wSTęP - Wydawnictwo UMCS

wstęp
Kultura w szerokim rozumieniu1 była niezmiennie ważnym elementem
myśli politycznej w końcowym okresie zaborów, w Drugiej Rzeczypospolitej,
Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, a także po 1989 roku. Nieodłączną częścią
wszechstronnie pojmowanej kultury jest zarówno nauka, jak i edukacja.
Oddana do rąk czytelnika publikacja Nauka, edukacja. Kultura w polskiej myśli
politycznej XX–XXI wieku jest plonem autorskich dociekań często uznanych
Pojęcia „nauka”, „edukacja”, „kultura” są ze sobą mocno związane. Pojęcie „nauka”
jest wieloznaczne. W znaczeniu dynamicznym (funkcjonalnym, czynnościowym) odnosi się
do kompleksu czynności badawczych i pomocniczych określonych osób, zespołów lub instytucji. W znaczeniu przedmiotowym (statycznym) to rezultat wysiłków uczonych, czyli pewien
kompleks prawd. W znaczeniu dydaktycznym – przedmiot nauczania (powiązanie z edukacją). System kształcenia jest formą wdrażania nauki do praktyki społecznej. W znaczeniu instytucjonalnym to działalność ściśle łącząca się z praktyką kształcenia i badań naukowych.
Nauka to również dziedzina kultury zajmująca się wyjaśnianiem reguł rządzących światem.
Jest podstawą funkcjonowania nowoczesnych społeczeństw. „Edukacja” – pojęcie to wiąże
się z rozwojem intelektualnym i wiedzą człowieka. To wychowanie, a wychowanie to wykształcenie, nauka, proces polegający na zdobywaniu wiedzy w szkole lub poza nią. Przez termin
„edukacja” rozumiemy także określenie poziomu wiedzy danej osoby, społeczeństwa lub państwa. Jest to ogół czynności polegający na zdobywaniu, przekazywaniu, kształtowaniu cech
i umiejętności. Natomiast pojęcie „kultura”, w najszerszym rozumieniu, jest całokształtem
duchowego i materialnego dorobku społeczeństwa. Definicje kultury składają się na jej szerokie pojmowanie. Kultura jest zespołem wartości (moralnych, prawnych itp.) oraz wzorów
i wzorców (zachowań, instytucji itp.), które pragniemy propagować i do których chcemy wprowadzać jednostki i grupy społeczne przez wzmaganie i budzenie odpowiednich zainteresowań
i potrzeb. Artystyczne rozumienie kultury: kultura = sztuka; rozumienie potoczne, wartościujące: kultura = grzeczność, dobre wychowanie; rozumienie antropologiczne: kultura = dorobek
cywilizacyjny. Zob. m.in. W. Kopaliński, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych,
Warszawa 1967, s. 419; A. Kamiński, Zespół; Co to jest nauka?, http://www.cotojest.info/nauka_574.html (dostęp: 15.07.2012); Nauka, http://portalwiedzy.onet.pl/13851,,,,nauka,haslo.
html (dostęp: 16.10.2011); Nauka – pojęcie, podział, funkcje, normy naukowości, http://pl.shvoong.com/social-sciences/political-science/2000507-nauka-poj%C4%99cie-podzia%C5%82
funkcje-normy/ (dostęp: 16.10.2011); Pojęcie edukacji, http://5ka.pl/pojecie-edukacji/ (dostęp
16.10.2011); Edukacja – definicja, http://www.wiedza24h.pl/pojecie/24/edukacja_definicja.html
(dostęp: 16.10.2011); Wokół pojęcia „kultura”, http://pl.shvoong.com/social-sciences/1929336wok%C3%B3%C5%82-poj%C4%99cia-kultura/ (dostęp: 16.10.2011); Kultura – pojęcie, http://
polskiwdwunastce.edu.pl/wiedza-o-kulturze/54/kultura-pojecie (dostęp: 16.10.2011); Kultura jako
jedno z podstawowych pojęć humanistyki współczesnej, http://etyka.wyklady.org/wyklad/769_
kultura-jako-jedno-z-podstawowych-pojec-humanistyki-wspolczesnej.html (dostęp: 16.10.2011).
