednak była bardziej wyraźna wśród mężczyzn niż wśród kobiet.
60.0
50.0
40.0
30.0
20.0
10.0
0.0
1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011
Total
Males
Females
Wykres 16 Stopa zatrudnienia osób w wieku 55–64 lat
40
Total
Males
Females
Ogółem
Mężczyźni
Kobiety
Analiza ostatnich zmian stopy zatrudnienia dla różnych grup wiekowych ujawnia dwa wyraźnie
odmienne okresy. W latach 2002–2008 obserwowano ogólną poprawę sytuacji we wszystkich grupach,
jednak w grupie najstarszej i najmłodszej poprawa była stosunkowo słabsza (wykres 17). Z kolei w latach
2009–2010 w większości grup wiekowych zatrudnienie spadało, jednak w grupach 45–54 lat i 55–64 lat
wystąpił jego wyraźny wzrost. Fakt ten można powiązać właśnie ze zmianami w systemie emerytalnym.
W 2012 r. rząd wprowadził dalsze zmiany w systemie emerytalnym. Głównym ich elementem jest
podniesienie i zrównanie wieku emerytalnego do poziomu 67 lat. Na mocy nowej ustawy podnoszenie
wieku emerytalnego ma się odbywać stopniowo – do 2020 r. dla mężczyzn i do 2040 r. dla kobiet.
Ponadto, proponowane są dalsze zmiany, dotyczące ograniczenia praw do korzystnego (obecnie) systemu
emerytalnego obowiązującego dla kilku grup zawodowych: wojska i policji, rolników, sędziów i
prokuratorów oraz duchownych. Wprowadzenie tych zmian zdecydowanie zmotywowałoby starszych
pracowników do wydłużania aktywności zawodowej, a tym samym przyczyniłoby się do podwyższenia
stopy zatrudnienia osób starszych. Reakcje społeczne na te propozycje są jednak na ogół negatywne.
Badania ankietowe przeprowadzone przez Centrum Badania Opinii Społecznej w grudniu 2011 r. ujawniły,
że 79% ludności było przeciw podniesieniu wieku emerytalnego dla mężczyzn, a 87% sprzeciwiało się
podnoszeniu wieku emerytalnego dla kobiet (CBOS, 2012). Wiele organizacji (w tym związki
zawodowe) podkreśla, że proponowanym zmianom powinien towarzyszyć znacznie szerszy pakiet
działań na rzecz wydłużenia aktywności zawodowej (w tym inwestycje w szkolenia oraz elastyczne
warunki pracy).
W związku z tym rząd przyjął szereg działań wspierających te zmiany, np. emerytury cząstkowe,
zwiększenie inwestycji w usługi w zakresie opieki nad dziećmi oraz zaangażowanie osób po 50. roku życia
(więcej szczegółowych danych poniżej).
14
12
10
8
15 to 24 years
25 to 34 years
6
35 to 44 years
45 to 54 years
55 to 64 years
4
2
0
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
-2
Wykres 17 Zmiany stopy zatrudnienia w porównaniu z 2002 r. (w punktach procentowych)
Źródło: Główny Urząd Statystyczny, Bank Danych Lokalnych
41
2.2.2 Aktywizacja osób w wieku 50+
Zmiany w systemie emerytalnym są najważniejszym elementem polityki publicznej, mającej na
celu wydłużenie aktywności zawodowej społeczeństwa. Niezbędne są jednak również inne, dodatkowe
działania. W 2008 r. polski rząd zatwierdził Program zatytułowany Solidarność pokoleń. Działania dla
zwiększenia aktywności zawodowej osób w wieku 50+ (program). Program ten oparto na założeniu, że
skuteczna polityka publiczna musi być kompleksowa i uwzględniać wszystkie istotne problemy związane z
aktywnością starszych pracowników. Główne działania przewidziane w programie dotyczą polityki rynku
pracy i obejmują:
•
•
•
•
•
•
poprawę warunków pracy, promocję zatrudnienia starszych pracowników i zarządzanie
wiekiem;
poprawę kompetencji i kwalifikacji pracowników w wieku 50+;
zmniejszenie kosztów pracy związanych z zatrudnianiem pracowników w wieku 50+;
aktywizację osób w wieku 50+ zagrożonych utratą pracy;
aktywizację zawodową osób niepełnosprawnych;
zwiększenie możliwości zatrudnienia kobiet poprzez rozwój usług pozwalających na godzenie
pracy i życia rodzinnego.
Program zawiera szereg dość ogólnych stwierdzeń, dotyczących przyszłych działań. Określono
jednak kilka ważnych i konkretnych działań:
•
•
•
osoby pracujące w wieku 45+ mają prawo do wsparcia finansowego, przeznaczonego na
szkolenie, sfinansowanie kosztów egzaminów lub studiów podyplomowych, skorzystanie z
pożyczki szkoleniowej udzielanej przez lokalne urzędy pracy (finansowane z Funduszu Pracy).
prawo pracownika w wieku 50+ do płatnego urlopu na cele szkoleniowe;
zmniejszenie kosztów pracy pracowników starszych, w tym:
o zwolnienie ze składek społecznych (Fundusz Pracy, Fundusz Gwarantowanych Świadczeń
Pracowniczych);
o zmniejszenie liczby dni zwolnienia chorobowego, za które pracodawca płaci
wynagrodzenie (z 30 do 14);
o zwiększenie skali aktywnej polityki rynku pracy skierowanej do osób w wieku 45+: w
Funduszu Pracy utworzono rezerwę w wysokości 60 mln PLN. W 2010 r. działanie to
objęło 22 629 osób, a 9 656 z nich zostało zatrudnionych;
Jako element wsparcia w ramach Programu 50+ osoby w wieku powyżej 50 roku życia
otrzymywały również wsparcie z Europejskiego Funduszu Społecznego. Przeprowadzenie ostatecznej
oceny tego wsparcia jest jednak dość trudne, gdyż w oficjalnych dokumentach wskazuje się na różne
przedziały dla grup wiekowych. Od początku wdrażania programu finansowanego z EFS (PO KL), tj. od
2008 r. do końca 2011 r., wsparciem objęto łącznie ponad 187 tys. osób w wieku powyżej 55 lat, z czego
ponad połowa (55%) to osoby bezrobotne (Ministerstwo Rozwoju Regionalnego).
Program Solidarność pokoleń został przygotowany i był zarządzany przez Ministerstwo Pracy i
Polityki Społecznej, stąd jego ukierunkowanie na rynek pracy a mniejszy nacisk na inne zagadnienia, np.
brak szerszego podejścia do zatrudniania starszych osób z uwzględnieniem aspektów zdrowotnych.
Starzenie się ludności pociągnie za sobą wzrost zapotrzebowania na usługi pielęgnacyjne, a zatem już
wkrótce niewystarczająca podaż tych usług stanie się kolejnym wyzwaniem. Przykład ten pokazuje, że
skuteczna interwencja publiczna wymaga złożonych, wielowymiarowych działań, obejmujących
zmiany w systemie emerytalnym i środki aktywizujące oraz poziomej koordynacji tej interwencji
pomiędzy poszczególnymi resortami. Jest to również przykład trudności, jakich nie można uniknąć przy
przenoszeniu wiedzy i rozumienia danego problemu na grunt konkretnej polityki publicznej.
42
W świetle dyskusji przeprowadzonych podczas warsztatów z udziałem różnych ministerstw
(Warszawa, październik 2012), polityki publiczne dotyczące starszych pracowników i starzenia się
społeczeństwa powinny uwzględniać dwie perspektywy: krótkoterminową, skierowaną do grupy
wiekowej 50+ oraz długoterminową, skierowaną do osób w wieku 30–40 lat. W tym drugim przypadku,
polityka publiczna powinna dotyczyć raczej przygotowania do dłuższej aktywności na rynku pracy i
poprawie wydajności pracy, w tym promocji uczenia się przez cały życie, zdrowego trybu życia i
regularnych badań stanu zdrowia, itp. W przypadku osób w wieku 50+ polityka publiczna powinna skupiać
się na zapobieganiu wcześniejszej dezaktywizacji.
Program Solidarność pokoleń funkcjonuje od 2008 r. Według uczestników warszawskich
warsztatów wyniki osiągnięte do 2010 r. nie spełniają pokładanych w nim oczekiwań. Niezbędna jest
rzetelna ocena aby móc coś powiedzieć z całą pewnością, jednak skala działań skierowanych bezpośrednio
do osób starszych jest raczej ograniczona. Jedną z przyczyn tego stanu rzeczy jest fakt, że ograniczenie
środków na aktywną politykę rynku pracy (APRP) w latach 2011 i 2012 spowodowało znaczny spadek
liczby aktywizowanych osób bezrobotnych (z 800 000 w 2010 r. do 400 000 w 2011 r.).
W debacie publicznej słychać wiele głosów mówiących o niewystarczających wynikach
Programu. Taką sceptyczną opinię potwierdzili uczestnicy warsztatów w Warszawie. Przedstawiciel
związków zawodowych podkreślił, że oba programy rządowe: 50+ oraz Solidarność pokoleń zawierają
poważne niedociągnięcia, z uwagi na zbyt ograniczone instrumenty i zasoby na nie przeznaczone.
Zapewnienie odpowiednich środków służących kształtowaniu polityk publicznych na rzecz osób
starszych ma zasadnicze znaczenie dla skuteczności polityki, gdyż wzrost zatrudnienia starszych
pracowników wymaga wsparcia finansowego (zatrudnienie subsydiowane).
Przedstawiciel pracodawców wskazał, że ograniczenie środków na aktywną politykę rynku pracy
wynika z deficytu Funduszu Emerytalnego rzędu 90 mld PLN, spowodowanego ogólnie napiętą sytuacją
finansów publicznych, wynikającą głównie ze znacznej liczby młodszych emerytów. Deficyt Funduszu
Emerytalnego wpływa na sytuację ekonomiczną i społeczną, powodując ograniczenie poziomu inwestycji i
w konsekwencji powstawanie mniejszej liczby nowych miejsc pracy, zarówno dla pracowników młodych,
jak i starszych. To wskazuje, że cała sytuacja nie jest jednoznaczna i można ją postrzegać jako przykład
braku równowagi w zachowaniu solidarności pokoleń, przy czym mimo wszystko bardziej korzystna jest tu
sytuacja pokoleń starszych.
Dostępne wyniki badań wskazują, że brak wystarczających środków nie jest jedyną przyczyną
niskiej skuteczności istniejących polityk publicznych. Innym problemem są nieodpowiednie instrumenty i
działania. Lokalne urzędy pracy, wdrażające szereg dostępnych instrumentów, często stosują metody
bardzo standardowe, niedostosowane do konkretnych potrzeb lub możliwości starszych osób bezrobotnych
(Tokarz, 2007). Jeszcze inny problem dotyczy profilu zawodowego osób bezrobotnych w wieku 50+, które
w porównaniu ze swymi pracującymi równolatkami są słabiej wykształcone, mają doświadczenie
zawodowe zdobyte na niższych stanowiskach, a ich stan zdrowia jest znacznie gorszy. Innymi słowy,
występuje znaczne natężenie wielu ujemnych czynników, ograniczających dostęp do rynku pracy (Tokarz,
2007). Niektórzy uczestnicy podkreślali podczas warsztatów, że zaangażowanie starszych osób
bezrobotnych jest bardzo trudne, z uwagi na ich niską motywację do podjęcia pracy. Dlatego też, aktywna
polityka publiczna powinna skupiać się szczególnie na zapobieganiu dezaktywizacji i długotrwałemu
bezrobociu w tej grupie.
Należy jednak podkreślić, że ogólny obraz sytuacji nie powinien być zbyt pesymistyczny. Istnieje
wiele przykładów skutecznych projektów i inicjatyw skierowanych do osób starszych: kobiety mieszkające
na obszarach wiejskich, pracownicy w sektorze górniczym lub przykład przedsiębiorstwa Volkswagen
Polska, które wdrożyło program przygotowawczy do zmian demograficznych. Niektóre z tych inicjatyw są
finansowane ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego.
43
Jednym z pozytywnych skutków niedawnych zmian w działaniach sektora publicznego jest
szersza debata publiczna na ten temat. Kwestie takie jak zarządzanie wiekiem, Program 50+ czy
wydłużanie wieku aktywności zawodowej są dziś stałym elementem publicznych dyskusji. Więcej osób i
instytucji ma dziś świadomość, że osiąganie widocznych efektów wymaga konkretnych, dobrze
zaprojektowanych i skoordynowanych działań. Większość z tych działań należy jednak
przeprowadzać na szczeblu lokalnym, np. podnoszenie kompetencji starszych pracowników,
zapewnienie lepszej jakości miejsc pracy czy zarządzanie wiekiem, które mogą być wspierane nie
tylko na poziomie ogólnokrajowym. Szansa na lepszą koordynację i większą skuteczność polityk
publicznych skierowanych do osób starszych może stanowić część zadań nowego Departamentu Polityki
Senioralnej w Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej, utworzonego we wrześniu 2012 r.
2.3 Kierunki krajowych polityk publicznych dotyczących rodzin i dzieci
Głównym celem polityk publicznych na rzecz rodziny i dzieci jest wspieranie rodzin i
podnoszenie współczynnika dzietności. Osoby odpowiedzialne za kształtowanie działań publicznych i
urzędnicy często określają te kierunki działań mianem strategicznych. Polityka prorodzinna w Polsce składa
się z szeregu różnych elementów, wśród których najważniejszymi są:
•
•
•
świadczenia rodzinne,
zasiłki macierzyńskie,
usługi w zakresie opieki nad dziećmi.
Pierwsze dwa elementy są co do zasady prawie wyłącznie instrumentami o charakterze finansowym.
2.3.1 Świadczenia rodzinne i zasiłki macierzyńskie
W Polsce system świadczeń rodzinnych istnieje od 2004 r. Obecnie obejmuje on trzy rodzaje
wsparcia dla rodzin:
•
•
•
zasiłki rodzinne i dodatki do zasiłków rodzinnych
zasiłek pielęgnacyjny i świadczenie pielęgnacyjne
jednorazowy zasiłek porodowy.
Podstawowym elementem tego systemu jest zasiłek rodzinny przyznawany rodzinom
posiadającym dzieci, w których średni dochód na członka rodziny wynosi poniżej 504 PLN. W sytuacjach,
gdy w rodzinie znajduje się dziecko niepełnosprawne, próg ten podniesiony jest do 584 PLN (dla
porównania w 2010 r. średni dochód na członka rodziny wynosił 1193 PLN). Próg ten był „zamrożony” od
2004 r. Z tego powodu spadła liczba osób uprawnionych do zasiłku rodzinnego. W 2010 r. prawo do tego
zasiłku miało 2 200 rodzin, tj. o 9,4% mniej niż w 2009 r. Według danych Ministerstwa Pracy i Polityki
Społecznej w związku z podniesieniem wartości zasiłku oraz i rozszerzeniem zakresu uprawnień do
zasiłków pielęgnacyjnych, łączne wydatki na zasiłki rodzinne wzrosły w 2010 r. o 10,9% w porównaniu z
rokiem poprzednim. Wartość świadczeń jest raczej niska:
•
•
•
68 PLN na dziecko w wieku do 5 lat,
91 PLN na dziecko w wieku powyżej 5 lat do 18 lat,
98 PLN za osobę w wieku powyżej 18 i do 24 lat, będącą na utrzymaniu świadczeniobiorcy.
Istnieje szereg dodatków do zasiłku rodzinnego (dostępnych dla osób uprawnionych do zasiłku):
•
•
•
•
jednorazowy zasiłek porodowy (1000 PLN),
zasiłek macierzyński,
zasiłek dla samotnego rodzica,
trzecie dziecko i kolejne,
44
•
•
•
kształcenie i rehabilitacja dziecka niepełnosprawnego,
dojazdy do szkoły,
początek roku szkolnego.
Dodatkowe elementy polityki prorodzinnej, zapewniające wsparcie macierzyństwa są
następujące:
•
•
•
•
•
urlop macierzyński – 24 tygodnie w przypadku urodzenia jednego dziecka (od 2014 r. będzie
to 26 tygodni). Urlop macierzyński jest dłuższy w przypadku urodzenia większej liczby dzieci;
dodatkowy urlop ojcowski – do 2 tygodni;
zasiłek macierzyński – 100% płacy otrzymywanej przed porodem;
zasiłek wychowawczy – 24 miesiące, 400 PLN (dla rodzin uprawnionych do otrzymywania
zasiłku rodzinnego, w sytuacji wygaśnięcia prawa do zasiłku macierzyńskiego);
jednorazowy zasiłek porodowy – 1 000 PLN (istniejący dodatkowo w stosunku do
jednorazowego zasiłku, tzw. „becikowego”).
Wsparcie dla rodzin obejmuje ulgę podatkową (obniżenie podatku dochodowego o 1 112 PLN
rocznie). Polityka prorodzinna ma więc dwojaki charakter. Jedna jej część przeznaczona jest dla rodzin
doświadczających ubóstwa i oferuje raczej niskie zasiłki. Druga część jest skierowana do kobiet
pracujących i oferuje znacznie hojniejsze świadczenia.
Zasiłki rodzinne wypłacane są przez ośrodki pomocy społecznej, którymi kierują samorządy
lokalne, jednak szczegółowe wytyczne w zakresie polityki społecznej są kształtowane na szczeblu
centralnym. W praktyce odpowiedzialność samorządów lokalnych i lokalnych ośrodków pomocy
społecznej ograniczona jest zatem do wypłaty zasiłków rodzinnych, a przestrzeń koordynowania pomocy
społecznej i polityki prorodzinnej na szczeblu lokalnym jest ograniczona. Sytuacja ta odzwierciedla raczej
słabą koordynację tych polityk na szczeblu Ministerstwa (na przykład: brakuje jednolitego systemu
informatycznego, zawierającego informacje o udzielonym wsparciu, chociaż Ministerstwo Pracy i Polityki
Społecznej jest obecnie w trakcie budowania takiego systemu). Władze lokalne nie mają zatem
elastyczności w stosowaniu zasiłków rodzinnych.
Wsparcie finansowe dla rodzin jest jednym z najważniejszych elementów polityki prorodzinnej.
W porównaniu z innymi państwami wydatki ogółem mierzone jako odsetek w PKB są jednak stosunkowo
małe. Według danych Eurostatu (2011) w 2009 r. wynosiły one tylko 0,75% PKB, podczas gdy średnia dla
UE 27 wynosiła 2,3% (w Danii było to ponad 4% a w Szwecji ponad 3%). Ponadto, w porównaniu z 2004r.
skala wydatków uległa zmniejszeniu, co na tle innych państw UE było zjawiskiem wyjątkowym (wykres
18).
45
4.5
4.0
3.5
3.0
2.5
2.0
1.5
1.0
Finland
Sweden
Slovakia
Slovenia
Romania
Poland
Portugal
Austria
Malta
Netherlands
Hungary
Luxembourg
Latvia
Lithuania
Italy
Cyprus
Spain
France
Ireland
Greece
Estonia
Germany
Denmark
Bulgaria
Czech Republic
Belgium
0.0
European Union (25 …
0.5
2004
2009
Wykres 18 Wydatki na zasiłki rodzinne/na dzieci jako odsetek PKB
Źródło: Eurostat, Espros
European Union (25)
Belgium
Bulgaria
Czech Republic
Denmark
Germany
Estonia
Ireland
Greece
Spain
France
Italy
Cyprus
Latvia
Lithuania
Luxembourg
Hungary
Malta
Netherlands
Austria
Poland
Portugal
Romania
Slovenia
Slovakia
Finland
Sweden
Unia Europejska (25)
Belgia
Bułgaria
Republika Czeska
Dania
Niemcy
Estonia
Irlandia
Grecja
Hiszpania
Francja
Włochy
Cypr
Łotwa
Litwa
Luksemburg
Węgry
Malta
Holandia
Austria
Polska
Portugalia
Rumunia
Słowenia
Słowacja
Finlandia
Szwecja
Analizy przekrojowe w poszczególnych państwach, przeprowadzone przez międzynarodowych
ekspertów (d'Addio i d'Ercole) pokazują, że bezpośrednie koszty posiadania dzieci są jednym z najbardziej
znaczących czynników obniżających współczynnik dzietności, zaś zwiększenie wsparcia finansowego dla
rodzin może mieć na ten wskaźnik wpływ pozytywny. Współczynnik dzietności rośnie również wraz ze
wzrostem liczby dzieci objętych usługami w zakresie opieki nad dziećmi.
46
Ramka 1 Analiza porównawcza – bezpośrednie koszty posiadania dzieci
Koszty bezpośrednie definiuje się jako „dodatkowe koszty ponoszone przez gospodarstwa domowe, w których są
dzieci (np. żywność, odzież, opieka, edukacja, mieszkanie, itp.)”. Odróżnia się je od kosztów pośrednich,
definiowanych jako „strata dochodu ponoszona przez rodziców w konsekwencji obecności dzieci, na przykład, gdy
matka traci pracę lub skraca godziny pracy ze względu na dzieci, lub gdy ma słabsze perspektywy zawodowe po
urodzeniu dziecka” (d'Addio, 2005). Koszty bezpośrednie rosną w wyniku rosnącego znaczenia kapitału ludzkiego dla
przyszłego dobrostanu dziecka, co wymaga inwestowania w rozwój, kształcenie i zdrowie dziecka. Z uwagi na
ograniczony dostęp do usług publicznych (np. ochrony zdrowia), znaczna część tych inwestycji finansowana jest ze
źródeł prywatnych. Wzrost poziomu zatrudnienia i dochodu kobiet podnosi zatem również bezpośrednie koszty
posiadania dzieci.
Źródło: d'Addio, 2005
Innym ważnym czynnikiem jest sytuacja na rynku pracy. Na podstawie wyników analiz
przekrojowych w poszczególnych państwach można stwierdzić, że bardziej bezpieczny rynek pracy (z
niższym bezrobociem i wyższym poziomem zatrudnienia kobiet), jak i bardziej elastyczne środowisko
pracy (z większą liczbą kobiet zatrudnionych w niepełnym wymiarze czasu pracy) wpływają na
podwyższenie współczynnika dzietności, chociaż wpływ długości urlopu rodzicielskiego nie wydaje się
tu mieć większego znaczenia (d'Addio, 2005).
Wyniki tych analiz przekrojowych należy jednak interpretować z pewną ostrożnością, z uwagi na
ograniczoną dostępność danych i ograniczenia metodologiczne. Analizy przeprowadza się bowiem w
oparciu o dane zagregowane, które utrudniają interpretację wyników w odniesieniu do konkretnych grup.
Informacje wynikające z takiego rodzaju analiz są zatem bardziej przydatne dla publicznej dyskusji i
procesu decyzyjnego niż do analizowania sytuacji w poszczególnych państwach, zwłaszcza biorąc pod
uwagę fakt, iż poziom dzietności jest kwestią złożoną, uzależnioną od wielu czynników.
2.3.2 Usługi w zakresie opieki nad dziećmi
Innym istotnym elementem polityki prorodzinnej jest zapewnienie usług w zakresie opieki nad
dziećmi. W Polsce odpowiedzialność za te usługi spoczywa na najniższym szczeblu samorządowym
(gmina2). Jednak od 1990 r. samorządy lokalne zmniejszały liczbę placówek oferujących tego typu usługi.
Według danych GUS pewną poprawę obserwuje się od 2006 r., a mianowicie liczba placówek
świadczących usługi w zakresie opieki nad dziećmi wzrosła o około 13%. Wzrost ten był większy w
przypadku przedszkoli na obszarach miejskich (wykres 19).
Wzrostowi temu towarzyszy wzrost odsetka dzieci objętych usługami opiekuńczymi. Co ważne,
wzrost ten obserwuje się zarówno w mieście, jak i na wsi, pozostaje jednak znaczna różnica między
obszarami miejskimi i wiejskimi (ponad 30 punktów procentowych w 2010 r. - wykres 20). Mimo
obserwowanej poprawy, sytuacja w Polsce jest wciąż znacznie trudniejsza niż w większości państw UE i
OECD (wykres 21).
2
Gmina jest podstawową jednostką (najniższego szczebla) terytorialnego podziału Polski.
47
12000
10000
8000
6000
4000
2000
Kindergarten - urban areas
Kindergarten - rural areas
2010
2009
2008
2007
2006
2005
2004
2003
2002
2001
2000
1999
1998
1997
1996
1995
0
Creche
Wykres 19 Liczba placówek świadczących usługi opieki społecznej
90.0
80.0
70.0
60.0
50.0
40.0
30.0
20.0
10.0
0.0
2003
2004
2005
Poland
2006
2007
Urban
2008
2009
2010
Rural
Wykres 20 Odsetek dzieci w wieku 3–6 lat objętych usługami w zakresie opieki nad dziećmi
Poland
Urban
Rural
Polska
Obszary miejskie
Obszary wiejskie
48
120.0
100.0
80.0
60.0
40.0
2009
France
Spain
Netherlands
Italy
Belgium
Japan
United Kingdom
Norway
Iceland
Germany (including …
Malta
Denmark
Sweden
Hungary
Estonia
Luxembourg
Austria
Slovenia
Czech Republic
Latvia
Portugal
Romania
Bulgaria
Slovakia
Lithuania
United States
Poland
Finland
Ireland
0.0
European Union (27 …
20.0
1999
Wykres 21 Odsetek czterolatków w nauczaniu na poziomie ISCED 0–1
Ireland
Poland
Finland
United States
Lithuania
Bulgaria
Slovakia
Romania
Latvia
Portugal
Slovenia
Czech Republic
Austria
European Union (27)
Estonia
Luxembourg
Hungary
Sweden
Malta
Denmark
Iceland
Germany (including ..)
Norway
Japan
United Kingdom
Italy
Belgium
Spain
Netherlands
France
Irlandia
Polska
Finlandia
Stany Zjednoczone
Litwa
Bułgaria
Słowacja
Rumunia
Łotwa
Portugalia
Słowacja
Republika Czeska
Austria
Unia Europejska (27)
Estonia
Luksemburg
Węgry
Szwecja
Malta
Dania
Islandia
Niemcy (w tym ..)
Norwegia
Japonia
Włochy
Belgia
Hiszpania
Holandia
Francja
Poprawa sytuacji w zakresie opieki nad dziećmi może być efektem działń w zakresie
prowadzonych polityk publicznych. Wejście drugiej fali wyżu demograficznego (osób urodzonych w latach
70. i 80.) w wiek prokreacji powoduje wzrost liczby narodzin i zwiększoną presję na władze lokalne
49
odnośnie zapewnienia odpowiednich usług społecznych, a rosnący na nie popyt skłania z kolei placówki
niepubliczne do świadczenia tego typu usług.
W odpowiedzi na te oczekiwania ostatnio wprowadzono pewne istotne zmiany: zmiany w
przepisach prawa zapewniły bardziej elastyczne formy usług w zakresie opieki nad dziećmi; zwiększono
środki publiczne przeznaczone na wsparcie tej polityki. Znaczną część tych zmian poświęcono stworzeniu
samorządom korzystniejszych warunków do świadczenia usług w zakresie opieki nad dziećmi.
W 2009 r. wprowadzono również zmiany w przepisach w odniesieniu do systemu edukacji,
szczególnie w zakresie opieki nad dziećmi w wieku 4–6 lat:
•
•
•
obowiązkowe nauczanie przedszkolne dla sześciolatków;
wprowadzenie bardziej elastycznych, niestandardowych form wychowania przedszkolnego
(punkty przedszkolne, oddziały przedszkolne);
wprowadzenie bardziej elastycznej organizacji pracy ośrodków wychowania przedszkolnego
(np. przedszkola mogą pracować w wybrane dni w tygodniu, co najmniej 3 godziny dziennie
oraz co najmniej 12 godzin tygodniowo).
W 2011 r. przyjęto nową ustawę o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3. W miejsce poprzedniej
formy żłobka wprowadzono nowe formy usług w zakresie opieki na dziećmi. W myśl poprzednich
przepisów, żłobki traktowane były jako placówki opieki zdrowotnej, w związku z czym koszty ich
zakładania i funkcjonowania były wysokie. Nowa ustawa zapewniła bardziej elastyczne formy usług w
zakresie opieki nad dziećmi, bardziej przystępne dla samorządów. Jednym z przykładów nowych rozwiązań
jest instytucja niani. Koszty składek społecznych za nianię ponosi budżet państwa (do wysokości płacy
minimalnej), zaś rodzice ponoszą koszt jej wynagrodzenia. Od października 2011 r. do lutego 2012 r.
zarejestrowano ponad 7 000 niań (w porównaniu z 30 tys. miejsc dla dzieci w żłobkach). Według danych
szacunkowych, wciąż jednak około 200 tys. niań pracuje w szarej strefie. Dla większości z nich tego typu
rozwiązanie nadal nie jest wystarczająco atrakcyjne.
Ponadto, w 2011 r. uruchomiono rządowy program „Maluch”. Głównym celem tego programu
było wsparcie samorządów lokalnych w zakładaniu placówek świadczących usługi opiekuńcze dla dzieci w
wieku do lat trzech. Wartość programu, finansowanego z budżetu państwa, wyniosła 40 milionów zł w
2011 r., 60 milionów zł w 2012 r. i kolejne 90 milionów zł zaplanowano na rok 2013. Program skierowany
jest do gmin, w których potrzeby w zakresie opieki nad dziećmi nie są obecnie zaspokajane.
Program ten jest uzupełniony projektami finansowanymi ze środków Europejskiego Funduszu
Społecznego, które mają na celu zapewnienie wsparcia dla bieżącej działalności placówek przedszkolnych.
Do końca 2012 r. wsparciem objętych zostało 4387 placówek, a ponad 120 tys. dzieci (głównie z
obszarów wiejskich) objęto edukacją przedszkolną. Ten pozytywny wynik będzie w przyszłości
stwarzał nowe problemy związane z zapewnieniem środków finansowych dla nowych placówek po
ustaniu finansowania z UE, chociaż wstępne szacunki w tym zakresie są bardzo pozytywne: 86,4%
wspieranych placówek świadczących opiekę nad dziećmi nadal funkcjonuje, nawet po zakończeniu
projektów finansowanych ze środków EFS.
W listopadzie 2012 r. Prezes Rady Ministrów zapowiedział wprowadzenie nowego pakietu
rozwiązań legislacyjnych, obejmującego trzy elementy:
•
•
•
wsparcie usług w zakresie opieki nad dziećmi w wieku do lat 3: budżet państwa będzie
finansował do 80% kosztów prowadzenia placówek przedszkolnych;
rozszerzenie grupy osób uprawnionych do finansowania z budżetu państwa ich składek na
ubezpieczenie społeczne podczas okresu opieki nad dziećmi. Oznacza to, że osoby pracujące
w rolnictwie na podstawie umów niestandardowych będą również objęte tym wsparciem;
przedłużenie urlopu rodzicielskiego z 6 do 12 miesięcy.
50
Te proponowane zmiany wyraźnie wskazują, że polityka prorodzinna stała się głównym
priorytetem polskiego rządu.
2.4 Elastyczność we wdrażaniu programów i strategii krajowych na szczeblu lokalnym
Jak wspomniano powyżej, w ciągu kilku nadchodzących dziesięcioleci zmiany demograficzne
spowodują spotęgowanie wyzwań związanych z rozwojem lokalnym. Starzenie się ludności spowoduje
występowanie lokalnych niedoborów siły roboczej. Ponadto, intensywna migracja młodszego pokolenia,
zwłaszcza z biedniejszych regionów, przyczyni się do dalszego ubytku siły roboczej w niektórych
miejscowościach, ograniczenia inwestycji prywatnych, spadku samorządowych wpływów z podatków oraz
w efekcie – do ograniczenia budżetu i zdolności inwestycyjnych tych samorządów. Firmy będą się
przenosić do miejsc (głównie miast), w których żyją młodzi mieszkańcy, przyciągając migrujących
pracowników z obszarów wiejskich, innych miast i innych państw (OECD, 2011).
Według jednego z ostatnich opracowań (Martinez-Fernandez i inni, 2011) mamy obecnie do
czynienia ze „wzrostem znaczenia szczebla lokalnego jako miejsca, w którym wdrażane są działania
rozwojowe, wzrostem znaczenia otoczenia społeczno-gospodarczego, coraz bardziej znaczącym wkładem
szczebla lokalnego w wyniki gospodarcze kraju a także istotną rolą w tworzeniu miejsc pracy rozwoju
umiejętności oraz zatrzymywaniu odpływu wykwalifikowanych pracowników” (str. 23). W opracowaniu
stwierdza się, że „szczebel lokalny wyłania się jako kluczowy wymiar przestrzenny, do którego odnoszą się
unijne instrumenty rozwojowe, stąd może się okazać, że podczas planowania instrumentów polityki
spójności na szczeblu krajowym i regionalnym, potrzebne będzie systemowe podejście lokalne” (str. 9).
Władze lokalne (na szczeblu miasta i powiatu) mają do dyspozycji szereg instrumentów, które
stosują w odpowiedzi na te wyzwania ale mimo to mogą zaledwie ograniczyć skutki zachodzących zmian,
lecz nie są w stanie ich odwrócić. Władze samorządowe najniższego szczebla w Polsce są odpowiedzialne
za wszystkie sprawy publiczne z wyjątkiem tych, które leżą w gestii innych instytucji. Oznacza to, że
gmina jest podstawową jednostką administracji publicznej, odpowiedzialną za zaspokajanie potrzeb
społeczności lokalnych, czyli tych, które są kojarzone ze zmianami demograficznymi. Z punktu widzenia
problemów demograficznych najważniejszymi obszarami odpowiedzialności samorządów gminnych
(Ustawa o samorządach gminnych, 1990 r.) są:
•
•
•
•
•
•
•
•
lokalny transport zbiorowy,
ochrona zdrowia,
pomoc społeczna, w tym domy opieki,
edukacja publiczna, zwłaszcza usługi w zakresie opieki nad dziećmi i szkolnictwo na
szczeblu podstawowym,
kultura, kultura fizyczna, turystyka,
tereny zielone,
polityka prorodzinna, w tym w tym zapewnienia kobietom w ciąży opieki socjalnej,
medycznej i prawnej,
współpraca z lokalnymi organizacjami pozarządowymi.
Na szczeblu lokalnym, samorządy są odpowiedzialne za obszary uzupełniające politykę
publiczną, takie jak polityka rynku pracy, zawodowa i społeczna integracja osób niepełnosprawnych oraz
specjalistyczne usługi pomocy społecznej, które również należą do zakresu ich odpowiedzialności.
Władze lokalne odpowiedzialne są za planowanie strategiczne w zakresie identyfikacji potrzeb,
określania priorytetów i wdrażania swoich własnych strategii. Jednak bardzo często problemy istotne z
punktu widzenia zmian demograficznych nie stanowią priorytetu dla samorządów lokalnych. Według badań
przeprowadzonych przez Stocznię (organizacja pozarządowa) w ponad 700 gminach najważniejsze
priorytety samorządów obecnej kadencji (2011–2014) są następujące: inwestycje środowiskowe, lokalna
infrastruktura, gospodarka odpadami, zwiększenie inwestycji prywatnych i szkolnictwo publiczne. Do
51
obszarów mniej priorytetowych należą polityka wspierania rodzin i transport publiczny (Klon/Jawor,
2011).
Wyniki te należy interpretować jednak z pewną ostrożnością. Polityka prorodzinna może być
traktowana przez samorząd jako domena rządu, zaś inwestycje w usługi w zakresie opieki nad dziećmi
można włączyć w zakres szkolnictwa publicznego. Są przypadki, w których samorządy są bardziej
świadome znaczenia problemu aktywnego starzenia się i wspierania rodzin np. w niektórych miastach
wprowadza się rodzinne karty miejskie, które uprawniają rodziny wielodzietne do bezpłatnego korzystania
z transportu publicznego lub rabatu przy opłatach za usługi publiczne. W województwie opolskim, gdzie
spadek liczby ludności jest jednym z największych w Polsce, władze regionalne zaproponowały utworzenie
Specjalnej Strefy Demograficznej3. Chociaż dyskusje na temat tej propozycji nadal trwają, wskazuje ona na
wyraźnie rosnące znaczenie problemów demograficznych w polu widzenia władz samorządowych.
Istotnym ograniczeniem możliwości dostosowania polityki lokalnej do zmieniającej się sytuacji
demograficznej jest mało elastyczny sposób alokacji środków. Znaczna część budżetów samorządowych
przeznaczana jest na szkolnictwo (34% budżetów gmin w 2011 r. - według danych Ministerstwa
Finansów). Warunki zatrudniania nauczycieli regulują ściśle przepisy prawa (Karta Nauczyciela), które w
opinii samorządów znacząco ograniczają ich elastyczność w reagowaniu i zdolność dostosowywania się do
zmian demograficznych. Tak więc przesunięcie środków finansowych ze szkół na placówki oferujące
usługi opiekuńcze dla osób starszych lub usługi w zakresie opieki nad dziećmi jest trudne (Klon/Jawor,
2011).
Z drugiej strony, w przypadku nowych, bardziej elastycznych usług w zakresie opieki
przedszkolnej, niektóre samorządy podwyższyły opłaty za tego typu usługi, co wskazuje że przynajmniej
niektóre samorządy są gotowe przesunąć posiadane środki np. na inwestycje w infrastrukturę.
Inne elementy polityki społecznej wdrażane na szczeblu lokalnym są szczegółowo definiowane na
szczeblu rządowym. Na przykład wpływ samorządów na rynek pracy - który jest raczej ograniczony,
ponieważ powiatowe urzędy pracy zobowiązane są do realizowania polityki, która jest szczegółowo
określana na szczeblu centralnym. Podobna sytuacja istnieje w dziedzinie pomocy społecznej.
Duży wpływ na hierarchię priorytetów władz samorządowych mają priorytety władz
państwowych i strumienie finansowe pochodzące z budżetu państwa lub źródeł funduszy europejskich. Ich
dostępność motywuje samorządy do intensywniejszego inwestowania, co jednak prowadzi do napiętej
polityki budżetowej.
2.5. W jaki sposób Europejski Fundusz Społeczny może wspierać reakcję na zmiany demograficzne
Kluczowe elementy skutecznej polityki publicznej w tak trudnych obszarach jak starzenie się
społeczeństwa lub wsparcie dla rodzin i dzieci obejmują: silne przywództwo (zazwyczaj szczebla
rządowego); planowanie wdrażania polityki publicznej – w przypadku programu Solidarność Pokoleń,
wielu działań nie wdrożono; współpracę wszystkich kluczowych zainteresowanych stron, takich jak związki
zawodowe, samorządy lokalne, NGO, pracodawcy, itp.; oraz złożoność działań – wszystkimi kluczowymi
problemami należy zająć się równolegle. Te kluczowe elementy nie powinny dotyczyć tylko i wyłącznie
szczebla krajowego, lecz powinny być uwzględniane również w planowaniu i rozwijaniu działań na
szczeblu lokalnym.
3
Specjalna strefa demograficzna to nowa koncepcja, którą niedawno przedstawiono. Nawiązuje ona do specjalnych
stref ekonomicznych, w których tworzy się specjalne warunki dla inwestorów w celu zachęcenia ich do inwestowania.
Proponuje się zastosowanie tego samego mechanizmu w dziedzinie demografii, jakkolwiek dyskusje w tej sprawie są
nadal w toku.
52
Obserwowana ostatnio na rynku pracy poprawa sytuacji osób starszych, mierzona wzrostem
wskaźnika zatrudnienia, ilustruje pozytywne tendencje i można ją powiązać z niedawnymi zmianami w
systemie polityk publicznych, a w szczególności z reformą emerytalną. Niezbędne są jednak dalsze
działania, zwłaszcza w zakresie aktywnego starzenia się. Zatrzymywanie pracowników i podnoszenie ich
kompetencji powinny stać się kluczowymi elementami polityki dotyczącej starszych pracowników.
Istnieją w tym zakresie trzy główne instrumenty: zarządzanie wiekiem; inwestowanie w kapitał
ludzki i wykorzystywanie potencjału starszych pracowników. Tak więc podejście aktywne należy
stosować zarówno w planowaniu działań jak i praktycznym ich wdrażaniu. Działaniom tym powinno
towarzyszyć profesjonalne poradnictwo, dostępne na szczeblu lokalnym. Dodatkowo istnieje potrzeba
znacznej poprawy warunków zdrowotnych i promocji aktywnego starzenia się wśród osób starszych.
Jest zbyt wcześnie, aby móc ocenić efekty niedawnych zmian w polityce prorodzinnej ale wydaje
się, że zrealizowane ostatnio niektóre jej elementy, takie jak wprowadzenie bardziej elastycznych usług
opiekuńczych i przedszkolnych i inwestowanie zarówno w istniejące jak i nowe usługi, zmierzają we
właściwym kierunku. Powodzenie tej polityki ograniczają dwa istotne problemy: dostępne zasoby i skala
wprowadzonych zmian, które mogą nie być wystarczające do zrównoważenia bezpośrednich i pośrednich
kosztów posiadania dzieci w sposób, który wpływałby znacząco na współczynnik dzietności. Należy więc
kontynuować podjęte wysiłki.
W wydanej niedawno broszurze AGE Platform Europe (2011 r.), skierowanej do podmiotów
lokalnych zainteresowanych kwestią aktywnego starzenia się, zidentyfikowano trzy podstawowe obszary
objęte wsparciem UE i przedstawiono przykłady kluczowych projektów w tym obszarze (zob. załącznik 2).
Należą do nich:
•
Promowanie aktywności zawodowej osób starszych:
o
o
o
•
Promowanie aktywnego starzenia się w społeczeństwie:
o
o
o
o
o
•
udzielanie pomocy starszym pracownikom w aktualizacji umiejętności zawodowych,
rozwijanie innowacyjnych usług w celu wsparcia zatrudnienia starszych pracowników,
wymiana dobrych praktyk i pomysłów w zakresie aktywizacji zawodowej osób starszych.
umożliwienie osobom w starszym wieku angażowanie się w działalność wolontarystyczną,
zapewnienie aktywności obywatelskiej osobom w starszym wieku,
ułatwienie tworzenia sieci społecznościowych,
wspieranie nieformalnych opiekunów,
zapobieganie uzależnieniu od innych.
Promowanie zdrowego starzenia się i prowadzenia samodzielnego życia:
o wspieranie samodzielności dzięki technologiom informacyjno-komunikacyjnym
dostępnym w domu,
o promowanie wysokiej jakości opieki zdrowotnej i opieki długoterminowej,
o poprawa dostępności transportowej i infrastruktury fizycznej,
o promowanie międzypokoleniowej wymiany edukacyjnej,
o ułatwianie wzajemnego zrozumienia pokoleń,
o promowanie zróżnicowania wiekowego w zatrudnieniu i rozwój „srebrnej” gospodarki.
Europejski Fundusz Społeczny stanowi kluczowy element polityki spójności Unii Europejskiej, a
Polska jest jednym z jego największych beneficjentów. Według AGE Platform Europe (2011 r., str. 35):
„EFS może być szczególnie przydatny dla podmiotów lokalnych, które chcą zgłębiać najważniejsze kwestie
związane z aktywnym starzeniem się, takie jak aktualizacja umiejętności starszych pracowników,
dostosowanie przedsiębiorstw do zatrudniania starszych pracowników, zwalczanie dyskryminacji wiekowej
na rynku pracy i w programach szkoleń, poprawa dostosowania infrastruktury publicznej do potrzeb osób
53
starszych i zwalczanie wykluczenia społecznego tej grupy docelowej. EFS może być również wykorzystany
do promowania godzenia pracy i życia rodzinnego w przypadku osób starszych opiekujących się krewnymi
pozostającymi na ich utrzymaniu”.
EFS jest instrumentem, który może być wykorzystany w realizacji działań z zakresu polityki
publicznej prowadzonej na szczeblu lokalnym i krajowym, co powinno zapewnić koordynację z
innymi dostępnymi instrumentami – prawnymi, finansowymi, instytucjonalnymi, itd. Koordynacja
taka powinna wynikać z prowadzonej polityki krajowej, regionalnej i lokalnej, która w każdym przypadku
powinna być starannie zaplanowana, drobiazgowo przedyskutowana i uzgodniona z partnerami
społecznymi i kluczowymi zainteresowanymi stronami oraz wspierana przez decydentów politycznych.
Polityka ta powinna być regularnie monitorowana, oceniana i dostosowywana do zmieniających się
okoliczności. Istotne jest zatem zbilansowanie średnioterminowego planowania (7 – 9 lat) w celu
zapewnienia niezbędnej elastyczności, pozwalającej na dokonanie korekt oraz sprostanie
konkretnym sytuacjom i potrzebom lokalnych społeczności. Istnieje również potrzeba wzmocnienia
mechanizmów koordynacji w odniesieniu do różnych instrumentów dostępnych na szczeblu krajowym i
lokalnym. Wymaga to usprawnienia procesów i umiejętności zarządzania po stronie organów władz
publicznych, lepszej komunikacji pomiędzy głównymi instytucjami i interesariuszami oraz opracowania
mechanizmów koordynacyjnych, takich jak wzajemne przekazywanie informacji, negocjacje czy wspólna
finalizacja przedsięwzięć.
Kolejnym wyzwaniem dla EFS jest zapewnienie trwałości uzyskanych rezultatów jego
interwencji. Finansowanie poszczególnych rodzajów usług przez EFS, niesie za sobą ryzyko zaprzestania
funkcjonowania tych usług po zakończeniu interwencji EFS. Konieczne jest zatem wsparcie rozwoju
stabilnych mechanizmów świadczenia usług, zapewniając tym samym rezultaty, które będą widoczne
dla społeczności lokalnej również po zakończeniu interwencji EFS, np. lepsze zarządzanie
dostępnymi zasobami, wsparcie rozbudowy infrastruktury i zapewnienie mechanizmu finansowania
jej istnienia. Jest to zadanie o wiele trudniejsze i bardziej ambitne niż tylko finansowanie samych usług,
ale na dłuższą metę może zapewnić o wiele bardziej znaczące i stabilne rezultaty.
Niniejsza sekcja jest podzielona na trzy części: pierwsza część dotyczy wsparcia na rzecz
samorządów w zakresie dostosowania do zmiany demograficznej i zarządzania tą zmianą, druga dotyczy
polityki wobec rodzin i dzieci, a trzecia odnosi się do polityk publicznych prowadzonych na rzecz osób
starszych. Wszystkie trzy części powinny być analizowane i rozpatrywane łącznie, ponieważ są ze sobą
ściśle powiązane.
2.5.1 Przygotowanie samorządów lokalnych do zmian demograficznych
Zmiany demograficzne niosą ze sobą wyzwania, którym władze samorządowe muszą stawić
czoła. Będzie to miało istotny wpływ na społeczność lokalną, gospodarkę, rynek pracy i generalnie - jakość
życia. Brak lub nieskuteczność w procesie zarządzania zmianami demograficznymi, może doprowadzić do
negatywnego sprzężenia zwrotnego, a w konsekwencji pogorszenia się społecznej i ekonomicznej sytuacji
społeczności lokalnych.
Nie istnieje jedno, uniwersalne i ostateczne rozwiązanie. Jak wynika z realizacji niniejszego
projektu - lokalne strategie mogą się znacząco różnić. Niektóre z nich mogą koncentrować się na
inteligentnym ograniczaniu, inne na kulturze, inwestorach, „zielonej” działalności gospodarczej itd.
(Martinez-Fernandez, 2012 r.). Dostosowanie do zmian demograficznych wymaga jednak inteligentnej,
przemyślanej i skoordynowanej polityki. Władze samorządowe i kluczowe zainteresowane strony powinny
zatem uzyskać wsparcie w tym obszarze. Proponuje się tu uwzględnić w szczególności trzy główne
obszary: zmiany systemowe w zarządzaniu finansowym na szczeblu lokalnym, poszerzenie kompetencji
lokalnych zainteresowanych stron i wspieranie procesu dostosowania usług społecznych do zmian
demograficznych.
54
Główną barierą dla podjęcia odpowiednich działań lub rozwiązań na szczeblu lokalnym jest
napięta sytuacja finansowa. Budżety jednostek samorządu lokalnego są w bardzo dużym stopniu
zdeterminowane przepisami wynikającymi z prawa krajowego, zwłaszcza w sektorze oświaty. EFS mógłby
przyczynić się do usprawnienia zarządzania finansami na poziomie budżetu lokalnego, umacniając
elastyczność i możliwość dostosowywania się do zmian.
