Jakiego nauczyciela oczekuje współczesna młodzież

Zyta Szotek
Jakiego nauczyciela oczekuje współczesna młodzież?
Szkoła bez względu na system polityczny odgrywa bardzo
istotną rolę społeczną. Jest ona ważnym ogniwem w procesie uspołecznienia jednostki. Jej zadaniem jest zarówno przekazywanie wiedzy,
jak i utrwalenie określonych postaw i wartości. Bardzo istotne jest także to, że szkoła to typ
instytucji, w której uczestnictwo przez dość długi okres życia jest obowiązkowe.
Nie bez znaczenia są tu relacje interpersonalne między uczniami a nauczycielami. To
właśnie one tworzą klimat szkoły, który w znaczącym stopniu ułatwia lub utrudnia zdobywanie wiedzy i sprawia, że uczniowie czują się w szkole dobrze albo źle. Aby szkoła spełniała
swoje zadania, stosunki między nauczycielami a uczniami powinny układać się poprawnie,
opierając się na wzajemnym zrozumieniu i zaufaniu.
Sytuacja w naszych szkołach w tym zakresie nie jest najlepsza. W ostatnim czasie dużo czasu poświęca się dyskusjom na temat podmiotowego traktowania ucznia, lecz praktyka
wskazuje, że w zasadzie na rozmowach się kończy. Nadal nie docenia się znaczenia osobowości ucznia, pierwszoplanowe znaczenie zaś przypisuje przekazowi wiedzy. W wielu przypadkach edukacja szkolna dotyczy tylko kształcenia przedmiotowego, nie uwzględniając tego,
że wychowanie i kształcenie powinny stanowić integralną całość.
Co sprawia, że młodzież szkoły nie lubi, a co powoduje, że chwile spędzone w szkole
zalicza do przyjemnych? Niewątpliwie cechy nauczyciela i jego relacja z uczniami są tu najistotniejszym czynnikiem. Jakiego zatem nauczyciela oczekuje współczesna młodzież?
Aby przynajmniej częściowo odpowiedzieć na te pytania, przeprowadziłam sondaż
wśród młodzieży szkół gimnazjalnych w Jastrzębiu Zdroju. Uczniowie wypowiadali się w
nim również na temat warunków sprzyjających właściwej atmosferze w szkole. W sondażach
diagnostycznych 15 uczniów klas gimnazjalnych opisało swoich nauczycieli, określając cechy, których u nich nie lubią oraz te, które uważają za dobre, pożądane. Z ponad 30 cech obydwu kategorii wyodrębniono po 10 powtarzających się we wszystkich sondażach i na tej podstawie utworzono ankietę.
Właściwym badaniem ankietowym objęto 96 uczniów z różnych szkół gimnazjalnych. Z analizy wyników tej ankiety wynika, że:
Na największe uznanie uczniów zasługuje nauczyciel miły – czyli delikatny, komunikatywny (77 wskazań).
1
Ważną cechą nauczyciela jest jego mądrość i to zarówno ta szkolna, jak i ta życiowa.
Nauczyciel jest ceniony, gdy potrafi przekazać wiedzę i ściśle z nią związany system wartości (69 wskazań ).
Lubiany przez uczniów nauczyciel rozmawia z uczniami o sprawach dla nich ważnych,
potrafi ich zrozumieć i pomóc w razie potrzeby (64 wskazania).
Istotny jest również sposób oceniania postępów w nauce
nauczyciel jest lubiany, gdy
ocenia uczciwie i sprawiedliwie; jednakowo traktuje wszystkich uczniów (61 wskazań).
Uczniowie oczekują także ciekawego prowadzenia zajęć i uczenia nowych interesujących
rzeczy, przekazywania wiedzy w ten sposób, aby zaciekawiła i pobudziła do twórczych
poszukiwań, rozwijała aktywność poznawczą (55 wskazań).
Lekcje powinny być prowadzone z pasją i w taki sposób, aby uczniowie dobrze zrozumieli temat, a jeżeli go nie zrozumieli, to chcieliby, by nauczyciel spokojnie, nie krzycząc,
odpowiadał na pytania i wątpliwości.
Predyspozycje zawodowe nauczyciela powinny według uczniów obejmować umiejętność
jasnego precyzyjnego przekazywania wiedzy oraz zachęcanie do pracy.
Na sposób przekazywania wiedzy duży wpływ na również poczucie humoru nauczyciela.
Zdaniem moich respondentów „nawet trudną wiedzę można przekazywać w formie anegdot, dowcipów, a wtedy łatwiej wchodzi do głowy”. Pogodne usposobienie nauczyciel
powinien mieć nie tylko w czasie zajęć lekcyjnych, ale także na przerwach, czy na wycieczkach szkolnych.
Istotne jest również to, aby nauczyciel nie traktował swojego przedmiotu jako jedynego,
wyjątkowego.
Wyrozumiałość i cierpliwość nauczyciela dają uczniom poczucie bezpieczeństwa i sprawiają, że lubią szkołę.
Uczniowie darzą szacunkiem również nauczyciela schludnie, estetycznie ubranego, dbającego o wygląd zewnętrzny.
W wypowiedziach przewija się także sprawa dyscypliny, która jest ściśle związana z
osobowością nauczyciela, a która bardzo ułatwia pracę uczniów.
Chciałabym w tym miejscu przytoczyć wypowiedzi dwóch uczniów przedstawiające z
ich punktu widzenia obraz idealnego nauczyciela.