1
8
Wstęp
badaczy z różnych ośrodków akademickich, mających niejednokrotnie liczący
się dorobek naukowy w tym zakresie. W książce skoncentrowano się na
syntetycznym przedstawieniu stanu badań dotyczących kategorii zawartych
w tytule, a znajdujących się w katalogu polskiej myśli społeczno-politycznej,
począwszy od przełomu XIX i XX do XXI wieku.
Opublikowane wyniki badań skupiają się na kilku płaszczyznach: wybranych koncepcjach ideowo-politycznych, twórcach i propagatorach myśli politycznej, drogach realizacji. Opracowanie kwestii związanych z tematem było
możliwe dzięki obszernej bazie źródłowej i istniejącym publikacjom, które dostarczyły autorom informacji o kierunkach rozwiązywania problemów nurtujących twórców myśli politycznej. Źródła niejednokrotnie zawierały propozycje
działania dla ówczesnych władz państwowych, rozmaitych instytucji czy osób
fizycznych. Naświetliły także argumentację konkretnego podejścia do zagadnienia, uzależnionego od orientacji ideowej i opcji politycznej twórców.
Problemy związane z nauką, edukacją i kulturą, towarzyszące myśli społeczno-politycznej, znalazły się nie tylko w programach partii politycznych,
ale cieszyły się również zainteresowaniem publicystów i pisarzy politycznych. Prezentowane teksty dotyczą tych ważnych segmentów myśli politycznej, od momentu kształtowania się jej współczesnych nurtów, aż do kolejnych
lat XXI wieku. Kwestia została w publikacji ujęta problemowo oraz chronologicznie i obrazuje skalę zaangażowania twórców myśli politycznej w różnych
okresach historycznych i systemach politycznych. W poszczególnych opracowaniach dominują niejednakowe zakresy problematyki szczegółowej i ogólnej, różnice w rozłożeniu akcentów, a także wieloraka skala sformułowanych
ocen. Różnorodność spojrzeń ich autorów można uznać za walor publikacji.
W książce ukazano relacje, jakie zachodziły między myślą polityczną
a podejmowanymi działaniami w sferze nauki, edukacji i kultury (w rozumieniu
zespołu wartości, wzorów i wzorców). Skoncentrowano uwagę na wybranych
koncepcjach i ideach, które stanowiły jedną z podstaw ruchu społeczno-politycznego i wywarły na niego zasadniczy wpływ. Były równocześnie traktowane jako ważny element polityki państwowej i fundament cywilizacyjnego rozwoju państwa.
Układ publikacji został redakcyjnie podzielony na dwie części, a uporządkowane prace odpowiadają tematycznie ich tytułom. W części pierwszej, zatytułowanej Twórcy i propagatorzy, zamieszczono cztery opracowania. Artykuł
Ewy Maj nosi tytuł Lucjan Zarzecki i koncepcja wychowania narodowego. Lucjan Zarzecki (1873–1925) był pedagogiem, teoretykiem i historykiem myśli
politycznej. Sformułował definicje fundamentalnych pojęć nowoczesnego wychowania dzieci i młodzieży, identyfikowanego z wychowaniem narodowym.