Aby zaplanować i wdrożyć odpowiednie strategie, istotne jest również podniesienie poziomu
świadomości wagi i jakości kompetencji potrzebnych na poziomie podmiotów lokalnych. Lepsze
zrozumienie charakteru zmian demograficznych, identyfikacja ewentualnych rozwiązań i wybór
tych, które są najbardziej odpowiednie, wymaga zaawansowanych umiejętności uzyskanych w
drodze wzajemnego uczenia się. Wymagane jest zatem podjęcie szczególnych działań:
•
•
•
•
organizowanie szkoleń, seminariów i konferencji,
identyfikacja i rozpowszechnienie dobrych praktyk (krajowych i międzynarodowych),
wspieranie wymiany wiedzy i doświadczeń między władzami lokalnymi (tworzenie sieci
kontaktów, krajowe i międzynarodowe wizyty studyjne, analizy porównawcze, projekty
ponadnarodowe dla podmiotów lokalnych w zakresie dostosowania się do zmian
demograficznych),
badania, analizy, ewaluacje.
Podnoszenie świadomości należy również wspierać poprzez kampanie informacyjnopromocyjne, skierowane do społeczności lokalnych, ze szczególnym uwzględnieniem znaczenia zmian
demograficznych dla procesu rozwoju lokalnego, w tym organizowanie seminariów, konferencji
konsultacji społecznych, wydawanie publikacji. Kampanie mogą być prowadzone zarówno na szczeblu
krajowym, jak i lokalnym. W celu zwiększenia efektywności takich inicjatyw należy jednak prowadzić
bieżący monitoring i ocenę podjętych działań.
Planowanie, wdrażanie i monitorowanie polityki prowadzonej na szczeblu lokalnym wymaga
jednak wsparcia. Może ono obejmować:
•
•
•
opracowanie na potrzeby władz lokalnych zestawu narzędzi dotyczących kwestii zmian
demograficznych,
coaching i doradztwo dla głównych podmiotów instytucjonalnych na szczeblu lokalnym
(władze lokalne),
opracowanie systemu monitorowania zmian demograficznych i skutków prowadzonej polityki
publicznej.
Zmiany demograficzne będą również prowadzić do większego zapotrzebowania na nowe
rodzaje usług społecznych, zwłaszcza w odniesieniu do potrzeb osób starszych. Zwiększenie dzietności
wymaga nowych usług i inwestycji na szczeblu lokalnym. Niezbędne są zatem nowe sposoby podejścia do
rozbudowy infrastruktury i zapewnienia usług dla społeczeństwa:
•
•
•
•
4
opracowanie lokalnych prognoz demograficznych (średnio- i długoterminowych) co najmniej
na szczeblu powiatu4,
opracowanie i udostępnienie narzędzi informatycznych, które będą wspomagać proces
planowania usług społecznych w oparciu o lokalne prognozy demograficzne i badania
zapotrzebowania wśród społeczności lokalnej,
wsparcie mające na celu dostosowanie usług społecznych do potrzeb osób starszych – ocena
szczególnych potrzeb osób starszych,
opracowanie systemu monitoringu zaspakajania potrzeb i jakości prowadzonych usług,
Powiat jest drugim szczeblem samorządu lokalnego i podziału administracyjnego w Polsce.
55
•
•
wykorzystanie przedsiębiorstw społecznych jako podmiotów świadczących usługi społeczne,
wsparcie mające na celu reorientację usług kierowanych do osób starszych (dotacje na
dostosowanie i sprzęt, szkolenia i poradnictwo dla usługodawców, szkolenia dla ich
pracowników).
2.5.2 Polityka publiczna na rzecz rodzin i dzieci
Wsparcie dla rodzin powinno stać się jednym z najważniejszych priorytetów dla władz
publicznych na szczeblu lokalnym i krajowym. Polityka ta powinna być kompleksowa i dopasowana do
konkretnych potrzeb różnych typów rodzi - z uwzględnieniem różnorodności ich sytuacji. Polityka ta
powinna się skupiać na pięciu głównych obszarach:
•
Usługi na rzecz dzieci – dostępne, elastyczne i dobrej jakości. Zaobserwowano pewną poprawę w
zakresie usług opieki nad dziećmi w wieku 3–5 lat, jednak nadal trzeba rozwijać usługi tego typu
dla najmłodszych dzieci (0–3 lat), zarówno na obszarach miejskich jak i wiejskich. Istnieje „luka”
pomiędzy końcem urlopu macierzyńskiego a trzecim rokiem życia, kiedy dziecko może być
umieszczone w przedszkolu. Tę „lukę” można we właściwy sposób wypełnić poprzez połączenie
rozwoju usług w zakresie opieki nad dziećmi, wspierania programów opieki nieformalnej oraz
zapewnianie wsparcia finansowego rodzicom opiekującym się swoimi dziećmi. Niektóre z tych
działań już podjęto, ale niezbędny jest znacznie większy wysiłek w tym obszarze (również pod
względem dostępnych na ten cel zasobów):
o analizowanie oddziaływania niedawno wprowadzonych reform, w celu dokonywania
niezbędnych poprawek i zmian oraz zwiększania efektywności prowadzonej polityki
publicznej,
o inwestowanie w rozwój nowych przedsiębiorstw i przedsiębiorstw społecznych,
świadczących usługi socjalne na rzecz rodzin i dzieci,
o inwestowanie w rozwój nowych, innowacyjnych rozwiązań, zapewniających rodzinom
usługi w zakresie opieki nad dziećmi,
o zapewnienie aby usługi w zakresie opieki nad dziećmi odpowiadały potrzebom rodziców:
otwarte i dostępne w czasie wakacji (cały rok), z elastycznymi godzinami pracy itp.;
o finansowanie usług w zakresie opieki nad dziećmi powinno być również wspierane przez
EFS, jednakże w celu zapewnienia trwałości tych działań niezbędne jest zwiększenie
poziomu współfinansowania tego typu inicjatyw z krajowych środków publicznych;
Działania współfinansowane z EFS powinny być przeznaczone w szczególności na opiekę
nad dziećmi w wieku 1–3 lat, co jest szczególnie istotne dla rodziców pracujących. Ponadto,
EFS mógłby wspierać elastyczne formy usług w zakresie opieki nad dziećmi, finansując na
przykład dodatkowe godziny otwarcia placówek zajmujących się dziećmi, co z kolei jest
ważne dla młodych rodziców, pracujących na umowach cywilnoprawnych.
•
Otoczenie lokalne przyjazne rodzinie – usługi w zakresie opieki nad dziećmi stanowią tylko jeden
z elementów całego zestawu usług istotnych dla rodzin z dziećmi. Ważne są również dobrej
jakości usługi transportowe, zdrowotne i edukacyjne, dostępne miejsca kultury i spotkań,
przyjazne i bezpieczne tereny zielone (parki i place zabaw dla dzieci oraz osiedla mieszkaniowe
starannie zaprojektowane z uwzględnieniem potrzeb rodzin i dzieci). Usługi tego typu tworzą
przyjazną atmosferę dla rodzin z dziećmi i dają im wyraźny sygnał, że ich sprawy są ważne dla
lokalnego samorządu. Usługi publiczne o wysokiej jakości, pozwalają również ograniczyć
bezpośrednie koszty posiadania dzieci. Jakkolwiek EFS nie może bezpośrednio finansować
pokrywać kosztów tego typu usług. Mógłby on np. wspierać prowadzenie analiz
zapotrzebowania na takie usługi, procesów planowania świadczeń, poprawę jakości tych
usług i ich dostosowanie do potrzeb społeczności lokalnych. EFS mógłby również wspierać
przygotowywanie personelu zatrudnionego w jednostkach świadczących usługi społeczne,
56
poprzez prowadzenie dobrze zaprojektowanych szkoleń lub zachęcanie do zakładania
nowych mikroprzedsiębiorstw lub przedsiębiorstw społecznych, działających w tych
dziedzinach.
•
Finansowe wspieranie rodzin, zwłaszcza rodzin posiadających troje lub więcej dzieci (rodziny te są
szczególnie zagrożone ubóstwem). Tego typu wsparcie finansowe powinno być jednak starannie
zaplanowane, tak aby zminimalizować efekt zniechęcania do podejmowania własnej aktywności i
poszukiwania zatrudnienia. Wsparcie finansowe dla rodzin powinno być koordynowane z innymi
formami pomocy społecznej i organizowane na szczeblu lokalnym. EFS mógłby wspierać
zmiany systemowe, obejmujące szczegółowe analizy obecnych systemów wspierania rodzin,
projektowanie przyszłych zmian tego systemu, ocenę oddziaływania proponowanych zmian
oraz proces wdrażania nowego systemu w tej dziedzinie (publikacje, szkolenia,
monitorowanie).
•
Równowaga pomiędzy życiem zawodowym i prywatnym oraz miejsca pracy przyjazne dla
rodziców. W tym zakresie szereg możliwości i instrumentów prawnych w Polsce już Istnieje.
Problemem jest natomiast wdrażanie ich w praktyce, na szerszą skalę. Wspieranie i wdrażanie tego
typu rozwiązań oraz wprowadzanie zmian w miejscach pracy powinno być rolą związków
zawodowych i organizacji pracodawców. EFS mógłby finansować projekty realizowane przez
partnerów społecznych, których głównym celem byłoby upowszechnianie mechanizmów
ułatwiających osiągnięcie równowagi między życiem zawodowym a prywatnym. Wymagałoby
to usprawnienia zdolności partnerów społecznych: szkoleń, promocji dobrych praktyk, wymiany
wiedzy fachowej i doświadczeń. Wdrożone rozwiązania powinny być starannie monitorowane i
poddawane ocenie, a wyniki tej oceny - szeroko dyskutowane. Warto zastanowić się nad
oddelegowaniem odpowiedzialności za tę część wsparcia EFS do partnerów społecznych (np.
za wdrożenie tych działań odpowiedzialne byłyby spółdzielnie socjalne, założone wspólnie przez
wiodących partnerów społecznych i instytucje publiczne). Innym sposobem promowania
rozwiązań godzących życie zawodowe z prywatnym mogłoby być wprowadzenie elastycznych
form zatrudnienia np. „na żądanie” (od demand) w administracji publicznej dla rodziców, którzy
wracają do pracy po urlopie macierzyńskim (ojcowskim).
•
Promowanie równego podziału obowiązków w rodzinie pomiędzy obojgiem rodziców. Trudno
będzie wpływać na tą kwestię, gdyż jest ona silnie uzależniona od norm kulturowych i należy do
sfery życia prywatnego. Jednakże ewolucję norm społecznych można wspierać przy pomocy
prawidłowo zaprojektowanych obowiązków prawnych, dotyczących pewnych działań (np. urlopy
ojcowskie) i promocję stylu życia (poprzez media, imprezy kulturalne, publiczną debatę, itp.). EFS
powinien wspierać kampanie promocyjne i informacyjne oraz debatę publiczną, tworzenie w
przestrzeni publicznej miejsc i imprez dla ojców z dziećmi, szkolenia i warsztaty dla ojców,
przegląd podręczników szkolnych, tak by zapewnić dostarczanie wzorów równego podziału
obowiązków w rodzinach.
2.5.3 Polityka publiczna dotycząca starszych pracowników
Wspieranie aktywnego starzenia się wymaga podejścia dobrze skoordynowanego, długofalowego
i zdeterminowanego. Powyższa analiza pokazuje, że niedawne zmiany w systemie emerytalnym przyniosły
widoczne, konkretne efekty. Inne działania mają wpływ raczej ograniczony, głównie z powodu
niewystarczającej skali oddziaływania i słabej koordynacji prowadzących działań. Należy również
rozważyć konieczność interwencji publicznej z uwzględnieniem pewnego „cyklu życia” – obecnie wsparcie
oferowane jest osobom, które już doświadczają problemów na rynku pracy (bezrobocie), podczas gdy
należy rozważyć interwencję publiczną w odpowiedzi także na przewidywane w najbliższym czasie
problemy – znacznie lepiej jest np. zapewnić szkolenie starszym pracownikom niż wspierać starsze osoby
ale już bezrobotne. Wsparcie dla starszych pracowników powinno koncentrować się na kilku priorytetach.
Należy dokładać starań, by utrzymać zatrudnienie osób starszych gdyż sytuacja bezrobocia w tym
57
przypadku stwarza znacznie większe ryzyko trwałej dezaktywizacji i wymaga znacznie wyższych nakładów
niż utrzymanie osoby w zatrudnieniu. Należy zatem prowadzić działania w co najmniej trzech
wymiarach:
•
•
•
kompetencji,
miejsca pracy,
stanu zdrowia starszych pracowników.
Kompetencje:
Rozwój kompetencji osób starszych należy postrzegać jako jeden z kluczowych instrumentów
wydłużania aktywności zawodowej. Instrument ten jest istotny zarówno dla osób zatrudnionych, jak i
bezrobotnych. Należy go również rozumieć jako narzędzie do korygowania niesprawności rynku pracodawcy są mniej zainteresowani inwestowaniem w kompetencje starszych pracowników:
•
Rozwój nowych rozwiązań na rzecz podnoszenia kompetencji starszych pracowników.
Doświadczenia wielu projektów wskazują, że inwestowanie w kompetencje starszych
pracowników wymaga właściwego podejścia, z uwzględnieniem odpowiednich metod uczenia
i szkolenia osób starszych. Chociaż wiele doświadczeń w tym zakresie już zebrano, nadal
istnieje potrzeba prowadzenia dalszych badań nad nowymi sposobami i metodami, które mogą
obejmować:
o inwestowanie w innowacyjne projekty w tej dziedzinie z udziałem kluczowych
zainteresowanych stron (instytucji szkoleniowych, urzędów pracy, instytutów badawczych,
partnerów społecznych);
o wspieranie badań i analiz w tej dziedzinie;
o stymulowanie debaty publicznej (w wymiarze krajowym i regionalnym) na temat metod i
instrumentów podnoszenia kompetencji osób w różnym wieku (wspieranie procesu uczenia
się); Tego typu debatę mogłoby koordynować Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej
(lub alternatywnie funkcja ta mogłaby być delegowana partnerom społecznym lub
instytucjom badawczym); Do dyskusji włączona powinna być szeroka grupa interesariuszy:
naukowców, przedsiębiorców, specjalistów HR, instytucji szkoleniowych (prywatnych i
publicznych), uczelni i administracji lokalnej. Temat ten powinien obejmować badania,
seminaria, konferencje, publikacje, staże, itp. Głównym celem takiej debaty powinno być
nie tylko dostarczenie jednego, uniwersalnego modelu udoskonalonych kompetencji dla
osób starszych (ponieważ jest wysoce prawdopodobne, że model taki nie istnieje), lecz
raczej budowa kapitału wiedzy i zapewnienie stałego zaangażowania zainteresowanych
stron dyskusją na ten temat. Innym ważnym celem debaty powinno być dostarczenie
władzom publicznym informacji zwrotnej na temat skuteczności realizowanej polityki,
występujących problemów i ewentualnych propozycji rozwiązań w tym zakresie;
o szkolenie i doradztwo dla urzędów pracy w zakresie metod i narzędzi podnoszenia
kompetencji osób starszych.
• Poprawa dostępu do wsparcia szkoleniowego dla osób starszych (zatrudnionych i
bezrobotnych). Osoby starsze znacznie rzadziej niż osoby młode uczestniczą w szkoleniach i
innych formach podnoszenia kwalifikacji. Jest to często skutkiem podejścia i postawy ich
pracodawców. Proponowane działania powinny zatem obejmować następujące elementy:
o ogólnokrajową kampanię informacyjną na rzecz promocji uczenia się przez cały życie,
skierowaną do osób starszych;
o opracowanie systemu doradztwa zawodowego, w celu pomocy osobom starszym w
identyfikacji luk kompetencyjnych i decydowaniu o ewentualnej dalszej drodze kariery
zawodowej oraz w celu informowania o dostępnych narzędziach i instrumentach, służących
do poprawie posiadanych umiejętności. Aby zapewnić uczestnictwo osób starszych, należy
58
o
o
o
o
wspierać i poprawiać dostęp do istniejących instytucji i struktur (np. urzędy pracy).
Szczególną uwagę należy zwrócić na treść informacji kierowanych do osób pracujących ich przekaz powinien koncentrować się na konieczności utrzymania i rozwijania
kompetencji w celu uniknięcia sytuacji bezrobocia;
inwestowanie w kompetencje i kwalifikacje osób starszych - to działanie należy starannie
zaprojektować, aby zapewnić usługi dostosowane do konkretnych potrzeb i możliwości
starszych pracowników. Mogłoby ono obejmować na przykład naukę w podobnych
grupach wiekowych, w których nauczyciel lub instruktor byłby w podobnym wieku jak
szkolona grupa; tempo nauki powinno być stopniowe, umożliwiające powtarzanie treści a
samo szkolenie powinno być raczej rozłożone w czasie. Istotne jest również powiązanie
szkolenia z praktycznym stosowaniem zdobytych umiejętności (Simova, 2010). W
niektórych przypadkach szkolenie i uczenie się powinny stwarzać możliwość przeglądu
kompetencji niższego szczebla w celu usystematyzowania i odświeżenia niezbędnych
umiejętności. Decyzja o zakresie szkolenia powinna zostać podjęta w oparciu o
dotychczasowe kompetencje osób starszych, określone wymagania danej gałęzi gospodarki
i potrzeby rynku pracy. Elementy te należy określać na poziomie każdego, indywidualnego
projektu szkoleniowego;
zachęcanie pracodawców do inwestowania w podnoszenie kompetencji starszych
pracowników, na przykład dzięki zobowiązaniu pracodawców do opracowywania planów
szkoleń pracowników w wieku 40+, z okresową ich weryfikacją np. co dwa – trzy lata;
opracowanie metod walidacji kompetencji uzyskanych w ramach pozaformalnego i
nieformalnego uczenia się. Osoby starsze posiadają bardzo szeroki zakres umiejętności,
które często nie zostały formalnie zweryfikowane lub potwierdzone. Ma to zwłaszcza
miejsce w przypadku osób z niższym poziomem wykształcenia formalnego. Szerszy dostęp
do mechanizmów walidacji poprawiłby ich sytuację na rynku pracy, zwiększając szanse na
zatrudnienie i poprawiając zdolności adaptacyjne. Takim przykładem mogą być
umiejętności z zakresu świadczenia opieki, które są często nabywane dzięki nieformalnej
pracy w gospodarstwie domowym, ale po ich walidacji mogą zwiększyć czyjeś szanse na
formalne zatrudnienie;
zdobywanie kwalifikacji zawodowych powinno być wspomagane poprzez system
finansowania pracodawcy przerw w zatrudnieniu, spowodowanych udziałem pracowników
w szkoleniu.
•
Opracowanie i wzmocnienie krajowego systemu kwalifikacji, który obejmuje: krajowe
ramy kwalifikacji, system walidacji kompetencji nabytych pozaformalnie i nieformalnie, a
także mechanizmy gwarantujące jakość uzyskanych kwalifikacji - zwłaszcza w ramach
trwającego szkolenia. Pozwoliłoby to na podniesienie jakości nabytych umiejętności.
•
Opracowywanie prognoz zapotrzebowania na określone umiejętności w przyszłości, ze
względu na postępujące starzenie się ludności.
•
Rozwój sieci/partnerstw przedsiębiorstw, organizacji pracodawców, samorządów i
administracji rządowej, w celu podwyższania kompetencji osób starszych, poprawy warunków
pracy i organizacji miejsc pracy dla starszych pracowników. Tego rodzaju partnerstwa mogą
być zawierane na szczeblu krajowym, regionalnym lub sektorowym, a także na poziomie
pojedynczych przedsiębiorstw. Zob. przykład w ramce 2.
•
Lepszy dostęp do bieżącego kształcenia osób w wieku 40+. Obejmuje to poszerzenie ofert
dostępu do placówek oświatowych, w tym do instytucji prowadzących profesjonalne szkolenia
i placówek szkolnictwa wyższego.
59
Ramka 2 Holenderski Manifest Społeczny
W styczniu 2011 r. kilka holenderskich partnerskich organizacji społecznych uzgodniło między sobą Manifest
Społeczny, w którym wytyczyły w ogólnym zarysie kierunek dla nowej formy stosunków pracy. Partnerami
społecznymi kierowały między innymi ambicje zapewnienia trwałej zatrudnialności z naciskiem na wiedzę,
żywotność, nowe warunki pracy, zróżnicowanie i indywidualny wybór. Trwałe zwiększenie szans na zatrudnienie
dotyczy nie tylko osób starszych lecz wszystkich pracowników, w tym osób z różnym poziomem wykształcenia,
młodzieży, pracowników zatrudnionych na umowach cywilno - prawnych oraz pracowników zatrudnionych na czas
nieokreślony. Celem partnerów społecznych jest zawieranie porozumień zbiorowych, które uwzględniają
indywidualne zdolności i możliwości pracowników, np. wyzwania, jakie stawia przed nimi łączenie pracy zawodowej
z opieką, stałe aktualizowanie swojej wiedzy oraz ochrona i troska o zdrowie.
Skugor D., Bekke S., (2012)
Miejsce pracy
•
Poprawa warunków pracy – zmniejszenie przeciążenia pracą i poziomu stresu oraz inwestowanie
w zdrowsze i bardziej przyjazne warunki pracy powinny przynieść pozytywne rezultaty. Wymaga
to szeregu skoordynowanych działań – głównie na poziomie sektora lub przedsiębiorstwa. Tak
więc EFS mógłby wspierać takie inicjatywy poprzez dotacje, doradztwo i szkolenia. Wymagałoby
to przygotowania wyspecjalizowanych zespołów konsultantów, które mogłyby udzielać wsparcia
różnym przedsiębiorstwom. Takie działania powinny być wspierane kampanią informacyjną,
skupioną na wizualizacji korzyści dla pracodawców.
•
Poprawę warunków pracy należy zapewniać na szczeblu krajowym, wspierając działalność
badawczo-rozwojową (specjalne dotacje, dofinansowanie studiów doktoranckich i staży podoktoranckich), organizując publiczną debatę z udziałem kluczowych interesariuszy (pracodawcy
i związki zawodowe), identyfikując i promując dobre praktyki, zwiększając udział służb BHP w
monitorowaniu miejsca pracy oraz poszerzając uprawnienia Państwowej Inspekcji Pracy.
•
Zarządzanie wiekiem – w ramce 3 przedstawiono w ogólnych zarysach przykłady wykorzystania
środków finansowych EFS na potrzeby wspierania zatrudnienia i wymiany informacji na temat
aktywnego starzenia się. Właściwe rozpoznanie i wykorzystanie umiejętności oraz podkreślanie
zalet starszych pracowników w miejscu pracy będzie przynosiło efekty, jeżeli będzie
kompleksowe i będzie obejmowało wszystkie obszary zarządzania zasobami ludzkimi. Istnieje
bardzo długa lista instrumentów związanych z zarządzaniem wiekiem, które przedsiębiorstwa
powinny dobierać stosownie do swoich potrzeb i ewentualnej przydatności tych instrumentów. W
ramach projektu finansowanego z EFS, zrealizowanego przez Polską Agencję Rozwoju
Przedsiębiorczości, pod nazwą Zarządzanie wiekiem w przedsiębiorstwach (45+), zespół
naukowców sporządził długą listę takich instrumentów, powiązanych z różnymi procesami w
przedsiębiorstwie, dzieląc je na następujące grupy:
o
o
o
o
o
o
o
rekrutacja i selekcja,
uczenie się przez całe życie,
rozwój kariery zawodowej,
elastyczne formy organizacji pracy,
ochrona i promocja zdrowia,
przechodzenie między stanowiskami,
zakończenie zatrudnienia i przejście na emeryturę.
Jest to tylko przykład jednego z projektów, które rozwijają wiedzę na ten temat, ale istnieje
szereg podobnych działań. Nadal jednak należy poszerzać i rozpowszechniać tę wiedzę poprzez
badania, publikacje, debaty publiczne, poszerzanie wiedzy i umiejętności dyrektorów i
specjalistów ds. zasobów ludzkich oraz promowanie przykładów dobrych praktyk i zdobytych
doświadczeń. Szczególną uwagę należy zwrócić na wsparcie wzajemnego uczenia się wśród
60
przedsiębiorstw i specjalistów d.s. zasobów ludzkich (wykorzystanie sieci, analizy
porównawcze). Z punktu widzenia nowej perspektywy finansowej polityki spójności (w tym
EFS), konieczne jest promowanie tej wiedzy i wspieranie przedsiębiorstw w realizacji celów
poprzez dotacje, doradztwo i szkolenia.
•
Promowanie elastycznych form organizacji pracy dla starszych pracowników, zwłaszcza
emerytów. Starsi pracownicy tworzą rezerwę wiedzy fachowej, która powinna być wykorzystana
przez społeczeństwo. Mogą oni jednak nie być zainteresowani podjęciem regularnego
zatrudnienia, natomiast mogą wyrażać zainteresowanie połączeniem emerytury z pracą w
niepełnym wymiarze czasu. W związku z tym należy promować elastyczne, umożliwiające to
formy organizacji pracy, takie jak np. „dzielenie etatu” i „rotacja miejsc pracy”.
•
Finansowanie systemu mentorskiego w przedsiębiorstwach według scenariusza „uczeń-mistrz”
(uwzględniając konkretne wymagania w zakresie pracy w danej branży lub sektorze), który w
przeszłości funkcjonował w Polsce na zasadach nieformalnej współpracy. Obecnie tego typu
metoda pracy nie istnieje i nie jest wspierana w sposób systematyczny. Z tego więc względu
należałoby zapewnić finansowanie np. kilkumiesięcznych staży dla osób starszych w wieku
emerytalnym (55+) w przedsiębiorstwach.
•
Wspieranie przedsiębiorczości wśród osób w wieku 45+, które mają problemy ze znalezieniem
pracy lub będąc na emeryturze szukają dodatkowego źródła dochodów. Można te działania
prowadzić poprzez tworzenie lokalnych inkubatorów przedsiębiorczości (w tym przedsiębiorstw
społecznych i innych podmiotów gospodarki społecznej) i wspieranie pomysłów innowacyjnych.
Ramka 3 Przykłady działań w zakresie wspierania zatrudnienia i wymiany dobrych praktyk w
zakresie działań na rzecz aktywnego starzenia się pracowników.
FIFTI – projekt na rzecz rozwoju zawodowego pracowników po 45 roku życia (współfinansowanie: EFS)
FIFTI jest systemem dostępnym on-line w języku francuskim, udostępniającym szereg narzędzi w celu
zapewnienia pomocy w optymalizacji kariery zawodowej osobom powyżej 45 roku życia. Pozwala on uzyskać
pracodawcom i pracownikom w wieku 45+ konkretne informacje, wskazówki i wsparcie w różnych kwestiach:
umiejętności, szkoleń, dobrostanu, przygotowania do przejścia na emeryturę, motywacji, czynników ryzyka
związanych z miejscem pracy oraz dialogu między pracodawcami i pracownikami. Celem działań FIFTI jest
pomoc ludziom w przewidywaniu starzenia się w miejscu pracy, zwalczanie obaw i uprzedzeń oraz otwarcie
drogi dla nowych rozwiązań i sposobów podejścia do ciągłego zatrudnienia starszych pracowników (www.fiftiopcalia.com).
ESF6 CIA – Wydłużenia aktywności zawodowej dzięki „docenianiu” starszych pracowników
(współfinansowanie: Interreg IVC)
Celem projektu było rozpowszechnienie dobrych praktyk opracowanych w ramach projektów pilotażowych
współfinansowanych z EFS, powiązanych z zarządzaniem starzejącą się siłą roboczą, w 11 partnerskich
regionach 8 państw członkowskich (www.esf6cia.eu).
Sieć ESF ds. WIEKU (ESF-AGE) (współfinansowanie: ESF)
W skład tej sieci wchodzą przedstawiciele 14 krajów członkowskich i wielu regionów UE (również z Polski).
Poprzez współpracę i wymianę wiedzy, w ramach sieci przygotowywane są i upowszechnianie rekomendacje
oraz strategie dotyczące skutecznego zarządzania starzejącą się siłą roboczą w Europie (http://esfage.isfol.it).
Źródło: AGE Platform Europe, 2011 r.
Poprawa stanu zdrowia starszych pracowników:
61
•
Promowanie zdrowego trybu życia, w tym zapewnienie infrastruktury sportowej, rekreacyjnej,
lepszy dostęp do obiektów tego typu (w tym również pod względem finansowym) dla osób w
wieku powyżej 50 lat (nie tylko emerytów) oraz promowanie aktywnego trybu życia:
o wsparcie przy projektowaniu lokalnej infrastruktury i sieci usług;
o kampanie promocyjne.
•
Poprawa dostępu do diagnostyki medycznej i lepsze zapobieganie głównym chorobom
związanym z wiekiem. Poprawa dostępu do świadczeń zdrowotnych (ogólnych i
specjalistycznych), a także do rehabilitacji.
o Zwiększenie liczby lekarzy przygotowanych do pracy z pacjentami w starszym wieku,
poprzez finansowanie specjalistycznych studiów doktoranckich i staży podoktoranckich,
zapewnienie specjalistycznego szkolenia dla lekarzy (posiadających już różne specjalizacje)
oraz szkolenie pielęgniarek, w szczególności pod kątem problemów zdrowotnych związanych
z wiekiem;
o Ogólnokrajowe programy diagnozowania określonych chorób związanych z wiekiem;
o Ogólnokrajowe programy koncentrujące się na nauczaniu metod zwalczania stresu i uczucia
zmęczenia, które często są wskazywane przez osoby starsze jako przyczyny wcześniejszej
dezaktywizacji.
•
Poprawa dostępu do usług świadczonych na rzecz osób starszych, zwłaszcza usług w zakresie
opieki. Chociaż EFS nie może finansować infrastruktury - może zapewnić wsparcie na rzecz
przygotowania i rozwijania polityki kadrowej oraz wprowadzania nowych form świadczenia
usług społecznych czy też wsparcie dla nowych mikroprzedsiębiorstw i przedsiębiorstw
społecznych działających na tym polu (dotacje i pożyczki).
2.6 Wnioski
Kluczowe elementy skutecznej polityki takich obszarach jak starzenie się społeczeństwa lub
wsparcie polityki prorodzinnej obejmują: silne przywództwo (zazwyczaj szczebla rządowego), strategiczne
planowanie wdrażania polityk publicznych, współpracę wszystkich kluczowych interesariuszy (takich jak:
związki zawodowe, samorządy lokalne, organizacje pozarządowe, pracodawcy itd.) oraz kompleksowość
wsparcia (wszystkimi kluczowymi problemami należy zająć się równolegle). Te kluczowe elementy nie
powinny dotyczyć tylko szczebla krajowego, lecz powinny być również uwzględniane na lokalnych
szczeblach planowania i wdrażania polityk publicznych.
Obserwowana ostatnio poprawa sytuacji osób starszych na rynku pracy, mierzona wskaźnikiem
zatrudnienia, ilustruje pozytywne tendencje zmian i można ją powiązać z niedawnymi reformami w
działaniach sektora publicznego, w szczególności z reformą emerytalną. Niezbędne są jednak dalsze
działania - zwłaszcza w zakresie aktywnego podejścia do procesu starzenia się społeczeństwa i
społeczności lokalnych.
Zatrzymywanie odpływu pracowników i podnoszenie ich kompetencji powinny stać się
kluczowymi elementami polityki dotyczącej starszych pracowników. Istnieją w tym zakresie trzy
główne instrumenty: zarządzanie wiekiem; inwestowanie w kapitał ludzki i wykorzystanie potencjału
starszych pracowników. Tak więc podejście aktywne należy stosować zarówno w planowaniu jak i w
praktyce. Nie wystarczą jednak same szkolenia przeznaczone dla osób starszych. Powinno im towarzyszyć
profesjonalne poradnictwo prowadzone na szczeblu lokalnym. Dodatkowo, istnieje potrzeba znacznej
poprawy warunków zdrowotnych i promocji aktywnego starzenia się jako zmiany zachowań
indywidualnych i stylu życia.
62
Jest zbyt wcześnie, by oceniać efekty niedawnych zmian w polityce publicznej na rzecz rodzin i
dzieci. Wydaje się, że zrealizowane ostatnio działania, takie jak wprowadzenie bardziej elastycznych form
usług w zakresie opieki nad dziećmi i inwestowanie zarówno w istniejące jak i nowe usługi, zmierzają we
właściwym kierunku. Powodzenie tej polityki ograniczają dwa istotne problemy: dostępne zasoby i skala
wprowadzanych zmian, które mogą okazać się niewystarczające do zrównoważenia bezpośrednich i
pośrednich kosztów posiadania dzieci w sposób, który wpływałby znacząco na zwiększenie poziomu
dzietności. Należy więc kontynuować podjęte wysiłki.
Zmiany demograficzne leżą u
samorządy lokalne, ponieważ problemy
poziomie lokalnym. Niekiedy zmiany
prowadzić do poważnego zmniejszenia
Wymaga to przeciwdziałania w postaci
polityk publicznych.
podstaw problemów z którymi borykają się przede wszystkim
te dotykają głównie społeczeństwa, gospodarki i rynki pracy na
demograficzne, które nasilają się w wyniku migracji, mogą
liczby ludności, zwłaszcza na uboższych obszarach wiejskich.
inteligentnej, przemyślanej i skoordynowanej strategii działania
Zmiany demograficzne będą również prowadzić do większego zapotrzebowania na nowe
rodzaje usług społecznych, zwłaszcza w odniesieniu do osób starszych. W celu poprawy dzietności
potrzebne są zatem nowe usługi i inwestycje na szczeblu lokalnym, nowe sposoby podejścia do rozbudowy
infrastruktury i zapewnienia usług o charakterze społecznym, komunalnym.
Analiza ram polityki krajowej pozwoliła wskazać następujące kluczowe obszary polityki, w
których istnieje potencjalna możliwość wykorzystania EFS:
•
•
wsparcie usług na rzecz rodzin i dzieci: otoczenie lokalne przyjazne rodzinom; zapewnienie
wsparcia w zakresie niwelowania „luki” w okresie opieki nad dziećmi (poniżej 3 lat);
promowanie równowagi pomiędzy życiem zawodowym a rodzinnym oraz „pro-rodzinne
miejsca pracy”;
wsparcie dla starszych pracowników: podnoszenie poziomu umiejętności i kompetencji;
dostosowanie miejsc pracy i poprawa stanu zdrowia starszych pracowników.
63
Literatura
d'Addio Anna Cristina,. (2005). Trends and Determinants of Fartility Rates in OECD Countries: The role of
policies. OECD Social, Employment and Migration Working Papers No. 27 .
AGE Platform Europe. Committee of the Regions, and European Commission (2011), How to promote
active ageing in Europe: EU support to local and regional actors, European Union Publication Office,
http://europa.eu/ey2012/ey2012main.jsp?langId=en&catId=970&newsId=1065&furtherNews=yes
Agnieszka Chłoń, M. G. (1999). Shaping Pension Reform in Poland: Security Through Diversity. The
World Bank, Social Protection Discussion Paper Series.
CBOS. (2012). Opinions About Government Savings Planned for New Year. Warszawa: CBOS.
Główny Urząd Statystyczny. (2012). Wyniki Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań 2011.
Warszawa: Główny Urząd Statystyczny.
Czapiński, J. S. (2011). Indywidualna jakość życia. W Diagnoza Społeczna 2011 Warunki i Jakość Życia
Polaków – Raport.
Eurostat. (2011). Active ageing and solidarity between generations. A statistical portrait of the European
Union 2012. European Union.
Klon/Jawor Association (2011). Plans and priorities of municipalities 2011-2014. Warszawa: Klon/Jawor,
Association.
Lange, M. (250, 2011). Changes in procreation behavior in Poland and some impacts of the process on the
size and age structure of population as revealed by demographic projections. Acta Univeritatis
Lodziensis; Folia Oeconomica .
Ustawa o samorządzie gminnym. (8 marca 1990).
Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej. (2008). Dezaktywizacja osób w wieku okołoemerytalnym.
Warszawa: Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej.
OECD. (2011). Doing Better for Families. Paryż: OECD.
OECD. (2011). OECD Urban Policy Reviews Poland. Paryż: OECD.
OECD. (2012). The Future of Families to 2030. Paryż: OECD.
Polska Akademia Nauk, Komitet Prognoz “Polska 2000 Plus” (2008), Konsekwencje ekonomiczne i
społeczne starzenie się społeczeństwa (Economic and social implications of aging sociaty), ed. Jerzy
Kleer. Warszawa.
Skugor D., Bekke S., (2012) EEO Review: Employment policies to promote active ageing, The Netherlands,
European Employment Observatory, Komisja Europejska.
Tokarz, R. J. (2007). Rynek pracy a osoby bezrobotne 50+. Bariery i szanse. Warszawa: Akademia
Rozwoju Filantropii w Polsce.
64
ROZDZIAŁ 3
WOJEWÓDZTWO MAŁOPOLSKIE, ŁÓDZKIE I POMORSKIE: ANALIZA PRZEMIAN
DEMOGRAFICZNYCH I ZASOBÓW
W niniejszym rozdziale przedstawiono przegląd sytuacji w województwach: małopolskim, łódzkim i
pomorskim. W analizie uwzględniono w szczególności wyzwania demograficzne, takie jak dzietność,
starzenie się społeczeństwa, ujemna stopa migracji netto oraz wynikające z tych procesów zmiany w
liczbie ludności w badanych regionach. Problemy związane z omawianymi tendencjami demograficznymi
wymagają regulowania za pomocą systemowych i długotrwałych polityk publicznych, gdyż demografia
jest kluczowym czynnikiem wpływającym na rozwój gospodarczy. Lokalizacja i dostępność połączeń
komunikacyjnych, stan środowiska naturalnego i potencjał kapitału ludzkiego w regionach stanowią
zasoby, które można wykorzystać przy rozwiązywaniu problemów demograficznych, a zwłaszcza
problemów związanych z rozwojem usług opieki zdrowotnej („białej” gospodarki), na które zasoby te
mają znaczący wpływ. Zmiany demograficzne generują również wzrost zapotrzebowania na nowe towary i
usługi, wpływając tym samym na rozwój nowego sektora, tzw. „srebrnej” gospodarki. Miasta i regiony
będą musiały dostosować swoje strategie do tych wyzwań, tak by sprzyjać trwałemu rozwojowi.
65
3.1 Wprowadzenie
W niniejszym rozdziale przedstawiono przegląd analizy międzyregionalnej przeprowadzonej w
odniesieniu do trzech województw rozpatrywanych w ramach tego badania: małopolskiego, łódzkiego, i
pomorskiego (zob. wykres 22). Omówiono tu kluczowe zagadnienia związane z wyzwaniami
demograficznymi oraz podkreślono podobieństwa i różnice między badanymi regionami. Wnioski z
niniejszego rozdziału stanowią próbkę wyzwań i szans, jakie stoją przed samorządami regionalnymi w
związku ze zmianami demograficznymi. Bardziej szczegółowe analizy poszczególnych regionów objętych
badaniem opublikowano w serii dokumentów roboczych OECD LEED (Perek-Białas, 2013; Sagan, 2013;
Szukalski, 2013). Niniejszy rozdział podzielono na następujące części:
•
•
•
•
wyzwania demograficzne w regionach;
zasoby regionów w procesie zarządzania zmianami demograficznymi;
wyzwania na rynku pracy dotyczące starszych pracowników;
dokumenty/strategie w ramach polityki regionalnej, uwzględniające zmiany demograficzne.
Pomorskie
Pomorskie
Warmińsko-mazurskie
Zachodniopomorskie
Zachodniopomorskie
Podlaskie
Podlaskie
Kujawsko-pomorskie
Kujawsko-pomorskie
Mazowieckie
Mazowieckie
Lub
Lubuskie
uskie
Wielkopolskie
Wielkopolskie
Łódzkie
Łódzkie
Lub
Lubelskie
elskie
Dolnośląskie
Dolnośląskie
Świętokrzyskie
Świętokrzyskie
Opolskie
Opolskie
Śląskie
Śląskie
Małopolskie
Małopolskie
0
Podkarpackie
Podkarpackie
50 100 km
Wykres 22. Mapa regionów objętych badaniem w Polsce
Źródło: Opracowanie własne
66
3.2 Wyzwania demograficzne w regionach;
Każdy z regionów objętych badaniem jest inny i w pewnym sensie wyjątkowy pod kątem
własnego rozwoju, istnieją jednak pewne podobieństwa, dotyczące konieczności sprostania następującym
wyzwaniom:
• niski wskaźnik dzietności;
• starzenie się społeczeństwa, zmiany w strukturze wiekowej ludności i średnim okresie trwania
życia;
• migracja wewnętrzna i zewnętrzna, oraz
• wzrost/spadek liczby ludności.
3.2.1.Dzietność
W ciągu ostatnich dwudziestu lat dzietność pozostawała poniżej poziomu zastępowalności
pokoleń i jest to tendencja powszechna we wszystkich trzech regionach objętych badaniem, jak również na
szczeblu krajowym, z różnicami występującymi między obszarami miejskimi a wiejskimi, a także między
stolicami analizowanych regionów (zob. wykres 23 i załącznik 3).
2
1.8
1.6
1.4
1.2
1
0.8
0.6
0.4
0.2
0
1998
2000
OECD
EU-27
Gdansk
Rural
2010
Urban
POMORSKIE
Lodz
Rural
Urban
ŁÓDZKIE
Cracow
Rural
Urban
MAŁOPOLSKIE
POLAND
2005
Wykres 23. Współczynnik dzietności w latach 1998–2010
Poland
Polska
Urban
Obszary miejskie
Rural
Obszary wiejskie
Cracow
Kraków
Lodz
Łódź
Gdansk
Gdańsk
Jednak niektóre regiony znajdują się w nieco korzystniejszej sytuacji niż inne – województwo
małopolskie i pomorskie są w lepszej sytuacji niż łódzkie, mimo że ich współczynniki dzietności pozostają
na niskim poziomie. Wynika to z faktu, że w obu tych regionach występują obszary, które w ostatnich
dziesięciu latach charakteryzował najwyższy w skali kraju współczynnik dzietności, tj. w województwie
małopolskim: Nowy Sącz, Limanowa, Sucha Beskidzka, Nowy Targ, Myślenice oraz w województwie
67
pomorskim: Kaszuby. W województwie pomorskim wysoka dzietność wśród ludności wiejskiej występuje
w północnej części regionu – współczynniki dzietności wśród ludności wiejskiej w powiatach Wejherowo i
Kartuzy są zbliżone do poziomu zastępowalności pokoleń.
Należy podkreślić, że problem niskiej dzietności jest szczególnie dotkliwy w większych miastach.
Wszystkie trzy stołeczne aglomeracje regionów objętych badaniem charakteryzują się szczególnie niską
dzietnością w dłuższym okresie (co najmniej od lat sześćdziesiątych ubiegłego wieku), a współczynnik
reprodukcji ich ludności jest poniżej średniej w regionie. Jak wskazuje OECD (2011), dla rozwiązania
problemu niskiej dzietności niezbędna jest długofalowa i stabilna polityka prorodzinna, wspierająca
decyzje o posiadaniu dzieci, poprzez tworzenie warunków zapewniających zwiększenie liczby
urodzeń oraz poprawę jakości życia i ograniczanie ubóstwa wśród rodzin. Skuteczna polityka
prorodzinna wymaga inicjatyw legislacyjnych na poziomie krajowym, które wspierałyby wysiłki na
rzecz odwrócenia negatywnych tendencji na poziomie regionalnym i lokalnym.
Zasiłek rodzinny jest jednym z instrumentów polityki prorodzinnej, zapewniającym świadczenia
finansowe. Analiza przedstawiona w poprzednim rozdziale wskazuje na silną współzależność między
bezpośrednią pomocą dla rodzin a liczbą dzieci, które się w nich rodzą. Irlandia, Dania, Francja, Szwecja
oraz Wielka Brytania, gdzie wydatki na społeczne usługi opiekuńcze nad dziećmi wahają się między 19%
produktu krajowego brutto (PKB) w Irlandii a 30% PKB we Francji, mają najwyższe współczynniki
dzietności w Europie (dane Eurostatu, 2011). Z drugiej strony Gauthier (2005) wykazał, że współzależność
ta jest dość słaba i w wielu przypadkach działają inne czynniki, np. kulturowe.
3.2.2. Polityka prorodzinna
Polityka prorodzinna powinna być rozumiana, jako szeroka koncepcja polityczna stanowiąca odpowiedź na
wyzwania takie, jak starzenie się społeczeństwa, dobrostan dziecka, zmiany w kształcie i strukturze
rodziny, zmiany na rynku pracy, a także zmiany kulturowe, wpływające na relacje rodzicielskie.
Szczególne działania należy skoncentrować w takich obszarach jak:
•
•
•
•
•
rozwój instytucjonalnych struktur systemu pomocy w celu promowania wartości rodzinnych,
monitorowanie sytuacji w rodzinach oraz rozpoznawanie problemów rodzinnych;
rozwój systemu instrumentów finansowych wspierających rodziny w życiu codziennym, na
przykład powszechne świadczenia rodzinne, świadczenia dla poprawy bytu dzieci, systemy
podatkowe przyjazne rodzinie itp.;
rozwój systemu wsparcia rodziców, którzy chcą mieć dzieci, mający na celu, m.in.
zapewnienie specjalnych zasiłków dla matek i ojców, obniżenie podatku VAT na artykuły dla
dzieci, zakładanie ośrodków opieki dla kobiet w ciąży, wydłużenie urlopu macierzyńskiego,
poprawę sieci żłobków, zachęty finansowe dla pracodawców, aby wprowadzali formy
organizacji pracy bardziej przyjazne rodzinom, pomoc dla rodzin opiekujących się starszymi
członkami rodziny;
opracowanie systemu wsparcia przy ponoszeniu kosztów kształcenia dzieci, w tym uznanie
kosztów edukacji ponoszonych przez rodzinę, jako podstawy do ulg w zakresie podatku
dochodowego;
opracowanie systemu pomocy dla rodzin w trudnej sytuacji poprzez utworzenie centrum
pomocy rodzinie, wprowadzającego środki prawne w zakresie zapobiegania problemom i
mediacji rodzinnych oraz prowadzącego badania m.in. na temat przyczyn i skutków rozpadu
rodzin.
Skuteczność państwowych inicjatyw zmierzających do podniesienia poziomu dzietności ocenia
się, jako słabą, a nawet ledwie zauważalną,. Jedną z przyczyn tej sytuacji jest czas konieczny do oceny
skutków interwencji publicznej1. Regionalne metody bezpośredniego oddziaływania na dzietność są
1
Gauthier A. H., 2005, Trends in policies for family-friendly societies, [in:] M. Macura, A. L. MacDonald, W. Haug
(eds.), The new demographic regime. Population change and policy responses, UN, New York-Geneva
68
znacznie słabsze i ograniczają się do pomocy publicznej świadczonej przez różnego rodzaju instytucje przy
wychowywaniu dzieci (żłobki, przedszkola, itp.). Oczywiście istnieje jeszcze znacznie szerszy zestaw
środków pośrednich, wpływających na szanse na rynku pracy lub dostęp do przestrzeni publicznej dla osób
posiadających małe dzieci, brakuje jednak jednego rozwiązania modelowego. Nawet w przypadku
powodzenia tych działań, możliwość ich rozpowszechniania jest ograniczona z uwagi na różne
uwarunkowania kulturowe i instytucjonalne społeczeństw2.
3.2.3. Starzenie się społeczeństwa i średni okres trwania życia
Starzenie się społeczeństwa jest powszechnym wyzwaniem ze względu na rosnące
zapotrzebowanie na kosztowne usługi publiczne świadczone osobom starszych oraz spadek żywotności
ekonomicznej (zasobów ludzkich, dochodów, wydatków osobistych i podatków). Wyzwania związane ze
starzeniem się społeczeństwa mają również bezpośredni wpływ na spadek dzietności. Drugim głównym
elementem procesu starzenia się społeczeństwa jest wydłużanie się średniego okresu trwania życia. Udział
obywateli starszych na obszarach objętych badaniem niezmiennie wzrasta i tendencja ta zauważalna będzie
również w przyszłości (zob. wykres 24 i załącznik 4).
30
25
Łódzkie
20
Małopolskie
Pomorskie
15
Poland
10
UE-27
OECD
5
0
1991
1995
2000
2005
2010
2035
Wykres 24. Udział obywateli w wieku 65+ w latach 1991–2035
W trzech analizowanych regionach tendencje w obszarze starzenia się ludności nieco się różnią:
w Małopolsce tendencja ta jest zbliżona do tendencji ogólnokrajowej, w województwie łódzkim odsetek
osób starszych jest większy niż średnia krajowa, natomiast w województwie pomorskim jest on mniejszy
(wykres 25). Oznacza to, że starzenie się społeczeństwa jest obecnie największym problemem w
województwie łódzkim, gdzie stanowi konsekwencję długoterminowego występowania niskiej dzietności i
odpływów migracyjnych (pierwszy okres odpływu obserwowano na początku lat siedemdziesiątych
ubiegłego wieku w północno-zachodniej części regionu i był on związany z migracją do miast
przemysłowych - Konina, Płocka i Włocławka). Zniekształcenia w ówczesnej strukturze wiekowej ludności
mają wpływ na dzisiejsze współczynniki reprodukcji ludności i przyspieszają proces starzenia się
społeczeństwa, powodując „kurczenie się” liczby ludności w miastach (Martinez-Fernandez i in.,2012).
Znaczny wzrost liczby ludności w starszym wieku występuje we wszystkich regionach objętych badaniem,
a zatem należy w nich wdrożyć działania ukierunkowane na potrzeby związane z obecnym i przyszłym
procesem starzenia się społeczeństwa, szczególnie pod kątem szerokiego zasięgu tego procesu oraz szybko
rosnącej liczby i odsetka osób starszych. Samorządy regionalne powinny koncentrować się na rozszerzaniu
istniejącej oferty usług dla osób starszych (opieka medyczna, pielęgnacja, ośrodki pobytu dziennego,
2
Baranowska-Rataj A., Matysiak A., 2012, Czy znamy lekarstwo na niską dzietność? Międzynarodowe badania
ewaluacyjne na temat polityki prorodzinnej, „Polityka Społeczna”, nr 7
69
pomoc społeczna) oraz tworzeniu nowych usług, dostosowanych do pojawiającego się zapotrzebowania
(„edu-rozrywka”, turystyka, technologia przyjazna osobom starszym).
Pomorsk
Pomorsk
Pomorskie
ie
ie
Warmińsko-mazursk
Warmińsko-mazursk
Warmińsko-maz urskie
ie
ie
Zachodniopomorsk
Zachodniopomorsk
Zachodniopomorskie
ie
ie
Podlaskie
Podlaskie
Podlaskie
Kujawsk
Kujawsk
Kujawsko-pomorsk
o-pomorsk
o-pomorskie
ie
ie
Lub
Lub
Lubusk
usk
uskie
ie
ie
Mazowieck
Mazowieck
Mazowieckie
ie
ie
Wielkopolsk
Wielkopolsk
Wielk opolskie
ie
ie
Łódz
Łódzk
Łódzk
kie
ie
ie
Lub
elsk
ie
Lub
Lubelsk
elskie
ie
Dolnośląskie
Dolnośląskie
Dolnośląskie
Świętok
Świętok
Świętokrz
rz
rzysk
ysk
yskie
ie
ie
Opolsk
Opolsk
Opolskie
ie
ie
Śląsk
Śląsk
Śląskie
ie
ie
Share of people 65
or more years old (%)
15 and above
14 to 15
13 to 14
12 to 13
below 12
Podkarpack
Podkarpack
Podk arpackie
ie
ie
Małopolskie
Małopolsk
Małopolskie
ie
0
50
100 km
Wykres 25. Osoby w wieku 65 lub więcej w polskich województwach w 2009 r.
Źródło: OECD 2012
Share of people 65 or more Udział osób w wieku 65 lat
years old (%)
lub więcej (%)
15 and above
15 i więcej
14 to 15
14-15
below 12
Poniżej 12
Podsumowując, starzenie się społeczeństwa przebiega najszybciej w południowo-zachodnich i
północnych częściach Polski (wykres 26), głównie z uwagi na ujemne saldo migracji. W poszczególnych
regionach dominują jednak odmienne czynniki. Chociaż województwo pomorskie starzeje się szybciej niż
łódzkie, wielkość tamtejszej populacji utrzymuje się na względnie stałym poziomie za sprawą wysokiej
dzietności oraz dodatniego salda migracji. Znaczący jest także fakt, że chociaż województwo łódzkie ma
obecnie najwyższy odsetek osób starszych, pozostałe regiony objęte badaniem mają szybsze tempo
starzenia się, co jest bardzo istotne dla tych regionów, nie tylko obecnie, ale i w przyszłości. Ich samorządy
doświadczą bowiem „efektu kohorty”, jeśli – w bardzo krótkim okresie – nie przemodelują swoich strategii
i polityki regionalnej, w sposób uwzględniający zwiększone zapotrzebowanie na usługi publiczne dla osób
starszych.
70
Pomorsk
Pomorskie
ie
Warmińsko-mazursk
Warmińsko-maz urskie
ie
Zachodniopomorsk
Zachodniopomorskie
ie
Podlaskie
Podlaskie
Kujawsk
Kujawsko-pomorsk
o-pomorskie
ie
Lub
Lubusk
uskie
ie
Mazowieck
Mazowieckie
ie
Wielkopolsk
Wielk opolskie
ie
Łódzk
ie
Łódz
kie
Lub
Lubelsk
elskie
ie
Dolnośląskie
Dolnośląskie
Świętok
Świętokrz
rzysk
yskie
ie
Opolsk
Opolskie
ie
Śląsk
Śląskie
ie
Changes of people 65
or more years old (pp)
5 and above
4 to 5
3 to 4
2 to 3
below 2
Podkarpack
Podk arpackie
ie
Małopolskie
Małopolsk ie
0
50
100 km
Wykres 26. Zmiany udziału osób w wieku 65 lat lub starszych w polskich województwach w latach
1991–2009
Źródło: OECD, 2012
Changes of people 65 or more Zmiany dotyczące osób w wieku
years old (pp)
65 lat lub więcej (pp)
5 and above
4 to 5
Below 2
5 i więcej
4–5
Poniżej 2
W ciągu ostatnich dwóch dekad współczynniki umieralności w regionach objętych badaniem
wykazują pewne nieznaczne zróżnicowanie. W przypadku Małopolski współczynnik umieralności jest
znacznie poniżej średniej krajowej, co skutkuje dłuższym średnim okresem trwania życia w stosunku do
średnich wartości notowanych dla Polski. Ponadto, różnica między średnią krajową a wartością notowaną
dla Małopolski utrzymuje się mniej więcej na stałym poziomie wraz z upływem czasu. W przypadku
województwa pomorskiego początkowo współczynnik umieralności dla obu płci był nieznacznie wyższy
od średniej krajowej. Jednak z czasem sytuacja ta ulegała poprawie i obecnie współczynnik umieralności
pozostaje na poziomie znacznie niższym (mężczyźni) lub nieznacznie niższym (kobiety) niż średnia
wartość notowana dla Polski.
W województwie łódzkim na początku lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku wskaźnik umieralności
notowano na poziomie nieco wyższym od średniej krajowej, następnie wartość ta uległa znacznemu
podwyższeniu, głównie w związku z wysoką umieralnością wśród osób w wieku największej aktywności
(tj. w wieku 20-50 lat). W konsekwencji województwo łódzkie charakteryzuje średni okres trwania życia o
około 8–10 lat niższy w porównaniu ze średnią krajową. Sytuacja ta wynika głównie z faktu, że stolica
województwa była szczególnie zaniedbana pod względem warunków i systemu ochrony zdrowia, a także
poziomu bezpieczeństwa. Relatywnie gorsza sytuacja tego miasta pod względem bezrobocia, niższe
dochody (płace i emerytury), niższy poziom wykształcenia mieszkańców w porównaniu z innymi
regionami (zwłaszcza wśród starszej ludności nie posiadającej umiejętności niezbędnych we współczesnym
społeczeństwie) są również społecznymi przyczynami tego zaniedbania. Ludzie nie posiadający wiedzy o
zdrowym trybie życia, którym brak środków finansowych, są bardziej skłonni do przenoszenia
odpowiedzialności za swoje zdrowie na „specjalistów” i nie wierzą w związek między stylem życia a
zdrowiem. W tej sytuacji najlepszym przeciwdziałaniem jest organizowanie kampanii promującej zdrowy
tryb życia oraz akcje, mające na celu zapewnienie dostępnych pod względem finansowym badań
71
profilaktycznych – działania te mogłyby być przynajmniej częściowo współfinansowane przez Europejski
Fundusz Społeczny (EFS) oraz z publicznych środków resortu zdrowia.
Subiektywną miarę stanowi samoocena stanu zdrowia , gdy osoby proszone są o dokonanie oceny
własnego stanu zdrowia w sposób opisowy (załącznik 5). Zgodnie z wynikami tej oceny, w województwie
łódzkim sytuacja jest najgorsza, częściowo ze względu na strukturę wiekową ludności (region jest
najbardziej zaawansowany w procesie starzenia się społeczeństwa). Przy porównywaniu poszczególnych,
ściśle określonych grup wiekowych różnice na ogół się zmniejszają, z wyjątkiem najstarszej grupy
wiekowej. Umieralność w województwie łódzkim jest na ogół wyższa od średniej (z wyjątkiem
zachorowań na nowotwory i umieralności niemowląt), natomiast szczególnie wysokie współczynniki
umieralności (i wysoki współczynnik zachorowalności) można stwierdzić w przypadku chorób wątroby,
przewodu pokarmowego, układu krążenia oraz zewnętrznych przyczyn śmierci. W województwie
pomorskim, a zwłaszcza w województwie małopolskim sytuacja w tym zakresie jest znacznie lepsza. W
województwie małopolskim, obok województw podkarpackiego i podlaskiego, przy większości przyczyn
śmierci notowane są najniższe współczynniki śmiertelności. Przyczyny śmierci dominujące w
województwie łódzkim mają ścisły związek z głównymi elementami stylu życia: nałogami (choroby
wątroby – alkohol i choroby układu krążenia – tytoń), sposobem odżywiania (choroby przewodu
pokarmowego), aktywnością fizyczną (choroby układu krążenia), zachowaniami ryzykownymi (zewnętrzne
przyczyny śmierci – wypadki, zatrucia, samobójstwa). Ta tendencja wymaga wdrożenia intensywniejszych
działań skoncentrowanych na promocję zdrowia.
Starzenie się społeczeństwa jest także ściśle powiązane z dwoma innymi procesami
demograficznymi: „feminizacją” i „osamotnieniem” starszych grup społeczeństwa. Feminizacja (spadek
proporcji między płciami w wyniku większej umieralności mężczyzn) oraz osamotnienie (mieszkanie
samotnie i tworzenie jednoosobowych gospodarstw domowych) są ze sobą powiązane. Większość
gospodarstw domowych, prowadzonych przez pojedyncze starsze osoby tworzą wdowy, posiadające
zazwyczaj niższe dochody, mieszkające w przestronnych mieszkaniach, a w konsekwencji często dotknięte
ubóstwem energetycznym, z bardzo ograniczonym dostępem do codziennej pomocy ze strony rodziny i
znajomych. Zjawiska te tworzą nowe otoczenie społeczne, a jednocześnie nowe wyzwania dla polityki
regionalnej i lokalnej, wymagające zajęcia się tą specyficzną strukturą społeczną. Samorządy lokalne i
regionalne muszą być świadome pojawiania się nowej struktury społecznej, która będzie konsekwencją
starzenia się społeczeństwa. Sytuację tę należy we właściwy sposób odzwierciedlić w strategiach
rozwoju regionalnego ukierunkowanych na zapewnienie usług umożliwiających tzw. „aktywne starzenie
się w swoim miejscu zamieszkania”. Starsi ludzie zazwyczaj skupieni są na niewielkich obszarach, często
od dawna już istniejących osiedlach i dzielnicach miast, w starych budynkach, dlatego samorządy muszą
mieć świadomość istnienia takich „enklaw starości” na terenach miejskich.
3.2.4 Migracja
Regiony różnią się znacznie pod względem atrakcyjności migracyjnej, która może wynikać z
subiektywnej oceny warunków życia w regionach objętych badaniem, dokonywanej przez potencjalnych
migrantów (zob. tabela 3). Pod względem migracji wewnętrznej województwo łódzkie zostało ocenione,
jako miejsce zamieszkania o najniższym poziomie atrakcyjności, co potwierdziło się stałe ujemne saldo
migracji. Jedną z przyczyn jest bliska odległość od Warszawy – duża liczba emigrantów z województwa
łódzkiego przenosi się na Mazowsze i do jego stolicy. Rozwiązaniem mogłoby być stworzenie miejsca do
osiedlania się dla ludzi o stosunkowo wysokich dochodach (wystarczająco wysokich, by kupić/wynająć
mieszkanie w Łodzi, lecz niewystarczających do życia w Warszawie), którzy nie muszą codziennie
dojeżdżać do pracy, takich jak pracownicy państwowi (np. nauczyciele), lecz również dziennikarze i inni
przedstawiciele tzw. wolnych zawodów. Dwa pozostałe regiony charakteryzowały się dużą siłą
przyciągania potencjalnych mieszkańców z uwagi na ich stosunkowo dobrą sytuację na rynku pracy i brak
„konkurencji” na szczeblu regionalnym.
72
Tabela 1. Bilans migracji wewnętrznej i zewnętrznej, 1995–2010
Region
Migracja wewnętrzna
Migracja zewnętrzna
1995
2000
2005 2010
1995
2000
2005
2010
-1 113 -1 107 -1 564 -1757
-59
-188
-201
-23
Łódzkie
571
2 376 3 153 3673
-81
-332
30
Małopolskie
735
Pomorskie 1 054 1 651 2 270 2749 -1 427 -1 233 -1 197 -100
Polska
a
a
a
a
-18 223 -19 668 -12 878 -2114
Uwaga: (a) brak danych, gdyż kategoria ta nie występuje
W odniesieniu do migracji zewnętrznej zauważono rosnącą atrakcyjność polskich regionów, jako
miejsca zamieszkania. Spośród nich Małopolska i Kraków stały się głównymi miejscami przyciągającymi
większą liczbę imigrantów niż liczba osób opuszczających te regiony. Wynika to głównie z dużych
możliwości zatrudnienia w Krakowie w wielu branżach i sektorach (w tym w sektorze dynamicznie
rozwijającej się informatyki, nowych technologii oraz działalności usługowej na zlecenie), co potwierdzają
notowane tu najniższe stopy bezrobocia spośród miast w analizowanych regionach. W 2011 r. stopa
bezrobocia w Krakowie wynosiła 4,8, w Gdańsku 5,4, w Gdyni 5,5, w Sopocie 4,0, zaś w Łodzi aż 11. W
tym samym czasie w Polsce wskaźnik ten wynosił 12,5 (baza danych GUS, 2012). Wydaje się, że niektóre
z polskich regionów mają dodatnie saldo migracji zewnętrznej z uwagi na coraz lepsze warunki życia oraz
możliwości zatrudnienia, jakie oferują. Dlatego też regiony powinny zacząć opracowywanie strategii
przyciągania migrantów i ułatwiania im osiedlania na swoich terenach. Wydaje się, że taka strategia
ma ogromne znaczenie dla rozwoju województwa łódzkiego z uwagi na jego niekorzystną sytuację
demograficzną.
Przy wykorzystaniu korzyści płynących z dodatniego salda emigracji zewnętrznej dla
regionalnych rynków pracy, podstawowe znaczenie będą miały skuteczne systemy prawa krajowego.
Jednakże regiony muszą również być przygotowane na konieczność poradzenia sobie z nowymi
problemami społecznymi wynikającymi z napływu osób różnych narodowości, gdyż bardzo szybko może
się to stać codziennym problemem ich polityki regionalnej. Z uwagi na starzenie się społeczeństwa w ciągu
najbliższych dziesięciu lat wielkość siły roboczej ulegnie zmniejszeniu i w obszarze prac, które nie
wymagają wysokich kwalifikacji mogą nawet wystąpić jej niedobory. Imigracja może być tu postrzegana,
jako rozwiązanie, lecz towarzyszyć jej będą liczne problemy związane ze sposobami integracji społecznej i
włączeniem społecznym imigrantów w Polsce. Instytucje publiczne powinny być przygotowane do
zapewnienia imigrantom odpowiednich usług w celu poprawy kompetencji językowych imigrantów i
ich dzieci.
3.2.5. Zmiany w liczbie ludności
Niekorzystną sytuację w łódzkim najlepiej ilustrują zmiany zachodzące w liczbie osób
zamieszkujących obszary objęte badaniem w ciągu ostatnich dwóch dekad oraz prognozy opracowane
przez Główny Urząd Statystyczny3 (wykres 27 i tabela 4).
3
Prognozę tę sporządzono w 2009 r. na okres do 2035 r. GUS pracuje obecnie nad nową wersją prognozy liczby
ludności, która opiera się na dany uzyskanych w ramach Spisu Narodowego z 2011 r.
73
108
106
104
Poland
102
Lodzkie
100
Malopolskie
98
Pomorskie
96
OECD
UE-27
94
92
90
1991
1996
2001
2006
Wykres 27. Wzrost / spadek liczby ludności (1991 r. = 100)
Źródło: Główny Urząd Statystyczny
Uwaga: niewielkie odkształcenia na początku lat 2000 związane są ze statystyczną korektą danych
spisowych.
Tabela 2. Liczba ludności w regionach objętych badaniem w latach 2000–2035 (w tysiącach)
Region
2000
2005
2010
2020
2035
Łódzkie
2 627,8
2 577,5
2 541,8
2 419,2
2 188,0
Małopolskie
3 229,1
3 266,2
3 298,3
3 364,7
3 328,7
Pomorskie
2 172,3
2 199,0
2 230,1
2 285,1
2 262,8
Polska
38 254,0
38 157,1
38 167,3
37 829,9
35 993,1
Podczas gdy w województwach małopolskim i pomorskim można zaobserwować wzrost liczby
ludności, w województwie łódzkim w całym okresie objętym badaniem występował stały jej spadek.
Ponadto, zakłada się, że podobny charakter będą miały zmiany przewidywane w okresie prognozowania.
Podczas gdy małopolskie i pomorskie charakteryzują się niewielkim wzrostem liczby ludności, w łódzkim
przewiduje się spadek populacji (tabela 4).
Podsumowując, w kraju tak jednorodnym pod względem etnicznym i kulturowym jak Polska i w
warunkach podobnych zachowań demograficznych, poszczególne regiony borykać się będą z różnymi
problemami związanymi z ludnością. Jak wskazują dane zawarte w załącznikach do raportu, szczegółowo
opisujących problemy demograficzne, w każdym z regionów, będących partnerem w projekcie - jeszcze
więcej różnic występuje na szczeblu lokalnym (powiatu i gminy).
74
Proces starzenia się ludności, który stanowi główny przedmiot badania, ma ogromne znaczenie i
wymaga ”wykreowania” nowych czynników wzrostu w obszarach „srebrnej” i „białej” gospodarki (więcej
szczegółów przedstawiono w pkt 3.3.3). Niektóre z tych kwestii będą wykazywały znaczne różnice.
Warunki zdrowotne mierzone poprzez wartość wskaźnika średniego okresu trwania życia, znacznie
różnicują regiony objęte badaniem, podobnie jak ma to miejsce w przypadku innych czynników poza
demograficznych, które wpływają na atrakcyjność regionów pod względem osiedlania w nich. W świetle
obecnych danych statystycznych województwo łódzkie znajduje się w najgorszej sytuacji demograficznej:
poza niską dzietnością i wysoką umieralnością musi się mierzyć z siłą przyciągania Warszawy. To bliskie
sąsiedztwo „wysysa” osoby młode z regionu (obniżając w ten sposób zdolności reprodukcyjne regionu)
oraz obniża atrakcyjność województwa łódzkiego w oczach imigrantów zza granicy. W połowie lat
dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku proponowano stworzenie funkcjonalnego połączenia (tzw. duopolis)
Warszawa – Łódź, w ramach którego Łódź pełniłaby funkcję pomocniczą względem Warszawy, jednak
propozycja ta nie została do dziś wcielona w życie. Przebudowa połączenia kolejowego oraz nowa
autostrada łącząca Warszawę z Łodzią mogą zmienić tę sytuację i przekształcić istniejącą bliskość w nowe
możliwości, jednak transformacja ta przypuszczalnie skończy się raczej stworzeniem nowego zaplecza
mieszkaniowego oraz terenów rekreacyjnych, niż wpłynie w sposób trwały na współpracę gospodarczą.
Procesy starzenia się społeczeństwa są jednocześnie skutkiem i motywacją do zmian społecznogospodarczych zachodzących w kraju. Dlatego też wyzwania związane z omawianymi tendencjami
demograficznymi wymagają systemowej, zrównoważonej polityki realizowanej jednocześnie na wszystkich
szczeblach administracyjnych zarządzania: krajowym, regionalnym i lokalnym.
3.3 Zasoby regionalne na potrzeby przekształceń demograficznych
3.3.1 Lokalizacja i połączenia komunikacyjne
Zalety i wady lokalizacji różnią się znacznie w poszczególnych trzech regionach objętych
badaniem. Dostępność sieci i połączeń komunikacyjnych jest warunkiem niezbędnym dla zwiększenia
atrakcyjności regionu dla imigrantów. Województwa łódzkie i małopolskie są dogodnie zlokalizowane pod
względem połączeń drogowych i autostrad z resztą Europy. Województwo łódzkie posiada autostradę A2,
która jest częścią drogi europejskiej E30 biegnącej od zachodu, z Londynu przez Berlin i na wschód, przez
Warszawę do Moskwy. Małopolska autostrada A4 (i miasto Kraków) stanowi część europejskiej autostrady
E40, łączącej Calais przez Drezno od zachodu, z Rostowem nad Donem na wschodzie Europy. Autostrady
w tych województwach mają połączenia z całym systemem innych autostrad w Europie Zachodniej,
brakuje jednak tego typu połączeń ze wschodnią częścią Polski. Najgorszy dostęp do połączeń
komunikacyjnych występuje w województwie pomorskim, gdzie istnieje tylko część autostrady A1
(obecnie w budowie), która zapewni połączenie Gdańska z Łodzią, a w przyszłości zostanie włączona do
systemu autostrad europejskich (Generalna Dyrekcja Dróg Krajowych i Autostrad 2012, wykres 28).
75
Pomorskie
Pomorskie
Gdańsk
Gdańsk
Zachodniopomorskie
Zachodniopomorskie
Podlaskie
Podlaskie
Kujawsko-pomorskie
Kujawsko-pomorskie
Mazowieckie
Mazowieckie
Lub
Lubuskie
uskie
Wielkopolskie
Wielkopolskie
Warsaw
Warsaw
Łódź
Łódź
Łódzkie
Łódzkie
Lub
Lubelskie
elskie
Dolnośląskie
Dolnośląskie
Świętokrzyskie
Świętokrzyskie
Opolskie
Opolskie
Śląskie
Śląskie
Cracow
Cracow
Podkarpackie
Podkarpackie
Małopolskie
Małopolskie
motorways
airports
0
50 100 km
seaports
seaports
Wykres 28. Infrastruktura transportowa w Polsce w 2012 r.
Źródło: Generalna Dyrekcja Dróg Krajowych i Autostrad, 14.07.2012, www.gddkia.gov.pl
Dostępność połączeń komunikacyjnych z Gdańska do stolicy kraju, Warszawy, jest najgorsza
spośród wszystkich trzech regionów, ponieważ odległość między nimi wynosi około 340 km (około 5
godzin jazdy samochodem). Lepszy dojazd do Warszawy posida Kraków (290 km, około 4 godz. jazdy
samochodem) oraz z Łodzi, która jest miastem położonym najbliżej Warszawy i posiada najlepsze
połączenie drogowe (130 km, około 2,5 godz. krajową drogą szybkiego ruchu i około 1 godz. nowo otwartą
autostradą A2).
Trasa kolejowa z Gdańska do Warszawy jest obecnie modernizowana, ale podróż pociągiem do
centrum Polski jest gorsza, niż jazda samochodem i trwa około 6–7 godzin. Znacznie szybciej można
dostać się do Warszawy z Krakowa; chociaż tory zbudowano już dawno, niektóre pociągi pokonują tę trasę
w zaledwie 2,5 godz. Natomiast podróż pociągiem z Łodzi do Warszawy trwa jedynie 1,5 godz. (Polskie
Koleje Państwowe, 2012).
Podróże lotnicze są znacznie szybsze, niż przemieszczanie się drogami naziemnymi. Ważne
lotniska międzynarodowe znajdują się zarówno w Warszawie (obsługuje 42% wszystkich pasażerów w
Polsce), w Krakowie (14%) i Gdańsku (11%). Z uwagi na bliski położenie Łodzi i Warszawy (130 km)
lotnisko łódzkie obsługuje zaledwie 2% wszystkich pasażerów (Analiza rynku transportu, 2011). W
przypadku województwa pomorskiego, poza transportem powietrznym, istotnym i dodatkowym środkiem
transportu jest transport morski przez Bałtyk. W regionie znajdują się dwa z trzech głównych polskich
portów: w Gdańsku i w Gdyni. W Gdańsku terminal z basenem głębokowodnym częściej wykorzystywany
jest do transportu towarowego, podczas gdy port w Gdyni (nadal rozbudowywany) koncentruje się raczej
na przewozach pasażerskich- duża częstotliwość połączeń ze Szwecją.
Dostępność połączeń komunikacyjnych jest niezbędna dla zwiększenia atrakcyjności regionów,
jako miejsc do osiedlania. Przyczynia się to również do zwiększenia dostępności regionalnego rynku pracy.
W konsekwencji dostępność połączeń komunikacyjnych stymuluje napływ migracyjny, który może
zrekompensować niski współczynnik dzietności w regionach. Ważne jest podkreślanie dostępności
połączeń komunikacyjnych w regionach objętych badaniem – zwiększa ona i promuje obecne
powiązania, wpływające na usprawnianie ich strategii. Na przykład województwo pomorskie posiada
76
lotnisko i port, lecz brakuje mu dostępności połączeń drogowych, natomiast kolej jest obecnie
modernizowana. Województwo łódzkie korzysta z drogowego dostępu do stolicy (droga szybkiego
ruchu/autostrada) i połączeń z Europą. Małopolskie wykorzystuje połączenia transportu lotniczego i
drogowego oraz, do pewnego stopnia, kolejowego – zwłaszcza z Warszawą.
Innym, istotnym elementem dostępności połączeń komunikacyjnych jest transport wewnątrz
regionu. W każdym z badanych regionów sytuacja jest odmienna, z uwagi na różnice w strukturze skupisk
ludności i konfiguracji terenu oraz rozwój infrastruktury kolejowej w przeszłości. Największe odległości z
punktu najdalej położonego do stolicy regionu są podobne (150 km w pomorskim, 130 km w małopolskim i
115 km w łódzkim).
3.3.2 Zasoby środowiska naturalnego i użytkowanie gruntów
Potencjał badanych regionów jest zróżnicowany również z uwagi na ich atrakcyjność geograficzną,
zwłaszcza w kontekście rozwoju „srebrnej” i „zielonej” gospodarki (w tym sektora turystyki, SPA i
zdrowia). Zasoby naturalne i dobra infrastruktura stanowią kluczową kwestię nie tylko w Małopolsce
(biorąc pod uwagę Tatry i dostępną infrastrukturę SPA), lecz również w województwie pomorskim
(centralne położenie na południowym wybrzeżu Bałtyku oraz liczne kurorty wakacyjne i SPA,
przyciągające konsumentów z całego Regionu Bałtyckiego). Oba regiony są, więc w lepszej sytuacji niż
łódzkie.
W Polsce przeważającym sposobem użytkowania gruntów jest użytkowanie w postaci gruntów
rolnych z kolei na drugim miejscu są lasy. W latach 2002–2010 udział procentowy obszarów rolnych w
kraju spadł z 61,3% do 60,5%, a terenów leśnych wzrósł z 28,5% do 29,7%. Udział obszarów mieszkalnych
i przemysłowych był stosunkowo niewielki i wzrósł w ciągu tych lat o 0,1% (Główny Urząd Statystyczny,
2012 r.).
Jedynym regionem, w którym powierzchnia gruntów rolnych uległa zwiększeniu było województwo
pomorskie, jednak najwięcej obszarów rolnych wśród badanych regionów można znaleźć w łódzkim. We
wszystkich badanych regionach powierzchnia obszarów leśnych uległa zwiększeniu w wyniku realizacji
jednej z europejskich strategii ,mającej na celu zakładanie lasów na obszarach, na których gleby są nisko
efektywne dla celów rolniczych. Spośród trzech regionów objętych badaniem największy udział obszarów
leśnych odnotowuje województwo pomorskie. W latach 2002–2010 udział obszarów mieszkalnych w
całości gruntów użytkowanych w regionie wzrósł przy lekkim spadku wielkości powierzchni odłogów, co
należy uznać za tendencję pozytywną. Jednak udział terenów rekreacyjnych (z wyłączeniem lasów) nie
zmienia się (wykres 29).
W województwie łódzkim wzrosła natomiast powierzchnia terenów mieszkalnych przy
jednoczesnym spadku powierzchni odłogów. Te zmiany powinny być ocenione pozytywnie i promowane.
Wzrost powierzchni obszarów mieszkalnych zaobserwowano również w Małopolsce.
Struktura użytkowania gruntów we wszystkich analizowanych regionach sprzyja rozwojowi
turystyki i rekreacji. Stwarza, zatem korzystne warunki dla rozwoju usług zdrowotnych i obiektów
rekreacyjnych dla starzejącej się ludności oraz możliwość zwiększenia liczby ludności w województwie
łódzkim. Należy promować zasoby środowiska naturalnego regionu, aby pobudzić wzrost
gospodarczy w dziedzinie turystyki/rekreacji oraz rozwijać warunki sprzyjające starzejącemu się
społeczeństwu.
77
%
80.0
70.0
60.0
50.0
40.0
ŁÓDZKIE
30.0
MAŁOPOLSKIE
20.0
POMORSKIE
10.0
0.0
%
%
%
%
%
%
%
%
%
%
%
%
%
%
%
%
2002 2010 2002 2010 2002 2010 2002 2010 2002 2010 2002 2010 2002 2010 2002 2010
agricultural
land
forests
residential
areas
industrial
areas
recreation
areas
waters
fallow lands
others
%
3.0
2.5
2.0
1.5
1.0
0.5
0.0
%
%
%
%
%
%
%
%
2002
2010
2002
2010
2002
2010
2002
2010
residential
areas
industrial areas
recreation
areas
fallow lands
Wykres 29. Użytkowanie gruntów w województwach łódzkim, małopolskim i pomorskim w latach
2002–2010
Źródło: Główny Urząd Statystyczny, 2012
agricultural land
forests
grunty rolne
lasy
residential areas
obszary mieszkalne
industrial areas
obszary przemysłowe
recreation areas
tereny rekreacyjne
waters
wody
fallow lands
odłogi
others
inne
3.3.3 Potencjał kapitału ludzkiego i umiejętności w zakresie rozwoju „białej” gospodarki
Trzy badane regiony różnią się pod względem potencjału kapitału ludzkiego, który jest
niezbędny dla przyszłego rozwoju województw. W latach 1995–2011 nastąpił znaczący wzrost odsetka
osób z wyższym wykształceniem w ogólnej liczbie ludności w wieku 15–64 lata, co można uznać za
wskaźnik znacznego wzrostu poziomu kwalifikacji siły roboczej. Ta sama tendencja występowała w tych
regionach w 2000 r., dominacja Małopolski z ponad 10% udziałem osób z wyższym wykształceniem w
78
populacji osób w wieku 15–64 lata. W 2011 r. w dwóch regionach (w Małopolsce i w województwie
pomorskim) odsetek osób z wyższym wykształceniem przewyższał średnią. W skali kraju odsetek osób z
wyższym wykształceniem wzrósł do ponad 20% (wykres 30). Tendencja ta nie jest zbyt wyraźna –
odsetek ten wzrasta bardzo szybko w grupie osób młodych (wg danych Narodowego Spisu Powszechnego
z 2011 r., 45% osób w wieku 25–29 lat posiada wykształcenie wyższe), lecz jednocześnie powstaje
pytanie dotyczące, jakości wykształcenia z punktu widzenia dostosowania do obecnych i przyszłych
oczekiwań pracodawców. Wykształcenie wyższe niekoniecznie jest dopasowane do ofert pracy,
dlatego bardzo ważnym zadaniem jest likwidacja rozbieżności między „produkcją szkolnictwa
wyższego” a potrzebami rynku pracy.
Wykres 30. Odsetek osób w wieku 15–64 lat posiadających wyższe wykształcenie w województwach
łódzkim, małopolskim i pomorskim i w Polsce, w latach 1995–2011
Liczba placówek szkolnictwa wyższego w regionach objętych badaniem również wzrosła,
jakkolwiek nie odbywało się to w takim samym tempie:
• Małopolska – w 2000 r. istniały 23 placówki, do 2010 r. ich liczba wzrosła do 33;
• łódzkie– w 2000 r. istniało 19 placówek, do 2010 r. ich liczba wzrosła do 32 (30 w 2011r.);
• pomorskie – w 2000 r. istniało 17 placówek, do 2010 r. ich liczba wzrosła do 28.
Zmieniająca się struktura wiekowa polskiego społeczeństwa odzwierciedla spadek liczby
młodzieży, a w efekcie mniejszą liczbę osób podejmujących studia. W Małopolsce do 2010 r. zdołano
zwiększyć liczbę studentów na przypadających na 10 tys. mieszkańców a sytuacja jest tutaj lepsza niż w
pozostałych dwóch regionach i w Polsce ogółem. Uniwersytet Jagielloński (UJ) jest na pierwszym miejscu
na liście najlepszych uniwersytetów w kraju. Co więcej, Uniwersytet Jagielloński oraz inne uczelnie w
mieście, jak np. Akademia Górniczo-Hutnicza, są też uznawane na świecie, dzięki czemu Kraków pełni
rolę silnego ośrodka akademickiego. Z kolei województwo pomorskie jest najsilniejszym ośrodkiem
edukacyjnym w Polsce północnej. W 2010 r. w regionie było ponad 107 tys. studentów. Większość z nich
studiowała w aglomeracji trójmiejskiej., której potencjał tworzą przede wszystkim państwowe szkoły
wyższe. Mimo zmian demograficznych do 2010 r. liczba studentów wzrastała – w ciągu ostatnich pięciu lat
zaobserwowano wzrost o ponad 12% (Lokalny Bank Danych, GUS, 2012).
Sytuacja województwa łódzkiego jest odmienna. W latach 2002–2008 liczba studentów rosła, lecz od 2008
r. nastąpił jej gwałtowny spadek do poziomu poniżej średniej krajowej w 2010 r. (wykres 31).
Województwo łódzkie konkuruje o studentów nie tylko z Warszawą, lecz również z Wrocławiem i
Poznaniem. Młodzi ludzie ze wschodniej części województwa łódzkiego wolą studiować w Warszawie, ci z
79
części południowej we Wrocławiu, zaś ci z części zachodniej – w Poznaniu. W opinii studentów4 miasta te
oferują lepsze możliwości rozpoczęcia kariery zawodowej (ze względu na niższe stopy bezrobocia i wyższe
dochody) oraz godzenia studiów z pracą zarobkową. Spadek liczby studentów stawia istotne wyzwania na
przyszłość w zakresie rozwoju umiejętności w regionie w czasie, gdy potrzebne będą zasoby ludzkie o
wysokich umiejętnościach, po to aby zwiększyć konkurencyjność lokalnych firm. Spadek liczby studentów
wskazuje na dostosowanie w stosunku do zatrudnienia i atrakcyjności sektora MŚP. Istnieje potrzeba
rozwoju ośrodka kształcenia studentów w Łodzi, poprzez tworzenie warunków korzystnych zarówno
pod względem estetycznym, jak i ekonomicznym.
POLAND
Wykres 31. Liczba studentów na 10 tys. mieszkańców w Polsce oraz w województwach łódzkim,
małopolskim i pomorskim, w latach 2002–2011
Systematycznie wzrastała również liczba państwowych wyższych szkół zawodowych (zmieniano
klasyfikację wyższych szkół zawodowych / innych szkół wyższych). W 2007 r. w Polsce były 234 takie
szkoły, a w 2011 r. było ich 254, zaś w regionach:
• łódzkim – w 2007 r. było 12, do 2011 r. liczba wzrosła do 14;
• małopolskim – w 2007 r. było 15 i w 2011 r. liczba ta nie zmieniła się;
• pomorskim – w 2007 r. było 16, do 2011 r. liczba wzrosła do 17.
Poziom rozwoju usług edukacyjnych w regionach ma bezpośredni wpływ na jakość kapitału
ludzkiego. To z kolei określa jakość rynku pracy i wpływa na dynamikę rozwoju gospodarczego regionu, a
w dalszej kolejności – na poziom życia. Duży odsetek osób z wyższym wykształceniem w regionie stanowi
jeszcze bardziej pozytywny aspekt w związku z procesem starzenia się. Osoby z wyższym wykształceniem
pozostają dłużej aktywne zawodowo i są dobrze przygotowane pod względem umysłowym do długotrwałej
aktywności na rynku pracy. Nie można nie doceniać znaczenia usług edukacyjnych w regionach. Ich
stały rozwój i usprawnianie są niezbędne do zapewnienia podaży siły roboczej odpowiedniej jakości
oraz długowieczności społeczeństwa aktywnego zawodowo.
4
Łódź w oczach studentów łódzkich publicznych uczelni wyższych. IV edycja (2009-2010 (Lodz in eyes of the people
studying in Łódź), http://spatium.uni.lodz.pl/?page_id=303
80
Umiejętności niezbędne dla rozwoju „białej” gospodarki
„Biała” gospodarka odnosi się do tych produktów, usług i rodzajów działalności, które związane
są z opieką zdrowotną oraz opieką nad osobami zależnymi, niepełnosprawnymi i starszymi. Regionalne
porównania sektora „białej” gospodarki w odniesieniu do sytuacji w Polsce stanowią znacznie większe
wyzwanie, gdyż brakuje bezpośrednich lub złożonych wskaźników dostarczających dokładnych informacji
o znaczeniu tego sektora dla gospodarki. Niektóre ze wskaźników opisują istniejące różnice. Liczba lekarzy
na 100 tys. mieszkańców w województwie łódzkim jest znacznie większa niż w innych regionach i w
Polsce ogółem. W województwie pomorskim statystyki ujawniają w ostatnich latach spadek liczby lekarzy
na 100 tys. mieszkańców (wykres 32 i załącznik 6), a znaczny spadek ich liczby obserwowany jest od 2004
r., od czasu przystąpienia Polski do UE. Można to tłumaczyć emigracją zewnętrzną specjalistów sektora
„białej” gospodarki, jednak wymagałoby to dalszych badań.
650
N
U
R
S
E
S
550
450
350
D
O
C
T
O
R
S
250
150
50
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
P
H
Y
S
I
O
2010 S
-50
Wykres 32. Liczba lekarzy, fizjoterapeutów i pielęgniarek/pielęgniarzy na 100 tys. mieszkańców
Stała tendencja wzrostu liczby fizjoterapeutów na 100 tys. mieszkańców widoczna jest we
wszystkich omawianych regionach, jak również w całej Polsce (wykres 32 i załącznik 6). Poziom rozwoju
usług w zakresie fizjoterapii jest szczególnie znaczący w Małopolsce, gdzie liczba fizjoterapeutów
przekracza średnią krajową. Wynika to głównie z dużej liczby szkół i uczelni oferujących kształcenie w
81
tym zakresie, jak też z faktu, że w regionie tym jest stosunkowo dużo ośrodków rehabilitacyjnych,
zdrowotnych i SPA, które zatrudniają tych specjalistów.
W odniesieniu do personelu pielęgniarskiego tendencja wzrostowa nie jest już tak wyraźna, jako
że wskaźnik pokazuje zarówno wzrosty, jak i spadki liczby pielęgniarek/pielęgniarzy na 100 tys.
mieszkańców (wykres 32 i załącznik 6). Pod względem rozwoju usług pielęgniarskich, Małopolska z
wynikami powyżej średniej krajowej znajduje się w najlepszej sytuacji. Dla starzejącego się społeczeństwa,
dostęp do „białego personelu” ma kluczowe znaczenie. Może być on również uznawany za jeden z
istotnych wskaźników jakości życia osób starszych. Stały dostęp do personelu pielęgniarskiego i wsparcie
tej grupy zawodowej ma znaczenie priorytetowe, zważywszy na starzenie się społeczeństwa we wszystkich
trzech regionach objętych badaniem.
Opieka długoterminowa
W kontekście starzejącego się społeczeństwa dalsza analiza możliwości i barier dla
długoterminowej opieki stanowi element sektora „białej” gospodarki. Liczba danych dotyczących opieki
długoterminowej zarówno na szczeblu regionalnym, jak i krajowym jest ograniczona (np. zarówno w
poszczególnych regionach, jak i w całym kraju brakuje danych na temat dostępu do usług nieformalnych
opiekunów osób starszych). Niemniej jednak zmiany demograficzne nie wpływają obecnie na poprawę
infrastruktury sektora opieki długoterminowej. Wynika to ze zmian w przepisach prawnych dotyczących
pomocy społecznej (2004), jak również z obowiązkowej standaryzacji usług domów opieki społecznej, do
których dostęp jest dla wielu osób uniemożliwiony. Przedstawione tutaj tym miejscu dane pochodzą ze
źródeł Eurostatu. Jednak w niektórych regionach informacje na temat miejsc dostępnych w domach opieki
społecznej są oficjalnie prezentowane na stronach internetowych, wraz z ceną i listą osób oczekujących. Na
przykład, w domach opieki społecznej na terenie Małopolski obecnie (tzn. na dzień 31 lipca 2012 r.)
dostępnych jest łącznie 7315 łóżek (dla wszystkich zainteresowanych, w tym dla osób starszych), z czego
137 wolnych, a na liście oczekujących znajduje się 679 osób. Według wskaźnika miejsc dostępnych w
domach opieki społecznej na 100 tys. mieszkańców, regiony małopolskie i łódzkie plasują się ponad
średnią, chociaż w województwie łódzkim liczba wolnych łóżek w 2010 r. spadła w porównaniu z 2003 r..
Z kolei liczba miejsc dostępnych w tych instytucjach w województwie pomorskim jest niższa niż średnia
krajowa, ale równocześnie wzrosła w porównaniu z 2003 r. Wielu ekspertów i naukowców wskazuje na
pilną potrzebę opracowania systemu opieki długoterminowej dla starzejącego się społeczeństwa, nie
tylko w kontekście znalezienia nowych sposobów finansowania usług na rzecz osób starszych5
poprzez ubezpieczenie z dostępem do opieki dodatkowej, ale również w celu zapewnienia wsparcia
członkom ich rodzin (projekt Eurofamcare6), zwłaszcza pracującym i opiekującym się osobami
starszymi7.
Brak spójności danych dotyczących sektora opieki zdrowotnej można zaobserwować w wielu
raportach. Dla przykładu, według oficjalnego sprawozdania wydziału zdrowia Małopolskiego Urzędu
Wojewódzkiego (odpowiedzialnego za sektor opieki zdrowotnej),
pod koniec grudnia 2010 r.
zatrudnionych było łącznie 13 geriatrów, lecz ani jednej pielęgniarki geriatrycznej (zob. Zabezpieczenie
5
Augustyn, M. (red.) (2010), Opieka długoterminowa w Polsce. Opis, diagnoza, rekomendacja, Warszawa, Grupa
robocza ds. Przygotowania Ustawy o Ubezpieczeniu od Ryzyka Niesamodzielności przy Klubie Senatorów Platformy
Obywatelskiej, Golinowska, S. (2010), The Long-Term Care System for the Elderly in Poland, ENEPRI-ANCIEN
Research
Report
83,
Bruksela,
CEPS,
http://www.ancienlongtermcare.eu/sites/default/files/ENEPRI%20RR%20No%2083%20(ANCIEN%20-%20Poland).pdf,
strona
odwiedzona 20.10.2012.
6
Więcej informacji na temat tego projektu, finansowanego ze środków UE i realizowanego w Niemczech, Grecji,
Włoszech, Polsce, Szwecji i Wielkiej Brytanii (kontrakt nr QLK6-2002-02647), można znaleźć na stronie
http://www.uke.de/extern/eurofamcare/beschreibung.php; strona odwiedzona 20.10.2012.
7
Stypińska J., Perek-Białas J., (2010), „Łączenie pracy i opieki nad osobą starszą – wpływ na jakość życia opiekuna”,
w: Kałuża D., Szukalski P. (red.), Jakość życia seniorów w XXI wieku. Ku aktywności, Łódź 2010 and Drożdżak Z.,
Melchiorre M.G., Perek-Białas J., Principi A, Lamura G., (2013), „Ageing and long-term care in Poland and Italy: a
comparative analysis”, w: ‘The Making of Aging Policy: Theory and Practice in Europe’, R. Ervik, T. Linden (red.),
Edward Elgar Press (w opracowaniu).
82
opieki zdrowotnej na terenie województwa małopolskiego w 2010 r., 2011). Dane te różnią się jednak od
informacji przedstawionych w tabeli 5, dotyczących liczby geriatrów, ośrodków geriatrycznych i miejsc
dostępnych w tych placówkach (Dubiel, Klicz-Rączka, 2011). Według danych zawartych w tabeli 3,
sytuacja w Małopolsce jest dużo lepsza niż w województwach łódzkim i pomorskim, choć najlepsze wyniki
w tym zakresie uzyskało województwo śląskie.
Tabela 3. Liczba geriatrów, ośrodków geriatrycznych i miejsc dostępnych w tych placówkach na
koniec 2010 r. (31.12.2010)
Małopolska
Łódzkie
Pomorskie
Śląskie
Geriatrzy
36
15
15
58
Ośrodki
7
1
5
25
geriatryczne
Miejsca dostępne
73
10
5
229
w ośrodkach
geriatrycznych
Źródło: M. Dubiel, A. Klich-Rączka, Wyzwania dla opieki zdrowotnej – kadry, leki, badania w Zeszyty
Naukowe Ochrony Zdrowia. „Zdrowie Publiczne i Zarządzanie”, tom. IX, nr 1/2011.
Nowe tendencje demograficzne, a w szczególności starzenie się społeczeństwa, stawiają przed
sektorem ochrony zdrowia szereg różnych wyzwań. Z dostępnych danych można wywnioskować, że region
Małopolski jest już w najlepszej sytuacji, aby sprostać tym wyzwaniom. Natomiast województwo
pomorskie powinno rozważyć uwzględnienie potrzeb sektora zdrowotnego w swojej strategii rozwoju.
Wykluczenie społeczne
W ogólnym badaniu sytuacji społeczno-gospodarczej w regionach należy uwzględnić kwestię
ubóstwa. Pod tym względem sytuacja wygląda najgorzej w regionie łódzkim, następnie w Małopolsce i
stosunkowo lepiej w województwie pomorskim, gdzie wskaźnik ubóstwa osiąga wartość poniżej średniej
krajowej (wykres 33). W Małopolsce jest w istocie mniej osób dotkniętych ciężką deprywacją materialną,
niż w pozostałych regionach. Problem ubóstwa jest ściśle związany z kwestiami, takimi jak: 1. poziom
wynagrodzeń (zwłaszcza częstotliwość występowania wynagrodzenia zasadniczego); 2. poziom bezrobocia
(brak dochodów); 3. wielkość zatrudnienia w przemyśle rolniczym (zwykle wysokość dochodów osób
pracujących w rolnictwie jest dużo niższa w porównaniu ze średnim dochodem). Te trzy czynniki mają
bezpośredni i pośredni wpływ na poziom ubóstwa (poprzez formułę służącą do obliczenia wysokości
emerytury). Polityka może próbować złagodzić sytuację poprzez transfery społeczne, ale długoterminowego
rozwiązania należy raczej szukać na rynku pracy.
Analiza liczby osób korzystających z pomocy społecznej na 10 tys. mieszkańców wskazuje na
tendencję spadkową w tym zakresie, zarówno w Polsce, jak i w poszczególnych regionach objętych
badaniem (tabela 4), co wynika głównie ze zmian w przepisach, ograniczających dostęp do pomocy
społecznej. W 2004 r. odnotowano podobny spadek, ponieważ wprowadzono wówczas zmianę w
przepisach dotyczących pomocy społecznej. Podobne tendencje można było jednak zaobserwować w
każdym analizowanym roku – zarówno w całej Polsce, jak i w poszczególnych regionach. Zmiana wartości
wskaźnika osób korzystających z pomocy społecznej w latach 2002–2011 wskazuje na ok. 21% spadek w
Polsce. W regionie łódzkim w analogicznym okresie wskaźnik ten wyniósł zaledwie 12%. W Małopolsce i
w województwie pomorskim osiągnął on w tym samym czasie wartość powyżej średniej, tj. odpowiednio
28% i 27%. Najmniej beneficjentów pomocy społecznej na 10 tys. mieszkańców było (w 2002 r.) i nadal
jest (w 2011 r.) w Małopolsce.