W pracy Oświata w myśli politycznej i działalności Aleksandra Bogusławskiego Marcin Wichmanowski przedstawił temat oświaty z punktu widzenia A. Bo-
Wstęp
9
gusławskiego (1887–1963), polityka i działacza ludowego, który oświatę pojmował szeroko, zarówno jako proces zdobywania wiedzy poprzez system
szkół, jak i w sposób niekonwencjonalny: w samorządzie, kooperatywach,
kółkach rolniczych i innych instytucjach społecznych. Aneta Bąk-Pitucha ukazała Ideę unii Kościoła rzymskokatolickiego z greckokatolickim w działalności metropolity Andrzeja Szeptyckiego. Szeptycki dążył do zbliżenia Kościoła katolickiego z greckokatolickim i „podniesieniu” narodu ukraińskiego zarówno w sferze intelektualnej, jak i etyczno-moralnej. Idea nowoczesnej edukacji
zdominowała myśl polityczną i działalność Stefanii Sempołowskiej. Przedstawiła to Marta Mazurek w artykule Idea nowoczesnej edukacji w myśli oświatowo-wychowawczej Stefanii Sempołowskiej. Sempołowska, ideowo związana
z socjalizmem, walczyła o demokratyzację systemu edukacji, a także zapewnienie wszechstronnego i harmonijnego rozwoju każdego ucznia. Generalnie
działalność bohaterów opracowań tej części książki obejmowała ostatnie lata
zaborów, osiągnęła apogeum w II RP, a zmierzch – po II wojnie światowej.
W części drugiej – Partie i instytucje wobec problemu, artykuł Mirosławy Bednarzak-Libery Oświata i kultura na łamach „Ruchu Ludowego” dotyczy
gazety wydawanej w Galicji w 1898 roku, adresowanej do chłopów. Na jej łamach podjęto się działań służących krzewieniu oświaty i kultury wśród „ludu
wiejskiego”. Konrad Zieliński w opracowaniu Kultura i oświata w działalności
Polskiego Biura Agitacji i Propagandy KC Rosyjskiej Komunistycznej Partii
(bolszewików) w latach 1918–1925 opisał działania polegające na prowadzeniu pracy kulturalno-oświatowej wśród Polaków, głównie na terenach Rosji
Radzieckiej, jako formy propagandy komunistycznej. Aneta Dawidowicz w artykule Idea kryzysu kultury w myśli politycznej Narodowej Demokracji do 1939
roku przedstawiła poglądy ideologów ND na – ich zdaniem – problem kryzysu kultury (cywilizacji) europejskiej w pierwszych dziesięcioleciach XX wieku. Michał Strzelecki w publikacji Problematyka wychowawcza w katolickiej
myśli społecznej okresu Drugiej Rzeczypospolitej zwrócił uwagę, że stanowisko przedstawicieli polskiej katolickiej myśli politycznej posiadało swą wyraźnie określoną specyfikę, u której podłoża leżało niepowtarzalne przekonanie, że wszelkie działania w zakresie wychowania powinny zabezpieczyć
rozwój moralny człowieka i rozbudzić jego podmiotowość jako części organizmu społecznego. Autorką artykułu Oświata i wychowanie w myśli politycznej
Stronnictwa Chłopskiego (1926–1931) jest Ewelina Podgajna. Stronnictwo
Chłopskie oświatę i kulturę uważało za podstawę siły państwa i dobrobytu obywateli. Domagało się zapewnienia wszystkim obywatelom możliwości jednakowego kształcenia. Małgorzata Strzelecka w tekście Problematyka oświatowo-wychowawcza na łamach „Tygodnika Powszechnego” w latach
1945–1953 odtworzyła poglądy publicystów skupionych wokół redakcji „Tygodnika Powszechnego”, odnoszących się do różnych aspektów polityki oświa-
10
Wstęp
towo-wychowawczej państwa. Stanisław Stępka (Oświata i kultura w koncepcjach solidarnościowego nurtu ruchu ludowego) przedstawił problem szkolnictwa wiejskiego i polityki kulturalnej na wsi, począwszy od drugiej połowy lat
siedemdziesiątych. Działacze solidarnościowego ruchu ludowego dostrzegali
szereg mankamentów towarzyszących kulturze i oświacie wiejskiej i krytykowali zaniedbania i politykę państwa na tym polu zarówno w PRL, jak i w III RP.