83
Wykres 33. Liczba osób zagrożonych ubóstwem i wykluczeniem społecznym w porównaniu ze
wskaźnikiem osób dotkniętych ciężką deprywacją materialną
Uwaga: odsetek liczby ludności
Tabela 4. Liczba osób korzystających z pomocy społecznej na 10 tys. mieszkańców
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
Polska
666.8
691.3
631.2
674.7
738.4
620.8
551.3
545.9
541.5
523.7
Łódzkie
605.4
656.2
585.7
654.3
734.8
632.6
545.4
539.5
544.8
530.4
Małopolska
580.4
604
483.3
511.4
562.2
480.8
436.9
436.7
437.4
418.7
Pomorskie
763.9
796.5
696.6
728.4
733.3
675.6
585.3
580.7
569.6
561
84
Społeczeństwo obywatelskie
W kontekście starzejącego się społeczeństwa należy kłaść szczególny nacisk na rolę
społeczeństwa obywatelskiego, które może wypełniać lukę tam, gdzie zawodzą instytucje publiczne. Dane
dotyczące rozwoju organizacji pozarządowych (NGO), które koncentrują się na działaniach związanych ze
starzeniem się społeczeństwa (wsparcie dla dzieci, osób starszych, działania w zakresie rozwiązań
międzypokoleniowych, nie są łatwo dostępne i nie zawsze są dokładne (jak pokazują wyniki badania
Klon/Jawor lub dane szacunkowe zebrane na potrzeby Europejskiego Roku Wolontariatu 2011). Według
danych Głównego Urzędu Statystycznego, liczba organizacji pozarządowych w Polsce ogółem i we
wszystkich omawianych regionach rośnie (tab. 5). Należy przy tym podkreślić, że organizacje te oferują –
poza wolontariatem – możliwość podjęcia pracy zarobkowej – zob. tabela 6.
Tabela 5. Łączna liczba aktywnych organizacji pozarządowych (w tys.)
2008
2010
Polska
70.9
75
Łódzkie
4.6
4.8
Małopolska
6.6
6.8
Pomorskie
3.6
4.2
Tabela 6. Łączna liczba osób zatrudnionych w organizacjach pozarządowych (w tys.)
2008
2010
Polska
70.8
85.4
Łódzkie
3.0
3.3
Małopolska
7.2
8.1
Pomorskie
3.8
5.3
W kontekście rozwoju społeczeństwa obywatelskiego i działalności organizacji pozarządowych w
omawianych regionach, niewiele jest dostępnych badań ilościowych, opisujących uwarunkowania i
czynniki wpływające na większe lub mniejsze zaangażowanie obywateli w działalność tych organizacji w
poszczególnych województwach, przez co niemożliwe jest porównanie, w których regionach sytuacja jest
lepsza lub gorsza. Ostatnie badania wskazują jednak na różne inicjatywy na rzecz osób starszych,
realizowane w trzech omawianych regionach (Perek-Białas, 2013; Sagan, 2013; Szukalski, 2013). Niemniej
jednak, na przykład w Krakowie nie ma dodatkowych instytucji doradczych, które mogłyby bezpośrednio
wpływać na działania podejmowane na rzecz osób starszych (tak jak jest na przykład w Gdańsku, gdzie
działa Gdańska Rada ds. Seniorów i Gdański Uniwersytet Trzeciego Wieku lub w Gdyni, gdzie funkcjonuje
Centrum Aktywności Senior (zachęcające osoby starsze do angażowania się w różnego rodzaju inicjatywy).
W Łodzi natomiast działa Rada Seniorów, powstała w październiku 2011 r., której pierwsze posiedzenie
odbyło się w lipcu 2012 r. W Małopolsce organizacje pozarządowe są znane i aktywne na szczeblu nie
tylko regionalnym, ale również krajowym, wchodząc w strukturę organizacji parasolowej Forum 50+ oraz
należąc do organizacji AGE Platform Europe. Projekty realizowane przez organizacje pozarządowe w
województwie małopolskim traktowane są, jako przykłady dobrych praktyk. znanych zarówno w Polsce,
85
jak i za granicą (np. Akademia Pełni Życia). Również Program S@S, którego rolą jest angażowanie osób
starszych w działania o charakterze kulturalnym czy edukacyjnym, cieszy się dobrą sławą i uznaniem na
arenie międzynarodowej (konferencja w Brukseli, 4 czerwca 2012 r.). Dlatego, promowanie roli
organizacji pozarządowych w społeczeństwie, jak również utrzymanie, a w niektórych przypadkach
(w związku ze starzeniem się społeczeństwa) zwiększenie wsparcia i znaczenia transferu wiedzy
pomiędzy tymi organizacjami a innymi instytucjami działającymi na rzecz osób starszych na szczeblu
lokalnym, może sprzyjać włączeniu społecznemu.
Jedną z najbardziej udanych inicjatyw, rozpowszechnioną w całym kraju są Uniwersytety
Trzeciego Wieku (UTW). Liczba tych placówek na terenie całego kraju rośnie bardzo szybko: w 1989 r.
było ich tylko 9, do 2007 r. ich liczba wzrosła do 125, w 2010 r. – do 248, a w marcu 2012 r. wyniosła 385
(w 2012 r. liczba UTW w trzech regionach wynosiła: 32 w Małopolsce, 28 w województwie łódzkim8, 20
w województwie pomorskim). Dane te cały czas się zmieniają – w sierpniu 2012 r. w Polsce było 410
Uniwersytetów Trzeciego Wieku, w tym jeden nowy, utworzony w Łebie, w województwie pomorskim.
Poza wzrostem liczby UTW, zaobserwować można również przyrost liczby studentów oraz
rozszerzenie zakresu tematycznego zajęć oferowanych w tych placówkach. Dynamika rozwoju Gdańskiego
Uniwersytetu Trzeciego Wieku jest dobrym przykładem ilustrującym intensywne tempo tych zmian (zob.
poniższa tabela).
Tabela 7. Gdański Uniwersytet Trzeciego Wieku
Źródło: na podstawie danych ze strony http://www.ug.edu.pl
Innym przykładem bardzo sprawnie funkcjonującego UTW jest Sądecki Uniwersytet Trzeciego
Wieku w Małopolsce, który poza propozycjami ogólnych zajęć edukacyjnych dla osób starszych
przebywających na emeryturze, oferuje też kursy umożliwiające słuchaczom rozwijanie nowych
umiejętności oraz uzyskanie certyfikatów potwierdzających zdobycie nowych kwalifikacji (np. asystent
osoby starszej) (zob. ramka 4).
8
Zob. http://www.rcpslodz.pl/Informator/67/1/
86
Ramka 4. Przykład inicjatywy na rzecz osób starszych w Nowym Sączu, prowadzonej w ramach
Uniwersytetu Trzeciego Wieku
KSZTAŁCENIE na UNIWERSYTECIE TRZECIEGO WIEKU W NOWYM SĄCZU
Słuchacze Sądeckiego Uniwersytetu Trzeciego Wieku zdobywają kwalifikacje w nowych zawodach, takich jak
np. opiekun medyczny, technik informatyk, kosmetyczka, pilot wycieczek, specjalista ds. kadr i płac.
Stanowili oni połowę uczestników kursu przygotowującego do egzaminu na opiekuna medycznego (w szkole
policealnej). Kurs był podzielony na dwa semestry, a zajęcia odbywały się dwa razy w tygodniu i trwały po 4
godziny zegarowe. Do kursu przystąpiły 42 osoby, a ukończyło go 31 osób, przy czym uczestnicy byli w
przedziale wiekowym od 20 do 60 lat. Oprócz lekcji teoretycznych, w programie kursu znalazło się dużo zajęć
praktycznych. Nabyte umiejętności absolwenci kursu weryfikowali podczas praktyk w szpitalu rehabilitacyjnym,
domu opieki społecznej i domu spokojnej starości. W rezultacie trzy absolwentki Sądeckiego Uniwersytetu
Trzeciego Wieku zostały wolontariuszkami w nowo otwartym hospicjum w Nowym Sączu. Inni mogą pomagać
chorym lub niepełnosprawnym członkom rodziny jako nieformalni opiekunowie. Takie kursy to nowatorski
projekt Sądeckiego Uniwersytetu Trzeciego Wieku, który umożliwia zainteresowanym bezpłatne zdobycie
nowych kwalifikacji i ewentualny powrót na rynek pracy.
Źródło: na podstawie informacji przekazanych przez Wiesławę Borczyk, Prezes Sądeckiego UTW oraz informacji
dostępnych na stronie internetowej http://www.dziennikpolski24.pl/pl/magazyny/kariera/1219196-nowe-kwalifikacjena-emeryturze.html,,0:pag:2#nav0 [sierpień 2012]
Uniwersytety Trzeciego Wieku mają wsparcie polityków w Parlamencie, gdzie działa specjalny
Parlamentarny Zespół ds. Uniwersytetów Trzeciego Wieku i stały się ważnym partnerem w tworzeniu i
rozwoju polityki społecznej pod kątem osób starszych. Wydaje się koniecznym zapewnienić stałe wsparcie
dla Uniwersytetów Trzeciego Wieku i innych organizacji dedykowanych osobom starszym, aby stworzyć
sieć wiedzy umożliwiającą tym placówkom dzielenie się doświadczeniami i pomysłami, a także, aby
ułatwić rekrutowanie wolontariuszy spośród członków tych organizacji. Przykładem takiego wsparcia może
być Rządowy Program na rzecz Aktywności Społecznej Osób Starszych opracowany przez Ministerstwo
Pracy i Polityki Społecznej. Dzięki niemu, od jesieni 2012 r. ponad 400 organizacji, Uniwersytetów
Trzeciego Wieku i innych instytucji działających na rzecz osób starszych, może z powodzeniem
finansować swoje działania. Wiele działań finansowanych ze środków tego programu ma na celu
zwiększenie zaangażowania osób starszych w inicjatywy na szczeblu lokalnym (poprzez wolontariat – np.
Towarzystwo Inicjatyw Twórczych „ę” 9 zorganizowało specjalne warsztaty dla liderów UTW z całej
Polski, aby umożliwić dzielenie się dobrymi praktykami i pokazać, jak można włączyć się w wolontariat na
rzecz lokalnych społeczności).
3.4 Zmiany demograficzne, starsi pracownicy i wyzwania dla polityki regionalnej
Regiony objęte badaniem różnią się od siebie pod względem sytuacji gospodarczej, nie tylko w
kontekście bieżących dochodów, ale również w odniesieniu do skumulowanych środków. Produkt krajowy
brutto na jednego mieszkańca (PKB per capita) jest syntetycznym wskaźnikiem rozwoju, powszechnie
stosowanym w analizie porównawczej poziomu gospodarczego regionów. W latach 2002-2009 wskaźnik
wzrostu gospodarczego utrzymywał się praktycznie na jednakowym poziomie we wszystkich
analizowanych regionach (województwo pomorskie – wzrost o 57,6%, województwo łódzkie – wzrost o
58%, województwo małopolskie – wzrost o 59,6%), przy czym różnice bezwzględne były stabilne.
Zróżnicowania wynikają ze struktury wiekowej, struktury sektorowej przemysłu i działalności
gospodarczej (wykres 34). Niższa wartość PKB per capita w Małopolsce w porównaniu z innymi
województwami najprawdopodobniej wynika z faktu, że jest to region rolniczy.
9
http://e.org.pl/
87
Wykres 34. Zmiany w wielkości zatrudnienia w poszczególnych sektorach na szczeblu krajowym i
regionalnym oraz w produkcie krajowym brutto na jednego mieszkańca, w PLN, 2000–2007
Źródło: baza danych OECD Statistics
Niemniej jednak w 2010 r. wartość PKB per capita we wszystkich omawianych regionach była
niższa od średniej wartości dla Polski, gdyż jest ona w dużym stopniu zawyżona wynikami z województwa
mazowieckiego (szczególnie widoczny jest wpływ Warszawy, której PKB per capita wynosi 301,1%
średniej krajowej, a jednocześnie populacja stolicy Polski stanowi 4,4% łącznej liczby mieszkańców całego
kraju). W 2010 r., w dwóch badanych regionach produkt krajowy brutto osiągnął wartość zbliżoną do
średniej krajowej (województwo pomorskie – 96,0%, województwo łódzkie – 92,1%), podczas gdy w
Małopolsce sytuacja wyglądała dużo gorzej. Jednocześnie jednak można zaobserwować różnice w ramach
poszczególnych regionów. Stolica województwa z reguły znajduje się w dużo lepszej sytuacji niż pozostała
część obszaru (np. w przypadku województwa łódzkiego – PKB w Łodzi stanowi 123,6% średniej
krajowej, czyli prawie dwa razy tyle, ile PKB w okręgu Sieradz; PKB w Krakowie wynosi 150,9% średniej
krajowej, podczas gdy w okręgu Nowy Sącz – 57,9%; w województwie pomorskim PKB w Trójmieście
stanowi 140,6% średniej krajowej, a w okręgu Gdańsk – 69,8%10). Zróżnicowanie wewnątrzregionalne jest
większe od różnic międzyregionalnych.
Sytuacja demograficzna jest kluczowym czynnikiem wpływającym na rozwój gospodarki. Przez
ostatnie 10 lat zmiany koniunktury gospodarczej w regionach objętych badaniem miały ścisły związek z
sytuacją na krajowym rynku pracy. Kierunki i tempo tych zmian były zbliżone do tendencji
ogólnokrajowych. Jednocześnie, dało się zaobserwować różnice między poszczególnymi regionami w
wielkości zatrudnienia, odzwierciedlające sytuację demograficzną (strukturę wiekową ludności) i dynamikę
wzrostu gospodarczego (tabela 7).
10
Główny Urząd Statystyczny, Produkt krajowy brutto – Rachunki regionalne w 2010 r.,
http://stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/RN_pkb_rachunki_regionalne_2010.pdf
88
Tabela 7. Wskaźniki zatrudnienia osób w wieku 20–64 lat w Polsce ogółem oraz w województwach
łódzkim, małopolskim i pomorskim w latach 1999–2011
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
PL
62.6
61.0
59.2
57.1
56.9
57.1
58.0
60.1
62.7
65.0
64.9
64.6
64.8
1
64.7
62.1
59.4
57.9
57.7
58.1
58.8
61.2
64.3
66.6
65.6
66.2
67.0
2
64.9
65.1
64.2
60.7
59.5
60.4
60.6
61.7
64.1
67.3
66.6
65.3
65.7
3
61.1
59.5
59.3
56.3
55.6
54.8
55.9
58.9
62.1
65.0
63.9
64.4
64.1
66.5
66.9
66.8
67.2
67.3
68.0
69.0
69.9
70.3
69.0
68.6
68.6
UE
-27
Legenda: zielony – wyniki powyżej średniej krajowej; czerwony – wyniki poniżej średniej krajowej; biały
– wyniki na równi ze średnią krajową; PL – Polska; 1 – region łódzki; 2 – region małopolski; 3 – region
pomorski
Źródło: Główny Urząd Statystyczny, 2012 r.; baza danych Eurostatu, 2012
W województwie łódzkim wskaźnik zatrudnienia osób w wieku od 20 do 64 roku życia
przewyższa średnią krajową (szczególnie w odniesieniu do populacji kobiet – zob. załącznik z
informacjami o regionie), chociaż region ten ma największy odsetek pracowników w wieku produkcyjnym
niemobilnym, a aktywność i szanse na zatrudnienie osób w wieku powyżej 50 roku życia są niższe niż
przeciętnie. Stosunkowo duża aktywność gospodarcza w regionie łódzkim i związana z tym wysoka stopa
zatrudnienia wśród populacji młodych kobiet, może stanowić jedną z przyczyn niskiego wskaźnika
dzietności w tym województwie. Z kolei Małopolska osiągnęła duży odsetek osób prowadzących własną
działalność (zwłaszcza w rolnictwie), w szczególności wśród osób w wieku powyżej 50 roku życia. Jedną z
przyczyn długofalowego spadku wskaźnika zatrudnienia osób powyżej 50 roku życia są zmiany
strukturalne, ograniczające znaczenie rolnictwa, jako sektora gospodarki (wykres 35).
45
40
Poland
35
Łódzkie
Małopolskie
30
Pomorskie
EU-27
25
20
1995
2000
2005
2010
Wykres 35. Wskaźniki zatrudnienia osób w wieku 50+ w Polsce ogółem oraz w regionach łódzkim,
małopolskim i pomorskim w latach 1995–2011
Source: Źródło: Główny Urząd Statystyczny, 2012 r.; Eurostat http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/
Rynek pracy w postkomunistycznej Polsce charakteryzował się wysoką stopą bezrobocia.
Zjawisko to dotyczyło wszystkich regionów objętych badaniem, przy czym stopa bezrobocia zależała od
89
wielu różnych czynników. W najlepszej sytuacji znajdowała się Małopolska, która dzięki wysokiemu
wskaźnikowi zatrudnienia w rolnictwie i samozatrudnienia (rzemiosło, drobny handel) w niewielkim
stopniu odczuła skutki kryzysów gospodarczych z lat 1998–2002. Sytuacja województwa łódzkiego na
rynku pracy, pierwotnie najgorsza z powodu upadku przemysłu włókienniczego i chemicznego
rozwiniętego w okresie PRL, zmieniła się z powodu zamknięcia przede wszystkich małych, ale również
średnich przedsiębiorstw. Różnice występujące między poszczególnymi regionami malały dzięki
generalnemu wzrostowi gospodarczemu, jaki towarzyszył przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej
(wykres 36).
23
21
19
Poland
17
Lodzkie
15
Malopolskie
13
Pomorskie
11
9
EU-27
7
OECD
5
Wykres 36. Stopa bezrobocia w regionach (jako% siły roboczej ogółem), 1999–2011
Źródło: Główny Urząd Statystyczny, 2012 r.; Eurostat http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/
Warto podkreślić, że stopa bezrobocia w regionie łódzkim jest bliska średniej krajowej pomimo
tego, że wskaźnik ten jest stosunkowo wysoki w Łodzi. Łódź jest wyjątkiem wśród dużych miast w Polsce,
w których stopa bezrobocia jest zwykle o ⅓ – ½ niższa niż w pozostałej części danego regionu. Dla
przykładu, w kwietniu 2012 r. stopa bezrobocia w Łodzi (11,6%) była dwa razy wyższa niż w Warszawie
(4,0%), Krakowie (5,5%), Wrocławiu (5,4%) czy w Gdańsku (6,2%) i bliższa średniej dla regionu (13,5%)
niż w przypadku pozostałych województw (małopolskie – 11,0%, pomorskie – 12,8%%, mazowieckie –
10,4%, dolnośląskie – 13.1%)11. Również w regionie łódzkim odsetek osób długotrwale bezrobotnych
wśród populacji 55+ jest wyższy niż średnia krajowa (2010: Polska – 15,1%; Łódzkie – 19,2%;
Małopolskie – 11,4%, Pomorskie – 15%)12. Wysoki poziom bezrobocia w Łodzi ma związek z niższym
poziomem wykształcenia mieszkańców i skutkami bezrobocia już wcześniej istniejącego (przypadek osób,
które straciły pracę na początku lat 90-tych, a następnie były bezrobotne przez kolejne kilka lat, przez co
dzisiaj traktowane są, jako mniej wartościowi kandydaci do pracy). Sytuacja ta wskazuje na potrzebę
rozwoju systemu edukacji dostosowanego do potrzeb pracodawców i odpowiadającemu popytowi na pracę
w przyszłości.
Wykresy 35 i 36, przedstawiające zmiany w poziomie zatrudnienia i stopie bezrobocia w
omawianych regionach, pokazują wyraźną zbieżność tych wartości na przestrzeni lat. Wartość wskaźników
zatrudnienia i bezrobocia w tych regionach jest też dużo bliższa średniej krajowej. Może to być skutek
polityki spójności, konsekwentnie realizowanej w kraju z wykorzystaniem funduszy strukturalnych UE.
11
Bezrobotni oraz stopa bezrobocia wg województw, podregionów i powiatów – kwiecień 2012 r., Główny Urząd
Statystyczny, Warszawa 2012.
12
Obliczenia własne na podstawie: Główny Urząd Statystyczny, Bank Danych Lokalnych, http:
//www.stat.gov.pl/bdl/app/strona.html?p_name=indeks
90
Chociaż różnice w tym zakresie pomiędzy poszczególnymi regionami nadal istnieją, ich skala jest dużo
mniejsza, co widać na przedstawionych wykresach.
Ze względu na przepisy prawne dotyczące wieku emerytalnego w Polsce (dla kobiet – 60 lat, dla
mężczyzn 65 lat), większość Polaków w wieku 65 + nie pracuje i pobiera emeryturę. Średni wskaźnik
zatrudnienia osób w wieku powyżej 65 roku życia w Polsce osiąga wartość podobną do średniego
wskaźnika zatrudnienia w Europie, z wyjątkiem regionu małopolskiego, gdzie wskaźnik ten przewyższa
średnią. Z kolei, w województwach łódzkim i pomorskim, wskaźnik zatrudnienia osób w wieku 65+ osiąga
niższą wartość niż średnia krajowa. Różnice pomiędzy regionami można wyjaśnić różnymi postawami
wobec pracy i zróżnicowaną dostępnością miejsc pracy dla pracowników z sektora „srebrnej” gospodarki
lub rozwojem sektora rolniczego. Brakuje jednak bardziej szczegółowych danych, które mogłyby wyjaśnić
tę sytuację.
Tabela 8. Wskaźnik zatrudnienia osób w wieku 65+ (%)
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
Polska
6.4
5.9
5.8
5.6
8.5
4.8
4.7
4.7
4.7
4.8
Łódzkie
5.5
4.3
4.0
4.8
6.2
3.5
3.6
3.0
3.4
3.9
Małopolskie
10.5
9.8
9.9
10.0
14.3
6.0
5.0
5.3
6.9
7.0
Pomorskie
3.5
3.5
2.7
2.5
4.4
2.5
2.9
3.4
2.8
3.2
OECD
10.7
10.8
10.8
11.1
11.3
11.6
11.9
11.9
12.4
12.3
EU27
4.6
4.3
4.1
4.3
4.4
4.6
4.7
4.7
4.7
4.8
Źródło: Eurostat, 2012
Interpretacja różnic we wskaźnikach zatrudnienia osób w wieku powyżej 65 roku życia wymaga
dogłębnej analizy, uwzględniającej jakościowe aspekty kapitału ludzkiego oraz struktury gospodarki w
poszczególnych regionach. Czynniki, takie jak wysoki poziom wykształcenia i samozatrudnienia,
wydłużają okres aktywności zawodowej społeczeństwa. Małopolska, która osiąga dobre rezultaty w
obszarze zatrudnienia osób w wieku 65+, wydaje się potwierdzać tę zależność. Jednak w analizowanych
regionach, a w szczególności w województwach łódzkim i pomorskim, należy wziąć pod uwagę konieczność
zapewnienia środków i wsparcia w obszarze edukacji oraz przedsiębiorczości, ponieważ może się to
przyczynić do wydłużenia okresu aktywności zawodowej mieszkańców. Im bardziej pracownicy są
wykształceni, tym większą mają skłonność, aby pozostać dłużej na rynku pracy i wykazują większą
gotowość do przekwalifikowania się. Podobnie na wydłużenie okresu zatrudnienia wpływa
przedsiębiorczość. Jest to najbardziej widoczne w odniesieniu do osób prowadzących działalność na własny
rachunek lub pracujących w firmach rodzinnych, w przypadku których osiągnięcie wieku emerytalnego
rzadko kiedy rzeczywiście oznacza zaprzestanie pracy. Rozwój działań edukacyjnych skierowanych do
starzejącego się społeczeństwa powinien odbywać się w dwóch kierunkach:
1.
Rozwój i usprawnienie systemu kształcenia pod kątem większego nacisku na rozwijanie
umiejętności uniwersalnych. Umiejętności uniwersalne w największym stopniu są rozwijają
szkoły średnie i wyższe. Kształtują one w ludziach gotowość i chęć uczenia się przez całe życie,
co jest konieczne, aby być elastycznym na rynku pracy i dłużej na nim funkcjonować. Szkoły,
które oferują szeroki zakres kształcenia to także najlepsze miejsca, aby rozwijać oraz i
promować aktywny i zdrowy styl życia. Ostatnim etapem na tej ścieżce kształcenia są
Uniwersytety Trzeciego Wieku. Ze względu na swój ogólnokształcący profil, szkoły średnie i
wyższe mają bardzo ograniczony dostęp do środków z sektora przemysłu wytwórczego i biznesu,
91
w tym do prywatnych środków finansowych. W związku z tym, jakiekolwiek wsparcie z
Europejskiego Funduszu Społecznego na rzecz wzmocnienia i rozwoju tych placówek wydaje się
być pożądaną inwestycją na przyszłość. Wsparcie programowe na rzecz uczenia się przez całe
życie i promowania aktywnego stylu życia, w tym aktywnego starzenia się, w systemie edukacji
pomaga zaoszczędzić wydatki na szkolenia i opiekę zdrowotną dla starszych pracowników w
przyszłości.
2.
Programy szkoleniowe i rozwojowe powinny być bezpośrednio zorientowane na potrzeby rynku
pracy. Programy te mają również dwojaki charakter tj.: rozwój umiejętności i kompetencji
pracowników (zwłaszcza w zakresie technologii informacyjnych i komunikacyjnych, aby
zapobiec ewentualnemu e-wykluczeniu) oraz szkolenia z zakresu zarządzania wiekiem dla
pracodawców. Innowacyjny projekt pt. „Pracuję – rozwijam kompetencje. Innowacyjny model
wsparcia dla pracowników 50+”, finansowany ze środków Europejskiego Funduszu
Społecznego i realizowany na terenie województwa pomorskiego, jest doskonałym przykładem
takiej inicjatywy (zob. ramka 5).
Ramka 5. Projekt „Pracuję – rozwijam kompetencje. Innowacyjny model wsparcia dla pracowników
50+”
Firma PBS DGA zrealizowała w latach 2010–2012 w województwie pomorskim jeden z pierwszych projektów
innowacyjnych – pilotażowych. Projekt ten skierowany był do grup docelowych, wśród których znalazły się:
•
Grupa Użytkowników tj. przedstawiciele samorządu i instytucji regionalnych prowadzący politykę
promocji zatrudnienia, posiadający instrumenty wdrażania systemowych rozwiązań aktywizacji
zawodowej na rynku pracy, jak również państwowi doradcy zawodowi (urzędy pracy) i prywatne
instytucje rynku pracy;
•
Grupa Odbiorców tj. osoby pracujące w grupie wiekowej 50+, zamieszkałe na terenie województwa
pomorskiego, zainteresowane utrzymaniem zatrudnienia oraz kontynuacją rozwoju zawodowego.
Ponadto, w grupie tej znajdują się specjaliści ds. zasobów ludzkich, przedstawiciele działów kadr
zajmujący się zarządzaniem zasobami ludzkimi, w tym zarządzaniem wiekiem personelu w firmach.
Celem głównym projektu było zwiększenie aktywności oraz atrakcyjności zawodowej pracowników w grupie
wiekowej 50+ na rynku pracy poprzez wypracowanie i przetestowanie innowacyjnego modelu świadczenia
usług doradczych i rozwojowych (w tym korzystania z poradnictwa zawodowego i sporządzenia bilansu
kompetencji, udziału w szkoleniach i kursach, korzystania ze specjalistycznych konsultacji w obszarze
profilaktyki prozdrowotnej oraz usług prawnych dotyczących funkcjonowania na rynku pracy).
Wymiar innowacyjności na rynku pracy w projekcie dotyczył trzech zakresów:
•
nowego podejścia do problemu dostępności i upowszechnienia usług doradztwa w obszarze rozwoju
kariery dla osób pracujących (utworzenie Centrum Kariery 50+);
•
wdrożenia nowych metod poradnictwa zawodowego, bilansu kompetencji (w tym opracowanie
narzędzia do diagnozy potencjału kompetencyjnego pracowników 50+);
•
wdrożenie nowej formy wsparcia – instrumentu finansowania świadczonych usług aktywizacyjnych w
postaci Talonu Kariery.
W ramach bilansu kompetencji prowadzone były następujące działania:
•
Szkolenie – „ABC Przedsiębiorczości”,
•
Trening rozwoju osobistego,
•
Konsultacje prawne związane z problematyką zatrudnienia i rynku pracy,
•
Konsultacje dotyczące funkcjonowania rynku pracy,
• Konsultacje prozdrowotne (fizjoterapeutyczne, z lekarzem geriatrą/gerontologiem, psychologiem,
dietetykiem).
Źródło: Pracownia Badań Społecznych (PBS), 2012
92
Starzenie się społeczeństwa zwiększa popyt na usługi w ramach „srebrnej” gospodarki w każdym
analizowanym regionie. Regiony będą odpowiadać na potrzeby inwestowania w „srebrną” gospodarkę,
dopiero, kiedy dostrzegą jej pozytywny wpływ na swoją sytuację ekonomiczną. Koncepcję „srebrnej”
gospodarki należy rozumieć w szerszym znaczeniu, jako obejmującą wszystkie działania, które koncentrują
się na:
•
•
•
•
potrzebach egzystencjalnych osób starszych,
potrzebach starszych pracowników,
potrzebach klientów rozmaitych usług w starszym wieku,
potrzebach pracodawców skupionych na tym, co potrzebne jest starszym konsumentom.
Do głównych obszarów rozwoju „srebrnej” gospodarki zaliczyć można:
•
•
•
•
•
•
•
działania w celu wydłużenia aktywnego życia zawodowego społeczeństwa, skierowane
zarówno do pracowników (rozwój umiejętności i kompetencji zgodnie z oczekiwaniami
pracodawców), jak i do pracodawców (szkolenia z zakresu zarządzania wiekiem personelu,
sposobów dostosowania stanowisk i miejsca pracy do wymagań pracowników w starszym
wieku,
poprzez dzielenie etatu, mentoring, elastyczne godziny pracy, rozwiązania
ergonomiczne);
działania, służące wydłużeniu okresu samodzielnego życia osób starszych, obejmujące
wsparcie samodzielnego funkcjonowania (sprzątanie, zakupy, opieka); szkolenia z zakresu
użytkowania sprzętu gospodarstwa domowego wysokiej technologii; zapewnienie transportu
przyjaznego dla osób starszych; rozwiązania typu „inteligentne domy” (mieszkania i domy
wyposażone w sprzęt elektroniczny, umożliwiające większą niezależność i przyczyniające się
do wydłużenia samodzielnego życia);
pomoc osobom starszym w zarządzaniu wolnym czasem po przejściu na emeryturę, polegająca
na oferowaniu różnych możliwości spędzania czasu, takich jak edukacja (np. Uniwersytety
Trzeciego Wieku), rozrywka, turystyka i rekreacja;
usługi zdrowotne i pielęgnacyjne dla osób starszych, realizowane w ośrodkach SPA,
uzdrowiskach i sanatoriach;
działania, sprzyjające włączeniu społecznemu osób starszych, mające na celu rozwój
społeczności międzypokoleniowej w miejscu zamieszkania i miejscu pracy osób starszych;
samoorganizowanie się osób starszych, angażowanie się w wolontariat lub działalność w
organizacjach niekomercyjnych – z minimalną płacą lub bez pobierania wynagrodzenia;
świadczenia finansowe skierowane do osób starszych13.
Uniwersalny charakter zjawiska starzenia się społeczeństwa oznacza, że w różnych regionach
możliwe jest prowadzenie takich samych lub zbliżonych działań. Niemniej jednak, każdy region powinien
w swojej strategii rozwoju zidentyfikować endogenne środki na rzecz rozwoju poszczególnych rodzajów
aktywności w ramach „srebrnej” gospodarki. W szczególności dotyczy to działań skierowanych do
starszych konsumentów, w obszarach takich jak: turystyka, rekreacja, usługi uzdrowiskowe i SPA.
Możliwości ich rozwoju są ściśle powiązane z zasobami środowiska naturalnego i rozwojem „zielonej”
gospodarki w ramach danego regionu. Rozwój „srebrnej” gospodarki powinien być postrzegany, jako
szansa na poprawę sytuacji gospodarczej regionu.
Rozwój sektorów „srebrnej” gospodarki, skoncentrowanych na potrzebach
egzystencjalnych osób starszych i potrzebach pracowników w starszym wieku, powinien być
wspierany ze środków publicznych, w tym ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego.
Działania w tych obszarach mogą je być miejscem dla większego zaangażowania wolontariuszy,
organizacji pozarządowych i innych instytucji społeczeństwa obywatelskiego. Również niektóre formy
13
Por. Szukalski P, 2012, Solidarność pokoleń. Dylematy relacji międzypokoleniowych (Solidarity between
generations. Dilemmas of intergenerational relations), Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź
93
wsparcia finansowego z Europejskiego Funduszu Społecznego mogą spowodować prawdziwą zmianę
społeczną w tym obszarze. Rozwój „srebrnej” gospodarki, skierowanej do osób starszych, otwiera szereg
możliwości dla sektora małych i średnich przedsiębiorstw, które są w stanie świadczyć usługi i dostarczać
produkty dostosowane do konkretnych potrzeb konsumentów w poszczególnych grupach wiekowych.
Firmy te są też wystarczająco elastyczne, aby na bieżąco odpowiadać na ciągle zmieniające się potrzeby
klientów. Środki Europejskiego Funduszu Społecznego mogą być wykorzystane, aby zapewnić knowhow lub fundusze dla osób rozpoczynających lub prowadzących własną działalność, którzy chcą
rozwinąć ją w obszarze „srebrnej” gospodarki.
3.5 Wnioski
Analiza międzyregionalna wskazała na podobieństwa i różnice pomiędzy trzema regionami
objętymi badaniem, również w kontekście ich umiejscowienia w szerszym otoczeniu gospodarczym
(Polska, UE i OECD). Wnioski płynące z analizy są następujące:
•
•
•
•
•
Współczynnik dzietności we wszystkich trzech regionach jest niski lub wykazuje tendencję malejącą, co
wpływa na liczbę ludności i wzrost gospodarczy w tych województwach. Odwrócenie tego
negatywnego trendu wymaga wdrożenia długoterminowej i kompleksowej polityki prorodzinnej na
wszystkich szczeblach administracji. Z drugiej strony, regiony powinny również wspierać i inwestować
w działania zmierzające do zwiększenia swojej atrakcyjności dla imigrantów.
Starzenie się społeczeństwa stanowi najważniejsze wyzwanie dla regionów objętych badaniem, co
oznacza, że władze krajowe, regionalne i lokalne będą musiały dostosować się do zmian zachodzących
w strukturze ludności. Samorządy muszą zdawać sobie sprawę ze starzenia się siły roboczej i, co za tym
idzie, ze wzrostu wymagań w zakresie opieki zdrowotnej a także potrzeby wspierania procesu uczenia
się przez całe życie i prowadzenia aktywnego stylu życia.
Wszystkie badane regiony wykazują tendencję wzrostową w zakresie wskaźników dotyczących
wykształcenia wyższego, przy czym niezbędne jest dalsze inwestowanie w ten obszar, aby wskaźniki te
utrzymać lub podnieść. Kształcenie na wszystkich poziomach odgrywa istotną rolę w promowaniu
uczenia się przez całe życie. Jest to szczególnie ważne dla ludzi młodych, dla których wykształcenie jest
inwestycją, umożliwiającą zdobycie pracy i wiedzy na temat przedsiębiorczości. Wsparcie i rozwój
szkół wyższych podnosi poziom regionalnego kapitału ludzkiego, co poprawia jakość rynku pracy i
jednocześnie kształtuje pożądane postawy w społeczeństwie. Prowadzą one do wydłużenia okresu
aktywności zawodowej i zdrowego stylu życia starzejącego się społeczeństwa.
Programy profilaktyki zdrowotnej, to jedne z najważniejszych działań w kontekście nie tylko starzenia
się społeczeństwa, ale również utrzymania zdrowej siły roboczej. Dla przykładu, w regionie łódzkim
konieczne jest wdrożenie bardziej intensywnych działań skoncentrowanych na promocji zdrowia,
wpływających na czynniki związane ze stylem życia mieszkańców, będące główną przyczyną zgonów
wśród młodych ludzi. Usługi ochrony zdrowia są finansowane i kontrolowane przede wszystkim przez
państwo. W związku z tym, rozwój usług odpowiadających na potrzeby starzejącego się społeczeństwa
powinien być stymulowany przez decyzje i zachęty ze strony władz centralnych. Z uwagi na starzenie
się społeczeństwa, wszystkie regiony muszą planować, wdrażać i monitorować działania interwencyjne
w tym obszarze.
Wszystkie trzy województwa mają różne możliwości gospodarcze, z których mogą czerpać zyski.
Należą do nich – poza „białą” i „srebrną” gospodarką – następujące obszary:
o
o
o
w regionie łódzkim – połączenia komunikacyjne z Warszawą i Europą;
w województwie małopolskim - atrakcyjność regionu (edukacja, turystyka, kultura, „biała”
i „srebrna” gospodarka); rozwój branż nowych i innowacyjnych technologii,, połączenia
komunikacyjne;
w województwie pomorskim - główną siłę gospodarki stanowi atrakcyjność regionu w
związku z dostępem do Morza Bałtyckiego.
94
Literatura
Analiza rynku transportu lotniczego w Polsce w 2010 roku, 2011, Urząd Lotnictwa Cywilnego, Warszawa,
maszynopis.
Augustyn, M. (red.) (2010), Opieka długoterminowa w Polsce. Opis, diagnoza, rekomendacja, Warszawa,
Grupa robocza ds. Przygotowania Ustawy o Ubezpieczeniu od Ryzyka Niesamodzielności przy Klubie
Senatorów Platformy Obywatelskiej.
Baranowska-Rataj A., Matysiak A., (2012), Czy znamy lekarstwo na niską dzietność? Międzynarodowe
badania ewaluacyjne na temat polityki prorodzinnej, „Polityka Społeczna”, nr 7.
Bezrobotni oraz stopa bezrobocia wg województw, podregionów i powiatów – kwiecień 2012 r., Główny
Urząd Statystyczny, Warszawa 2012.
Drożdżak Z., Melchiorre M.G., Perek-Białas J., Principi A, Lamura G., (2013), „Ageing and long-term care
in Poland and Italy: a comparative analysis”, w: ‘The Making of Aging Policy: Theory and Practice in
Europe’, R. Ervik, T. Linden (red.), Edward Elgar Press.
Dubiel M., A. Klich-Rączka, Wyzwania dla opieki zdrowotnej – kadry, leki, badania w Zeszyty Naukowe
Ochrony Zdrowia. Zdrowie Publiczne i Zarządzanie, tom. IX, nr 1/2011.
Gauthier A. H., 2005, Trends in policies for family-friendly societies, w: M. Macura, A. L. MacDonald, W.
Haug (red.), The new demographic regime. Population change and policy responses, UN, New YorkGeneva.
Generalna Dyrekcja Dróg Krajowych i Autostrad, 14.07.2012, www.gddkia.gov.pl
Golinowska, S. (2010), The Long-Term Care System for the Elderly in Poland, ENEPRI-ANCIEN
Research
Report
83,
Brussels,
CEPS,
http://www.ancienlongtermcare.eu/sites/default/files/ENEPRI%20RR%20No%2083%20(ANCIEN%20-%20Poland).pdf,
Łódź w oczach studentów łódzkich
http://spatium.uni.lodz.pl/?page_id=303
publicznych
uczelni
wyższych.
IV edycja
(2009–2010),
Martinez-Fernandez, C.; I. Audirac; S.Fol; E.Cunningham-Sabot (2012b) Shrinking Cities: urban
Challenges of Globalization [Introduction to the Symposium] International Journal of Urban and Regional
Research, Wiley Blackwell.
OECD (2011), The Future of Families to 2030, OECD publishing.
Perek-Białas, J. (2013) Małopolskie Region: Changing times ahead, OECD LEED Working Paper Series
(w przygotowaniu).
Sagan, I. (2013) Pomorskie Region: Responding to demographic transitions towards 2035, OECD LEED
Working Paper Series (w przygotowaniu).
Główny Urząd Statystyczny, Produkt krajowy brutto – Rachunki
http://stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/RN_pkb_rachunki_regionalne_2010.pdf
regionalne
w
2010
r.,
Stypińska J., Perek-Białas J., (2010), „Łączenie pracy i opieki nad osobą starszą – wpływ na jakość życia
opiekuna”, w: Kałuża D., Szukalski P. (red.), Jakość życia seniorów w XXI wieku. Ku aktywności, Łódź
2010.
Szukalski P, 2012, Solidarność pokoleń. Dylematy relacji międzypokoleniowych (Solidarity between
generations. Dilemmas of cross-generational relations), Wydawnictwo Uniwesrytetu Łódzkiego, Łódź.
Szukalski P. 2012, Sytuacja demograficzna Łodzi, wyd. Biblioteka, Łódź.
Szukalski, P. (2013) Łódzkie Region: Demographic challenges within an ideal location, OECD LEED
Working Paper Series (w przygotowaniu).
95
ROZDZIAŁ 4
STRATEGIE ROZWOJU LOKALNEGO W ZAKRESIE ZMIAN DEMOGRAFICZNYCH W
REGIONACH MAŁOPOLSKIM, ŁÓDZKIM I POMORSKIM
Niniejszy rozdział stanowi przegląd lokalnych inicjatyw i strategii realizowanych w regionach
objętych badaniem, jak również wyniki analiz w zakresie zachodzących przemian demograficznych,
opracowanych na podstawie wniosków z wizyt studyjnych i warsztatów przeprowadzonych w
Krakowie, Łodzi i Gdańsku. Wszystkie badane województwa muszą mieć świadomość zachodzących
zmian demograficznych i ich konsekwencji dla prowadzenia polityki, w szczególności na szczeblu
lokalnym (w odniesieniu zarówno do powiatów, jak i gmin). Wśród zidentyfikowanych zagadnień
wyróżnić należy konieczność opracowywania elastycznych, krótko- i długoterminowych polityk
publicznych zorientowanych na starszych mieszkańców i pracowników, a także potrzebę
wykorzystania szans, jakie stoją przed rozwojem „białej” i „srebrnej” gospodarki oraz wzmocnienie
zaangażowania władz publicznych i poczucia współodpowiedzialności za zmiany w ramach
programów i inicjatyw, mających na celu zapewnienie trwałego rozwoju lokalnego. W rozdziale
opisano również zestaw zaleceń dla realizacji regionalnych polityk publicznych.
96
4.1 Wstęp
Poprzedni rozdział opisuje międzyregionalne zróżnicowanie wskaźników dotyczących
kluczowych obszarów związanych z sytuacją demograficzną i rynkiem pracy, wskazując na podobieństwa i
różnice pomiędzy poszczególnymi regionami w Polsce. Niniejszy rozdział stanowi natomiast przegląd
lokalnych inicjatyw i strategii realizowanych w regionach objętych badaniem, a także przedstawia wyniki
międzyregionalnego porównania wniosków z wizyt studyjnych i warsztatów, dzięki któremu możliwe było
zidentyfikowanie poglądów różnych podmiotów i interesariuszy. Przedstawiono w nim również w jaki
sposób zastosować podejście strategiczne, na podstawie analizy działań podejmowanych w przeszłości,
obecnie i planowanych w przyszłości, tak aby polityki publiczne odpowiadały na zachodzące przemiany
demograficzne. Przedstawione poniżej wnioski prezentują analizę zagadnień, dotyczących starszych
pracowników, „srebrnej”, „białej” i „zielonej” gospodarki, a także trwałego rozwoju lokalnego (w
szczególności miejskiego) oraz polityki prorodzinnej.
Rozdział składa się z trzech części dotyczących:
1) przeglądu lokalnych inicjatyw i strategii;
2) prezentacji realizacji wskaźników w obszarze polityk publicznych;
3) omówienia perspektywy lokalnej w podejściu do kwestii zmian demograficznych.
W podsumowaniu rozdziału zawarto wnioski. Aby umożliwić lepsze zrozumienie lokalnego kontekstu w
zakresie analizowanych wniosków, ww. części rozdziału zostały podzielone na mniejsze sekcje dotyczące
poszczególnych regionów.
4.2 Lokalne inicjatywy i strategie
Znaczenie wyzwań związanych z tendencjami demograficznymi jest inaczej definiowane w
każdym z trzech regionów objętych badaniem. W poprzednim rozdziale (zob. także Perek-Białas, 2013;
Sagan , 2013; Szukalski, 2013) przedstawione zostały podobieństwa i różnice w zakresie zmian
demograficznych w województwach małopolskim, łódzkim i pomorskim. Jednak należy pamiętać, że
działania podejmowane w odpowiedzi na te wyzwania kształtowane są również przez odmienne podmioty i
czynniki, co znajduje odzwierciedlenie w różnorodnych inicjatywach i strategiach lokalnych.
4.2.1 Małopolska
W Małopolsce zrealizowano specjalny Wojewódzki Program Polityki i Pomocy Społecznej Wobec
Starości 2003–2005 (następnie przedłużony do 2007 r.). Zmiany demograficzne wynikające ze starzenia się
społeczeństwa, sytuacji osób starszych i rodzin, były zawsze uwzględniane w strategicznych dokumentach
dotyczących Małopolski (Strategia Rozwoju Małopolski na lata 2007–2013). Również aktualna Strategia
Rozwoju Województwa Małopolskiego na lata 2011–2020 (www.strategia2020.malopolskie.pl) obejmuje
zagadnienia demograficzne w obszarze Bezpieczeństwo ekologiczne, zdrowotne i społeczne. Strategia dla
tego obszaru uwzględnia liczne kierunki interwencji, lecz co najważniejsze zawiera Poddziałanie 6.3.
Poprawa bezpieczeństwa społecznego: integrująca polityka społeczna, którego celem jest zapobieganie i
wyeliminowanie wykluczenia społecznego, kulturowego i ekonomicznego, w szczególności wśród grup
społecznych zagrożonych tego typu wykluczeniem, w tym m.in. wśród osób starszych i
niepełnosprawnych.
Jednym z działań zaplanowanych w tym zakresie jest wdrożenie regionalnej strategii dotyczącej
starzejącego się społeczeństwa (Wyzwania Małopolski w kontekście starzejącego się społeczeństwa, 2010).
Jest jednak za wcześnie na ocenę efektów realizacji tej nowej regionalnej strategii. Konieczne będzie nie
tylko przygotowanie rynku pracy (pracownicy, pracodawcy, związki zawodowe, konsumenci) na wyzwania
związane ze starzejącą się siłą roboczą, ale także stworzenie sieci nowych usług specjalistycznych,
skierowanych do osób starszych. Ten proces może być dużą szansą dla integracji społecznej i poprawy
jakości życia, jak również dla wzrostu gospodarczego, m.in. poprzez rozwój „srebrnej” gospodarki.
97
Małopolska w swojej regionalnej strategii rozwoju nie postrzega zjawiska starzenia się społeczeństwa jako
zagrożenie, lecz jako wyzwanie, uznając jednocześnie potrzebę prowadzenia bieżącej i śródokresowej
oceny wdrażania strategii. Tego typu podejście umożliwia formułowanie rekomendacji dotyczących tego, w
jaki sposób i w których obszarach można poprawić strategię regionalną, również w odniesieniu do
zagadnień związanych ze starzejącym się społeczeństwem.
Centrum Kultury i Rekreacji Seniorów prowadzone przez Dzienny Dom Pomocy Społecznej w
Dzielnicy Nowa Huta w Krakowie jest dobrym przykładem realizacji działań wpisujących się w zapisy
strategii (zob. ramka 6). Placówka prowadzi działalność ze wsparciem lokalnej społeczności starszych osób
mieszkających w okolicy lub pomagającym ludziom nieaktywnym zawodowo, w tym osobom w wieku 50+
(Klub Integracji Społecznej) (zob. ramka 7).
Ramka 6 Centrum Kultury i Rekreacji Seniorów w dzielnicy Nowa Huta w Krakowie
Dzienny Dom Pomocy Społecznej w Krakowie
Centrum Kultury i Rekreacji Seniorów (Nowa Huta)
Centrum Kultury i Rekreacji Seniorów w Dzielnicy Nowa Huta w Krakowie otwarte zostało w 2006 r. Dziś
odwiedza je codziennie ok. 130 osób w wieku powyżej 60 lat. Ośrodek ten oferuje wiele ciekawych zajęć i
aktywności dla osób starszych, takich jak: rehabilitacja, zajęcia artystyczne, ze śpiewu czy rękodzielnicze, Nordic
Walking. Ponadto umożliwia udział w wydarzeniach typu „Kochamy Kraków”, koncertach i spotkaniach
muzycznych, organizuje jedno- lub kilkudniowe wycieczki rekreacyjne oraz wystawy prac artystycznych
członków ośrodka i innych osób.
Na miejscu przygotowywane są również posiłki dla uczestników zajęć, a także klientów innych ośrodków pomocy
społecznej w Krakowie. Należy przy tym podkreślić, że w Ośrodku, funkcjonowała dawniej stołówka dla dzieci z
pobliskiej szkoły. Jest on wiec bardzo dobrym przykładem tego, jak można dostosować infrastrukturę społeczną,
aby sprostać nowym wyzwaniom związanym ze starzejącym się społeczeństwem. W ten sposób placówka
umożliwia starszym mieszkańcom Nowej Huty zaspokojenie ich różnych potrzeb – nie tylko tych podstawowych,
ale również potrzeb w zakresie rehabilitacji, rekreacji czy kultury.
Centrum Kultury i Rekreacji Seniorów wraz z władzami samorządowymi współpracują z lokalnymi uczelniami,
takimi jaki Uniwersytet Jagielloński, Uniwersytet Pedagogiczny czy Krakowska Akademia im. Andrzeja Frycza
Modrzewskiego, edukując studentów i pracowników socjalnych. Współpraca prowadzona jest również z
Małopolską Wyższą Szkołą Zawodową, Akademią Ignatianum i ze Szkołą Policealną Pracowników Służb
Społecznych. Ośrodek wspierają też lokalne Ochotnicze Hufce Pracy oraz uczniowie szkół zawodowych, którzy
angażują się w naukę obsługi komputera i Internetu dla osób starszych prowadząc kursy z zakresu technologii
informacyjno-komunikacyjnych (jest to przykład tzw. „ekosystemu” edukacyjnego).
Źródło: Miejski Dzienny Dom Pomocy Społecznej (MDDPS) – oś. Szkolne 20, Kraków. Osoba kontaktowa: Antoni
Wiatr – Dyrektor MDDPS w Krakowie i Katarzyna Mimiec – Przewodnicząca Centrum Kultury i Rekreacji Seniorów;
zob. również dokument roboczy OECD/LEED dotyczący Małopolski (Perek-Białas, 2013).
Centrum Kultury i Rekreacji Seniorów jest szczególnie ciekawym przypadkiem instytucji, patrząc z
perspektywy zapewnienia trwałego rozwoju lokalnego, ponieważ mieści się w starych budynkach, które nie
zostały zburzone na potrzeby zapewnienia nowej siedziby, lecz dostosowane do potrzeb Centrum poprzez
modernizację dawnych pomieszczeń. Placówka pozwala teraz nie tylko na spełnienie potrzeb
szkoleniowych młodych ludzi (na terenie ośrodka znajdują się utworzony wcześniej zespół szkół
zawodowych), ale również – poprzez adaptację istniejącej już infrastruktury (budynki, które pierwotnie
były stołówką, zostały odnowione na potrzeby starszych osób) oferuje różne usługi w celu zapewnienia
włączenia społecznego i aktywnego starzenia się społeczeństwa. Centrum jest finansowane z funduszy
miasta jako gminna jednostka organizacyjna pomocy społecznej. Jednak w związku z cięciami
budżetowymi spowodowanymi wysokim deficytem, problemem jest obecnie utrzymanie odpowiedniego
poziomu świadczonych usług, a możliwości oferowania pomocy innym osobom są ograniczone.
98
Ramka 7 Klub Integracji Społecznej (KIS) w Nowej Hucie, Kraków
Klub Integracji Społecznej działa od 2005 r. Udziela on wsparcia indywidualnego, grupowego oraz organizuje
zatrudnienie socjalne. Uczestnicy zajęć w KIS to osoby długotrwale bezrobotne. Zwykle mają jeszcze inne
problemy np. ubóstwo, uzależnienie od środków psychoaktywnych. Są też osoby bezdomne, niepełnosprawne,
przewlekle chore, doświadczone przemocą domową, bezradne życiowo, a także mające trudności z adaptacją w
środowisku po opuszczeniu zakładu karnego.
Przyjęcie osoby bezrobotnej do Klubu Integracji Społecznej jest poprzedzone szczegółową diagnozą sytuacji
życiowej beneficjenta. Po określeniu problemów zostaje podpisany kontrakt zawierający cele i plan działania oraz
oczekiwane rezultaty. Zajęcia trwają minimum 6 miesięcy i są realizowane od 16 do 28 godzin miesięcznie. Praca z
uczestnikiem KIS zaczyna się od poprawy jego kompetencji miękkich (komunikacja, odpowiedzialność, organizacja
czasu pracy, dbałość o higienę osobistą, itp.). Dopiero po osiągnięciu zadowalających efektów w zakresie
kompetencji miękkich beneficjent może przystąpić do uaktualniania, podnoszenia czy nabywania kompetencji i
kwalifikacji zawodowych. W trakcie kształcenia umiejętności zawodowych uczestnicy zajęć mają możliwość prac
społecznie użytecznych, a jeśli się się sprawdzą – uzyskania zatrudnienia.
KIS współpracuje z 40 podmiotami rynku pracy, które chętnie pozyskują pracowników przygotowanych do pracy w
KIS. W 2010 r. Klub Integracji Społecznej udzielił wsparcia 632 osobom, z których 40% stanowiły osoby w grupie
wiekowej 50+. Beneficjenci mogą uczestniczyć w różnego rodzaju formach aktywności, takich jak: grupy
samopomocy, wsparcia i edukacyjne; spotkania grupowe; spotkania indywidualne; praca w ramach prac społecznie
użytecznych, praca w ramach robót publicznych. W 2010 r. 131 beneficjentów podjęło pracę na otwartym rynku.
Uczestnictwo w KIS jest dobrowolne. Jedynym jego warunkiem jest realizacja zawartego kontraktu socjalnego.
Praca z beneficjentami odbywa się w warsztacie rzemieślniczym, sali komputerowej, salach do zajęć praktycznych,
salach do spotkań grupowych i indywidualnych. Wszystkie pomieszczenia są wyposażone w niezbędne narzędzia i
inne pomoce do pracy z beneficjentami. KIS zajmuje dwa lokale na terenie Dzielnicy Kraków-Nowa Huta i
zatrudnia 20 pracowników. Do tej pory dzięki działaniom Klubu Integracji Społecznej pozyskało i utrzymało pracę
820 mieszkańców Krakowa (w samym 2011 r. pracę znalazło 111 osób).
Opinia o KIS jednego z beneficjentów:
Kiedy miałem 59 lat, zostałem zwolniony po 35 latach [pracy]. Czułem się jak ktoś odsunięty na bok, niepotrzebny.
Pracodawcy nie ukrywali zaskoczenia, że w moim wieku szukam jeszcze pracy. Dlatego stres, depresja i
zniechęcenie były coraz większe. Dzięki pracownikom socjalnym rozpocząłem zajęcia w KIS. Dziś mam 63 lata.
Wykonuję prace społecznie użyteczne w ramach zajęć organizowanych przez KIS. Ja i moja praca jesteśmy
potrzebni. Uczę się nowych rzeczy, których nigdy nie robiłem wcześniej. Poznałem wielu nowych ludzi. Mój wiek i
stan zdrowia nie są dla nikogo problemem. Ważne, że do momentu przejścia na emeryturę mogę wykonywać tego
rodzaju społecznie użyteczne prace. Po ukończeniu tutejszych szkoleń/kursów, marzę o pracy w instytucji, w której
wciąż będę potrzebny.
Źródło: informacja z KIS, oś Słoneczne 15, Kraków
Klub Integracji Społecznej (KIS) stanowi również doskonały przykład zapewnienia możliwości
szkoleniowych dla starszych osób bezrobotnych / nieaktywnych zawodowo. Poza możliwościami
zatrudnienia, dzięki szkoleniom odbytym w KIS, znaczna liczba beneficjentów zwróciła także uwagę, iż
równie ważne było poczucie spełnienia oraz integracji ze społeczeństwem, będące konsekwencją podjęcia
aktywności w KIS. Różne rodzaje aktywności oferowane przez KIS umożliwiły wymianę wiedzy pomiędzy
beneficjentami (w tym wymianę wiedzy pomiędzy pokoleniami).18 Działalność Klubu jest finansowana z
budżetu miasta, jak również ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego, który stanowi znaczące i
istotne źródło finansowania takich instrumentów aktywizacji zawodowej, jak: szkolenia, współpraca z
pracodawcami, itd.
Możliwości oferowane przez Centrum Kultury i Rekreacji Seniorów nie powinny ograniczać się
wyłącznie do wsparcia z zakresu pomocy społecznej, ponieważ istnieje także możliwość organizacji
większej liczby projektów, w których mogą wziąć udział ci mieszkańcy dzielnicy, którzy obecnie nie
kwalifikują się do otrzymania pomocy społecznej. Niemniej jednak działalność Centrum stanowi doskonały
przykład instytucji, która dostosowuje się do przemian demograficznych w dzielnicy, co może stanowić
wzór do naśladowania dla podobnych placówek nie tylko w regionie małopolskim, ale i w pozostałych
18
W oparciu o komentarze i sugestie Naoko Kubo/Expert Sustainable Development.
99
województwach w całym kraju. Te same możliwości mogą zostać wykorzystane w przypadku KIS. Realne
wydaje się zastosowanie rozwiązania, w którym KIS mógłby służyć pomocą nie tylko osobom
nieaktywnym zawodowo, ale również obecnie pracującym osobom w średnim wieku i starszym
doświadczających takich problemów społecznych, jak utrata pracy lub zmiana formy czy miejsca
zatrudnienia. Niezbędne jest także umożliwienie takim placówkom jak Klub Integracji Społecznej większej
elastyczności w pozyskiwaniu środków przeznaczonych na własną działalność. Klub prowadzi działalność
w ramach struktur miejskiego ośrodka pomocy społecznej (poziom lokalny), co wiąże się z pewnymi
ograniczeniami dotyczącymi funkcjonowania tej instytucji. Pozytywnym aspektem jest możliwość
wykorzystania środków z Europejskiego Funduszu Społecznego do współfinansowania tego typu
działalności. Istotne jest także, aby zdać sobie sprawę z faktu, że rola tego rodzaju instytucji wykracza poza
standardowy zakres działalności instytucji pomocy społecznej, ponieważ KIS oferuje usługi tzw.
zatrudnienia socjalnego – a więc funkcjonuje w podobny sposób, jak instytucje rynku pracy (świadczenie
usług w zakresie poradnictwa, doradztwa i szkoleń dla osób bezrobotnych), a także podejmuje działania
podobne do tych, które są świadczone w ramach spółdzielni socjalnych (gdzie osoby bezrobotne,
szczególnie wykluczone społecznie, mogą otrzymać pracę). W związku z powyższym, niezbędne jest
wypracowanie rozwiązań systemowych na poziomie krajowym (które nie musi wcale opierać się wyłącznie
na realizacji projektów współfinansowanych ze środków funduszy europejskich), które będą miały na celu
określenie, w jaki sposób można lepiej wykorzystać już istniejące i przetestowane przykłady skutecznego
działania.
4.2.2 Województwo pomorskie
Władze lokalne i regionalne w województwie pomorskim są świadome istnienia problemów
związanych ze zmianami demograficznymi i próbują podejmować działania mające na celu dostosowanie
regionalnej gospodarki i warunków życia do nowego typu potrzeb, które będą stanowić konsekwencje
starzenia się społeczeństwa. W Strategii polityki społecznej województwa pomorskiego do 2013 r., która
została opracowana w 2006 r., władze regionalne wskazują, że zjawisko starzenia się społeczeństwa
stanowi coraz bardziej istotny problem. W chwili obecnej samorząd województwa angażuje coraz większą
liczbę obywateli w dyskusję dotyczącą przyszłości regionu, uwzględniającą kwestie demograficzne. Nowa
strategia (Strategia Rozwoju Województwa Pomorskiego 2020: www.strategia2020.pomorskie.eu) została
przyjęta w 2012 r. Negatywne tendencje demograficzne, takie jak spadek wartości współczynnika
dzietności oraz nasilenie się zjawiska starzenia się społeczeństwa, zostały zidentyfikowane jako jedno z
sześciu największych zagrożeń dla rozwoju województwa pomorskiego. Pozostałe trzy zagrożenia dotyczą
możliwej dezintegracji istniejących struktur gospodarczych UE, spadku poziomu inwestycji
infrastrukturalnych, braku skutecznych reform w zakresie krajowych systemów służby zdrowia, edukacji i
zabezpieczenia społecznego, rosnącej presji antropogenicznej na środowisko czy występowania katastrof
naturalnych.
Prognozy, które przewidują stały wzrost populacji w wieku poprodukcyjnym, wskazują także na
istotny i trwały wzrost udziału starszych grup wiekowych w strukturze społeczeństwa. W związku z tym,
zadaniem priorytetowym jest podjęcie działań mających na celu dostosowanie rynku pracy do
zachodzących przemian demograficznych (związanych ze zjawiskiem starzenia się społeczeństwa).
Jedną z udanych inicjatyw, podjętych w celu dostosowania rynku pracy do wyzwań wynikających
z procesu starzenia się społeczeństwa, było projekt, pn. „Pracuję – rozwijam kompetencje. Innowacyjny
model wsparcia dla pracowników 50+”. W ramach tego innowacyjnego projektu, zrealizowanego przez
agencję badawczą PBS, opracowano przykłady lepszego wspierania osób w średnim wieku oraz starszych,
którzy utracili pracę lub potrzebują pomocy w znalezieniu nowego zatrudnienia. Projekt ten został
dofinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego.
Inną inicjatywą podjętą na terenie województwa pomorskiego był projekt, pn. „Wykorzystaj Nas!
Pracownicy 45+ w Twojej Firmie”, którego celem było zwiększenie poziomu wiedzy na temat sposobów
bardziej efektywnego wykorzystania potencjału pracowników w wieku 45+, a także zidentyfikowania
możliwości dostosowania polityki w zakresie zasobów ludzkich do zmieniającej się sytuacji
100
demograficznej w sektorze MŚP. Projekt był realizowany w latach 2009–2010 i był również
współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego (zob. ramka 8).
Ramka 8 Projekt pn.„Wykorzystaj Nas! Pracownicy 45+ w Twojej Firmie”
Celem projektu było wskazanie możliwości takiego kształtowania polityki personalnej małych i średnich
przedsiębiorstw, aby potencjał pracowników w wieku 45+ mógł zostać wykorzystany w większym zakresie
(głównie poprzez rozwijanie koncepcji zarządzania wiekiem).
Integralną część projektu stanowiły badania ilościowe i jakościowe, których celem było monitorowanie sytuacji na
rynku pracy województwa pomorskiego, ze szczególnym uwzględnieniem problematyki związanej z
zatrudnieniem pracowników w wieku 45+. Badanie zostało przeprowadzone wśród małych i średnich
przedsiębiorstw i objęło 500 podmiotów. Respondentami były osoby odpowiedzialne za politykę kadrową.
Respondenci dość pozytywnie ocenili starszych pracowników, wskazując na ich lojalność, szacunek dla pracy,
dyspozycyjność, sumienność oraz duże doświadczenie zawodowe. Nisko natomiast oceniane są: umiejętność
adaptacji do zmian, chęć dokształcania się oraz otwartość na innowacje. Wyniki pozytywnej oceny pracowników
w wieku 45+, a także deklaracje dotyczące wdrożenia strategii ukierunkowanych na zarządzanie wiekiem, składają
się na dość pozytywny obraz perspektyw zatrudnienia pracowników w tej grupie wiekowej w sektorze MŚP.
W wyniku realizacji projektu przygotowane zostały dwie publikacje: informator dla pracodawców z MŚP, pt. „Jak
zatrudniać pracowników 45+ i odnieść sukces” oraz książka, pt. „Pracownicy 45+ w przedsiębiorstwie”.
Źródło: Polskie Towarzystwo Ekonomiczne w Gdańsku, 2012
4.2.3 Łódzkie
W oficjalnych dokumentach województwa łódzkiego19, zmiany demograficzne są wskazywane
jako te, do których województwo powinno się wprawdzie dostosować, ale na które nie można w sposób
istotny wpływać. W Strategii rozwoju województwa łódzkiego na lata 2007–202020 problemy
demograficzne nie są rozumiane całościowo i rzadko definiowane jako cele operacyjne. Obszary
priorytetowe wymienione w Strategii rozwoju województwa łódzkiego na lata 2007–202021 obejmują:
ubóstwo, długotrwałe bezrobocie, łagodzenie skutków spowolnienia gospodarczego, włączenie społeczne,
profilaktykę uzależnień, wyrównywanie szans osób niepełnosprawnych (poprzez dostęp do rehabilitacji
zawodowej i społecznej), problematykę starzejącego się społeczeństwa, a także rozwój infrastruktury. Brak
nadania szczególnego znaczenia procesom demograficznym w poszczególnych obszarach wynika z faktu,
iż dokument koncentruje się na „twardych” działaniach, związanych w pierwszej kolejności z rozwojem
infrastruktury oraz przyciągnięciem inwestorów oferujących nowe miejsca pracy. Wymierne skutki
podjętych działań odgrywają w tym przypadku znacznie bardziej istotną rolę, niż działania, których efekty
trudno jest oszacować i zmierzyć. Niemniej jednak pewne zmiany w podejściu do kwestii demograficznych
są już zauważalne. W trakcie debaty na temat aktualizacji Strategii Rozwoju Województwa oraz Strategii
Rozwoju Miasta Łodzi pojawiła się wola władz publicznych do uwzględnienia większej liczby rozwiązań,
które dodatnio wpłyną na jakość życia mieszkańców. Należy również przyznać, że brak wyraźnego
uwzględnienia wielowymiarowego znaczenia zmian demograficznych w treści dokumentów strategicznych,
przygotowanych przez samorząd terytorialny nie oznacza, że na szczeblu lokalnym nie podjęto w tej
19
Sejmik Województwa Łódzkiego, Strategia rozwoju województwa łódzkiego na lata 2007-2020 (wersja angielska:
The Development Strategy for the Łódź Region for the years 2007-2020), Łódź 2006.
http://www.lodzkie.pl/wps/wcm/connect/bip/bip/urzadmarszalkowski/programy/strategiawojewodztwalodzkiego/strat
egia_rozwoju_wojewodztwa_lodzkiego_na_lata_2007-2020_2.pdf;
Sejmik
Województwa
Łódzkiego,
Wojewódzka strategia
w
zakresie
polityki
społecznej
na
lata
2007–2020,
Łódź
2007,
http://www.rcpslodz.pl/Strategia/19/0/
20
Sejmik Województwa Łódzkiego, Strategia rozwoju województwa łódzkiego na lata 2007-2020 (Wersja angielska:
The Development Strategy for the Łódź Region for the years 2007-2020), Łódź 2006,
http://www.lodzkie.pl/wps/wcm/connect/bip/bip/urzadmarszalkowski/programy/strategiawojewodztwalodzkiego/strat
egia_rozwoju_wojewodztwa_lodzkiego_na_lata_2007-2020_2.pdf
21
Sejmik Województwa Łódzkiego, Wojewódzka strategia w zakresie polityki społecznej na lata 2007–2020, Łódź
2007 http://www.rcpslodz.pl/Strategia/19/0/
101
kwestii żadnych działań. Inicjatywy te nie zostały jednak zaprojektowane w taki sposób, aby mogły
aktywnie przeciwdziałać procesom demograficznym (np. poprzez wdrażanie polityki prorodzinnej).
Strategia rozwoju województwa łódzkiego jest obecnie aktualizowana (do końca 2012 r. toczyły
się konsultacje społeczne dokumentu22), a problemy związane ze zmianami demograficznymi stanowią
jedną z najbardziej istotnych kwestii, wymienionych w tym dokumencie. Urząd Marszałkowski w Łodzi
opracowuje obecnie specjalny program, którego celem będzie przeciwdziałanie procesowi wyludniania się
województwa. W grudniu 2012 r. Urząd Marszałkowski przyjął projekt „Planu przeciwdziałania
depopulacji w województwie łódzkim” oraz przekazał go do konsultacji wewnętrznych. Program, którego
podtytuł brzmi „Rodzina – dzieci – praca”, koncentruje się w pierwszej kolejności na odbudowie kapitału
ludzkiego oraz na poprawie jakości życia mieszkańców. Najważniejsze propozycje działań można podzielić
na dwie grupy: pierwsza z nich obejmuje działania, których koszty realizacji mają zostać sfinansowane z
dostępnych obecnie środków publicznych (głównie z Europejskiego Funduszu Społecznego), natomiast
drugą grupę stanowią działania, których wdrożenie jest pożądane, lecz wymaga wprowadzenia pewnych
zmian prawnych oraz realokacji środków pochodzących z budżetu województwa23.
Urząd Marszałkowski w Łodzi planuje utworzenie Obserwatorium Demograficznego
(prawdopodobnie nastąpi to w 2014 r. ze względu na dostępność środków finansowych w tym okresie),
które będzie traktowało zmiany demograficzne jako jedno z najważniejszych wyzwań w przyszłości.
Pojawiła się także propozycja utworzenia Specjalnej Strefy Demograficznej (drugiej w Polsce - utworzenie
pierwszej zapowiedział Premier Donald Tusk w grudniu 2012 r., w Opolu), jednak ze względu na
ograniczenia finansowe inicjatywa ta została wstrzymana.
Na poziomie lokalnym, w szczególności w Łodzi, istnieje szereg różnych problemów, które
wymagają natychmiastowego rozwiązania oraz aktywnego planowania przyszłych działań. Niezbędne jest
na przykład dokonanie oceny propozycji dotyczącej utworzenia spółdzielni socjalnej w mieście, która
funkcjonowałaby na obszarze zaniedbanej obecnie ulicy Legionów i ul. Gdańskiej. Ocena tego rodzaju nie
powinna wynikać jedynie z faktu, iż stanowi warunek formalny, związany ze złożeniem wniosku o
dofinansowanie realizacji projektu ze środków UE, ale jest konieczna także w celu dokonania analizy
zewnętrznych skutków utworzenia podmiotu, który zobligowany by był prowadzić działalność na otwartym
rynku pracy (przykłady inicjatyw lokalnych zob. Ramka 9). Konieczność udzielenia wsparcia młodym
mieszkańcom Łodzi, którzy opuszczają miasto ze względu na zagrożenie bezrobociem, wskazuje także na
wyraźne różnice w porównaniu z województwem małopolskim, w którym tego typu problemów nie ma,
dlatego też uzyskanie zgody na wykorzystanie środków UE przeznaczonych na podobny cel byłoby raczej
trudne do realizacji. Być może świadczy to także o konieczności określenia sposobów wspierania młodych
mieszkańców miasta, którzy zamierzają rozpocząć własną działalność gospodarczą. Chodzi w tym
przypadku o innowacyjne projekty, które nie koncentrują się wyłączenie na zaspokajaniu potrzeb rynków
lokalnych, ale umożliwiają przyciągnięcie klientów spoza miasta, województwa, czy nawet z zagranicy
(zob. przykład inicjatywy „Off Piotrowska” pokazano w ramce 9).
22
http://www.lodzkie.pl/wps/wcm/connect/bip/bip/urzadmarszalkowski/programy/strategiawojewodztwalodzkiego/prac
e_nad_aktualizacja
23
Urząd Marszałkowski w Łodzi, Plan przeciwdziałania depopulacji w województwie łódzkim na lata 2013-2014,
Łódź 2012
102
Ramka 9 Inicjatywy lokalne
•
Spółdzielnia „Zaraz wracam” to inicjatywa pięciu młodych mieszkańców Łodzi, absolwentów kierunków
ekonomicznych i humanistycznych, którzy po bezskutecznym poszukiwaniu pracy postanowili otworzyć
własną klubokawiarnię. Członkowie spółdzielni wynajęli od miasta Łodzi lokal, w którym oprócz
świadczenia usług ściśle komercyjnych, organizują także dyskusje i koncerty muzyki alternatywnej.
•
Innym przykładem spółdzielni społecznej jest DOM – inicjatywa absolwentów uczelni artystycznych, którzy
postanowili założyć klub muzyczny. Klub znajduje się w strefie Off Piotrkowska (Piotrkowska to główna
ulica miasta). DOM to klub muzyczny, w którym dominuje muzyka alternatywna. Codziennie odbywają się
tutaj koncerty, a w weekend dyskoteki.
•
Koncepcja Off Piotrkowska narodziła się w 2011 r. i była inicjatywą OPG Orange Property Group, która
obecnie zajmuje się jej koordynacją. Celem projektu jest stworzenie alternatywy dla dominującego w
dzisiejszych czasach modelu konsumpcyjnego. W związku z zawieszeniem planów przekształcenia byłych
hal fabrycznych w nowoczesny hotel i biurowiec, co było konsekwencją kryzysu, OPG Orange Property
Group postanowiła, że zamiast odprowadzać na rzecz miasta Łódź opłaty z tytułu wstrzymania inwestycji,
pomoże najemcom w rozwijaniu ich własnych projektów. W tym celu wprowadzono niski czynsz,
odnowiono przyległe obszary oraz rozpoczęto akcję promowania wszystkich przedsiębiorstw pod tym samym
logo „Off Piotrowska". Większość najemców to młodzi projektanci lub przedsiębiorcy, zajmujący się
głównie produkcją odzieży i biżuterii na niewielką skalę, stosujący oryginalne wzory, z dużą ilością
elementów wykonywanych ręcznie (np. „Pan tu nie stał”, jedna z najpopularniejszych marek odzieżowych
dla młodzieży). W drugiej połowie 2012 r. działało w strefie kilka restauracji (oferujących głównie kuchnię
etniczną) oraz pubów.
W przypadku Łodzi zjawisko marginalizacji społecznej jest bardzo widoczne w centrum miasta
(w szczególności w okolicy ulicy Legionów i ul. Gdańskiej), które ulega degradacji oraz doświadcza
problemów społecznych wynikających z bezrobocia, takich jak alkoholizm, czy brak środków do
utrzymania się, jak również powiązanych z niskim standardem lokali mieszkalnych, wysokim wskaźnikiem
przestępczości oraz znacznym odsetkiem mieszkańców przedwcześnie kończących naukę. W takim
przypadku zaleca się pilne wdrożenie interwencyjnych programów w zakresie polityki społecznej, które
będą miały na celu poprawę wizerunku miasta w oczach jego mieszkańców oraz poprawę jakości życia
wszystkich obywateli (w szczególności rodzin). Problemy odnoszące się do centrów miast powinny być
ponadto rozpatrywane w szerszym kontekście. Analizy demograficzne, społeczne i gospodarcze wskazują,
że słabość województwa wynika ze słabości jego stolicy. W związku z tym należy zwrócić szczególną
uwagę na kwestię rewitalizacji Łodzi, która stanowi centrum całego województwa.
4.2.4 Podsumowanie
We wszystkich województwach przemiany demograficzne są uwzględniane w różny sposób w
ramach strategii realizowanych na szczeblu regionalnym i lokalnym, w ramach zdefiniowanych celów i
priorytetów, a także konkretnych działań i procesu ich wdrażania. W ramach tego rodzaju strategii należy w
szczególności w większym stopniu skoncentrować się na działaniach dotyczących zjawiska starzenia się
społeczeństwa oraz wparcia dla młodzieży, nie tylko w perspektywie krótkoterminowej, ale również
średnio- i długoterminowej. Ponadto istnieje w tym przypadku potrzeba określenia oraz wdrożenia
specjalnych działań na szczeblu lokalnym. W szczególności należy zauważyć, że istnieją na poziomie
lokalnym miejsca, w przypadku których niezbędne jest wdrożenie programów mających na celu
zarządzanie i wpieranie działań w zakresie włączenia społecznego, przy jednoczesnym zapobieganiu
zjawisku wykluczenia społecznego. Programy i inicjatywy lokalne wymagają zapewnienia odpowiednich
zasobów oraz zastosowania skoordynowanego podejścia , które uwzględni lokalny kontekst. Środki UE
mogą zapewnić źródło finansowania tego rodzaju działań. Istnieje jednak szereg pytań i wątpliwości
odnoszących się do skuteczności projektów finansowanych ze środków UE. Odpowiedzi na powyższe
pytania mogą być udzielone poprzez porównywanie działań współfinansowanych z budżetu UE do
podobnych działań, które nie otrzymują tego rodzaju wsparcia. Należy również postawić pytanie, jaka
liczba tych inicjatyw mogłaby i faktycznie zakończyłaby się sukcesem bez wsparcia finansowego z UE, a
także jaka będzie trwałość inicjatyw ekonomicznych w momencie, gdy wsparcie finansowe ze środków UE
103
nie będzie już przyznawane? Jakie działania mogą zostać podjęte w celu wspierania obywateli w
prowadzeniu przez nich własnej działalności gospodarczej w taki sposób, aby była ona opłacalna?
Powyższe kwestie należy starannie rozważyć w przypadku podejmowania decyzji dotyczących wyboru
określonego rodzaju interwencji publicznych, tak aby strategie te były trwałe w czasie i miały dostęp do
odpowiedniej wielkości zasobów. Aby w sposób skuteczny odpowiadać na problemy demograficzne,
strategie muszą uwzględniać zarówno perspektywę krótko-, jak i długoterminową (Martinez-Fernandez i
in., 2012).
Rozpatrywane w tym miejscu kwestie dotyczące inicjatyw oraz strategii pokazują, jaką wartość i
jakie znaczenie mają środki UE, a także wskazują na istotną rolę, jaką mogą one odegrać w kontekście
zapobiegania przyczynom i przeciwdziałania skutkom zmian demograficznych. Jednakże dopiero zbadanie
różnych sposobów wykorzystania tych środków umożliwia dokonanie wiarygodnej oceny tego, jakie
rozwiązania mogą zostać wdrożone w innych regionach Polski. Wymiana informacji oraz doświadczeń
pomiędzy poszczególnymi województwami ma pierwszoplanowe znaczenie, ponieważ umożliwia dyskusję
nie tylko o sukcesach i porażkach poszczególnych projektów, ale również dzielenie się wiedzą i
informacjami na temat zalecanych rozwiązań, które będą dostosowane do konkretnych potrzeb.
4.3 Lokalne wizje przemian demograficznych
W trakcie warsztatów zorganizowanych w ramach projektu przez Ministerstwo Rozwoju
Regionalnego z udziałem ekspertów OECD, a także przedstawicieli urzędów marszałkowskich z
województwa pomorskiego, małopolskiego i łódzkiego oraz lokalnych interesariuszy, temat
przedyskutowano w poszczególnych województwach w następujące zagadnienia dotyczące przemian
demograficznych: starsi pracownicy, „srebrna”, „biała” i „zielona” gospodarka, zrównoważony rozwój
obszarów miejskich i rozwój lokalny, a także polityka prorodzinna. Poniżej omówione zostały
najważniejsze z tych kwestii:
4.3.1 Starsi pracownicy
Przedstawiciele wszystkich trzech województw podzielają jednakowe obawy dotyczące starszych
pracowników, a w szczególności następujące:
•
•
•
negatywne postrzeganie starszych pracowników, w przeciwieństwie do pracowników młodszych
(negatywne postawy / stereotypy);
niekorzystna dla starszych pracowników sytuacja gospodarcza oraz sytuacja na rynku pracy;
brak rozwiązań systemowych, które mogłyby promować dłuższą aktywność starszych
pracowników na rynku pracy (wydłużenie wieku emerytalnego nie jest wystarczającym
środkiem).
Rozwiązania stosowane na szczeblu rządowym nie są wystarczające, a w chwili obecnej działają
nawet na niekorzyść starszych pracowników (jak np. 4-letni okres ochrony pracowników przed
osiągnięciem przez nich wieku emerytalnego). W powyższym kontekście, należy także wskazać na brak
odpowiedniej i właściwej kultury, związanej z procesem zarządzania wiekiem na szczeblu
przedsiębiorstwa. Postawy i zachowanie starszych pracowników różnią się w zależności od poziomu
wykształcenia, rodzaju wykonywanej pracy oraz zawodu, w związku z czym istnieje konieczność
podniesienia poziomu ich motywacji lub też dokonania zmiany określonych postaw. W tabeli 10,
zamieszczonej poniżej, przedstawiono najważniejsze wnioski z warsztatów, odnoszące się do sytuacji
starszych pracowników na rynku pracy.
104
Tabela 10 Najważniejsze wnioski sformułowane podczas warsztatów wojewódzkich w odniesieniu do
starszych pracowników na rynku pracy.
MAŁOPOLSKIE
• Istnieje
wiele
negatywnych
stereotypów, które sprawiają, że
aktywne starzenie się jest koncepcją
trudną do osiągnięcia, np. to, że
ludzie starsi nie są gotowi na
zmiany, a ich stan ich zdrowia jest
często gorszy niż młodszych
pracowników.
Jak
stwierdzili
niektórzy
respondenci,
starsi
pracownicy
są
solidnymi,
stabilnymi
i
szanowanymi
członkami personelu. Stało się
jasne, że aktywna pomoc osobom
starszym
w
poszukiwaniu
zatrudnienia może w sposób
znaczący przyczynić się do zmiany
ich sytuacji na rynku pracy.
Ponadto, osoby starsze, które
posiadają pracę, mogą odgrywać
niezwykle istotną rolę w procesie
wspierania
różnych
pokoleń
pracowników. Nie jest to jednak
system jednokierunkowy. Również
młodsi pracownicy mogą udzielać
wsparcia pracownikom starszym.
• Istotne
jest
zidentyfikowanie
potencjału starszych pracowników i
nie koncentrowanie się wyłącznie
na ich brakach. Ponadto, niezbędne
jest
dostosowanie
szkoleń
i
programów w zakresie rozwoju
umiejętności
zawodowych
do
potrzeb i preferencji starszych
pracowników. Powyższe dotyczy
również specjalnych programów.
Przykład
stanowi
program
wspierania przedsiębiorczości, który
nie odniósł sukcesu wśród starszych
osób bezrobotnych, m.in. dlatego że
nie było specjalnych kryteriów
premiujących ich udział w tym
programie.
ŁÓDZKIE
• Sytuacja jest złożona w związku ze
zmniejszająca się liczbą ludności,
starzeniem się społeczeństwa oraz
bezrobociem,
będącym
konsekwencją
redukcji
miejsc
pracy. Istnieje tendencja do
myślenia
krótkoterminowego.
Proces kształtowania polityki musi
uwzględniać perspektywę średnio- i
długoterminową, nie tylko na
poziomie
krajowym,
ale
i
regionalnym. Zasada ta może nie
wydawać się oczywista w tym
momencie, jednak jej zignorowanie
może wiązać się z poważnymi
konsekwencjami.
• Bardzo istotne jest podejmowania
proaktywnych
działań.
Proces
kształtowania polityki musi być
ukierunkowany na przyszłość. W
szczególności w przypadku regionu,
który zmaga się obecnie z
problemami
gospodarczymi,
niezbędne
jest
zapewnienie
warunków do osiągnięcia postępu i
wzrostu. Jeżeli w przyszłości na
rynku
będzie
brakować
pracowników, to wzrost może
okazać się bardzo trudny do
osiągnięcia.
• W trakcie dyskusji stwierdzono, że
bardzo istotną kwestią jest potrzeba
zapewniania elastyczności. Dłuższa
praca nie oznacza zatrudnienia w
tym samym zawodzie. Niezwykle
istotne znaczenie mają zarówno
możliwości rozwoju zawodowego,
jak
i
solidarność
międzypokoleniowa.
• Niektórzy uczestnicy warsztatów
zastanawiali się, czy obecne opinie
dotyczące osób starszych w
społeczeństwie utrzymają się w
dłuższej perspektywie czasowej.
Sytuacja po kryzysie finansowym
ulegnie w pewnym momencie
poprawie. W takim przypadku
sukcesywnie
starzejące
się
społeczeństwo
oraz
brak
wystarczających umiejętności po
stronie pracowników znajdujących
się na rynku pracy mogą utrudnić
dalszy rozwój województwa.
POMORSKIE
• Starzenie się społeczeństwa nie jest
problemem,
który
występuje
niezależnie od innych i wymaga
wypracowania nowego podejścia w
myśleniu o miejscu pracy, rynku
pracy oraz stałym rozwijaniu
kapitału ludzkiego i realizowanych
polityk.
• Dłuższa praca nie zawsze oznacza
zatrudnienie
w
tym
samym
zawodzie.
Radykalna
zmiana
miejsca
zatrudnienia
może
przysparzać pewnych trudności,
jednakże istnieje potrzeba myślenia
w sposób kreatywny, w celu
zdefiniowania
nowych,
obiecujących możliwości rozwoju
zawodowego.
Należy
również
zapewnić,
że
podejmowane
działania nie będą podważane przez
negatywne stereotypy – osoby,
które zmagają się z wieloma
trudnościami szybko tracą pewność
siebie.
• Kwestia starzenia się społeczeństwa
jest ściśle związana z problemami
dotyczącymi infrastruktury. Trudno
wymagać od osób starszych
podejmowania nowej pracy, jeżeli
wiąże się to z długimi przejazdami
pomiędzy domem a miejscem
pracy.
• Informacje o rynku pracy stanowią
najważniejsze
narządzie,
aby
zmierzyć się z wyzwaniami
związanymi ze starzeniem się
społeczeństwa.
I
chociaż
przewidywanie dokładnych zmian
w przyszłości jest problematyczne,
to istnieją użyteczne narzędzia,
które pozwalają określić kierunki
tego rodzaju trendów. Jednakże
informacja nie odnosi się wyłącznie
do poziomu makroekonomicznego,
ale obejmuje również narzędzia w
zakresie dopasowania umiejętności,
stosowane
na
poziomie
indywidualnym.
Tego
rodzaju
inicjatywy zostały już wdrożone na
obszarze województwa, co należy
uznać za pozytywne zjawisko.
Źródło: W oparciu o dyskusję w grupach fokusowych oraz informacje zwrotne i komentarze przekazane
przez Jaspera van Loo, CEDEFOP.
105
Poniżej przedstawiono najważniejsze wnioski z badania grupy fokusowej, obejmującej starszych
pracowników:
•
Konieczność wdrożenia programów / inicjatyw promujących osoby starsze (zwalczanie
negatywnych stereotypów, podniesienie wiedzy pracowników na temat kosztów związanych z
dyskryminacją ze względu na wiek oraz na potencjalnych zmian na rynku pracy w przyszłości).
Inicjatywy w zakresie rozwijania umiejętności zawodowych oraz szkolenia muszą być
dostosowane do potrzeb osób starszych. W tym celu niezbędne jest dokonywanie częstej i
regularnej oceny umiejętności tych osób oraz sposobów ich wykorzystania w obecnej lub
nowej pracy. W przypadku braku określonych umiejętności, należy zapewnić ich łatwe nabywanie
za pomocą szkoleń. Nie ma możliwości stworzenia unikalnego rozwiązania, które sprosta
potrzebom szkoleniowym wszystkich pracowników, w związku z tym, zadaniem doradców jest nie
tylko świadczenie pomocy pracodawcom, ale również działanie w charakterze niezależnego doradcy
na rzecz pracowników.
•
Polityki publiczne oraz wdrażane strategie muszą być „proaktywne” – nie tylko w
perspektywie krótkoterminowej, ale również długoterminowej. Ponadto, powinny one również
uwzględniać potrzebę elastyczności. Przepisy dotyczące rynku pracy powinny być możliwie jak
najbardziej stabilne, a jeżeli istnieje konieczność wprowadzenia ich zmiany, to należy przedtem
przekazać wszystkim zainteresowanym stronom wyraźną informację na temat zakresu i rodzaju
planowanych zmian. Zasadniczym celem tego rodzaju działań jest wzmocnienie potencjału
starszych pracowników. Powinno się to odbywać jednakże nie poprzez zmianę stanu prawnego, ale
przede wszystkim poprzez ustanowienie systemów, które umożliwią utrzymanie tego rodzaju stanu
w dłuższym horyzoncie czasowym. Strategie wdrażane na poziomie regionalnym powinny
uwzględniać specyfikę lokalnego rynku pracy w kontekście starszych pracowników. Ponadto,
pracownicy powinni zostać wyposażeni w podstawowe umiejętności, przydatne w każdego rodzaju
działalności gospodarczej.
•
Badania dotyczące rynku pracy i prognozowanie zmian stanowią podstawowe narządzie
prognozowania niezbędnych zmian nie tylko na poziomie krajowym, ale także na poziomie
regionalnym i lokalnym. Powinny być rozwijane działania mające na celu dopasowanie
umiejętności pracowników do potrzeb rynku pracy.
4.3.2 Srebrna, biała i zielona gospodarka
Każde nowe strategiczne podejście w zakresie przeciwdziałania zjawisku starzenia się
społeczeństwa musi uwzględniać nowe stymulatory wzrostu takie jak: „srebrna” i „biała”
gospodarka. Nowe, rozwijające się sektory gospodarki, w których starsi pracownicy mogą odegrać
znaczącą rolę, obejmują również działania z obszaru turystyki i rekreacji, opieki zdrowotnej oraz tzw.
„zielonej” gospodarki. Działania we wszystkich 3 ww. sektorach, rozwijane łącznie, mogą prowadzić do
systemowego rozwiązania problemów w określonym obszarze.
Różnice pomiędzy poszczególnymi województwami można określić na podstawie działań, na
które położone są największe akcenty. W przypadku województwa łódzkiego działania muszą być
natychmiastowe. Jednocześnie jednak istnieje w tym przypadku głęboko zakorzenione przekonanie, że
dokonanie zmian jest zbyt trudne. Wiąże się to z brakiem długoterminowych perspektyw oraz niechęcią do
oczekiwania na rezultaty, które nie zawsze są od razu widoczne. Ponadto (dotyczy to prawdopodobnie nie
tylko województwa łódzkiego), za impulsem do poszukiwania szybkich rozwiązań wydaje się stać
przekonanie, że konkretne propozycje działań powinny zostać przekazane przez instytucje rządowe. Można
zatem w tym przypadku mówić o wyraźnym braku odpowiedniego zaangażowania społeczności i lokalnie
działających podmiotów, które powinny być bardziej zainteresowane rozwojem regionu. Niezbędne jest w
związku z tym opracowanie programów / inicjatyw, których celem będzie zachęcenie do większego udziału
w sferze publicznej obywateli, jak również prywatnych przedsiębiorstw. Jednocześnie uczestnicy
106
warsztatów uznali, że określenie, jakie konkretne środki powinny zostać wdrożone w celu osiągnięcia
wyżej wymienionych celów, jest bardzo trudne. Praktycznym problem do rozwiązania pozostaje również
sposób w jaki należy przełożyć zdefiniowane cele rozwojowe na łatwe do wdrożenia i zastosowania
instrumenty.
Konsekwencją procesu starzenia się społeczeństwa jest wykrystalizowanie się nowego profilu
konsumenta. Potrzeby wszystkich grup społecznych i zawodowych są odmienne. Niezbędne jest zatem
uwzględnienie tego rodzaju różnic. W przypadku osób starszych, czas wolny i zdrowie są wzajemnie ze
sobą powiązane, co oznacza ogromny potencjał w zakresie możliwości rozwijania nowych przedsiębiorstw
i zawodów, a także miejsc pracy i przestrzeni miejskiej, przyjaznej dla osób starszych. Należy pamiętać, że
zjawisko starzenia się społeczeństwa stwarza w rzeczywistości nowe możliwości dla rozwoju
gospodarki w regionie. Należy promować te szanse rozwojowe i zachęcać do ich wykorzystania.
Różnice mogą być rozpatrywane w kontekście skali, tempa oraz zróżnicowania terytorialnego procesu
starzenia się społeczeństwa. We wszystkich województwach obserwuje się obecnie występowanie efektu
statystycznego. Oznacza to, że powojenne pokolenie wyżu demograficznego wkracza właśnie w przedział
wiekowy 60–65 lat. Jednocześnie możliwości działania są w poszczególnych województwach
zróżnicowane, co wynika z różnej sytuacji osób starszych, uwarunkowanej takimi czynnikami jak
wysokość dochodów, poziom osiągniętego wykształcenia oraz miejsce zamieszkania.
Z praktycznego punktu widzenia „srebrna” gospodarka będzie rozwijana przede wszystkim
w większych miastach, przez osoby posiadające odpowiednie zasoby finansowe oraz wyższy poziom
oczekiwań i wymagań. W związku z tym, sytuacja w poszczególnych województwach będzie uzależniona
od zmiennych, dotyczących gospodarki oraz poziomu wykształcenia danej subpopulacji. Porównując
sytuację społeczno-ekonomiczną osób starszych w stolicach poszczególnych regionów należy stwierdzić,
że najbardziej korzystny obraz wyłania się w przypadku Krakowa (ze względu na wyższy poziom
wykształcenia i lepszy stan zdrowia mieszkańców). Na drugim miejscu plasuje się Trójmiasto. W tyle
pozostaje natomiast Łódź, co jest konsekwencją historii gospodarczej miasta (starsi mieszkańcy byli
zatrudnieni w przemyśle tekstylnym, w którym nie obowiązywały szczególne wymogi dotyczące poziomu
wykształcenia, a oferowane wynagrodzenia były stosunkowo niskie - w związku z tym, również obecne
świadczenia emerytalne pozostają na stosunkowo niskim poziomie).
Jednocześnie, stosowanie zachęt mających na celu zwiększenie udziału starszych osób w rynku
pracy oraz ich motywacji do podejmowania zatrudnienia, a także wdrożenie współpracy
międzypokoleniowej w przedsiębiorstwach, opartej na wymianie specjalistycznej wiedzy, spowoduje
ogólną poprawę rozwoju gospodarczego w dobie starzejącego się społeczeństwa. Transfer wiedzy w
miejscu pracy przekazywanej przez osoby starsze młodszym pokoleniom pracowników, może zostać
usprawniony poprzez realizację przez tych pierwszych innowacyjnych szkoleń wewnętrznych i
wprowadzenie przez pracodawców metod rozwijania umiejętności zawodowych, dostosowanych i
spełniających potrzeby zarówno starszych, jak i dla młodszych pracowników. Istnieje potrzeba
wdrożenia, przede wszystkim w przedsiębiorstwach, programów w zakresie zarządzania wiekiem,
projektów współpracy międzypokoleniowej, instrumentów takich jak mentoring, coaching oraz
programów zachęcających do prowadzenia zdrowego trybu życia, które będą miały na celu
promowanie starszych pracowników jako cennych zasobów ludzkich dla pracodawców, których
wiedza i posiadane umiejętności zawodowe mogą być przekazywane osobom młodszym w miejscu
pracy.
Istnieje ogromny potencjał w rozwoju usług sprzyjających włączeniu społeczno-zawodowemu
osób starszych. Kluczowym czynnikiem jest w tym przypadku zwiększenie siły nabywczej osób
starszych poprzez rozwój programów emerytalnych, co w konsekwencji spowoduje wykreowanie
rynku, który będzie w stanie odpowiedzieć na możliwości finansowe i potrzeby starszych
konsumentów. Warunkiem zaangażowania osób starszych w ten proces będzie konieczność zwiększenia
poziomu tolerancji i akceptacji ich obecności w wielu obszarach życia społecznego. Będzie to możliwie
wyłącznie w przypadku zmiany wizerunku seniorów w taki sposób, aby byli oni postrzegani jako osoby
będące w dobrej formie fizycznej, dysponujące znacznymi umiejętnościami oraz aktywnie uczestniczące w
rynku pracy i społeczeństwie. Powyższy cel może zostać osiągnięty w rozmaity sposób, lecz bezwzględnie
107
konieczne jest rozpoczęcie kształcenia młodego pokolenia w zakresie kwestii związanych ze
starzeniem się społeczeństwa (np. programy edukacyjne w szkołach, specjalne zachęty dla nauczycieli
i uczniów do przygotowywania zajęć promujących zdrowy styl życia i aktywność fizyczną). Ponadto,
niezbędne jest nie tylko prowadzenie kampanii informacyjnych w mediach, ale także pokazywanie
prawdziwych ludzi, którzy potrafią opowiedzieć młodszym pokoleniom o swoim życiu, osiągnięciach, o
zdrowym i aktywnym stylu życia, pełniących funkcję „żywego” przykładu. Reakcją na przyszłe wyzwania
powinny być zmiany w systemie kształcenia, które zapewnią, że następne pokolenie ludzi starszych będzie
lepiej wykształcone i bardziej świadome swoich możliwości. Jednakże, pomimo rozwijającego się już teraz
znacznego popytu, podaż w zakresie produktów i usług, a także możliwości tworzenia nowych zawodów
jest wciąż bardzo ograniczona. Konsekwencją tego są bariery dla rozwoju „srebrnej” gospodarki. Polityki
publiczne w tym zakresie powinny promować koncepcję samoorganizowania się osób starszych, m.in. w
ramach podmiotów z sektora pozarządowego, które mogą przyczynić się do podniesienia jakości życia
seniorów.
Niezbędne jest również promowanie przedsiębiorczości wśród osób starszych, w szczególności w
przypadku, gdy nowoutworzone przedsiębiorstwa mają quasi-komercyjny charakter, czyli gdy cena
wytwarzanych przez nie produktów jest niższa od ceny ekwiwalentu rynkowego. Również promowanie
wolontariatu w różnych dziedzinach, w tym w sektorze opieki długoterminowej, może przynieść dla
wszystkich pozytywne efekty (Komisja Europejska, 2013).
Niezbędne jest ponadto wspieranie rozwoju srebrnej gospodarki, która może pełnić rolę
parasolu ochronnego dla strategii związanej z zatrudnieniem osób starszych. Istnieje także możliwość
stworzenia nowych zawodów, takich jak „asystent ds. kultury”, czy też „asystent osób starszych”.
Ponadto konieczne jest opracowanie nowych instrumentów finansowych, które będą promować
przedsiębiorczość zarówno wśród starszych pracowników, jak i wśród osób młodszych. Tego typu
działania mają na celu zapewnienie elastycznych rozwiązań dla osób starszych.