Pozostałe opracowania dotyczą kwestii związanych z okresem transformacji ustrojowej w Polsce. Tomasz Sikorski („Edukacja Jutra”. Problematyka
oświaty w myśli politycznej rodzimego nurtu demokratycznego konserwatyzmu po 1989 roku) podkreślił, że współcześni demo-konserwatyści traktowali
kwestię edukacji i kultury jako istotny element polityki państwowej i fundament
cywilizacyjnego rozwoju państwa. W artykule Antoniego Mieczkowskiego
Nauka, oświata i kultura w myśli politycznej Porozumienia Centrum zostały przedstawione poglądy PC na naukę i szkolnictwo wyższe, oświatę i kulturę oraz proponowane reformy w tym zakresie. Celem rozważań Dominika
Szczepańskiego (Kultura w myśli politycznej Unii Wolności) było przybliżenie
stanowiska partii wobec zagadnienia kultury, jej roli i zadań w Polsce. W artykule Tomasza Koziełły – Koncepcje programowe Ministerstwa Edukacji Narodowej pod kierownictwem Romana Giertycha (2006–2007) – zostały zawarte ustalenia dotyczące trzech kwestii, na których opierał się program resortu:
polityki wychowawczej, dydaktycznej i personalnej.
W ostatnich latach obserwuje się wzrost liczby badań naukowych dotyczących polskiej myśli politycznej. Wydano wiele interesujących i wartościowych publikacji, które ukazują różnorodność kierunków i podejść badaczy.
Kwestie nauki, edukacji, kultury w myśli politycznej były m.in. przedmiotem zainteresowań badawczych Witolda Wojdyły, Andrzeja Wojtasa, Edwarda Walewandera, Karola Poznańskiego, Stefana Wołoszyna i zespołów badawczych,
którymi kierowali, a także Feliksa Araszkiewicza, Stanisława Kiliana, Andrzeja
Kozery, Stanisława Michalskiego, Eugeniusza Paruzela, Małgorzaty i Michała Strzeleckich2. Jednak do tej pory nie powstała publikacja, która byłaby ca2
Wychowanie a polityka. Między wychowaniem narodowym a państwowym, red. W. Wojdyło, Toruń 1999; Wychowanie a polityka. Mity i stereotypy w polskiej myśli społecznej XX wieku, red. W. Wojdyło, Toruń 2000; Polityka a wychowanie. Szkice z historii wychowania społecznego II Rzeczypospolitej, red. A. Wojtas, Toruń 1994; Katolicka a liberalna myśl wychowawcza
w Polsce w okresie międzywojennym, red. E. Walewander, Lublin 2000; Oświata, szkolnictwo
i wychowanie w latach II Rzeczypospolitej, red. K. Poznański, Lublin 1991; Źródła do dziejów
wychowania i myśli pedagogicznej, t. 3: Myśl pedagogiczna w XX stuleciu, ks. 2, wybór i oprac.
S. Wołoszyn, Warszawa 1998; F. Araszkiewicz, Ideały wychowawcze Drugiej Rzeczypospolitej,
Warszawa 1978; S. Kilian, Myśl edukacyjna Narodowej Demokracji, Kraków 1997; A. Kozera,
Edukacja w polskiej myśli politycznej (1918–1939), Kielce 2006; S. Michalski, Koncepcje systemu edukacji w II Rzeczypospolitej, Warszawa 1988; E. Paruzel, Ideał wychowawczy Narodowej Demokracji i próby jego realizacji na przełomie XIX i XX wieku, Toruń 1993; M. Strzelecka, Trudne kompromisy. Środowisko „Tygodnika Powszechnego” wobec reform systemu oświa-
Wstęp
11
łościowym ujęciem badanego problemu. Przedmiotem niniejszego zbioru studiów jest kolejny określony ich fragment. Zostały w nim przedstawione poglądy i koncepcje, oryginalne interpretacje, nowatorskie propozycje na temat
nauki, edukacji, kultury w polskiej myśli politycznej XX–XXI wieku. W przekonaniu zespołu autorskiego zamieszczone w książce szkice mają wymiar ogólnohumanistyczny. Służą poznaniu tego, jak było i zrozumieniu mechanizmów
społeczno-politycznego działania wcześniej i obecnie.
Marcin Wichmanowski
ty i wychowania w latach 1945–1989, Toruń 2009; M. Strzelecki, Wizje wychowania społecznego w polskiej myśli politycznej lat 1918–1939, Bydgoszcz 2008.