Znacznie trudniejszym zadaniem jest wspieranie „białej” gospodarki, która również wymaga
stworzenia nowych zawodów, związanych z zarządzaniem takimi problemami zdrowotnymi jak cukrzyca,
nadciśnienie, uzależnienie od substancji psychoaktywnych, czy też niepełnosprawność, w tym zaburzenia
psychiczne. Nowe zawody związane z opieką zdrowotną będą różniły się w sposób zasadniczy od
głównego nurtu obecnej opieki zdrowotnej, która koncentruje się na „leczeniu” pacjentów. W starzejącym
się społeczeństwie należy bowiem w większym stopniu skupić się na „zarządzaniu objawami”. Dla
przykładu, niezbędna jest większa liczba pracowników odpowiedzialnych za opracowanie systemów
monitoringu oraz procedur opieki domowej. Rozwijane mogą być także zawody związane z
rehabilitacją lub też z zastosowaniem telemedycyny. Motywowanie pracowników medycznych do
inwestowania w karierę zawodową i podniesienie poziomu innowacyjności stanowi ogromne wyzwanie już
tylko w przypadku usług pielęgniarskich. W przypadku niektórych zawodów można zaobserwować także
lukę pokoleniową, co już teraz skutkuje powstaniem pewnych trudności związanych ze starzeniem się
społeczeństwa w poszczególnych regionach.
Rekomendacje dla realizacji działań tym zakresie obejmują wprowadzenie pilotażowych,
testujących wykorzystujących dostępną infrastrukturę medyczną i zmierzających do określenia zalet
telemedycyny i opieki na odległość w regionach odległych od centrów miast (w szczególności na
poziomie lokalnym). W województwie małopolskim dobry przykład tego rodzaju przedsięwzięcia stanowi
projekt ADAT2DC, którego celem jest sprawdzenie i wprowadzenie rozwiązań w zakresie telemedycyny i
opieki na odległość do codziennego życia mieszkańców wybranych powiatów.
Ponadto, w przypadku „białego” sektora niezbędne jest zapewnienie wsparcia osobom
mieszkającym samotnie, a także tym osobom, którzy nie mogą podjąć się opieki nad starszymi członkami
rodziny ze względu na obowiązki pracownicze. Wskazany byłby w tym przypadku szerszy rozwój
ośrodków dziennego pobytu dla osób starszych, co pozwoliłoby na zaspokojenie potrzeb w tym zakresie.
Przykładem jest Centrum Kultury i Rekreacji Seniorów w Nowej Hucie.
108
Jeżeli chodzi o wspieranie rozwoju „zielonej” gospodarki, to poprawy wymaga kwestia recyklingu
oraz unieszkodliwiania odpadów w szpitalach, jak również połączenie turystyki z aktywnością rekreacyjną,
które umożliwi stworzenie dla starszych konsumentów wysokiej jakości oferty, obejmującej spędzanie
czasu w zdrowy i atrakcyjny sposób. Jedną z konkretnych rekomendacji zidentyfikowanych w
województwie małopolskim, wspomnianych podczas dyskusji w grupach fokusowych w ramach
warsztatów, było wsparcie dla projektów / programów, które służyły pomocą placówkom medycznym,
takim jak szpitale, w stosowaniu rozwiązań infrastrukturalnych przyjaznych dla środowiska, co z kolei
przyczyniłyby się do lepszego zarządzania recyklingiem oraz procedurą unieszkodliwiania odpadów.
4.3.3 Zrównoważony rozwój obszarów miejskich i rozwój lokalny24
W trakcie wszystkich warsztatów, podmioty lokalne zwróciły uwagę na znaczenie, jakie ma
zmiana wizerunku starszego pokolenia (zarówno postrzegania siebie samych, jak przez inne grupy
społeczne) dla większego zaangażowania tych osób w rynek pracy, w dłuższej perspektywie czasowej.
Jednostki samorządu terytorialnego, przedsiębiorstwa oraz organizacje pozarządowe wskazały ponadto na
szereg praktycznych i dobrych przykładów dotyczących wdrożonych już programów. Informacje na ten
temat można znaleźć w analizach, przygotowanych przez poszczególne województwa (Perek-Białas, 2013;
Sagan, 2013, Szukalski, 2013), które stanowią załącznik do raportu. Jednak nie wszystkie projekty /
inicjatywy wydają się w wystarczającym stopniu zaspokajać istniejące potrzeby, w związku z czym
sprostanie przyszłym wymogom wiąże się z koniecznością zastosowania bardziej systemowego podejścia.
Niektóre niezwiązane ze sobą projekty mogłyby zatem zostać połączone - w celu osiągnięcia efektu
synergii.
Zaangażowanie osób starszych jest istotne nie tylko z gospodarczego, ale również ze
społecznego punktu widzenia (np. zaangażowanie w działalność społeczną przyczynia się nie tylko do
ich dobrego samopoczucia, ale daje osobom starszym poczucie przynależności do społeczeństwa). W
tym kontekście, podczas wszystkich trzech warsztatów zwrócono uwagę na rolę uniwersytetów trzeciego
wieku oraz szkoleń w dziedzinie IT dla osób starszych. Działania te mogą bowiem zapewnić, że osoby
starsze będą miały stały dostęp do bieżących informacji i kontakt ze społeczeństwem.
Ze względu na pewne różnice pomiędzy obszarami miejskimi i wiejskimi (np. ludzie starsi na
obszarach wiejskich otrzymują większe wsparcie ze strony istniejących systemów rodzinnych, w związku z
czym są bardziej odporni na działanie negatywnych czynników niż mieszkańcy miast, mają jednak
utrudniony dostęp do opieki medycznej / zdrowotnej, kształcenia, czy też oferty kulturalnej), strategie
dotyczące polityki społecznej powinny promować rozwijanie odmiennych programów i działań dla
obszarów miejskich i wiejskich, co będzie miało na celu lepsze zaspokojenie różnych potrzeb, przy
uwzględnieniu wymiaru „terytorialnego” (Martinez-Fernandez i in., 2011). Do osiągnięcia tego celu
niezbędne jest zaktualizowanie planowania strategicznego na różnych szczeblach administracji publicznej,
a także uwzględnienie w każdym z obszarów interwencji publicznej problematyki zmian demograficznych.
Wprawdzie kwestie demograficzne zostały już uwzględnione w strategiach opracowanych przez wszystkie
województwa, jednak zjawisko starzenia się społeczeństwa jest w dalszym ciągu traktowane w różny
sposób w oficjalnych dokumentach strategicznych. W związku z tym, niezbędne jest zarówno dokonanie
analiz porównawczych dotyczących poszczególnych województw, jak i prowadzenie bieżącej ewaluacji w
przypadku, gdy konieczne będzie wprowadzenie określonych zmian do strategii i programów.
Należy również zauważyć, że samorządy terytorialne muszą mieć świadomość różnic
dotyczących struktury społecznej na własnych obszarach, nawet jeżeli w ramach ogólnego trendu
można określić, że dana populacja jest populacją „młodą” lub „zmniejszającą się” (np. odsetek osób w
wieku 60+ waha się w poszczególnych dzielnicach Krakowa od 14% do 27%). Niezbędne jest podjęcie
odpowiednich działań w oparciu o analizy różnych scenariuszy wydarzeń. Działaniom tym powinny
towarzyszyć analizy kosztów i korzyści, które potwierdzą, który sposób wdrożenia konkretnych rozwiązań
jest najbardziej racjonalny i w konsekwencji najlepszy. Aby przekonać społeczeństwo o znaczeniu tego
rodzaju zmian, niezbędne jest przeprowadzenie konsultacji społecznych oraz zapewnienie przejrzystości w
24
W oparciu o uwagi eksperta OECD/LEED pani Naoko Kubo/Expert Sustainable Development
109
odniesieniu do wszystkich realizowanych działań. Ponadto informacje na temat zmian demograficznych na
poziomie lokalnym i regionalnym powinny być łatwo dostępne dla mieszkańców oraz ich przedstawicieli.
Osoby starsze są obecnie częściej postrzegane jako obciążenie lub zagrożenie dla rozwoju
(źródło większych kosztów usług medycznych lub opieki zdrowotnej), niż jako cenny zasób dla
społeczeństwa (stabilni, przewidywalni i lojalni pracownicy, dysponujący rozległą wiedzą). Niezbędne
jest zatem podniesienie poziomu wiedzy na ten temat i zwalczanie stereotypów dotyczących osób
starszych w społeczeństwie. Cel ten może zostać osiągnięty w różny sposób, nie tylko poprzez realizację
kampanie medialnych, ale także poprzez kształcenie już na etapie edukacji przedszkolnej, a następnie
szkolnej, kształcenia ustawicznego w trakcie życia zawodowego i na emeryturze oraz wyjaśnianie istoty
zjawiska starzenia się populacji i związanych z nim nie tylko ograniczeń, ale i możliwości rozwoju
społeczno-gospodarczego. Uniwersytety trzeciego wieku oraz inne tego rodzaju organizacje obywatelskie
zrzeszające seniorów, mogą wystąpić w roli partnera, służącego wsparciem przy opracowaniu wspólnych
programów działań.
Dla zapewnienia trwałego rozwoju lokalnego istotne jest dopilnowanie, aby różne zainteresowane
podmioty były zaangażowane w proces podejmowania decyzji, tak aby miały one poczucie współudziału w
ich podejmowaniu i dzięki temu utożsamiały się z nimi. Wydaje się, że w przypadku Polski, historyczne
uwarunkowania rozwiązań podejmowanych na szczeblu centralnym (np. bezpłatna, zapewniana przez
państwo opieka medyczna) wpływają na obecny sposób postrzegania określonych problemów oraz na
funkcjonujące w społeczeństwie przekonania, dotyczące sposobu postępowania w niektórych kwestiach.
Sytuacja taka powoduje w konsekwencji liczne trudności związane z uzyskaniem wsparcia dla niektórych
rozwiązań.
Biorąc pod uwagę prawdopodobne wyzwania finansowe związane ze zjawiskiem starzejącego się
społeczeństwa, może istnieć konieczność zrewidowania poglądów na kwestię zarządzania. Obywatele
powinni dostrzegać możliwości zmiany swoich ról społecznych, poprzez podjęcie działań stanowiących
odpowiedź na niektóre z wyzwań demograficznych (np. w formie wolontariatu, poprzez zaangażowanie w
rozwój przedsiębiorczości społecznej lub członkostwo w spółdzielniach i organizacjach pozarządowych).
W konsekwencji za realizację działań służących przeciwdziałaniu procesom demograficznym nie
musiałyby odpowiadać wyłącznie instytucje administracji publicznej. Niezbędne są także wspólne działania
i konsultacje z jak największą liczbą zainteresowanych podmiotów. Dobry przykład tego rodzaju interakcji
stanowi Program na rzecz Aktywności Społecznej Osób Starszych (ASOS), zainicjowany przez
Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej latem 2012 r. Na początkowym etapie realizacji tego programu
różne instytucje, organizacje oraz osoby przekazały ponad 140 sugestii i opinii. W konsekwencji
Ministerstwo uwzględniło niektóre z tych sugestii i zaleceń w celu wprowadzenia poprawek w programie,
który został ostatecznie przyjęty przez parlament i zainicjowany jesienią 2012 r.
Jak przedstawiono powyżej, większość inicjatyw w tej dziedzinie była finansowana ze środków
Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki. Jednakże czas
realizacji tego programu dobiega powoli końca. Z punktu widzenia stabilności ekonomicznej regionów
istotne jest więc poszukiwanie wielu różnych źródeł finansowania już na obecnym etapie, bądź też
opracowanie scenariuszy, które będą realizowane, kiedy środki nie będą już dostępne. Należy zachęcać
samorządy terytorialne do dywersyfikacji sposobu zarządzania finansami publicznymi, pod warunkiem, że
proces ten odbywać się będzie zgodnie z wymogami obowiązującego prawa.
W trakcie warsztatów kwestie związane ze środowiskiem nie były podnoszone zbyt często.
Niemniej jednak wydaje się, że we wszystkich trzech województwach istnieje pewien potencjał do
rozwijania zielonej / niskoemisyjnej gospodarki. W przygotowaniach na konsekwencje związane ze
starzeniem się społeczeństwa szczególnie istotną rolę odgrywają takie elementy jak: dobrze
zaprojektowane systemy transportowe, odpowiednie rozmieszczenie punktów usługowych,
odpowiednie połączenie nieruchomości komercyjnych i mieszkaniowych oraz zarządzanie dobrami
ekologicznymi (w tym zarządzanie energią, odpadami i wodą, emisją CO2). W przypadku województwa
małopolskiego, kwestia dotycząca środowiska nie została poruszona się w trakcie dyskusji w grupach.
Małopolska została jednak uznana za region atrakcyjny turystycznie, co oznacza, że na terenie
110
województwa istnieją warunki do rozwoju oferty turystycznej przeznaczonej dla osób starszych (w tym
turystyki w celach religijnych), a także turystyki zdrowotnej i SPA. W przypadku województwa łódzkiego
za szczególnie istotny czynnik uznaje się energię geotermalną, która w dwojaki, pozytywny sposób wpływa
na konkurencyjność województwa: zwiększa jego atrakcyjność turystyczną oraz zapewnia źródło energii
odnawialnych.
Wszystkie zalecenia zawarte w niniejszym raporcie uwzględniają fakt, iż różne szczeble
administracji publicznej odpowiadają za odmienne obszary polityk dotyczących zmian demograficznych.
Niezwykle istotne jest przy tym, aby gmina mogła pełnić funkcję podmiotu, któremu przysługują
najszersze kompetencje decyzyjne, posiadającego możliwość finansowania określonych instrumentów
lub działań. W ramach zarządzania na szczeblu gminy należy także zapewnić możliwość ustalenia, które
środki finansowe nie są wystarczające w danym roku. Należy ponadto ustanowić „buforowy” fundusz
demograficzny, który będzie mógł zostać tymczasowo wykorzystany w celu zapewnienia, że podstawowe
potrzeby w danym roku zostaną zaspokojone. Fundusz ten stanowić powinien rodzaj umowy
solidarnościowej na poziomie regionalnym. Jak wykazały analizy dotyczące lokalnych inicjatyw, w
przypadku niektórych usług – jeżeli rzeczywiście są one niezbędne – należy zapewnić możliwość ich
finansowania w sposób krzyżowy. W związku z tym istotna jest identyfikacja zarówno powiązań
poziomych, jak i pionowych funkcjonujących w ramach różnych dziedzin oraz zastosowanie takich
rozwiązań, które zapewnią najlepszy możliwy rozwój.
4.3.4 Polityka prorodzinna 25
Zmiany demograficzne wiążą się ze wzrostem ryzyka wykluczenia społecznego oraz wpływają na
szereg różnych grup społecznych (w tym ludzi starszych, bezdomnych oraz rodziny).
Interesariusze ze wszystkich regionów zgodzili się co do tego, że główną słabością polskiej
polityki prorodzinnej jest niewystarczająca oferta i dostępność publicznych ośrodków wychowania
przedszkolnego. Ograniczony dostęp do przystępnych cenowo usług przedszkolnych stanowi jeden z
głównych powodów, dla których znaczna liczba młodych kobiet decyduje się na urodzenie tylko jednego
dziecka lub też w ogóle nie decyduje się na posiadanie dzieci. Polscy demografowie26 przedstawili w
związku z tym szereg zaleceń. Niektóre z nich mogą wpływać na określone rozwiązania polityczne:
• wydłużenie urlopu macierzyńskiego (a także urlopu ojcowskiego);
• wprowadzenie ulg podatkowych w celu sfinansowania kosztów zatrudnienia opiekunki dla
dzieci;
• wprowadzenie ulg podatkowych dla pracodawców, którzy organizują żłobki i przedszkola w
miejscu pracy (przyzakładowe);
• większa „elastyczność” w zakresie funkcjonowania żłobków i przedszkoli (np. dłuższy czas
otwarcia).
Drugim istotnym powodem, który wpływa na decyzję o założeniu rodziny, jest dostępność
mieszkań. Wysokie ceny nieruchomości (zarówno w przypadku zakupu, jak i wynajmu) stanowią jeden z
czynników, które powodują, że kobiety odsuwają w czasie decyzję o urodzeniu dziecka, a współczynnik
dzietności jest coraz niższy. Istnieje w związku z tym potrzeba zwiększenia dostępu do mieszkań. Rządowy
program „Rodzina na swoim”, w ramach którego rząd spłaca część odsetek kredytu hipotecznego
zaciągniętego przez młode rodziny, nie jest wystarczający. Władze lokalne posiadają niekiedy
nieruchomości, które są wynajmowane na bardziej preferencyjnych warunkach. Należy jednak stwierdzić,
że budownictwo socjalne jest, ogólnie rzecz biorąc, bardzo słabo rozwinięte. Zgodnie z jedną z
rekomendacji, możliwe byłoby przeznaczenie niektórych mieszkań na potrzeby tymczasowego wynajmu
25
W oparciu o uwagi eksperta OECD/LEED - Antonella Noya/CFE/LEED.
Rządowa Rada Ludnościowa, Założenia polityki ludnościowej Polski. Projekt, Warszawa
2012http://stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/POZ_Projekt_zalozenia_polityki_ludnosciowej_Polski_RRL_listopad_2012.pd
f
26
111
przez młodych ludzi, którzy rozpoczynają dopiero karierę zawodową i znajdują się na etapie zakładania
rodziny.
Trzecim czynnikiem jest niepewność dotycząca przyszłości kariery zawodowej, co wiąże się
z rosnąca liczbą osób zatrudnianych na podstawie umów na czas określony i umów zlecenia, a także słabiej
opłacanych miejsc pracy.
W celach związanych z kwestią solidarności międzypokoleniowej, niezbędne jest zapewnienie
odpowiednich przestrzeni instytucjonalnej, na przykład:
•
•
•
W miejscu pracy należy umożliwić transfer umiejętności i wiedzy. Rozwiązanie tego
rodzaju zapewni pracownikom możliwość uczenia się od siebie nawzajem. Jest to szczególnie
istotne w przypadku, gdy określone pokolenie nie posiada pewnych umiejętności, np. w
zakresie teleinformatyki czy nowych technologii. W takim przypadku starsi pracownicy mogą
przy pomocy młodszych uaktualnić swoje umiejętności zawodowe. Natomiast młodsze
pokolenie pracowników może przyglądać się i omawiać sposoby postępowania z „sytuacjami
w prawdziwej pracy”, z którymi starsze pokolenie, posiadające bogatsze doświadczenie
zawodowe, miało już do czynienia. Zapewnienie powyższego podejścia wiąże się z
koniecznością zapewnienia większej elastyczności w miejscu pracy. Należy w związku z tym
stworzyć miejsca pracy, w których będzie obowiązywała zasada równości płci. W tym celu
pożądane jest wdrożenie różnych działań, mających na celu zapewnienie właściwej równowagi
pomiędzy rodziną a życiem zawodowym, takich jak równy podział obowiązków w zakresie
opieki nad dzieckiem pomiędzy oboje rodziców, itd.
Należy umożliwić dziadkom, a nawet „dziadkom adopcyjnym” sprawowanie opieki nad
wnukami. Możliwa byłaby także wypłata specjalnych zasiłków dla dziadków, które
zrekompensowałyby potencjalną utratę wynagrodzenia i mogłyby sprzyjać decyzji o podjęciu
się „aktywnej” opieki nad wnukami.
Wskazana byłaby pomoc przy budowaniu bardziej solidnego i spójnego społeczeństwa,
co stanowiłoby idealną platformę do promowania dialogu międzypokoleniowego. Wydaje
się, że w tym przypadku szczególnie adekwatnym działaniem byłoby podjęcie inicjatyw z
dziedziny gospodarki społecznej. Przykładem tego rodzaju jest inicjatywa podjęta w Łodzi,
której celem jest zachęcanie starszych ludzi do korzystania z usług dla seniorów. W
placówkach tych promuje się zaangażowanie starszych osób w przedszkolach poprzez
zachęcanie ich do pomocy i nadzoru nad dziećmi.
W celu skutecznego przeciwdziałania konsekwencjom związanym ze zmianami demograficznymi
konieczna jest zmiana sposobu myślenia, która dotyczyć będzie również nowego postrzeganie roli
instytucji publicznych. Zapewnienie skutecznych działań publicznych wymaga bowiem takiego procesu
realizacji polityk publicznych, który uwzględnia konsultację z wszystkimi jej beneficjantami (w tym
osobami starszymi, rodzinami, itd.).
4.4 Wskaźniki dotyczące skuteczności polityk publicznych
Według definicji Światowej Organizacji Zdrowia (2007) miasta przyjazne dla ludzi starszych
zachęcają do: „aktywnego starzenia się poprzez tworzenie optymalnych możliwości w zakresie ochrony
zdrowia, partycypacji społecznej i bezpieczeństwa, w celu poprawy jakości życia ludzi w miarę, jak się
starzeją” (str. 1). W związku z tym: „w mieście przyjaznym dla osób starszych polityki i usługi publiczne, a
także planowanie przestrzeni i infrastruktury wspierają i umożliwiają ludziom aktywne starzenie się
poprzez identyfikację szerokiego spektrum możliwości i zasobów osób starszych, prognozowanie i
elastyczne reagowanie na potrzeby i wymagania związane ze starzeniem się, poszanowanie dla ich decyzji
oraz wyborów życiowych, a także ochronę osób najbardziej zagrożonych wykluczeniem społecznym oraz
promowanie ich integracji społecznej i docenianie wkładu, który wnoszą one do wszystkich dziedzin życia
społecznego” (str. 5)27.
27
Światowa Organizacja Zdrowia (2007), Global Age-friendly Cities: A Guide, World Health Organisation, Geneva.
112
Badanie ankietowe, przeprowadzone na niewielkiej próbie respondentów wśród wybranych
podmiotów na szczeblu regionalnym / lokalnym28 w trzech województwach, pozwoliły na zaprezentowanie
osiągniętych wartości dla wskaźnika „Miejsca do życia przyjazne dla osób starszych” (ELFRI – Elderly
Places Friendly to Live, wykres 36). Wskaźnik ELFRI prezentowany na jest na skali od 1 do 5, gdzie 1
oznacza wynik bardzo słaby, a 5 - wynik bardzo dobry. Województwo małopolskie uzyskało ocenę: 2,4,
województwo łódzkie: 2,0, a województwo pomorskie: 2,27. Wyniki dla wszystkich 3 województw
uplasowały się więc na poziomie nieznacznie poniżej średniej tej skali29.
Wykres 36 Ogólny wynik wskaźnika ELFRI w trzech regionach
Indeks ELFRI, przedstawiony na wykresie 37, składa się w szczególności z następujących
elementów: przestrzeń publiczna i budynki, transport, mieszkalnictwo, partycypacja społeczna,
poszanowanie osób starszych i włączenie społeczne, aktywność obywatelska i zatrudnienie, komunikacja i
informacja, wsparcie publiczne i usługi opieki zdrowotnej dla osób starszych. Ogólnie rzecz biorąc,
wszystkie województwa uzyskały wynik poniżej 3, co oznacza, że nie są one odbierane przez ich
mieszkańców jak najlepsze miejscem do życia dla osób starszych. Nie wystąpiły jednak w tym przypadku
znaczne różnice pomiędzy województwem małopolskim i pomorskim w porównaniu do województwa
łódzkiego, którego ocena była nieco niższa. W przypadku województwa łódzkiego w kategorii wsparcie
publiczne i usługi opieki zdrowotnej dla osób starszych ocena wyniosła zaledwie 1,73, a w kategorii
mieszkalnictwo – 1,77. Oznacza to brak przekonania respondentów co do skuteczności władz
publicznych w działaniach na rzecz zapewnienia usług społecznych w odpowiednim zakresie i o
odpowiedniej jakości.
28
Uczestnicy warsztatów zorganizowanych w Krakowie (Zamek Wawelski) wypełnili ankiety w dniu 26 marca 2012
r., w Łodzi w dniu 28 marca 2012 r., a w Gdańsku w dniu 30 marca 2012 r. Na potrzeby określenia wartości
osiągniętej dla wskaźnika ELFRI przeprowadzono w województwie małopolskim 35 ankiet, w województwie
pomorskim 20 ankiet, a w wojewódzkim łódzkim 39 ankiet. W przypadku wskaźnika OLWOF przeprowadzono 32
ankiety w województwie małopolskim, 36 ankiet w województwie łódzkim oraz 22 ankiety w województwie
pomorskim.
29
Wartość wskaźnika opiera się odpowiedziach ilościowych udzielonych przez lokalne podmioty uczestniczące w
warsztatach zorganizowanych w ramach projektu.
113
Outdoor spaces and buildings
Community Support and Health Services
Transport
Communication and information
Housing (public and private)
Civic participation and Employment
Social Participation
Respect and Social Inclusion
Recruitment
Przestrzenie publiczna i budynki
Wsparcie publiczne i usługi opieki zdrowotnej dla
osób starszych
Transport
Komunikacja i informacja
Mieszkalnictwo (prywatne i publiczne)
Aktywność obywatelska i zatrudnienie
Partycypacja społeczna
Poszanowanie osób starszych i integracja społeczna
Rekrutacja
Wykres 37 Elementy wartości wskaźnika ELFRI w trzech województwach
Oprócz próby zdiagnozowania perspektywy postrzegania poszczególnych województw w
kontekście ich predyspozycji jako przyjaznego miejsca do zamieszkania dla osób starszych, zwrócono się
również z prośbą do uczestników warsztatów w ramach wizyt studyjnych o dokonanie oceny, czy
poszczególne województwa są przyjaznym miejscem do pracy dla tej grupy wiekowej. Dane te zostały
wykorzystane do opracowania wskaźnika: „Miejsca pracy przyjazne dla osób starszych” (OLWOF – Older
Workers Friendly Places to Work). W celu wyliczenia wartości osiągniętych dla tego wskaźnika
zastosowano takie same metody jak w przypadku wskaźnika ELFRI. W ramach wskaźnika OLWOF
posłużono się natomiast kategoriami, które są zostały opracowane przez Amerykańskie Towarzystwo
Emerytów (AARP30 - American Association for Retired Persons) I zastosowane przy ocenie kandydatów do
nagrody „Najlepsi pracodawcy dla pracowników w wieku powyżej 50 lat”. Są to następujące kryteria:
•
•
•
•
praktyki i działania rekrutacyjne,
możliwości związane z pracą i kulturą,
możliwości odbycia szkoleń i rozwijania umiejętności,
opieka zdrowotna i świadczenia oferowane przez pracodawców.
Każdy z kryteriów zostało zastosowane przy ocenie aktualnej sytuacji dotyczącej zatrudnienia
osób starszych. Obliczono wartości wskaźnika dla każdego kryterium z osobna oraz wartość wskaźnika
OLWOF ogółem. Wskaźnik obejmuje skalę od 1 do 5, gdzie 1 oznacza wynik bardzo słaby, a 5 - wynik
bardzo dobry. Wyniki dla poszczególnych kryteriów analizowanych w ramach wskaźnika przedstawiono
dla wszystkich województw na wykresie 38. Wykres 39 przedstawia natomiast wartość osiągniętą dla
wskaźnika we wszystkich województwach ogółem. Szczegóły znajdują się w załącznikach do raportu,
30
AARP (American Association for Retired Persons) http://www.aarp.org/
114
zawierających dokładne wyniki analiz dla każdego województwa (Perek-Białas, 2013; Sagan , 2013;
Szukalski, 2013).
Wartość ogółem uzyskana w ramach wskaźnika OLWOF dla przykładu dla województwa
małopolskiego wyniosła: 2,5, dla województwa łódzkiego: 2,1, a dla województwa pomorskiego: 2,4.
Oznacza to, że wszystkie trzy województwa są postrzegane jako mało atrakcyjne miejsce do pracy
dla osób starszych (1 - oznacza wynik bardzo słaby, a 5 – bardzo dobry). Co interesujące, nie
zaobserwowano istotnych różnic w tym zakresie pomiędzy badanymi województwami. Jeśli chodzi o
wyniki dla poszczególnych kategorii, stanowiących elementy składowe wskaźnika, to we wszystkich 3
województwach najgorzej oceniono rekrutację, a następnie szkolenia i rozwój umiejętności zawodowych.
Niezbędne jest zatem w tym przypadku podjęcie natychmiastowej interwencji i działań, które będą miały na
celu zmianę tej negatywnej oceny w najbliższym czasie. Słaba ocena szkoleń oraz projektów w zakresie
rozwijania umiejętności starszych pracowników znalazła odzwierciedlenie również w opiniach wyrażonych
przez uczestników warsztatów, w trakcie dyskusji na ten temat. Ocena respondentów była we wszystkich
badanych aspektach (kryteriach) raczej niska, ale najgorsze opinie zebrało województwo łódzkie.
Ponadto w ankiecie zapytano o znaczenie zagadnień ujętych w ramach wskaźnika OLWOF .
Ocena znaczenia ogółem dla wszystkich kryteriów była wysoka. W województwie pomorskim wynosiła:
4,1, a w małopolskim i w łódzkim: 3,8. Za najbardziej istotny element uznano opiekę zdrowotną i
dodatkowe świadczenia oferowane przez pracodawcę. Respondenci byli świadomi faktu, iż to te właśnie
elementy są istotne dla zapewnienia przyjaznych miejsc pracy. Jednak pomimo tego, że aspekty te zostały
uznane za ważne, ich aktualna ocena w kontekście osób starszych nie była pozytywna (co omówiono
wcześniej). Analiza porównawcza aktualnej oceny sytuacji i oczekiwanego znaczenia ww. aspektów
pracy dla osób starszych pokazuje, że w tej dziedzinie istnieje luka. Aby rozwiązać ten problem należy
podjąć się bardziej szczegółowych badań. Rekomendowane jest także przekazanie wyników ankiety
respondentom badania. Jeżeli powyższe aspekty są rzeczywiście ważne dla poprawy sytuacji osób
starszych, analiza wyników umożliwi mogłaby stanowić podstawę do przeprowadzenia głębszej dyskusji,
mającej na celu opracowanie sposobu poprawy obecnej sytuacji oraz zmiany tej negatywnej oceny.
Rozbieżność pomiędzy wynikami dla wskaźnika OLWOF ogółem, a oceną dotyczącą znaczenia
poszczególnych elementów, będących przedmiotem oceny wskazuje na to, że istnieje luka pomierzy
rzeczywistością społeczną, a sytuacją pożądaną. I chociaż luka ta nie jest zbyt duża, to wskazuje to, że
tworzenie miejsc pracy przyjaznych dla osób starszych jest ważne i należy podejmować działania w tym
zakresie.
Recruitment
Work Culture
Training and skills
Rekrutacja
Kultura pracy
Szkolenie i umiejętności zawodowe
115
Firm Health and Benefits
Opieka zdrowotna i dodatkowe
oferowane przez pracodawcę
świadczenia
Wykres 38 Elementy oceny w ramach wskaźnika OLWOF w trzech województwach
Uwaga: R – Ogólna ocena aktualnej sytuacji; I – Ogólne znaczenie elementów wchodzących w skład
wskaźnika OLWOF
Overall Rating
Overall Importance Rating
Ogólna ocena aktualnej sytuacji
Ogólna ocena znaczenia wszystkich kryteriów
Wykres 39 Ogólna ocena oraz znaczenie wyników uzyskanych w ramach wskaźnika OLWOF w
trzech województwach
Wyniki obu badań ankietowych nie są statystycznie reprezentatywne (ze względu na niewielką
liczbę respondentów we wszystkich województwach oraz fakt, iż przy wyborze respondentów nie zostały
zastosowane metody probabilistyczne). Prezentacja otrzymanych wyników ma raczej na celu wskazać na
niektóre aspekty polityk publicznych, które należy wziąć pod uwagę łącznie z pozostałymi danymi
ilościowymi i jakościowymi, zgromadzonymi w ramach niniejszego projektu badawczego. Opisane w tym
rozdziale wskaźniki mogą być również zastosowane w kolejnych badaniach porównawczych ukazując
zmiany ich wartości w czasie, w poszczególnych województwach.
Jednakże należy wspomnieć, że we wszystkich województwach respondenci przyznali podobną
ilość punktów i w taki sam sposób ocenili ogólnie sytuację, poszczególne aspekty objęte badaniem oraz ich
znaczenie. Może to wskazywać na fakt, iż w poszczególnych województwach istnieją niewielkie różnice w
ocenie polityki skierowanej do osób starszych / starszych pracowników. Istotne jest także, że poglądy oraz
opinie w tym zakresie wpływają na ocenę i sposób postrzegania polityki krajowej.
116
4.5 Wnioski31
Dążenie do podniesienia poziomu świadomości i wiedzy na temat zmian demograficznych
oraz ich konsekwencji powinno stanowić najważniejszy element dla realizacji polityki publicznej w
poszczególnych województwach. Pomimo, ze charakter zmian demograficznych jest w poszczególnych
województwach odmienny (w województwie małopolskim i pomorskim występuje zjawisko starzenia się
społeczeństwa, natomiast w województwie łódzkim obserwuje się łącznie depopulację i starzenie się
społeczeństwa), to w dalszym ciągu powinna toczyć się dyskusja na temat konkretnych i możliwych do
zastosowania działań, (np. w zakresie polityki prorodzinnej), które będą mogły stanowić właściwą
odpowiedź na problemy obecnych i przyszłych pokoleń oraz będą dostosowane do ich potrzeb. Należy
pamiętać, że liczba osób starszych w populacji będzie stale wzrastać.
Władze regionalne posiadają coraz większą wiedzę na temat zmian demograficznych, lecz
jednocześnie na niższych szczeblach administracyjnych wiedza ta jest mniejsza. Na poziomie
regionalnym wyraźnie widoczne jest przekonanie, że demografia jest, jeżeli nie decydującym, to
przynajmniej istotnym czynnikiem przyszłego rozwoju społeczno-gospodarczego. Na szczeblu
powiatowym, a w szczególności na poziomie gminy, wiedza na temat zmian demograficznych jest bardzo
skąpa, co częściowo wynika z braku zainteresowania tą tematyką, a częściowo z ograniczonych możliwości
dostępu do prognoz dotyczących liczby ludności. W konsekwencji, stanowczo zaleca się opracowanie
zaktualizowanych strategii na różnych poziomach zarządzania, nie tylko strategii, których przygotowanie
jest konieczne w celu rozwiązania określonych problemów społecznych, ale również stanowiących
odpowiedź na zjawisko starzenia się społeczeństwa.
Wszystkie województwa na każdym poziomie administracyjnym mogą lepiej przygotować się
na przeciwdziałanie skutkom zmian demograficznych. Potrzebują jednak w tym celu wsparcia z
zewnątrz oraz wprowadzania odpowiednich zmian w zakresie ustawodawstwa krajowego (np.
przepisy dotyczące polityki zatrudnienia i rynku pracy, a także przedsiębiorczości, itd.). Należy
umożliwiać regionom tworzenie, wdrażanie i monitorowanie polityk publicznych, których realizacja w
dłuższej perspektywie czasowej może przynieść pozytywne rezultaty. Zakres tematyczny i działania
związane z opracowaniem polityk na poziomie regionalnym przedstawiono poniżej w odniesieniu do
optymalnego wykorzystania środków finansowych, przyspieszenia wymiany informacji / wiedzy,
dostosowania polityk publicznych do starszych osób / pracowników,, rozwoju srebrnej, białej i zielonej
gospodarki oraz wspierania zrównoważonego rozwoju na poziomie regionalnym / lokalnym.
1. Optymalne wykorzystanie ŚRODKÓW FINANSOWYCH:
•
•
•
Elastyczne finansowanie – wspieranie potrzeb regionalnych / lokalnych w sposób elastyczny,
zapewnienie możliwości zastosowania innowacyjnych, odpowiednio dostosowanych do potrzeb
rozwiązań, dzięki czemu będzie można ograniczyć wydatki na realizację programów / inicjatyw,
które nie są istotne w kontekście lokalnym.
Konieczność poszukiwania różnych źródeł finansowania (brak uzależnienia od środków EFS)
już na obecnym etapie lub też opracowanie alternatywnych scenariuszy dla realizacji projektów, w
momencie gdy środki finansowe z EFS nie będą już dostępne.
Niezwykle istotne jest, żeby gmina pełniła funkcję podmiotu, któremu przysługują jak
najszersze kompetencje decyzyjne, posiadającego możliwość decydowania o finansowaniu
określonych działań. Należy także ustanowić „buforowy” fundusz demograficzny, który będzie
mógł zostać tymczasowo wykorzystany w celu zapewnienia podstawowych potrzeb w danym roku.
Fundusz ten powinien stanowić rodzaj umowy o solidarności międzypokoleniowej w ramach
województwa.
31
Dziękujemy za uwagi i sugestie wszystkim ekspertom OECD, którzy uczestniczyli w wizytach studyjnych i
warsztatach zorganizowanych w poszczególnych województwach: Jasper van Loo/CEDEFOP, Naoko Kubo/Expert
Sustainable Development, Antonella Noya/CFE/LEED, Aldert de Vries oraz Roxana Chandali/ Ministerstwo Spraw
Wewnętrznych w Holandii, Robert Strauss/ Komisja Europejska oraz dr Cristina Martinez-Fernandez/CFE/LEED, a
także uczestnikom warsztatów zorganizowanych w tych trzech województwach.
117
2. Przyspieszenie WYMIANY INFORMACJI / WIEDZY:
•
•
•
Wymiana informacji oraz doświadczeń pomiędzy poszczególnymi województwami ma
pierwszoplanowe znaczenie, ponieważ umożliwia dyskusję nie tylko o sukcesach, ale również o
porażkach w ramach poszczególnych projektów, a także wymianę wiedzy. Jednocześnie zaleca się,
aby stosowane rozwiązania były dostosowane do konkretnych potrzeb.
Wiedza o rynku pracy stanowi podstawowe narządzie nie tylko na poziomie krajowym, ale także
na poziomie regionalnym i lokalnym. Prognozowanie zmian oraz działania mające na celu
dopasowanie umiejętności pracowników do potrzeb pracodawców to inicjatywy, które powinny
być dalej rozwijane.
Promowanie innowacyjnych projektów / działań – wymiana doświadczenia pomiędzy różnymi
podmiotami i w ramach różnych projektów, w celu zdobywania i rozwijania wiedzy na temat
inicjatyw realizowanych na szczeblu lokalnym. Jedno z możliwych rozwiązań wspierających taką
koncepcję, mogłoby polegać na tym, że otrzymanie środków wiązałoby się z obowiązkiem podjęcia
współpracy i dzielenia się wiedzą ze spółdzielniami socjalnymi, które uzyskują wsparcie ze
środków UE. Kluby Integracji Społecznej mogłyby organizować regularne spotkania nie tylko na
poziomie lokalnym i regionalnym, ale również krajowym. Dzięki wykorzystaniu mediów
elektronicznych możliwe jest zwiększenie zaangażowania i poziomu wymiany informacji
pomiędzy zainteresowanymi stronami. Przykłady tego rodzaju działań obejmują:
o Dzień projektów EFS – w ramach którego mogłyby być prezentowane nie tylko priorytety
dla danego województwa lub konkretnego rodzaju projektu (szkolenia), ale wszystkie
aspekty związane ze zmianami demograficznymi. Wybór projektów może nastąpić w
pierwszej kolejności na poziomie gminy, a następnie powiatu i województwa, co umożliwi
przeprowadzenie bardziej szczegółowej dyskusji nad zgłoszonymi propozycjami.
Spotkanie podsumowujące Dzień projektów EFS mogłoby odbyć się w Warszawie.
Mogliby w nim uczestniczyć przedstawiciele instytucji, które mogą potencjalnie skorzystać
z różnych rezultatów osiągniętych w ramach projektów (np. wdrażając działania / projekty
/ inicjatywy, których celem jest wspieranie społeczności lokalnej i osób starszych). Należy
w tym przypadku przedstawić nie tylko samą propozycję projektu, ale również
interaktywne narządzie, które lokalnym decydentom i przyszłym projektodawcom może
ułatwić: odnalezienie, zdobycie informacji oraz dokonanie oceny projektów / działań oraz
inicjatyw (np. za pośrednictwem strony internetowej32)
o Dzień spółdzielni socjalnych – podobna koncepcja jak powyżej; przykłady dobrych praktyk
ekonomii społecznej można znaleźć w Internecie (http://atlas.ekonomiaspoleczna.pl/, a
różnego rodzaju inicjatywy społeczne pod adresem http://mapa.ekonomiaspoleczna.pl/)
o Dzień Klubów Integracji Społecznej, Dzień Ośrodków Wsparcia i Centrów Innowacji dla
osób 50+, itd.
o Dzień miejsc przyjaznych rodzinie lub też Dzień miejsc przyjaznych dla osób starszych
o Ustanowienie na szczeblu lokalnym, regionalnym i krajowym Dnia szacunku dla osób
starszych. Dla przykładu dzień osób starszych (1 października) istnieje w Japonii od lat 60.
ubiegłego wieku. Obchody tego dnia koncentrują się głównie na problemach związanych z
podeszłym wiekiem.
3. Dostosowanie polityki do OSÓB STARSZYCH / STARSZYCH PRACOWNIKÓW
•
Wdrożenie programów / inicjatyw promujących osoby starsze, zwalczających negatywne
stereotypy oraz promujących wiedzę i doświadczenie starszych pracowników, którą mogą
32
Wprawdzie istnieje obecnie mapa projektów EFS, ale jej funkcjonalność jest ograniczona w przypadku
poszukiwania najlepszych praktyk realizowanych w ramach konkretnych projektów. Jednakże w oparciu o powyższą
koncepcję można zalecić dalsze rozwijanie tego rodzaju podejścia oraz wymianę wiedzy z potencjalnymi jej
użytkownikami, w tym z osobami zainteresowanymi projektami EFS, które nie korzystają ze środków finansowych
EFS, ale mogą uzyskać wiedzę na temat tego, jakie działania można podjąć i w jaki sposób.
118
•
•
•
przekazywać młodszym pokoleniom w miejscu pracy. Należy jednak pamiętać, że inicjatywy w
zakresie rozwijania umiejętności zawodowych oraz szkolenia muszą być dostosowane do potrzeb
osób starszych.
Przedstawianie osób starszych w mediach jako potrzebnych społeczeństwu i wymagających
szacunku, w celu zmiany negatywnego wizerunku osób starszych.
Opracowanie programów szkolnych, w taki sposób aby od wczesnych etapów edukacji zachęcały
uczniów i studentów do nawiązywania kontaktu z osobami starszymi oraz zachęcały do wybrania
kariery zawodowej, uwzględniającej trendy demograficzne (np. pracy w sektorze srebrnej
gospodarki). Istnieje także możliwość opracowania specjalnych programów lub projektów dla
nauczycieli i uczniów, które byłyby dedykowane upowszechnianiu wiedzy w tym obszarze.
Polityki publiczne i strategie muszą być „proaktywne” i elastyczne w stosunku do
pojawiających się trendów społeczno-gospodarczych i realizowane nie tylko w perspektywie
krótkoterminowej, ale również długoterminowej.
4. Rozwijanie „SREBRNEJ”, „BIAŁEJ” I „ZIELONEJ” GOSPODARKI:
•
•
Każde nowe podejście w zakresie planowanych strategii dotyczących zjawiska starzenia się
społeczeństwa musi uwzględniać rozwój nowych sektorów gospodarki, które przyczyniają się
do wzrostu gospodarczego, a więc „srebrnej”, „białej” i „zielonej” gospodarki. Wspieranie rozwoju
tych sektorów może przyczynić się do bowiem do wykreowania systemowych rozwiązań dla
konkretnego obszaru. I tak na przykład, zjawisko starzenia się społeczeństwa, które już teraz
występuje w poszczególnych województwach i będzie także obserwowane nadal w przyszłości,
stwarza w rzeczywistości nowe możliwości dla rozwoju gospodarki. Należy zatem promować te
możliwości i zachęcać do ich wykorzystania.
Opracowywanie programów i inicjatyw, których celem będzie zaangażowanie w działania w sferze
publicznej nie tylko obywateli, ale również przedsiębiorstw.
5. Wspieranie ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU NA POZIOMIE REGIONALNYM / LOKALNYM.
•
•
•
•
Polityka społeczna powinna promować rozwijanie odmiennych strategii i programów dla
obszarów miejskich i wiejskich, w celu lepszego zaspokojenia różnych potrzeb rozwojowych,
przy uwzględnieniu ich wymiaru „terytorialnego” (Martinez-Fernandez i in., 2011). Do osiągnięcia
tego celu niezbędne jest dokonanie aktualizacji planowania strategicznego na różnych szczeblach
zarządzania, a także uwzględnienie zmian demograficznych.
Samorządy terytorialne muszą mieć świadomość zmian zachodzących w strukturze
społecznej oraz podejmować odpowiednie działania na podstawie analiz różnych scenariuszy
rozwoju sytuacji. Działaniom tym powinny towarzyszyć analizy kosztów i korzyści, które
potwierdzą, jaki sposób wdrożenia konkretnych rozwiązań jest najbardziej racjonalny i tym samym
najlepszy.
Z punktu widzenia zrównoważonego rozwoju lokalnego istotne jest zapewnienie, że wszystkie
zainteresowane podmioty będą zaangażowane w proces podejmowania decyzji, jak również, że
podmioty będą mogły mieć wpływ na podejmowane decyzje. .
Obywatele powinni podejmować działania stanowiące odpowiedź na niektóre z wyzwań
demograficznych (np. poprzez angażowanie się w wolontariat, przedsiębiorczość społeczną lub
członkostwo w spółdzielniach), nie pozostawiając kwestii rozwiązywania problemów
demograficznych i ich skutków wyłącznie w rękach rządu. Niezbędne są także działania i
konsultacje tych kwestii z jak największą liczbą zainteresowanych podmiotów.
119
Literatura
European Commission (2013), Entrepreneurship 2020 Action Plan: Reigniting the entrepreneurial spirit in
Europe, Communication from the Commission to the European Parliament, The Council, The
European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions, European Commission,
Brussels.
Martinez-Fernandez, C.; P. Chorazy; T. Weyman; and M. Gawron (2011), The Territorial Dimension of the
European Social Fund: A Local Approach for Local Jobs?, OECD LEED Working Paper Series,
OECD Publishing, Paris.
Perek-Białas, J. (2013) Małopolskie Region: Changing times ahead, OECD LEED Working Paper Series
(publikacja wkrótce).
Sagan, I. (2013) Pomorskie Region: Responding to demographic transitions towards 2035, OECD LEED
Working Paper Series (publikacja wkrótce).
Szukalski, P. (2013) Łódzkie Region: Demographic challenges within an ideal location, OECD LEED
Working Paper Series (publikacja wkrótce).
120
ROZDZIAŁ 5
WYTYCZNE DOTYCZĄCE ZARZĄDZANIA PRZEMIANAMI DEMOGRAFICZNYMI NA
LOKALNYCH RYNKACH PRACY W POLSCE W KONTEKŚCIE STARZEJĄCEGO SIĘ
SPOŁECZEŃSTWA
Na początku niniejszego rozdziału przedstawiono porównanie kluczowych wskaźników demograficznych
w 27 państwach Unii Europejskiej, OECD, w Polsce oraz w trzech regionach objętych badaniem.
Wykorzystano w tym celu nową technikę tablicy wskaźników. Omówione zostały także wnioski z
seminarium w Warszawie, poświęconego rezultatom ankiety dotyczącej wskaźników politycznych. W
rozdziale tym przedstawiono również wytyczne dotyczące zarządzania zmianami demograficznymi na
poziomie lokalnym, tak aby zastosować podejście strategiczne w obszarze przeciwdziałania skutkom
zmniejszającej się liczby ludności oraz procesom starzenia się społeczeństwa. Zalecenia i wytyczne
dotyczące realizacji polityki publicznej zostały przedstawione w następujących obszarach: (1) zarządzanie
zmianami demograficznymi i zapewnienie wsparcia ekonomicznego; (2) skoncentrowanie działań na
polityce prorodzinnej, stanowiącej odpowiedź na niski poziom dzietności; (3) promowanie modelu
zdrowego i aktywnego społeczeństwa wśród młodzieży i osób starszych; (4) rozwijanie „srebrnej”
gospodarki oraz zarządzanie starzejącą się siłą roboczą; (5) podnoszenie poziomu umiejętności i
kompetencji zawodowych w kontekście zachodzących zmian dotyczących podaży na rynku pracy; (6)
wykorzystanie środków pochodzących z Europejskiego Funduszu Społecznego.
121
Przeprowadzone w Polsce badania wykazały, że przemiany demograficzne, które mają miejsce w
poszczególnych województwach, mają złożony charakter. Każdy region Polski doświadcza odmiennych
problemów związanych konkretną sytuacją społeczno-gospodarczą. W każdym z trzech badanych regionów
zaobserwowane zostały jednak podobne procesy demograficzne, takie jak starzenie się społeczeństwa.
Ponadto, w przypadku województwa łódzkiego można również dostrzec znaczny spadek liczby ludności.
Różnice dotyczące sytuacji demograficznej wymagają przeprowadzenia analiz na poziomie wojewódzkim,
tak aby skorygować proces opracowywania i wdrażania regionalnych oraz lokalnych strategii, a także
powiązać je z działaniami realizowanymi w ramach polityki krajowej. W niniejszym rozdziale
zaprezentowano w pierwszej kolejności wartości wskaźników osiągnięte w poszczególnych
województwach na tle wyników dotyczących innych państw OECD, UE oraz Polski. Wykorzystano w tym
celu nową technikę, zwaną tablicą wskaźników1 (zob. załącznik 7). Ponadto, w rozdziale tym omówiono
wyniki w zakresie wskaźników dotyczących realizacji polityki publicznej w bardzo ograniczonej skali, a
także przedstawiono wytyczne dotyczące zarządzania zmianami demograficznymi na poziomie lokalnym,
co ma na celu zastosowanie podejścia strategicznego w reagowaniu na skutki zmniejszającej się liczby
ludności oraz zjawiska starzenia się społeczeństwa.
5.1 Przegląd wyników – Tablica wskaźników zmian demograficznych w Polsce
Dla każdego regionu objętego badaniem, a także dla Polski ogółem, zdefiniowano kompleksowy
zestaw wskaźników. Jak wskazano (INTERREG VIC i Unia Europejska 2012) w ramach projektu DART
(ang. Declining, Ageing and Regional Transformation): „…warunkiem wstępnym dla przeprowadzenia
analizy i oceny dotyczącej zmian demograficznych jest po pierwsze dostarczenie zróżnicowanych informacji
i danych, na podstawie których możliwe będzie dokonanie porównania pomiędzy poszczególnymi
regionami” (str. 22). W ramach projektu DART opracowano zestaw wskaźników (zob. załącznik 8), z
których większość została wykorzystana na potrzeby niniejszego opracowania. Tablica ilustruje zestaw
wskaźników w prostej formie diagramu kołowego, w oparciu o trzy zasady:
1. Wielkość poszczególnych segmentów odzwierciedla względne znaczenie kwestii, do której odnosi
się dany wskaźnik.
2. Kody kolorystyczne odnoszą się do wyniku względnego, gdzie zielony oznacza „dobry” a
czerwony „zły”.
3. Okrąg znajdujący się w środku to wskaźnik skuteczności polityki publicznej (Policy Performance
Index, PPI). Zawiera on podsumowanie informacji z poszczególnych elementów diagramu. W tym
przypadku nazywany jest wskaźnikiem zmiany demograficznej (Demographic Change Index, DCI).
Tablica wskaźników zmian demograficznych to stale udoskonalane narzędzie, które zostało
opracowane w celu dokonania oceny przemian demograficznych na poziomie regionalnym w latach 2000–
2010. Tablica wskaźników dla Polski zawiera porównanie „z i pomiędzy” państwami członkowskimi
OECD, UE, Polską oraz województwami objętych badaniem – łódzkiego, małopolskiego i pomorskiego.
Kolor zielony oznacza, że osiągnięcia regionu w danym obszarze są lepsze (dobre), czerwony oznacza
natomiast, że osiągnięcia są słabsze lub mniejsze (złe) w porównaniu do wyników uzyskanych w innych
regionach.
Demographic Change Index (DCI - środkowy okrąg) zawiera podsumowanie wyników
uzyskanych w obszarach związanych ze zmianami demograficznymi (zmiany demograficzne, gospodarka,
zatrudnienie, umiejętności zawodowe i kształcenie), natomiast segmenty znajdujące się wokół zawierają
podsumowanie wyników osiągniętych w każdych z tych obszarów tematycznych. Poniższa tabela zawiera
opis kodów, zastosowanych w tablicy wskaźników.
1
Tablica wskaźników została opracowana przez grupę konsultacyjną ds. wskaźników zrównoważonego rozwoju
(CGSDI) – (http://esl.jrc.it/envind/dashbrds.htm)
122
Tabela 9 Kody regionalne stosowane w tablicy wskaźników
1 – Polska
Polska
2 – łódzkie
PL11
3 – małopolskie
PL21
4 – pomorskie
PL63
W 2000 r. wyniki DCI dla całej Unii, OECD, Polski oraz trzech regionach objętych badaniem
(PL11 – łódzkie , PL21 – małopolskie oraz PL63 – pomorskie) wykazały, że we wszystkich przypadkach
gospodarka zmagała się z poważnymi trudnościami, a żadne z województw nie osiągnęło dobrych
rezultatów, na co wskazuje brak koloru zielonego w środkowych okręgach (wykres 40). Jak przedstawiono
na wykresie, województwa łódzkie i pomorskie radziły sobie w 2000 r. bardzo źle niemal we wszystkich
segmentach polityki (demografia, gospodarka, zatrudnienie, umiejętności i wykształcenie). Należy jednak
również zauważyć, że wyniki osiągane przez województwo małopolskie były w tym czasie lepsze w
porównaniu do całego kraju, w szczególności w zakresie demografii i zatrudnienia.
Skills and education
Demography
Demographic Change Index
Labour
Economy
DCI Points
Umiejętności i wykształcenie
Demografia
Wskaźnik zmian demograficznych
Zatrudnienie
Gospodarka
Punkty DCI
Uwaga: PL11 – łódzkie , PL21 – małopolskie oraz PL63 – pomorskie
123
Kody kolorystyczne odnoszą się do poziomu osiągnięć, przy czym zielony oznacza poziom „dobry”, a
czerwony - „zły”.
Wykres 41, znajdujący się poniżej, ilustruje wartość punktową DCI w 2000 r. (podsumowanie
wyników dotyczących demografii, zatrudnienia oraz umiejętności zawodowych i kształcenia), zgodnie z
tablicą wskaźników. Wyniki punktowe przedstawiono na skali do 1000. Jak widać, różnice punktowe
pomiędzy poszczególnymi regionami są znaczne. Od 161 punktów (PL11- łódzkie) do 540 (OECD) (gdzie
1 oznacza najsłabszy wynik, w skali od 0 do 1000). Im niższa wartość punktowa DCI, tym gorszy wynik
uzyskany przez dany region, co widać na przykładzie województwa łódzkiego i pomorskiego w 2000
r. Natomiast województwo małopolskie osiągnęło najlepsze wyniki ze wszystkich regionów objętych
badaniem w Polsce. Średnie rezultaty uzyskane w krajach OECD oraz UE-27 były lepsze niż wyniki
zanotowane w Polsce oraz w trzech regionach objętych badaniem.
W 2010 r. zanotowano znaczną poprawę wyników DCI we wszystkich regionach. Kraje OECD i
Polska uzyskały rezultaty powyżej przeciętnej (na co wskazuje zielony okrąg na wykresie 42). W
szczególności wyniki Polski były lepsze niż średnia dla krajów UE-27. Najgorsze rezultaty w dalszym
ciągu zanotowano w województwie łódzkim, choć należy wskazać, że od 2000 r. nastąpiła w tym zakresie
poprawa. W przypadku regionów objętych badaniem, najsłabsze osiągnięcia odnotowano w obszarze
gospodarki oraz umiejętności i wykształcenia.
124
125
Wykres 43 ilustruje wartość punktową DCI w 2010 r. (podsumowanie wyników dotyczących
demografii, zatrudnienia oraz umiejętności i wykształcenia), zgodnie z przedstawioną powyżej tablicą
wskaźników. Zastosowano skalę punktową od 0 do 1000. Można w tym przypadku zauważyć, że wartości
punktowe uzyskiwane przez poszczególne regiony zbliżyły się do siebie i uległy poprawie od 2000 r., z
456 (PL11) do 619 (OECD). Lepsze wyniki uzyskiwane przez wszystkie regiony na przestrzeni 10 lat
ilustruje także wykres 44.
Wykres 43. Wskaźnik zmian demograficznych
(punktowy) za 2010 r.
Wykres 44. Wskaźnik zmian demograficznych
(punktowy) za 2000 r. (niebieskie romby) i 2010
(czerwone kwadraty)
Poza faktem, że wszystkie regiony osiągnęły w 2010 r. lepszy wynik niż w 2000 r., bardzo istotna
jest pozytywna dynamika zachodzących zmian (trend w latach 2000–2010). Zaskakujący jest fakt, iż
Polska ogółem i województwo pomorskie osiągnęły wyniki powyżej średniej, a województwo łódzkie
osiągnęło rezultaty lepsze od małopolskiego, na co wskazuje zielony i żółty kolor w środku okręgu
(wykres 45). Ponadto, wyniki na poziomie krajów OECD i UE okazały się gorsze niż wyniki
osiągnięte przez Polskę, co więcej – również trzy regiony Polski, które zostały objęte badaniem
osiągnęły lepszy wynik niż średnia dla krajów OECD i UE-27. Stopień poprawy wartości osiągniętych
wskaźników kształtuje się na poziomie od 613 punktów (Polska) do 324 punktów (OECD) (wykres 46).
Zmiana wyników, która miała miejsce w okresie 2000–2010, świadczy o postępach zrobionych przez
Polskę oraz regiony objęte badaniem. Przyczyną takiego stanu rzeczy było prawdopodobnie przystąpienie
Polski do Unii Europejskiej i związane z tym wsparcie finansowe, które otrzymały poszczególne regiony, a
także wdrażanie istotnych strategii krajowych i regionalnych, które miały na celu modernizację kraju.
126
Wykres 45 Tablica wskaźników zmian demograficznych. Wyniki w okresie 2000–2010.
Wykres 46 Punkty osiągnięte w ramach DCI. Wyniki dla okresu 2000–2010.
127
5.2 Wskaźnik realizacji polityk publicznych
W trakcie seminarium, które odbyło się 16 października 2012 r. w Warszawie, przedstawiciele
różnych urzędów administracji publicznej i organizacji na poziomie krajowym zostali poproszeni o udział
w badaniach ankietowych: „Miejsca pracy przyjazne osobom starszym” (OLWOF) oraz „Miejsca
zamieszkania przyjazne osobom starszym” (ELFRI), które zostały również przeprowadzone na poziomie
regionalnym w trakcie wizyt studyjnych ekspertów OECD w marcu 2012 r. Ankiety wypełniło
odpowiednio 15 i 18 respondentów, a na podstawie przeanalizowanych później wyników z obu badań
oszacowano wartości wskaźników realizacji polityki publicznej na rzecz osób starszych.
W odniesieniu do miejsc zamieszkania przyjaznych osobom starszym wartość wskaźnik dla Polski
ogółem wyniosła 2,5 w skali 1-5 (1 – wynik bardzo słaby; 5 – wynik bardzo dobry), co oznacza, że
uplasował się on na poziomie średnim. Natomiast w ujęciu szczegółowym, poszczególne obszary badane w
tym zakresie uzyskały następujące wyniki: przestrzenie zewnętrzne i budynki: 2,5; transport: 2,7;
mieszkalnictwo: 2,1; uczestnictwo w życiu społecznym: 2,3; poszanowanie osób starszych i włączenie
społeczne : 2,6; aktywność obywatelska i zatrudnienie: 2,4; komunikacja i informacja: 2,4; wsparcie
publiczne i usługi opieki zdrowotnej dla osób starszych: 2,5 (wykres 47). Interpretacja uzyskanych
wyników wskazuje na to, że istnieje gotowość władz regionalnych do zabezpieczania potrzeb wynikających
z procesu starzenia się społeczeństwa w ramach realizowanych polityk publicznych. Bardziej szczegółowe
wnioski prezentują się następująco:
•
•
•
•
•
Uczestnicy badania uznali, że w Polsce jest dużo terenów zielonych, mogących mieć
znaczenie dla osób starszych (wartość wskaźnika: 3,7), niemniej jednak brakuje toalet
publicznych (1,9) oraz chodników, zaprojektowanych z uwzględnieniem potrzeb osób w
starszym wieku. Zapewnienie właściwych udogodnień w przestrzeni zewnętrznej i w
budynkach jest konieczne, aby zachęcić osoby starsze do wychodzenia z domu i aktywnego
uczestnictwa w życiu społecznym, a także aby zwiększyć ich poczucie bezpieczeństwa.
W odniesieniu do transportu uczestnicy badania wypowiedzieli się w sprawie następujących
aspektów związanych z transportem: dostępność transportu, środki transportu, sieć
komunikacyjna, uprzywilejowane miejsca siedzące, częstotliwość oraz terminowość
kursowania środków transportu publicznego. Co ważne, poniżej średniej oceniono jednak
dostosowanie taksówek oraz komunikacji miejscowej do potrzeb osób starszych (odpowiednio
1,83 oraz 1,59). W kontekście starzenia się społeczeństwa niezbędna jest poprawa
infrastruktury transportowej, aby zapewnić osobom starszym mobilność i większą
niezależność.
Zasoby mieszkaniowe – zarówno publiczne, jak i prywatne, uzyskały ocenę poniżej średniej.
Wśród aspektów wymagających znaczącej poprawy, które uzyskały wskaźnik poniżej 2 (na 5),
wymienić należy: dostępność mieszkań, przystępność cenową mieszkań, przystosowanie
mieszkań do potrzeb osób starszych, niezbędne usługi i remonty. Zapewnienie odpowiednich
warunków mieszkaniowych dla osób starszych jest ważnym zadaniem publicznym,
niezbędnym dla zwiększenia niezależności i zagwarantowania starzejącemu się społeczeństwu
dobrych warunków bytowych.
Partycypacja w życiu społecznym sprzyjająca aktywności fizycznej i umysłowej osób
starszych jest kolejnym obszarem, który uzyskał ocenę poniżej średniej. W związku z tym,
należy zapewnić starzejącemu się społeczeństwu więcej możliwości uczestnictwa w życiu
społecznym, dbając o dostępność i przystępność oferty cenowej, a także zwiększyć
świadomość osób starszych w zakresie typów aktywności społecznej i zawodowej, które mogą
podejmować.
Poszanowanie osób starszych i włączenie społeczne mają kluczowe znaczenie, gdyż sprawiają,
że osoby należące do tej grupy wiekowej czują się potrzebne w swojej społeczności, co z kolei
zwiększa ich chęć do życia i działania. Uczestnicy badania ocenili ten obszar powyżej średniej,
zwłaszcza w kontekście roli osób starszych w rodzinie i ich aktywności ekonomicznej.
128
•
•
•
Aspekty, które wymagają wsparcia publicznego dotyczą integracji ze społecznością lokalną, a
w szczególności zwiększenia poziomu poszanowania osób starszych i solidarności
międzypokoleniowej, usprawnienia publicznego systemu kształcenia oraz kształtowania
życzliwych i pomocnych postaw względem osób starszych. Pomocna w tym zakresie byłaby
realizacji kampania świadomościowej.
Aktywność obywatelska i zatrudnienie osób w starszym wieku to obszary o dużym znaczeniu
dla rozwijającej się i dobrze prosperującej gospodarki. Pewne kategorie w ujęciu ogólnym
uzyskały ocenę poniżej średniej krajowej, co wskazuje na potrzebę poprawy, jednak są wśród
nich aspekty, które oceniono powyżej przeciętnej, takie jak np.: wolontariat, promowanie
aktywności obywatelskiej i docenianie wkładu osób starszych. Niemniej jednak, wszystkie
wskazane powyżej obszary wymagają poprawy. Nacisk należy położyć przede wszystkim na
zapewnienie lepszych możliwości zatrudnienia osób starszych, zwiększenie szans na podjęcie
pracy, zapewnienie większej elastyczności w zakresie zatrudnienia w celu przystosowania
starszych pracowników i wolontariuszy, a także na rozwój przedsiębiorczości i szkoleń
skierowanych do tej grupy wiekowej.
Komunikacja i informacja, pomimo iż są to obszary o kluczowym znaczeniu dla starzejącego
się społeczeństwa, uzyskały ocenę poniżej średniej dla Polski. Dlatego ważne jest, aby stale
uświadamiać osoby starsze i informować je o tym, z jakich usług i możliwości mogą korzystać
w ramach swoich społeczności. Należy systematycznie i we właściwym czasie realizować
działania, które umożliwiają rozpowszechnianie informacji na ten temat. Dla przykładu,
można zachęcać osoby starsze do korzystania z technologii informacyjnych lub wprowadzać
właściwe ze względu na wiek rozwiązania służące wymianie informacji.
Wsparcie publiczne i usługi opieki zdrowotnej dla osób starszych ogrywają zasadniczą rolę
nie tylko na poziomie ogólnokrajowym, ale również regionalnym/lokalnym. Obszar ten został
oceniony na poziomie średniej krajowej. Spośród kwestii wymagających poprawy należy
wymienić: dostępność wolontariuszy oferujących wsparcie osobom w starszym wieku, sieć
usług społecznych dedykowanych osobom starszym, zapewnienie całodobowej opieki
instytucjonalnej dla starszych mieszkańców, którzy nie są w stanie żyć samodzielnie, dostęp
do usług opiekuńczych w domu, a także tych związanych z poprawą jakości i komfortu życia
osób starszych. Zapotrzebowanie na te usługi w ramach „srebrnej” gospodarki będzie wzrastać
wraz ze starzeniem się społeczeństwa, na czym mogą skorzystać małe i średnie
przedsiębiorstwa poprzez rozwój działalności skierowanej do osób starszych i jednocześnie
zapewniającej usługi dla tej grupy społecznej.
129
5.0
Overall ELFRI INDEX
Transport
4.0
3.0
2.0
Community Support and
Health Services
1.0
0.0
Communication and
information
Civic Participation and
Employment
Wykres 47. Wyniki na poziomie ogólnopolskim dla wskaźnika „Miejsca do życia przyjazne dla osób
starszych” (ELFRI)
Powierznie zewnętrzne i budynki
Transport
Transport
Mieszkalnictwo (publiczne i prywatne)
Uczestnictwo w życiu społecznym
Poszanowanie osób starszych i włączenie
społeczne
Civic Participation and Employment
aktywność obywatelska i zatrudnienie
Communication and Information
komunikacja i informacja:
Community support and Heath Services
wsparcie publiczne i usługi
zdrowotnej dla osób starszych
Wartość wskaźnika ELFRI ogółem
Overall ELFRI INDEX
opieki
Wskaźnik „Miejsca pracy przyjazne osobom starszym” w ujęciu ogólnym dla całego kraju osiągnął
wartość 2,4 w skali 1–5 (1 – wynik bardzo słaby; 5 – wynik bardzo dobry), tj. niewiele poniżej średniej.
Natomiast w ujęciu szczegółowym w poszczególnych obszarach uzyskano następujące wyniki: proces
rekrutacji: 2,3, kultura pracy i możliwości związane z zatrudnieniem: 2,3, szkolenia i rozwój umiejętności:
2,6, opieka zdrowotna i inne świadczenia pracownicze: 2,4 (wykres 48). W trakcie analizy oceny aktualnej
sytuacji w zakresie działaniach publicznych, dotyczących miejsc pracy przyjaznych dla osób starszych oraz
oceny ich znaczenia (wskaźnik ogółem wynosi 3,7 w skali 1–5) istnieje szczególnie wyraźna luka. Rysunek
130
poniżej pokazuje wyniki dla poszczególnych obszarów: kultura pracy i możliwości związane z
zatrudnieniem: 3,4, szkolenia i rozwój umiejętności: 3,4, opieka zdrowotna i inne świadczenia pracownicze:
4,1 (wykres 48).
1. Recruitment
5.0
4.0
3.0
2.0
2. Work Culture and
Opportunities
Overall OLWOF INDEX
1.0
0.0
3. Training and skills
development Opportunities
4. Firm Health and Benefits
Overall Rating
Overall Importance Rating
Wykres 48 Wyniki na poziomie ogólnopolskim dla wskaźnika „Miejsca do pracy przyjazne dla osób
starszych”
Recruitment
Proces rekrutacji
Work Culture and Opportunities
Kultura pracy i możliwości związane z
zatrudnieniem
Training and skills development
Opportunities
Szkolenia i rozwój umiejętności:
Opieka zdrowotna i inne świadczenia
pracownicze
Ogólna wartość wskaźnika OLWOF
Firm Heath and Benefis
Overall OLWOF INDEX
W kontekście rekrutacji do pracy osób starszych duże znaczenie ma usprawnienie promowania
kandydatur osób starszych przez agencje pośrednictwa pracy, organizowanie targów pracy, opracowywanie
dedykowanych tej grupie stron internetowych, inicjowanie współpracy partnerskiej z organizacjami
społecznymi, dotyczącej wsparcia starszych pracowników. Z kolei, kultura pracy i możliwości związane z
131
zatrudnieniem odgrywają kluczową rolę w budowaniu szacunku do osób starszych oraz rozwoju
współpracy międzypokoleniowej, jak również wymiany doświadczeń i wiedzy w miejscu pracy. Konieczny
jest rozwój kultury organizacyjnej i miejsc pracy przyjaznych osobom starszym poprzez realizację
wymienionych poniżej działań, uznanych przez uczestników seminarium w Warszawie za ważne:
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
eliminacja stereotypowego myślenia i promowanie korzyści płynących ze współpracy ze
starszymi pracownikami,
poprawa systemu zarządzania zasobami ludzkimi,
udzielanie osobom starszym wskazówek i porad,
kształtowanie ciekawego, elastycznego i ambitnego środowiska pracy,
weryfikacja celów zawodowych,
zapewnienie odpowiedniej komunikacji i informacji zwrotnej,
oferowanie szkoleń,
umożliwienie osobom starszym występowania w roli mentorów dla młodszych kolegów i
koleżanek,
docenianie wkładu osób starszych i ich długiego stażu pracy,
umożliwienie powrotu do pracy po chorobie i zapewnienie alternatywnych form organizacji
pracy (elastyczny czas pracy, dzielenie etatu, stopniowe przechodzenie na emeryturę).
Zapewnienie szkoleń i możliwości rozwoju jest kluczowe, aby umożliwić starszym pracownikom
stałe podnoszenie kwalifikacji i zwiększyć ich wkład w rozwój firmy. Uczestnicy badania uznali, że
ważnym działaniem w tym zakresie jest wdrażanie przez pracodawców planów szkoleniowych, przy czym
zauważyli, że nie jest to powszechnie stosowana praktyka. Istotne są również działania, takie jak zwrot
kosztów nauki oraz organizacja szkoleń w trybie stacjonarnym i kursów online. W przypadku
starszych pracowników najbardziej skuteczną formą szkoleń są zajęcia organizowanie w miejscu
pracy. Duże znaczenie ma również umożliwienie osobom w starszym wieku zdobywania nowych
doświadczeń, na przykład poprzez przydzielanie im krótkich zadań, udział w projektach zespołowych czy
rotację pracy. Jest to kluczowe dla utrzymania motywacji pracowników i ich zainteresowania pracą na
odpowiednim poziomie. Aby zachęcać osoby starsze do dłuższej aktywności zawodowej, niezbędne jest
przeprowadzenie kampanii zwiększającej świadomość w tym zakresie oraz realizacja programów
promujących szkolenia i rozwój umiejętności starszych pracowników w firmie.
Zapewnienie opieki zdrowotnej i inne świadczenia pracownicze również zachęcają osoby starsze
do wydłużenia okresu aktywności zawodowej, co sprzyja rozwojowi gospodarczemu. Ubezpieczenia
pracownicze zapewniające m.in. dostęp do usług medycznych, opieki długoterminowej czy pomocy w
przypadku niepełnosprawności to rozwiązania, które sprawiają, że osoby starsze decydują się dłużej
pozostać aktywne zawodowo.
5.3 Zmiany demograficzne – działania w ramach polityki publicznej
Jak zauważono w rozdziale 1, zmiany demograficzne występują na terenie wszystkich państw
członkowskich OECD i dotyczą wszystkich rozwijających się gospodarek. Analiza zachodzących przemian
demograficznych stała się w ostatnich latach priorytetem polityki publicznej, zwłaszcza w krajach
europejskich. W sprawozdaniu Komisji Europejskiej z 2008 r. zwrócono uwagę na to, że zmiany
demograficzne mogą potencjalnie wywoływać „(…) duże i nierównomierne oddziaływanie społecznogospodarcze na europejskie regiony, co może przyczyniać się do dalszego pogłębiania różnic regionalnych
w Europie” (str. 3). Jak podkreślono w jednym z ostatnich raportów UE (INTERREG IVC i Unia
Europejska, 2012), pn. Declining, Ageing and Regional Transformation,(DART) przemiany demograficzne
132
„stanowią wyzwanie dla wielu europejskich regionów, a w wyniku niskiego współczynnika dzietności i
migracji – do 2030 r. co trzecia osoba w Unii Europejskiej przekroczy wiek 60 lat. Sytuacja ta
doprowadziła do powstania przeszkód na drodze świadczenia odpowiednich usług, a zmniejszające się
potrzeby regionalne i konieczność posiadania wystarczająco dużych zasobów wykwalifikowanej siły
roboczej stanowią duże wyzwanie, któremu należy stawić czoła, aby zapobiegać zagrożeniom dla sytuacji
gospodarczej regionów” (str. 7). W sprawozdaniu wymienione są trzy strategiczne dokumenty, które
opisują znaczenie przemian demograficznych: tzw. „vulnerability index report”, tj. raport dotyczący
indeksu podatności na problemy generowane przez zmiany demograficzne, Strategia Lizbońska oraz jej
kontynuacja – Strategia „Europa 2020”.
W trakcie realizacji projektu „Lokalne scenariusze zmian demograficznych […]”, jak również
podczas seminarium, zorganizowanego przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego w Warszawie, 16
października 2012 r., wyodrębniono sześć wzajemnie ze sobą powiązanych obszarów zmian
demograficznych, wymagających działań w zakresie polityki publicznej na poziomie ogólnokrajowym,
regionalnym / lokalnym i społecznym (wykres 49):
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Zarządzanie przemianami demograficznymi i zapewnienie zrównoważonego rozwoju
gospodarczego ;
Nacisk na rozwój polityki prorodzinnej w świetle niskich współczynników dzietności;
Zachęcanie ludzi młodych do prowadzenia zdrowego i aktywnego trybu życia w świetle procesu
starzenia się społeczeństwa;
Rozwój sektora „srebrnej” gospodarki i zarządzanie zasobami starzejącej się siły roboczej;
Podnoszenie poziomu umiejętności i kompetencji w świetle zmieniającej się struktury siły
roboczej;
Wykorzystanie środków Europejskiego Funduszu Społecznego.
133
Wykres 49 Model działań w ramach polityki publicznej w odpowiedzi na przemiany demograficzne
w Polsce
Focusing on family policy in light of low fertility levels
Nacisk na rozwój polityki prorodzinnej w świetle niskich
współczynników dzietności;
Encouraging healthy and active communities for the youth Zachęcanie ludzi młodych do prowadzenia zdrowego i
and within an ageing society
aktywnego trybu życia w świetle procesu starzenia się
społeczeństwa;
Developing the silver economy and managing the ageing Rozwój sektora „srebrnej” gospodarki i zarządzanie
working force
zasobami starzejącej się siły roboczej;
Increasing skills and competency levels in light of a Podnoszenie poziomu umiejętności i kompetencji w
changing workforce
świetle zmieniającej się struktury siły roboczej;
Managing the demographic transition with sustainable Zarządzanie
przemianami
demograficznymi
economic development
zapewnienie zrównoważonego rozwoju gospodarczego
National
Narodowy
Regional
Regionalny
Local
Lokalny
Social
Społeczny
134
i
5.3.1 Zarządzanie przemianami demograficznymi zgodnie z koncepcją zrównoważonego rozwoju
gospodarczego
Według raportu z realizacji projektu DART, wyzwania związane z przemianami demograficznymi,
takie jak zmniejszanie się i starzenie populacji, niski przyrost naturalny i migracje, wywierają negatywny
wpływ na zrównoważony rozwój ogólnej infrastruktury (INTERREG IVC i Unia Europejska, 2012) i
wymagają wdrożenia „elastycznych strategii adaptacyjnych” zarówno na szczeblu krajowym, jak i
regionalnym. Strategie te powinny wskazywać na systemowe i trwałe rozwiązania w zakresie polityk
publicznych możliwe do podjęcia na szczeblu krajowym i regionalnym. Najważniejsze działania to:
•
Regiony powinny opracować strategie na rzecz przyciągania imigrantów i ułatwiania im
osiedlania się, takie jak strategie poprawy warunków życia i sytuacji na rynku pracy. Jest to
szczególnie ważne dla rozwoju regionu łódzkiego, który charakteryzował się negatywnym
saldem migracji zewnętrznych i wewnętrznych w latach 1995–2010.
•
Należy promować dostępność komunikacyjną regionów objętych badaniem, np. dobrąy stan
transportu drogowego w województwach łódzkim i małopolskim, a także jego wpływ na
strategie gospodarcze.
•
Region pomorski wymaga spójnych strategii rozwoju komunikacji, nie tylko w celu poprawy
infrastruktury drogowej w regionie i pomiędzy regionami, ale także, aby móc w pełni czerpać
korzyści z bliskości Morza Bałtyckiego (w zakresie handlu, turystyki, „zielonej” gospodarki,
transportu, rynku pracy oraz innowacji).
•
Wszystkie regiony powinny skoncentrować się na tworzeniu warunków do życia przyjaznych
rodzinom, zapewniających: dobrą dostępność komunikacyjną, opiekę zdrowotną i usługi w
zakresie kształcenia, dostęp do ośrodków kultury i możliwość udziału w życiu kulturalnym,
zapewnienia parków i placów zabaw dla dzieci, a także rozwój osiedli mieszkaniowych
uwzględniających potrzeby rodzin z dziećmi.
•
Istotne jest promowanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw oraz zapewnienie
finansowego i instytucjonalnego wsparcia dla jego rozwoju w regionach. Działania te pomogą
rozwijać bardziej stabilną gospodarkę regionalną, odporną na wahania koniunktury, z uwagi na
fakt, że osoby prowadzące działalność na własny rachunek lub pracujące w firmach
rodzinnych pozostają dłużej na rynku pracy niż w przypadku innych sektorów.
Działanie opisane w ostatnim punkcie jest – według raportu z realizacji projektu DART –
szczególnie istotne, ponieważ „(…) każde pojedyncze przedsiębiorstwo odgrywa ważną i odpowiedzialną
rolę w radzeniu sobie ze zmianami demograficznymi(…) Musi odpowiadać na przemiany społeczne poprzez
wytwarzanie i oferowanie nowych produktów i wdrażanie nowego typu procesów. Niemniej, rolą organów
publicznych jest zapewnienie firmom – zwłaszcza małym i średnim przedsiębiorstwom – wsparcia w formie
dotacji celowych lub dostępu do informacji i koncepcji działania” (INTERREG IVC i Unia Europejska,
2012, str. 28). W ramce 10 przedstawione są główne zalecenia w obszarze przedsiębiorczości i możliwości
rozwoju firmy, wynikające z projektu DART, które mogą mieć zastosowanie w regionach objętych
badaniem w Polsce.
135
Ramka 10 Zalecenia w obszarze przedsiębiorczości i możliwości rozwoju firmy
Należy opracować specjalne działania sprzyjające sukcesji własności i transferowi wiedzy.
Ważne jest wspieranie i promowanie przedsiębiorczości, zwłaszcza wśród ludzi młodych, rozpoczynających
działalność na własny rachunek, a także wśród starszych przedsiębiorców, kobiet, imigrantów, pracowników
naukowych czy osób zaangażowanych w działalność spółdzielni rolniczych.
Wsparciem w postaci specjalnych ulg podatkowych należy objąć przedsiębiorstwa generujące miejsca pracy na
obszarach, w których widoczny jest spadek liczby ludności.
Natomiast, na obszarach dotkniętych depopulacją zagadnienia związane z krajobrazem, atrakcyjnością przyrodniczą,
ochroną i zagospodarowaniem przestrzennym terenów, powinny być postrzegane jako szanse na rozwój terytorialny.
Źródło: INTERREG IVC i Unia Europejska, 2012
W ramach Planu Działania Strategii Unii Europejskiej dla Regionu Morza Bałtyckiego2,
obejmującym 15 obszarów priorytetowych (załącznik 9), Polska, a w szczególności region pomorski, mają
szansę nawiązać konstruktywną współpracę zarówno z partnerami społeczno-gospodarczymi w regionie,
jak i z międzynarodowymi instytucjami. Polska i województwo pomorskie powinny czerpać z tej
współpracy i w pełni uczestniczyć w realizowanych wspólnie działaniach i projektach. Możliwości i szanse,
które ta współpraca zapewnia poprzez realizację wspólnych działań, dotyczą aspektów takich jak:
środowisko, badania i innowacje, klastry oraz sieci małych i średnich przedsiębiorstw, eliminacja
przeszkód dla handlu, promocja przedsiębiorczości, powiązania transportowe, kształcenie, turystyka i
zdrowie.
5.3.2 Nacisk na rozwój polityki prorodzinnej w świetle niskich współczynników dzietności
We wszystkich badanych regionach odnotowuje się niską dzietność – poniżej poziomu
zastępowalności pokoleń, co ma znaczący, negatywny wpływ na wzrost liczby ludności i obniżanie się
stabilności gospodarczej. W trakcie realizacji projektu DART zwrócono uwagę na fakt, że „(…) poprawa
współczynnika dzietności nie jest już realna bez rozbudowanej sieci placówek edukacji przedszkolnej i
innych rozwiązań, sprzyjających zachowaniu równowagi między życiem prywatnym a zawodowym (…)”
(INTERREG IVC i Unia Europejska, 2012, str. 25). Podobnie w raporcie OECD (2012a), pn. „Przyszłość
rodzin do 2030 r.” stwierdzono, że: „współczynniki dzietności mogą wzrosnąć w krajach, w których
polityki dotyczące godzenia życia zawodowego i rodzinnego zostały istotnie wzmocnione” (str. 18).
Martinez-Fernandez et al. (2012) podkreśla znaczenie „rozwiązywania problemu niskich współczynników
dzietności poprzez rozwój polityk w większym stopniu wspierających rodziny, a w szczególności poprzez
poprawę warunków dla pracujących rodziców i osób wchodzących na rynek pracy. Przed instytucjami
publicznymi jest jeszcze dużo pracy, aby podnosić świadomość w zakresie tego, jak ważne jest wspieranie
rodzin nie tylko w kontekście zapewnienia standardowych warunków pracy w sektorze publicznym i
prywatnym (głównie w odniesieniu do małych i średnich przedsiębiorstw) oraz jak potrzebne jest
zapewnienie łatwego i szybkiego dostępu do opieki nad dziećmi” (str. 30). To właśnie w tych obszarach
niezbędne jest odpowiednie ukierunkowanie polityk publicznych, a także strategii, programów i inicjatyw,
a przede wszystkim wdrożenie systemu finansowania działań publicznych, co pozwoli nie tylko
odpowiednio zarządzać tymi zmianami, lecz także promować rozwój i wsparcie dla rodziny.
Długoterminowa i stabilna polityka krajowa powinna uwzględniać tworzenie prawa, mającego na
celu zachęcanie do założenia lub powiększania rodziny i jednocześnie zapewniać warunki sprzyjające
wzrostowi gospodarczemu, poprawie jakości życia i ograniczeniu ubóstwa wśród rodzin. Skuteczna
2
Region Morza Bałtyckiego – ustanowiony w listopadzie 2007 r. przez Szwecję, Finlandię, Estonię, Łotwę, Litwę,
Polskę, Niemcy, Danię, Rosję i Komisję Europejską (Komisja Wspólnot Europejskich (2012), wersja ze stycznia
2012 r., Dokument Roboczy Służb Komisji, uzupełniający Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady,
Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego oraz Komitetu Regionów dotyczący Strategii Unii Europejskiej
dla Regionu Morza Bałtyckiego, Plan Działania, Bruksela)
136
polityka prorodzinna wymaga inicjatyw legislacyjnych, wspierających regionalne i lokalne starania w celu
odwrócenia negatywnych trendów demograficznych i społecznych. Polityka prorodzinna powinna skupiać
się na instytucjonalnych strukturach wsparcia, promujących wartości rodzinne, jak również na
monitorowaniu sytuacji prorodzinnej i identyfikowaniu występujących problemów społecznych.
•
Wsparcie instytucjonalne powinno uwzględniać następujące działania:
o Wsparcie finansowe rodzin (świadczenia rodzinne, system podatkowy przyjazny dla
rodziny, programy wspierające osoby starsze), wsparcie w obszarze wychowywania
dzieci (zasiłki macierzyńskie, obniżka podatku VAT na produkty dla niemowląt), opieki
nad dziećmi (edukacja przedszkolna, nianie, opiekunki do dzieci, przepisy dotyczące
bezpieczeństwa i zdrowia) oraz dotyczące kształcenia dzieci (ulgi podatkowe z tytułu
poniesionych w tym obszarze wydatków).
o Tworzenie i wspieranie infrastruktury społecznej, np. ośrodków opieki dla kobiet w
ciąży, rozbudowa i zapewnienie powszechnego dostępu do ośrodków wsparcia rodziny w
trudnej sytuacji, całoroczne finansowanie żłobków, przedszkoli i szkół, zróżnicowanie
czasu pracy poprzez dostosowanie godzin pracy do potrzeb pracujących rodziców,
aktywizacja społeczna przy pomocy klubów i stowarzyszeń dla dzieci, sprzyjająca
integracji międzypokoleniowej.
o Elastyczne formy zatrudnienia oraz rozwiązania sprzyjające kobietom w miejscach
pracy, np. wydłużenie urlopu macierzyńskiego, rozwój sieci przedszkoli, zachęty dla
pracodawców na rzecz wprowadzenia godzin pracy przyjaznych dla rodziny, możliwość
telepracy (w formie działań pilotażowych finansowanych przez Europejski Fundusz
Społeczny) oraz rozwój administracji publicznej, odpowiadającej na bieżące potrzeby.
Aby zapewnić skuteczne wsparcie dla rodziny, niezbędne jest wdrożenie długoterminowej
krajowej polityki, w ramach której regiony będą wspierane przez inicjatywy z poziomu centralnego.
Polityka ta powinna uwzględniać zróżnicowanie rodzin w kraju (obszary miejskie / wiejskie), jak i różnice
występujące w tym zakresie między regionami. Dlatego ważne jest, aby decydenci byli otwarci na nowe
inicjatywy i wdrażali politykę zarówno przy wsparciu ze strony administracji rządowej, jak
i organizacji społecznych.
5.3.3 Wspieranie rozwoju zdrowego i aktywnego społeczeństwa wśród ludzi młodych w świetle procesów
starzenia się społeczeństwa
W raporcie z realizacji projektu DART zauważono, że „(…) wydłużanie się średniego okresu
trwania życia, opóźnianie wieku przechodzenia na emeryturę oraz obniżające się wartości współczynnika
urodzeń stanowią wyzwanie dla systemów opieki zdrowotnej” (INTERREG IVC i Unia Europejska, str.
22). Według Ahtonena (2012), kształtowanie europejskiego społeczeństwa, promującego zdrowie i
aktywne starzenie się wymaga następujących działań:
•
•
•
Zwiększenie średniej długości okresu trwania życia w dobrym zdrowiu – w tym celu niezbędna
jest promocja zdrowego trybu życia i profilaktyki.
Rozwój otoczenia przyjaznego dla osób starszych, uwzględniający kwestie, takie jak transport,
infrastruktura, zanieczyszczenie środowiska, zasoby mieszkaniowe, przestrzeń publiczna i usługi.
Podniesienie wieku emerytalnego i współczynnika aktywności zawodowej – niezbędna jest
szersza debata nad kwestiami, takimi jak: zaostrzenie warunków wcześniejszego przejścia na
emeryturę, zniesienie obowiązkowego wieku emerytalnego, usprawnienie procesu przejścia na
emeryturę, zwiększenie możliwości włączania się społeczeństwa w wolontariat lub rozwoju drugiej
kariery po przejściu na emeryturę oraz zmiana podejścia pracodawców i pracowników do zagadnień,
takich jak praca w niepełnym wymiarze godzin i dłuższa kariera zawodowa.
137
Zapewnienie stałego dostępu do usług medycznych i wsparcie sektora „białej” gospodarki
ma w kontekście starzenia się społeczeństwa znaczenie priorytetowe we wszystkich badanych regionach.
Rozwój sieci placówek medycznych w każdym województwie powinien przełożyć się na wymierne
korzyści społeczne. Ponadto, województwo pomorskie – jako część regionu Morza Bałtyckiego w ramach
Unii Europejskiej – ma wyjątkową szansę udziału w projektach związanych z rozwojem innowacji w
naukach medycznych i biologicznych. Zaangażowanie we wspólne działania w tym regionie wzmocniłoby
poziom innowacyjności w obszarze publicznej opieki zdrowotnej nie tylko w regionie pomorskim, ale także
– poprzez dzielenie się wiedzą – w całym kraju.
Niezbędne jest wdrożenie bardziej intensywnych działań skoncentrowanych na promocji
zdrowia, gdyż czynniki związane z niezdrowym stylem życia są główną przyczyną zgonów wśród młodych
ludzi. W województwie łódzkim, ze względu na zły stan zdrowia mieszkańców w wieku 20–50 lat,
konieczne jest przeprowadzenie kampanii społecznej promującej zdrowy styl życia, zorganizowanej przez
władze regionalne/lokalne, przy wsparciu finansowym z Europejskiego Funduszu Społecznego i instytucji
publicznej służby zdrowia. W sprawozdaniu z realizacji projektu DART podkreślono konieczność
promowania „(…) dobrostanu wszystkich pokoleń, aktywnego życia zawodowego i zarządzania zdrowiem w
przedsiębiorstwach” (INTERREG IVC i Unia Europejska, 2012, str. 23).
Praktycznymi sposobami na poprawę systemu opieki zdrowotnej i obniżenie kosztów jego
funkcjonowania są m.in. przystosowanie opuszczonych, pustych budynków (zwłaszcza szkolnych) do
pełnienia nowych funkcji lub organizacja konkursów współfinansowanych przez EFS, wyłaniających
najlepsze projekty, które zapewniają ponowne wykorzystanie istniejącej już infrastruktury społecznej,
edukacyjnej czy zdrowotnej.
5.3.4 Rozwój „srebrnej” gospodarki i zarządzanie zasobami starzejącej się siły roboczej
Zgodnie z założeniami Programu INTERREG IVC i Unii Europejskiej (2012) „(...) w ciągu
kolejnych 20 lat, tempo starzenia się społeczeństwa w Europie znacząco wzrośnie. (…) Udział starszych
osób w ogólnej liczbie ludności zwiększy się z 17,4% do 23,6%” (str. 10). Starzenie się społeczeństwa jest
zjawiskiem demograficznym, które dotyczy całej Polski. Wywiera ono istotny wpływ na gospodarkę nie
tylko krajową, ale także regionalną i lokalną. Aby odpowiednio zarządzać starzejącym się społeczeństwem,
a także promować i wykorzystywać szanse, jakie się z tym procesem wiążą, niezbędne jest podejmowanie
odpowiednich działań politycznych poprzez opracowywanie strategii, programów i inicjatyw w tym
zakresie.
Raport przygotowany przez CEDEFOP (2012) podkreśla, jak ważne jest stawienie czoła
wyzwaniom związanym ze starzejącymi się zasobami rynku pracy i wykorzystanie możliwości związanych
z tym zjawiskiem. Zwraca również uwagę na konieczność podejmowania działań przez interesariuszy na
wszystkich szczeblach, w tym przez przedsiębiorstwa. Zwalczanie negatywnych stereotypów, wspieranie
inwestycji na rzecz starzejącej się siły roboczej, np. w odniesieniu do planowania miejsc pracy i koncepcji
zarządzania, czy promowanie uczenia się przez całe życie wśród starszych pracowników, to przykłady
działań, które są nie tylko wskazane, lecz także niezbędne dla utrzymania trwałego rozwoju zasobów pracy
w przyszłości. W raporcie CEDEFOP (2012, str. 313) wymienione są trzy działania, jakie mogą być
realizowane w ramach polityk publicznych w celu przeciwdziałania negatywnym skutkom przemian
demograficznych:
•
•
Polityki i działania publiczne mogą promować uczenie się nie tylko poprzez tworzenie zachęt, ale
także przez pokonywanie indywidualnych barier i wzmacnianie czynników wspierających proces
nauczania.
Polityki i działania publiczne w zakresie uczenia się przez całe życie, skierowane do przedsiębiorstw,
byłyby bardziej skuteczne, gdyby położono większy nacisk na popularyzację wiedzy o przemianach
demograficznych wśród pracodawców. Umożliwiłoby to przedsiębiorstwom podjęcie działań
138
•
opartych na wiarygodnych danych i opracowywanie lub rozwijanie systemów zarządzania zasobami
ludzkimi, uwzględniających potrzeby starszych pracowników, .
Wspieranie wielo- i interdyscyplinarnych badań dotyczących starzejącego się społeczeństwa,
realizowanych w ścisłej współpracy z ekspertami w dziedzinie zarządzania zasobami ludzkimi.
Według sprawozdania OECD (2012b), kluczowym priorytetem państw członkowskich OECD jest
wspieranie zatrudnienia osób starszych, a głównym elementem działań publicznych powinno być „(…)
zwrócenie szczególnej uwagi na trudne kwestie społeczne i podejmowanie odpowiednich działań w celu
zwiększenia szans osób starszych na zatrudnienie. (…) Należy kłaść większy nacisk na wzrost
zapotrzebowania na starszych pracowników na rynku pracy i zwiększenie mobilności zawodowej, aby
wspierać zatrudnianie tych osób” (str. 34).
Zarządzając starzejącym się społeczeństwem, władze regionalne powinny zdawać sobie sprawę,
że zjawisko starzenia się populacji wpływa negatywnie na wzrost produktu krajowego brutto, ponieważ
zwiększa współczynnik obciążenia ekonomicznego oraz koszty związane z opieką zdrowotną, emeryturami
i opieką dla osób starszych. Niezbędna jest realizacja systemowej i zrównoważonej polityki, dotyczącej
starzenia się społeczeństwa na wszystkich szczeblach administracji publicznej: krajowym, regionalnym i
lokalnym. Umożliwi to wdrożenie działań, mających na celu zabezpieczenie potrzeb społeczeństwa,
spowodowanych bieżącymi i przyszłymi procesami starzenia się populacji, w dwóch istotnych obszarach:
wsparcia na rzecz starzejącego się społeczeństwa oraz starzenia się siły roboczej.
Wsparcie na rzecz starzejącego się społeczeństwa:
•
•
•
•
•
•
Opracowanie długoterminowego systemu opieki dla starzejącej się populacji w zakresie
nie tylko znalezienia nowych sposobów zapewnienia finansowania usług związanych z opieką
nad osobami starszymi, ale także wspierania członków rodziny, zwłaszcza pracujących, którzy
opiekują się osobami starszymi.
Rozwój długoterminowych, krajowych projektów partnerskich, skupiających się na
strategiach zarządzania wiekiem i realizowanych przy wsparciu zakrojonej na szeroką skalę
kampanii promocyjnej.
Podkreślanie znaczenia roli organizacji pozarządowych w społeczności regionalnej i
lokalnej, szczególnie w kontekście starzejącego się społeczeństwa; utrzymanie i
zwiększenie poziomu finansowania i wsparcia tych organizacji oraz stworzenie sieci służącej
wymianie informacji i wiedzy pomiędzy tymi podmiotami.
Wprowadzenie instytucjonalnych form opieki dla osób starszych, w tym rozwój sektora
gospodarki społecznej oraz wsparcie instytucjonalne na rzecz wolontariatu.
Zapewnienie stałego wsparcia dla Uniwersytetów Trzeciego Wieku i stworzenie sieci
wymiany wiedzy, umożliwiającej tym placówkom z całego kraju dzielenie się inicjatywami i
programami. Aby zapewnić skuteczne wdrożenie tego rozwiązania, należy zapewnić
odpowiednie finansowanie i zasoby.
Aby wesprzeć rozwój „srebrnej” gospodarki, niezbędne jest wydłużenie okresu samodzielnego
życia osób starszych. Działania w tym zakresie powinny obejmować:
o
o
o
Wsparcie samodzielnego mieszkania i funkcjonowania (pomoc w sprzątaniu, zakupach,
opiece) – zaangażowanie władz publicznych w rozwój odpowiednich usług wsparcia
(prywatnych i publicznych) i zwiększenie ich dostępności (rozwiązania finansowe dla osób
starszych);
Szkolenia z zakresu użytkowania sprzętu gospodarstwa domowego wysokiej
technologii (wspieranie i zachęcanie społeczeństwa obywatelskiego do rozwoju
stosownych programów/inicjatyw);
Organizacja transportu przyjaznego dla osób starszych (dostępność do środków
komunikacji, niskie koszty przejazdów);
139
o
Rozwiązania typu „inteligentne domy” (mieszkania i domy wyposażone w sprzęt
elektroniczny, umożliwiające większą niezależność i przyczyniające się do wydłużenia
samodzielnego życia).
Zgodnie z wnioskami przedstawionymi w raporcie z projektu DART, przemiany demograficzne
stwarzają szereg możliwości dla rozwoju przedsiębiorczości i firm w kontekście oferowania produktów i
usług dla osób starszych (np. „srebrna” gospodarka). Jak stwierdzono w tym raporcie: „(…) należy
podejmować większy wysiłek i przeznaczyć więcej zasobów, aby zbadać nieodkryty jeszcze potencjał i
wykorzystać możliwości „srebrnej” gospodarki (INTERREG IVC i Unia Europejska, 2012, str. 29).
Rozwój „srebrnej” gospodarki powinien być wspierany głownie ze środków publicznych, w tym z
Europejskiego Funduszu Społecznego, który mógłby stanowić źródło zapewnienia „know-how” lub
środków finansowych na rozpoczęcie lub rozwój własnej działalności gospodarczej w tym obszarze. W tym
kontekście postępujący proces starzenia się zasobów „siły roboczej” wywołuje konieczność:
•
•
•
•
•
•
•
•
Znoszenia barier mentalnych między różnymi grupami społecznymi i instytucjami poprzez
inicjatywy na rzecz zmiany myślenia o ludziach w starszym wieku i walkę ze stereotypami.
Programów i inicjatyw na rzecz wydłużenia aktywności zawodowej osób fizycznych,
skierowanych zarówno do pracowników (szkolenie w zakresie umiejętności i kompetencji),
jak i pracodawców (narzędzia do zarządzania wiekiem i szkolenia).
Dalszego kształcenia, kształcenia ustawicznego, uczenia się przez całe życie i pozyskiwania
umiejętności na rynku pracy na potrzeby „srebrnej” i „białej” gospodarki.
Wspierania przedsiębiorczości wśród osób w wieku 45+, które mają problemy ze
znalezieniem pracy lub będąc na emeryturze szukają dodatkowego źródła dochodów, poprzez
tworzenie lokalnych inkubatorów (w tym przedsiębiorstw społecznych i innych podmiotów
ekonomii społecznej), nagradzania innowacji społecznych za pośrednictwem programów
operacyjnych, współfinansowanych z EFS.
Finansowania systemu mentorskiego w przedsiębiorstwach według scenariusza „uczeńmistrz” (uwzględniając konkretne wymagania w danej branży lub sektorze), który w
przeszłości funkcjonował w Polsce na zasadach nieformalnej współpracy. Obecnie tego typu
metoda pracy nie istnieje i nie jest wspierana w żaden systematyczny sposób. W związku z
tym należy zapewnić finansowanie półrocznych staży dla osób starszych w wieku 55+.
Wprowadzania mechanizmów finansowania, takich jak ulgi i zwolnienia podatkowe dla
pracodawców, w celu obniżenia kosztów związanych ze starszymi pracownikami.
Realizacji projektów partnerskich między samorządami, partnerami społecznymi i
organizacjami pozarządowymi w zakresie wdrażania profilaktyki zdrowotnej w miejscu pracy
(finansowanie badań profilaktycznych i środków ochrony zdrowia) oraz inicjatyw społecznokulturalnych (np. organizowanie „białych niedziel”, promocja zdrowego trybu życia oraz
koncepcji zdrowego i aktywnego starzenia się).
Prowadzenia działań informacyjnych i promocyjnych na temat wybranych elastycznych form
zatrudnienia, takich jak np. "job-sharing" czy "job-rotation", prezentujących ich korzyści, takie
jak:
o zapewnienie zatrudnienia dla osób starszych / młodych / zagrożonych wykluczeniem
społecznym / marginalizowanych na rynku pracy,
o tworzenie przez pracodawców warunków dla współpracy międzypokoleniowej przez
umożliwienie wymiany doświadczeń i wiedzy między pracownikami z różnych grup
wiekowych;
o zapewnienie warunków dla wdrożenia wsparcia dla pracowników (biorąc pod uwagę
określony rodzaj zatrudnienia), opiekujących się osobami zależnymi, w tym zapewnienie
wsparcia przy opiece nad dziećmi, osobami starszymi, przewlekle chorymi i
niepełnosprawnymi.
140
5.3.5 Podnoszenie poziomu umiejętności i kompetencji w świetle zmieniającej się struktury siły roboczej
Nie można pomijać znaczenia wykształcenia oraz rozwoju usług szkoleniowych w zakresie
podnoszenia umiejętności w regionach. OECD opracowała własną strategię podnoszenia umiejętności, pt.
„Lepsze umiejętności, lepsza praca, lepsze życie: strategiczne podejście do polityki podnoszenia
umiejętności”3, wprowadzającą trzy instrumenty: 1) rozwój odpowiednich kwalifikacji: zachęcanie i
umożliwianie osobom uczenia się przez całe życie, umożliwianie osobom wykwalifikowanym działania na
ich obszarze zamieszkania oraz definiowanie komplementarnych polityk w zakresie podnoszenia
umiejętności; 2) aktywizacja w obszarze podnoszenia umiejętności: zachęcanie osób nieaktywnych do
uczestnictwa w rynku pracy oraz zatrzymywanie osób wykwalifikowanych (zniechęcanie do wczesnego
przechodzenia na emeryturę, powstrzymywanie drenażu mózgów); 3) skuteczne wykorzystywanie
umiejętności: pomaganie poszczególnym pracownikom w jak najlepszym wykorzystaniu ich umiejętności,
zwiększanie zapotrzebowania na umiejętności(na wysokim poziomie).
W opracowaniu Komisji Europejskiej (2012 r.) dotyczącym nowych umiejętności i miejsc pracy
w Europie oraz ścieżek do pełnego zatrudnienia podkreślono fakt, że „(…) związek między umiejętnościami
a miejscami pracy należy rozważać w świetle grup docelowych”. Wyodrębniono trzy grupy docelowe:
młodzież, starsi pracownicy i migranci.
Stały rozwój i usprawnianie usług w zakresie edukacji, rozwoju umiejętności i szkoleń są
niezbędne do zapewnienia podaży siły roboczej odpowiedniej jakości oraz wydłużenia aktywności
zawodowej ludności. Najważniejsze działania powinny obejmować:
•
•
Rozwój Łodzi jako ośrodka kształcenia studentów poprzez tworzenie warunków
korzystnych dla życia, pracy i nauki.
Zapewnienie zasobów i stałego wsparcia finansowego w zakresie kształcenia i rozwoju
przedsiębiorczości, które mogą jeszcze bardziej wydłużyć okres aktywności zawodowej
społeczeństwa. Czynniki te należy uwzględnić szczególnie w województwie łódzkim i
pomorskim.
o Rozwój i poprawa systemu kształcenia przez wzmacnianie uniwersalnych
umiejętności osób młodych. Wydaje się, że wsparcie z EFS, mające na celu wzmocnienie
i rozwój tego kształcenia w regionach, stanowi pożądaną inwestycję na przyszłość.
o Programy wspierające ideę uczenia się przez całe życie i promocji aktywnego modelu
życia. Uczenie się przez całe życie powinno stać się priorytetem zarówno dla rządu, jak i
dla samorządów regionalnych. Zgodnie z wynikami projektu DART istnieje potrzeba „(...)
wdrożenia realistycznych, elastycznych i skutecznych programów uczenia się przez całe
życie, dostosowanych do zmian demograficznych i ich wpływu na rynek pracy”
(INTERREG IVC i Unia Europejska, 2012, s. 28).
o Szkolenie i podnoszenie umiejętności powinno być bezpośrednio ukierunkowane na
potrzeby rynku pracy. Mają one również dwojaki charakter: szkolenie w zakresie
podnoszenia umiejętności i kompetencji dla pracowników (zwłaszcza w zakresie
korzystania z technologii informacyjno-komunikacyjnych, aby wyeliminować ewentualne
zjawisko wykluczenia cyfrowego) oraz szkolenie dla pracodawców w zakresie zarządzania
wiekiem.
o Unia Europejska podkreśla ważną rolę organizacji społeczeństwa obywatelskiego we
wspieraniu uczestnictwa w życiu społecznym, zapewniającego szereg możliwości
bezpośredniego zaangażowania na poziomie lokalnym, szczególnie osób młodych, w tym
podnoszenia ich umiejętności, zwiększania szans na rynku pracy i aktywizacji zawodowej
poprzez udział w szkoleniach, stażach i kształceniu ustawicznym (Unia Europejska, 2012).
3
OECD (2012), Better Skills, Better Jobs, Better Lives: A Strategic Approach to Kills Policies, OECD Publishing.
http://dx.doi.org/10.1787/9789264177338.en
141
5.3.6 Europejski Fundusz Społeczny jako instrument zmian
Według Martinez-Fernandez i in. (2011): „podejście terytorialne (zarówno lokalne, jak i
regionalne) jest skutecznym i niezbędnym mechanizmem rozwoju, zatrudnienia, kształcenia i ograniczania
ubóstwa, które stanowią zasadnicze elementy strategii Europa 2020. EFS jest istotnym narzędziem
osiągania tych celów, lecz musi być odpowiednio elastyczny, aby uwzględniać rozwiązania zorientowane
terytorialnie, wzmacniać identyfikację celów na szczeblu lokalnym oraz sprzyjać skoordynowanym
rozwiązaniom w zakresie prowadzonych polityk publicznych” (str. 41).
Jak podkreślono w wielu miejscach w raporcie, EFS może stanowić skuteczne narzędzie, służące
inicjowaniu rozwiązań systemowych, dotyczących przeciwdziałania negatywnym skutkom zmian
demograficznych oraz wykorzystywaniu szans, jakie wynikają z zachodzących ww. procesów w wielu
projektach i programach operacyjnych na poziomie krajowym. Ponadto umożliwia on udzielanie na
poziomie regionalnym i lokalnym bezpośredniego wsparcia m.in. w zakresie polityki prorodzinnej (w
zakresie godzenia życia zawodowego i rodzinnego, upowszechniania edukacji przedszkolnej, opieki nad
dziećmi, osobami starszymi i innymi osobami zależnymi), a także wspierania MŚP w zakresie
opracowywania i wdrażania strategii zarządzania wiekiem. Aby zapewnić jednak pomyślne wdrażanie
projektów w ramach EFS, konieczna jest ich koordynacja z politykami publicznymi na różnych poziomach,
nawiązywanie partnerstw z kluczowymi partnerami i interesariuszami, elastyczność (monitorowanie,
ewaluacja i dostosowywanie), właściwe zarządzanie oraz wymiana informacji. Aby zapewnić
długookresowe powodzenie osiągnięć projektu / programu po zakończeniu finansowania z EFS, należy
wdrożyć stabilny mechanizm wspierania samorządów regionalnych i lokalnych oraz przedsiębiorstw
społecznych.
142
Literatura
Ahtonen, A. (2012), ‘Healthy and active ageing: turning the ‘silver’ economy into gold’, Policy Brief, 12
Marzec 2012 r., European Policy Centre, Bruksela.
Komisja Wspólnot Europejskich (2012), wersja ze stycznia 2012 r., dokument roboczy służb Komisji
dołączony do komunikatu Komisji dla Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu
Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów dotyczący Strategii Unii Europejskiej dla
regionu Morza Bałtyckiego, Plan Działania, Bruksela).
Komisja Europejska (2012) New skills and jobs in Europe: Pathways towards full employment, Urząd
Publikacji Unii Europejskiej, Luksemburg.
CEDEFOP (2012Working and Ageing: The benefits of investing in an ageing workforce, CEDEFOP,
Thesaloniki.
INTERREG IVC i Unia Europejska (2012 r. Final Report DART: Declining, Ageing and Regional
Transformation,
http://www.dart-project.eu/fileadmin/OrdnerRedakteure/0103_Achievements/
DART_ final_ report_web.pdf
OECD (2012a), The Future of Families to 2030, OECD Publishing. http://dx.doi.org/1
0.1787/9789264168367-en
OECD (2012b), Older Workers: Recent Policy Initiatives and Labour Market Developments,
DELSA/ELSA (2012)2, Directorate for Employment, Labour and Social Affairs; Employment,
Labour and Social Affairs Committee.
OECD (2012c), Better Skills, Better Jobs, Better Lives: A Strategic Approach to Kills Policies, OECD
Publishing. http://dx.doi.org/10.1787/9789264177338.en
Martinez-Fernandez, C., Chorazy, P., Weyman, T., and Gawron, M. (2011), The Territorial Dimension of
the European Social Fund: A local approach for local jobs?, LEED Working Paper Series.
143
ZAŁĄCZNIKI
Załącznik 1 Metodyka badania
1.
Obszerna analiza statystyczna / analiza danych demograficznych dla Polski oraz trzech regionów
objętych badaniem w okresie od 1990 r. do 2010 r. Dane w poniższej tabeli przedstawiono w
podziale na grupy tematyczne. Wystąpiły pewne trudności w wyszukiwaniu wszystkich danych na
poziomie lokalnym, udało się jednak uzyskać kompleksowy zbiór danych w ramach
wymienionych poniżej grup wskaźników.
Tabela 10 Wskaźniki według grup tematycznych
144
Grupy
Grupa 1: Zmiany
demograficzne
Grupa 2: Spadek
dzietności
Grupa 3: Rynki pracy
Grupa 4: Pracownik
starszy i „srebrna”
gospodarka
Grupa 5: Infrastruktura i
dostosowanie służb
socjalnych
Grupa 6: Tendencje
rozwojowe w dziedzinie
kształcenia
Grupa 7: Czynniki
środowiskowe
2.
Wskaźniki
Ludność ogółem, przyrost liczby ludności, gęstość zaludnienia, mediana
wieku, wskaźnik urodzeń i umieralności oraz średnia długość trwania życia
Wskaźnik dzietności, wskaźnik umieralności niemowląt, dochód w
gospodarstwach domowych (miara poziomu dostatku), wskaźnik
zatrudnienia kobiet oraz poziom wykształcenia kobiet
Ludność aktywna gospodarczo, wskaźnik zatrudnienia, zatrudnienie wg
najwyższego poziomu wykształcenia, liczba pracowników według branż,
zatrudnienie a dojazdy do pracy, liczba godzin pracy w tygodniu, liczba
zakładów według branż, migracja oraz bezrobocie
Ludność w wieku powyżej 55 i powyżej 65 lat, wskaźnik zatrudnienia
według kohorty wieku i płci, wskaźniki zatrzymania starszych
pracowników, nabór starszych pracowników, wskaźnik bezrobocia wśród
starszych pracowników, wynagrodzenie starszych pracowników w pełnym
wymiarze czasu pracy, osiągnięcia edukacyjne (50–64), uczestnictwo w
szkoleniach dla starszych pracowników
Samozatrudnienie wśród starszych pracowników, średni wiek emerytalny,
renty i wskaźniki emerytalno-rentowe
Sposób użytkowania gruntów, lądowy transport pasażerski, dobry
transport, transport do pracy, gospodarstwa domowe z dostępem do
łączności szerokopasmowej, gospodarstwa domowe z łączem
internetowym, liczba szpitali, liczba lekarzy internistów, zatrudnienie w
sektorze służby zdrowia, wydatki na infrastrukturę, inwestycje w
nieruchomości, wydatki socjalne, liczba stowarzyszeń, liczba organizacji
pozarządowych, liczba osób uprawnionych do świadczeń, wskaźnik
obciążenia demograficznego oraz styl życia i zdrowie psychiczne
(samobójstwa, depresja, liczba konsultantów zdrowia psychicznego)
Studenci zapisani na studia, uczestnictwo dorosłych w nauczaniu i
szkoleniach (według płci i statusu zawodowego), wydatki rządowe na
edukację
Zielona atrakcyjność regionów (obiekty zielone, dostęp do czystej wody,
narażenie ludzi na skutki zanieczyszczenia powietrza), „zielona”
atrakcyjność przemysłu, ramy prawne, sprawność zasobów (energia,
odpady i recykling, wykorzystanie wód), „zielone” zagospodarowanie
przestrzenne (tereny zdegradowane, tereny skażone, zmiana wykorzystania
gruntów, wydatki na ochronę środowiska)
Analiza wskaźników polityki. Podczas warsztatów rozdano kwestionariusze „Miejsca do życia
przyjazne dla osób starszych (ELFRI)” oraz „Miejsca pracy przyjazne dla osób starszych
(OLWOF)”, które zostały wypełnione przez uczestników warsztatów, które odbyły się w ramach
wizyt studyjnych ekspertów OECD w Polsce dotyczących 3 badanych regionach.
145
Tabela 11 Tematy ELFRI i OLWOF
Wskaźnik
Miejsca do życia przyjazne dla
osób starszych (wskaźnik ELFRI)
Miejsca pracy przyjazne dla osób
starszych (wskaźnik OLWOF)
Tematy
1. Przestrzenie otwarte i budynki (miejsca publiczne i
budynki)
2. Transport
3. Mieszkalnictwo (publiczne i prywatne)
4. Uczestnictwo społeczne
5. Poszanowanie osób starszych i włączenie społeczne
6. Uczestnictwo obywatelskie i zatrudnienie
7. Komunikacja i informacja
8. Wsparcie społeczności i usługi opieki zdrowotnej
1. Rekrutacja
2. Kultura pracy i szanse
3. Szkolenie, podnoszenie umiejętności i szans
4. Opieka zdrowotna w miejscu pracy i świadczenia
(organizacje prywatne i publiczne)
3. Wizyty studyjne ekspertów OECD oraz warsztaty. Podczas wizyt studyjnych w regionach objętych
badaniem eksperci OECD oraz interesariusze z Polski wzięli udział w 4 równolegle prowadzonych
grupach fokusowych, podczas których dzielili się spostrzeżeniami i przedyskutowali następujące
zagadnienia:
•
•
Lokalne studia przypadków w wybranych miejscach, w których zmiany demograficzne są
szczególnie zauważalne lub gdzie wdrożono już innowacyjne strategie dotyczące zmian
demograficznych.
Konsultacje i spotkania z ekspertami (przedstawicielami środowiska akademickiego,
polityki / administracji publicznej, pracodawców, związków zawodowych, organizacji
pozarządowych). Podczas warsztatów w każdym z badanych regionów omawiano
przypadki z dziedzin objętych projektem oraz zalecenia odnośnie do polityki publicznej i
strategii. Grupa ekspertów OECD omówiła przebieg warsztatów i przekazała informacje
zwrotne. Wybrane zostały cztery tematyczne grupy dyskusyjne, w których analizowano
następujące tematy:
rynki pracy i starsi pracownicy: rozwiązania organizacyjne stosowane przez
przedsiębiorstwa i związki zawodowe;
nowe przedsiębiorstwa i przedsiębiorczość: „srebrna” gospodarka, „biała” i
„zielona” gospodarka
modele zrównoważonego rozwoju lokalnego: obszary miejskie oraz społeczne i
finansowe implikacje społeczeństwa osób starszych;
przekształcenia społeczne: dynamika włączenia społecznego, rozwój rodzin i
rozwiązania międzypokoleniowe.
146
Załącznik 2 Obszary objęte wsparciem UE dla lokalnych i regionalnych podmiotów
zainteresowanych kwestią aktywnego starzenia się oraz przykładowe projekty
Przykładowe projekty
Więcej informacji
Promowanie aktywnego starzenia się w zatrudnieniu
Pedagogy assisting workforce transitions http://pawt.pikes.fi/
(PAWT,
mobilności
personelu
edukacyjnego) – Wydłużanie aktywności
(współfinansowanie:
Pomoc dla starszych zawodowej
Grundtvig)
pracowników w
PEOPLE – Ogólnoeuropejska sieć www.europeanpeoplenetwork.eu
aktualizacji
zatrudnienia i kształcenia osób starszych
umiejętności
(współfinansowanie: Leonardo da Vinci)
zawodowych
Przedsiębiorczość
seniorów www.seniorenterprise.ie
Interreg
IVB
(Program Atlantycki)
FIFTI – wsparcie dynamiki zawodowej www.fifti-opcalia.com
osób po 45 roku życia (współfinansowanie:
Rozwijanie
innowacyjnych usług ESF
AWARE: Starsi pracownicy a aktywna http://aware.ibv.org
w celu wsparcia
emerytura (współfinansowanie – Wspólny
zatrudnienia
Program AAL)
starszych
ePAL – Wydłużenie aktywnego życia www.epal.eu.com
pracowników
zawodowego (współfinansowanie – FP7)
ESF6 CIA – Dłuższe życie zawodowe www.esf6cia.eu
dzięki wartości starszych pracowników
ESF-AGE Network (współfinansowanie: http://esfage.isfol.it
ESF)
Wymiana dobrych
praktyk w zakresie Najlepsi starsi – starsi pracownicy we www.best-agers-project.eu
współczesnym społeczeństwie: ekonomia,
aktywności osób
edukacja,
kreatywność
starszych w
Interreg
IVB
zatrudnieniu
(Program Regionu Morza Bałtyckiego)
ActiveAge – rozwiązania dla starzejącego www.activeage.org
się społeczeństwa (współfinansowanie:
URBACT II)
Promowanie aktywnego starzenia się w społeczeństwie
Głos Seniorów Europy (Rumunia / http://projectotio.wordpress.com/giv
Umożliwianie
Portugalia) (współfinansowanie: SVP)
e
osobom starszym
SEVEN – Europejska sieć wymiany www.seven-network.eu
angażowania się w
wolontariuszy-seniorów
działalność
(współfinansowanie: SVP)
wolontarystyczną
INCLUSage – Dyskusja na temat potrzeb http://www.agestarszych
(współfinansowanie: platform.eu/en/action-name-02
Zapewnienie osobom osób
starszym możliwości PROGRESS)
ADD ME! – Aktywizacja czynników
dla aktywności
cyfryzacji w Europie (współfinansowanie:
obywatelskiej
ICT-PSP)
społeczne
seniorów www.laterlife.eu
Ułatwianie tworzenia Sieci
(współfinansowanie: Grundtvig)
sieci
147
społecznościowych
SEELERnetz – Seniorzy w Europie uczą www.seelernetz.eu
się dzięki sieciom (współfinansowanie:
Program „Uczenie się całe życie”)
Go-myLife: Onternet, jako medium: życia www.gomylife-project.eu
społecznego (współfinansowanie: Wspólny
program AAL)
INDEPENDENT
–
Skoordynowana www.independent-project.eu
eOpieka (współfinansowanie: ICT-PSP)
AGNES – Uproszczone domowe systemy www.aal-europe.eu/calls/fundeddla osób starszych uczestniczących w projects-call-1/agnes
Wspieranie
społecznościach
sieciowych
opiekunów
(współfinansowanie: Wspólny program
nieformalnych
AAL)
Życie
byłego
opiekuna www.lifeaftercare.eu
(współfinansowanie: Program „Uczenie się
całe życie”)
HANNN – Sieć zdrowej starości w www.hannn.eu
Północnej Holandii (współfinansowanie:
EFRR)
ICT dla zdrowia (współfinansowanie: www.ictforhealth.net
Interreg IVB (Program Regionu Morza
Bałtyckiego))
CIB Równowaga w miastach – Aktywne www.cib-online.eu
Zapobieganie
miasta dla osób w każdym wieku
zależności osób
Interreg
IVB
starszych
(Program na rzecz Europy PółnocnoZachodniej)
NEURO-RESCUE
–
Neurologiczne www.medtechklastry badawcze (współfinansowanie: FP7 pharma.de/english/cluster/activities/
– Regiony Inicjatywy naukowej)
eu-project-neuro-rescue.aspx
MARK-AGE – Biologiczne oznaki www.mark-age.eu
starzenia
się
człowieka
(współfinansowanie: FP7)
Promowanie zdrowego starzenia się i prowadzenia samodzielnego życia
InCasa – Zintegrowana Sieć dla www.incasa-project.eu.
Całkowicie Wspieranej Samodzielności
Starszych Obywateli (współfinansowanie:
ICT-PSP)
Wspieranie
Przystosowalne
nowoczesne www.aal-alias.eu.
samodzielnego życia ALIAS:
technologie w służbie osobom starszym
dzięki ICT
dostępnym w domu (współfinansowanie: Wspólny program
AAL)
Oasis – Otwarta Architektura Dostępnych http://server-5.iti.gr/joomla/
Usług
Integracji
i
Standaryzacji
Wysokiej jakości opieka na rzecz poprawy www.cdiecoop.it/QualityCare
Promowanie
warunków
starzenia
się
wysokiej jakości
opieki zdrowotnej i (współfinansowanie: PROGRESS)
ecforlife – Urządzenia wspomagające www.tecforlife.eu
opieki
wysoką jakość życia (współfinansowanie:
długoterminowej
FP7)
148
Poprawa dostępności
transportu i
infrastruktury
fizycznej
Promowanie
międzypokoleniowej
wymiany
edukacyjnej
TF _ Regionalne Forum Telemedyczne
Metodyka opisu dostępności transportu w
Europie współfinansowanie: FP7 –
transport)
AENEAS – Osiągnięcie energooszczędnej
mobilności
w
starzejącym
się
społeczeństwie
Inteligentna Energia-Europa)
Q-AGEING – Wysoka jakość życia osób
starszych
w
środowisku
miejskim
Interreg
IVBProgram Europa Środkowa)
HEAR ME – Emeryci z wyższym
wykształceniem
mentorami
osób
opuszczających
szkołę
(Wspólfinansowanie: Grundtvig)
LET’S – Pozwólmy seniorom uczyć
przedsiębiorczości poprzez innowacyjną
metodę
opowiadania
historii
(współfinansowanie: Grundtvig)
Computeria
–
Rozwiązania
międzypokoleniowe (współfinansowanie:
Program „Uczenie się całe życie”)
Nauka poprzez wolontariat w starszym
wieku (współfinansowanie: SVP)
Wolontariat:
Powiedz
tak!
(Współfinansowanie: SVP)
www.regional-telemedicine.eu
www.mediate-project.eu
www.aeneas-project.eu
www.q-ageing.eu
www.viauc.com/projects/hearme/Pa
ges/hearme.aspx
www.letsenterprise.eu
www.mycomputeria.eu
Więcej informacji na temat tych i
innych projektów SVP o współpracy
integracyjnej znajduje się tu:
http://ec.europa.eu/education/grundt
vig/doc/svp09_en.pdf
Ułatwianie
Dialog międzypokoleniowy: Jedna droga www.youthforeurope.eu/index.php?
wzajemnego
solidarności
(współfinansowanie: page=searchdetails&pid=1083
zrozumienia pokoleń do
Młodzież w działaniu)
Jak
starzeć
się
w
Europie
(współfinansowanie: Program Europa dla
obywateli)
Creator – Kreatywna polityka regionalna www.creator7.eu
dotycząca
możliwości
rozwoju
regionalnego
w
starzejących
się
społeczeństwach
Promowanie
Interreg IVC)
zróżnicowania
Rur@ct – Regiony europejskie na rzecz www.ruract.eu
wiekowego w
innowacji
na
obszarach
wiejskich
zatrudnieniu i
(współfinansowanie: EFRR)
„srebrnej”
Sen@er – Sieć „srebrnej” gospodarki www.silvereconomy-europe.org
gospodarce
regionów
europejskich
Interreg
IVBProgram na rzecz Europy PółnocnoZachodniej)
Wielotematyczne projekty dotyczące aktywnego starzenia się
CE-Ageing Platform – Środkowoeuropejska Platforma Wiedzy nt. www.zsi.at/object/project/1570
Starzenia się Społeczeństwa (współfinansowanie: Interreg IVB
149
(Central Europe Programme))
DART – Zmniejszanie się populacji, starzenie społeczeństwa i www.dart-project.eu
transformacja regionalna (współfinansowanie: Interreg IVC)
http://www.age-platform.eu/en/ageLepsza jakość życia osób starszych w Europie: wymiana
policy-work/solidarity-betweenpoglądów między samorządami lokalnymi (w większości
generations/best-practices/1345samofinansowanie)
local-authorities
Multilinks –W jaki sposób zmiany demograficzne kształtują www.multilinks-project.eu
solidarność międzypokoleniową, dobrostan i integrację społeczną
Europejska
Sieć
Wiedzy
o
Miastach
(EUKN) www.eukn.org
(współfinansowanie: URBACT II)
BRAID – Połączenie badań nad procesem starzenia się z rozwojem www.braidproject.eu
ICT (współfinansowanie: FP7)
150
Załącznik 3 Współczynniki dzietności, 1998–2010
Region
1998
Polska
1,431
1,564
Małopolskie
1,306
Obszary miejskie
1,825
Obszary wiejskie
1,221
Kraków
1,320
Łódzkie
1,154
Obszary miejskie
1,632
Obszary wiejskie
1,049
Łódź
1,517
Pomorskie
1,321
Obszary miejskie
1,934
Obszary wiejskie
1,250
Gdańsk
2000
1,337
1,486
1,251
1,723
1,143
1,255
1,120
1,511
1,027
1,421
1,247
1,789
1,159
151
2005
1,243
1,286
1,137
1,440
1,061
1,181
1,091
1,361
1,022
1,359
1,213
1,635
1,153
2010
1,382
1,408
1,293
1,510
1,237
1,340
1,269
1,460
1,177
1,518
1,389
1,723
1,324
Załącznik 4 Udział obywateli w wieku 65+ w latach 1991 – 2035
1991
1995
12,6
13,3
Łódzkie
10,4
11,0
Małopolskie
8,5
9,3
Pomorskie
Polska
10,2
10,9
2000
14,2
12,2
10,6
12,1
2005
14,8
13,2
11,7
13,1
152
2010
15,0
13,6
12,3
13,5
2035
25,0
22,1
21,6
23,2
Załącznik 5 Stan zdrowia według samooceny i według wieku, 2009 (jako% wartości całkowitej)
Obszar
Samoocena
doskonały i
dobry
Ogółem
65,7
Polska
62,7
Łódzkie
Małopolskie 65,3
69,8
Pomorskie
0–14 lat
92,2
Polska
92,5
Łódzkie
Małopolskie 92,6
93,4
Pomorskie
15–29 lat
90,7
Polska
90,2
Łódzkie
Małopolskie 90,2
90,2
Pomorskie
Źródło: Obliczenia własne na
Polska 400-404.
niezły
Samoocena
zły i bardzo doskonały
i niezły
zły i bardzo
zły
dobry
zły
30–49 lat
23,4
10,9
74,8
20,6
4;6
25,5
11,8
78,0
17,0
5,0
24,8
9,9
74,6
21,9
3,5
21,1
9,0
77,4
18,4
4,2
50–69 lat
6,4
1,4
38,6
42,7
18,8
6,3
1,2
34,1
49,0
17,0
6,4
1,0
32,7
48,6
18,7
5,5
1,1
44,8
40,1
15,1
70+ lat
7,9
1,4
14,6
42,8
42,7
8,3
1,5
8,4
44;2
47,4
8,0
1,8
16,0
44;4
39,6
7,3
2,5
22,2
40,6
37,2
podstawie Stanu zdrowia ludności Polski w 2009 r., Warszawa 2011, GUS,
153
Załącznik 6 Lekarze na 100 tys. mieszkańców
Lekarze
Polska
Łódzkie
Małopolski
e
Pomorskie
Fizykoterapeuci
Polska
Łódzkie
Małopolski
e
Pomorskie
Opieka
Polska
Łódzkie
pielęgnacyjna
Małopolski
e
Pomorskie
Źródło: Baza danych Eurostat
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
226,7
243,9
223,1
230,4
260,0
231,6
243,4
282,4
239,5
229,0
246,1
242,5
213,8
251,3
219,9
217,9
252,1
234,2
219,1
244,4
226,8
216,1
249,0
220,0
217,1
249,4
219,4
217,9
244,9
226,1
234,8
35,2
31,5
38,9
238,6
36,3
33,7
40,9
265,2
36,8
33,6
42,8
244,9
41,8
40,2
46,3
204,5
42,5
41,0
47,4
212,4
47,3
45,4
54,8
208,7
49,8
46,9
51,7
207,4
57,3
54,0
60,6
214,6
59,5
56,1
67,8
203,0
56,2
45,8
63,9
32,9
544,7
528,5
548,4
33,1
543,1
535,7
549,4
33,9
529,8
533,5
556,1
37,3
550,7
529,9
556,8
38,0
563,9
553,5
568,5
40,7
564,4
494,2
511,2
43,7
575,3
501,4
512,6
47,9
577,5
499,9
521,0
52,5
583,6
523,6
541,0
45,9
585,0
557,6
603,3
484,4
488,4
506,5
498,1
500,4
452,9
452,1
453,3
456,0
488,4
155
Załącznik 7 Tablica wskaźników zmian demograficznych
Narzędzie to zostało opracowane przez grupę doradczą ds. wskaźników trwałego rozwoju (CGSDI). Na
stronie (www.xmarks.com/site/esl.jrc.it/envind/dashbrds.htm) znajduje się bezpłatne, niekomercyjne
oprogramowanie, pozwalające na ściągnięcie zestawu do opracowania tablicy wskaźników wraz z
szablonem tablicy w programie Excel, pozwalającym na zbudowanie własnych tablic wskaźników.
Tablica prezentuje zestawy wskaźników w prostej formie wykresu kołowego, opartego na trzech zasadach:
1. wielkość segmentu odzwierciedla względne znaczenie kwestii opisywanej przez wskaźnik;
2. kody kolorystyczne odnoszą się do wyniku względnego, gdzie zielony oznacza „dobry” a
czerwony „zły”;
3. w kole środkowym, wskaźnik efektywności polityki (Policy Performance Index, PPI) przedstawia
sumarycznie informacje wynikające ze wskaźników składowych.
Tablica wskaźników zmian demograficznych jest rozwijającym się narzędziem służącym do oceny
poziomów efektywności przemian demograficznych w skali regionu. Tablica wskaźników dla Polski
dostarcza porównanie „z i pomiędzy” w odniesieniu do Polski i województw objętych badaniem –
łódzkiego, małopolskiego i pomorskiego (kolor zielony wskazuje, że efektywność regionu jest lepsza,
kolor czerwony, że jest słabsza niż w porównywanych regionach).
2000–2010, w tym obecne wskaźniki
Temat: Zmiany demograficzne
Wzrost liczby ludności (%)
Kody
PopGR
Ludność w wieku 0–14 lat (%) ludności ogółem
PopYR
PopWR
Ludność w wieku 65+ lat (%) ludności ogółem
PopOWR
PopER
Średnie trwanie życia (lata)
LifeE
Średnie trwanie życia – mężczyźni (lata)
LifeEM
Średnie trwanie życia – kobiety (lata)
LifeEF
Współczynnik urodzeń (liczba urodzeń na 1000 Cbrate
mieszkańców na rok)
Współczynnik umieralności (liczba zgonów na Cdrate
1000 mieszkańców na rok)
Współczynnik dzietności
(liczba zgonów na 1000 urodzeń)
Temat: Gospodarka
Dochody pierwotne (w
krajowej, wartość bieżąca)
milionach
Fert
InMort
Kody
waluty PrIn
Regionalny PKB (US$ bieżący PPP, ceny GDP
bieżące)
Regionalny PKB na mieszkańca (ceny bieżące, w GDPcap
milionach waluty krajowej)
Zależność młodzieży
YDR
156
Zależność seniorów
EDR
Zależność ekonomiczna
EcDR
Temat: Praca
Wskaźnik zatrudnienia (%) (15–64)
EmpR
Wskaźnik zatrudnienia – młodzi dorośli (15–24) EmpYR
(%)
Wskaźnik zatrudnienia – starsi pracownicy (55– EmpOR
64) (%)
Wskaźnik bezrobocia (%)
UEmpR
Wskaźnik bezrobocia – młodzi dorośli (15–24) UEmpYR
(%)
Wskaźnik bezrobocia – starsi pracownicy (55–64) UEmpOR
(%)
Temat: Umiejętności i wykształcenie
Osoby uczące się (% ludności ogółem)
STenED
Studenci szkół wyższych (% wszystkich osób STenTED
uczących się)
Absolwenci szkół wyższych (% wszystkich TerEdAtEm
zatrudnionych)
Absolwenci szkół wyższych (% siły roboczej TerEdLF
ogółem)
Uczestnictwo dorosłych w kształceniu (%)
PaAdEd
Uczestnictwo dorosłych w kształceniu – PaAdEdM
mężczyźni (%)
Uczestnictwo dorosłych w kształceniu – kobiety PaAdEdF
(%)
LISTA:
EU27
Tytuł tabeli wskaźników
EU27
OECD ogółem / średnio
OECD
1 – Polska
Polska
2 – Łódzkie
3 – Małopolskie
PL11
PL21
4 – Pomorskie
PL63
157
Załącznik 8 Zestaw wskaźników zmian demograficznych DART
Wskaźniki do pomiaru
zmian demograficznych
Ludność ogółem wg płci
Gęstość zaludnienia
Udział cudzoziemców w liczbie ludności
Struktura płci/wieku ludności
Migracja
Wskaźnik do
prognozowania zmian
demograficznych
Prognozy liczby ludności
Współczynnik dzietności
Współczynnik umieralności
Saldo netto naturalnych zmian liczby ludności
Średnie trwanie życia
Wskaźniki do
klasyfikowania regionów
pod względem zmian
demograficznych
Dane ilościowe – wzrost lub spadek całkowitej liczby ludności w
określonych przedziałach czasowych (rocznie, itp.,) i klastrach
Wskaźniki do pomiaru
uczestnictwa w życiu
społecznym i jakości życia
Struktura gospodarstw domowych/wielkość gospodarstw domowych
Stan cywilny osób w prywatnych gospodarstwach domowych
Wykształcenie/struktura wykształcenia według grup wiekowych
Liczba studentów lub uczestników szkoleń
Odsetek pracowników / siły roboczej według sektorów gospodarki
Uczestnictwo (ludności aktywnej zawodowo)
Wskaźnik zatrudnienia osób starszych i osób młodych
Rozwój bezrobocia
Liczba zgonów według płci lub przyczyn zgonu
Rozwój zasobów ludzkich w sektorze ochrony zdrowia i opieki
Źródło: Tabela opracowana na podstawie danych INTERREG VIC i Unii Europejskiej, 2012, str. 22.
158
Załącznik 9 Strategia Unii Europejskiej dla Regionu Morza Bałtyckiego: Plan działań i działania
priorytetowe
Region Morza Bałtyckiego jako miejsce zrównoważone pod względem środowiskowym:
1) zmniejszenie zrzutów składników odżywczych do morza do poziomów dopuszczalnych;
2) zachowanie naturalnych stref różnorodności biologicznej, w tym w sektorze rybołówstwa;
3) zmniejszenie zużycia i oddziaływania substancji niebezpiecznych;
4) uzyskanie statusu regionu wzorcowego w zakresie czystej żeglugi;
5) łagodzenie zmiany klimatu i przystosowanie się do niej.
Region Morza Bałtyckiego, jako miejsce dobrobytu:
6) usunięcie przeszkód dla rynku wewnętrznego w Regionie Morza Bałtyckiego, w tym poprawa
współpracy w obszarach ceł i podatków;
7) pełne wykorzystanie potencjału regionu w zakresie badań i innowacji;
8) wdrożenie Small Business Act: w celu promowania przedsiębiorczości, wzmocnienia MŚP i bardziej
efektywnego wykorzystania zasobów ludzkich;
9) wzmocnienie zrównoważenia rolnictwa, leśnictwa i rybołówstwa;
Region Morza Bałtyckiego jako miejsce dostępne i atrakcyjne
10) poprawa dostępu do rynków energetycznych i wzmocnienie ich efektywności oraz bezpieczeństwa;
11) usprawnienie wewnętrznych i zewnętrznych połączeń transportowych;
12) utrzymanie i zwiększenie atrakcyjności Regionu Morza Bałtyckiego, zwłaszcza przez działania w
zakresie kształcenia, młodzieży, turystyki, kultury i zdrowia.
Region Morza Bałtyckiego, jako miejsce bezpieczne i zabezpieczone
13) uzyskanie statusu regionu wiodącego w zakresie bezpieczeństwa na morzu;
14) wzmocnienie ochrony przed poważnymi sytuacjami awaryjnymi na morzu i na lądzie;
15) ograniczenie liczby przestępstw transgranicznych oraz szkód z nich wynikających.
159
INFORMACJE O AUTORACH
Dr Cristina Martinez-Fernandez jest starszym analitykiem gospodarczym ds. zatrudnienia i
umiejętności, „zielonego” wzrostu gospodarczego i Azji Południowo-Wschodniej w Organizacji
Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD), w Programie na rzecz na rzecz Lokalnego Rozwoju
Gospodarczego i Tworzenia Miejsc Pracy (LEED). Zajmuje się kwestiami związanymi z systemami
zdobywania umiejętności i szkoleń dla MŚP, przedsiębiorczością i działalnością innowacyjną, polityką
przemysłową, zmianą klimatu oraz przestawieniem rynków pracy na gospodarkę niskoemisyjną,
problemami związanymi ze zmianami demograficznymi i starzeniem się społeczeństwa pod kątem
rozwoju umiejętności i zatrudnienia. Cristina Martinez- Fernandez zarządza również inicjatywą
OECD/LEED dotyczącą strategii zatrudnienia i umiejętności w Azji Południowo-Wschodniej (ESSSA),
Przed rozpoczęciem pracy w OECD była profesorem nadzwyczajnym w Centrum Badań
Urbanistycznych na Uniwersytecie Western Sydney w Australii, gdzie prowadziła program dynamiki
miejskiej i regionalnej, w którym analizuje się zmiany przemysłowe, funkcjonowanie miast i rozwój
społeczno-gospodarczy w ramach innowacji, globalizacji i gospodarki opartej na wiedzy.
Dr Jolanta Perek-Białas jest statystykiem i ekonomistą, (doktorat w 2001 r., Instytut Statystyki i
Demografii, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Polska). Jest również absolwentem francuskiej
Szkoły Zarządzania – specjalnego polsko-francuskiego programu podyplomowego we francuskim
Instytucie Zarządzania. Była uczestnikiem programu Lato Młodych Naukowców w IIASA, w Wiedniu,
w Austrii (1997) i otrzymała stypendium prof. Leslie Kish w Instytucie Badań Społecznych na
Uniwersytecie Michigan, Ann Arbor, USA (2002). Była również stypendystką Fundacji ERSTE w
ramach programu „Dialog Pokoleń”, w latach 2009–2010. Obecnie pracuje w Szkole Głównej
Handlowej w Warszawie, a od 2001 r. także w Instytucie Socjologii Uniwersytetu Jagiellońskiego w
Krakowie. Od 1999 r. uczestniczyła w międzynarodowych projektach w ramach unijnych programów
ramowych 5., 6. i 7. W zakresie polityki aktywnego starzenia się i tematów pokrewnych: PEN – REF,
ACTIVAGE, TRIPLE-DOSE i ASPA, Uczestniczyła również w projektach finansowanych przez:
Norweską Radę ds. Badań Naukowych, Fundację VW i ostatnio – od lutego 2012 r. – program
OECD/LEED. Jest również ekspertem i doradcą w projektach związanych z problemem starzenia się
społeczeństwa na szczeblu krajowym i regionalnym w Polsce (tj. realizowanych przez instytucje
województwa małopolskiego, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Ministerstwo Rozwoju
Regionalnego). Jej główne zainteresowania naukowo-badawcze obejmują społeczno-gospodarcze
konsekwencje starzenia się społeczeństwa w Polsce oraz w wybranych krajach Europy Środkowej i
Wschodniej, politykę aktywnego starzenia się, godzenie pracy i opieki, wykluczenie/włączenie społeczne
ludzi starszych.
Profesor Iwona Sagan kieruje Katedrą Geografii Ekonomicznej na Uniwersytecie Gdańskim oraz jest
koordynatorem ośrodka doskonałości Centrum Badawczo-Edukacyjnego Społeczno-Ekonomicznego
Rozwoju Obszarów Zurbanizowanych RECOURSE. Podstawowe dziedziny jej badań obejmują:
zarządzanie miejskie i regionalne, przekształcanie miast postsocjalistycznych, teoria i metodyka badań
regionalnych. Jest przewodniczącą rady ekspertów w Pomorskim Urzędzie Marszałkowskim oraz
doradcą w Komisjach Urbanistyczno-Architektonicznych zarówno na szczeblu wojewódzkim, jak i
miejskim - w Gdańsku. Jest badaczem stowarzyszonym w Martin Prosperity Institute, Rotman School of
Management, na Uniwersytecie w Toronto.
Pan Piotr Stronkowski dołączył do Coffey w 2010 r. Pracuje w warszawskim biurze firmy i odpowiada
za ewaluację i monitorowanie. Od początku pracy w Coffey Piotr Stronkowski specjalizuje się w
przygotowywaniu oraz wdrażaniu projektów w zakresie oceny i badania zatrudnienia, integracji
społecznej i kształcenia, zasadniczo na rzecz władz krajowych (Ministerstwo Edukacji Narodowej,
161
Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego) i regionalnych oraz
organizacji międzynarodowych (UNDP). Piotr uczestniczył również w projektach międzynarodowych,
np. w projekcie finansowanym przez Departament ds. Rozwoju Międzynarodowego (DFID) Wielkiej
Brytanii, realizowanym w Kosowie.
Dr Piotr Szukalski uzyskał doktorat z ekonomii na Uniwersytecie Łódzkim, gdzie pracuje w Katedrze
Socjologii Stosowanej i Pracy Społecznej. Opublikował ponad 200 artykułów i rozdziałów dotyczących
gerontologii społecznej, demografii, stosunków międzypokoleniowych oraz rodziny. Jego
zainteresowania badawcze obejmują świadczenie pomocy rodzinnej, aktywność osób starszych,
działalność gospodarczą osób starszych, dyskryminację ze względu na wiek, stosunki
międzypokoleniowe. Otrzymywał granty polskiego Komitetu Badań Naukowych w dziedzinach
starzenia się społeczeństwa i polityki społecznej (Status zdrowotny a sytuacja prorodzinna i bytowa osób
bardzo starych, 2002–2004; Ludzie bardzo starzy. Studium demograficzno-epidemiologiczne, 2006–
2008), Instytutu Spraw Publicznych (Wycofanie, czy udział? Działalność społeczna i zawodowa na
emeryturze, 2006–2007), Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego (Małżeństwo: początek i końce,
2011–2013), Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej (Wyrównywanie szans na rynku pracy dla osób w
wieku 45+, 2010–2013). Piotr Szukalski uczestniczył w międzynarodowych projektach badawczych – w
tym w IPROSEC (Improving Policy Responses and Outcomes to Socio-Economic Challenges: zmiana
struktury rodzin, polityka i praktyka, 5FP, koordynator: Linda Hantrais) – członek krajowego zespołu
badawczego – oraz w PROFIT (Policy Responses Overcoming Factors in Intergenerational Transmission
of inequalities), 6FP, koordynator: Wielisława Warzywoda-Kruszyńska) – członek zespołu
koordynującego. W ostatnich latach dr Szukalski napisał i współredagował 4 książki: Przepływy
międzypokoleniowe i ich kontekst demograficzny, Nasze starzejące się społeczeństwo. Nadzieje i
zagrożenia. Rodzina w zmieniającym się społeczeństwie polskim, Starość i starzenie się, jako
doświadczenie jednostek i zbiorowości ludzkich.
Dr Tamara Weyman pracuje jako ekspert OECD przy różnych projektach dotyczących zatrudnienia,
umiejętności, rozwoju MŚP, Azji Południowo-Wschodniej, polityki rozwoju lokalnego oraz zmian
demograficznych. Uczestniczyła w przygotowaniu licznych publikacji np. Martinez-Fernandez, C.;
I.Miles; T.Weyman (2012) The Knowledge Economy at Work: Skills and Innovation in Knowledge
Intensive Services Activities, Edward Elgar; Martinez-Fernandez, C.; P.Chorazy; T.Weyman; and
M.Gawron, (2011), The Territorial Dimension of the European Social Fund: A Local Approach for Local
Jobs, OECD; OECD (2012) Skills development and Training in SMEs, OECD
publishingOECDpublishing; Martinez-Fernandez, C.; N.Kubo; A.Noya; and T.Weyman (2012),
Demographic Change and Local Development: Shrinkage, Regeneration and Social Dynamics, OECD;
oraz rozdział w książce Schatz, L.; D.Leadbeater; C.Martinez-Fernandez; and T.Weyman (2013), ‘From
“up north” to “down under”: Dynamics of shrinkage in mining communities in Canada and Australia’ in
Stories of Tough Times: International perspectives and policy implication in shrinking cities, Routledge.
Tamara pracowała jako badacz w Centrum Badań Urbanistycznych na Uniwersytecie Western Sydney w
Australii i uzyskała tam doktorat na temat „Spatial Information Sharing for Better Regional Decision
Making” w 2007 r. Od 2009 r. Tamara uczestniczyła w Działaniu TU 0803 programu COST „Cities
Regrowing Smaller”.
162

Raport z realizacji projektu badawczego o

Transkrypt

Podobne dokumenty

Pełny tekst - Uniwersytet Pedagogiczny

Generuj PDF - Europejska Sieć Migracyjna

Zachowania matrymonialne i prokreacyjne w Polsce – ujęcie