Sylwia
2
„Bardzo chciałabym, aby nauczyciele w mojej szkole byli o wiele bardziej mili i wyrozumiali. Nie znęcali się nad uczniami, obarczając ich odpowiedzialnością za własne problemy i niepowodzenia. Chciałabym, aby każdy nauczyciel traktował uczniów według ustalonego i ciągle jednego kryterium. Aby w klasach nie wybierali faworytów, dając w ten sposób
do zrozumienia reszcie, że jest gorsza, choć nie zawsze tak bywa. Chciałabym, żeby każdy
nauczyciel wykazał choć trochę tolerancji co do poglądów i sposobu bycia innych, żeby swojego przedmiotu nie uważał za najważniejszy i jedyny na świecie (w ten sposób nie musiałabym siedzieć do godziny 24 nad książkami, ucząc się biologii)”.
Rafał
„Mój ulubiony nauczyciel powinien być osobą ciekawą, której słuchanie sprawia mi
przyjemność, zbliżoną do tej, jaką odczuwam, oglądając Ciekawostki Discovery. Powinien
mieć tak zwaną smykałkę do tłumaczenia i przekazywania wiedzy w sposób ciekawy
i zwięzły. Poza tym nauczyciel musi być osobą odpowiednią do roli, którą pełni, która ma
mnie czegoś nauczyć poprzez przykład, czyli powinien być schludny, dbać o wygląd zewnętrzny. Jego wizerunek nie powinien budzić odrazy czy wręcz śmiechu. Nauczyciel powinien wprowadzać swego rodzaju pauzy, czyli elementy humoru, tak aby uczeń mógł odetchnąć nieco, po wielu godzinach spędzonych w szkole. Chcę, aby nauczyciel ciekawie prowadził lekcję i włączał nas w tok zajęć, pozwolił na wygłaszanie swoich uwag, poglądów”.
Przedstawiona wyżej opinia uczniów to obraz cech idealnego nauczyciela (jego cech
pożądanych). Z wypowiedzi uczniów można też wysnuć wniosek, że istotniejszy jest dla nich
sposób przekazywania wiedzy, a nie jej zasób.
Każdej ze wskazanych cech pozytywnych uczniowie przeciwstawili też cechę negatywną, przez nich nie akceptowaną, która w konsekwencji powoduje, że uczniowie nie lubią
szkoły bądź swoich nauczycieli.
Zdecydowanie pierwsze miejsce wśród cech, których uczniowie nie lubią u swych nauczycieli zajmuje brak zrównoważenia i opanowania. Nie lubiany nauczyciel jest najczęściej w złym humorze i krzyczy na uczniów. Powody krzyków są różne, np. „gdy ktoś coś
źle robi”, „gdy uczniowie rozmawiają na lekcjach” lub „z byle powodu”. Uczniowie starają się czasami zrozumieć niewłaściwe zachowanie nauczycieli i usprawiedliwiają je („nauczyciel denerwuje się, ale to jest wina uczniów”, nauczyciele mają złe dni, ale to im
trzeba wybaczyć”). Niektórzy uczniowie twierdzą, że nauczyciela bardzo szybko można
zdenerwować, czasami błahostka wytrąca go z równowagi.
3
Bardzo istotną negatywną cechą nauczyciela, która dotyka wielu uczniów jest niesprawiedliwość. Faworyzowanie „wybranych” uczniowie odczuwają bardzo dotkliwie. Takie zachowanie sprawia, że uczniowie nie będący „pupilkami” nie podejmują żadnych starań,
gdyż są przekonani, że nawet największy wkład ich pracy nie zostanie dostrzeżony i doceniony. Zwracają uwagę na nieobiektywne ocenianie uczniów, na niejednakowe ich traktowanie w codziennych kontaktach. „Dobrze uczącym się stawiają lepsze stopnie” i „nie
widzą ich czasami negatywnego zachowania”.
Uczniowie nie darzą też sympatią nauczyciela złośliwego, który „jak sobie upatrzy jakąś
osobę, to przyczepia się do niej i robi jej na złość”. Określają go jako sprawcę, który się
uwziął na ofiarę. Odrazę budzi w uczniach nauczyciel używający złośliwych epitetów typu „gruby”, „ruda” itp.
Nie lubią też nauczycieli, którzy zbyt dużo od nich wymagają, robią często klasówki, za
dużo prac zadają do domu, a na lekcjach ograniczają się do dyktowania. Często też są słabo przygotowani do zajęć, nie potrafią wytłumaczyć wielu rzeczy i nie pozwalają na wygłaszanie poglądów ucznia.
Uczniów denerwuje brak taktu i wulgarne słownictwo nauczyciela, a także niedbały wygląd. Tacy nauczyciele budzą w nich śmiech, a czasami nawet odrazę.
Respondenci twierdzą, że nie chcą ponosić skutków życiowych niepowodzeń nauczyciela,
który swoje klęski „odbija” na nich. „Przychodzi do szkoły »z przymusu« i narzeka na niską pensję”.
Jak więc z tego wynika, uczniowie objęci badaniem stwierdzili, że najistotniejsza jest
osobowość nauczyciela, a dopiero później jego walory umysłowe i kompetencje zawodowe.
Moi respondenci cenią i uważają za najbardziej pożądane u nauczyciela zrównoważenie emocjonalne, empatię oraz sprawiedliwość. Autorytetowi nauczyciela sprzyjają nie tylko wysokie
kwalifikacje moralne i życzliwość okazywana młodzieży, lecz także zrównoważenie emocjonalne i mądrość życiowa. Miarą autorytetu nauczyciela są przede wszystkim postawy
uczniów wobec niego. Nauczyciel powinien być człowiekiem o silnej osobowości. Jego pracy
powinna nieustannie towarzyszyć myśl o tym, że uczestniczy w ważnym procesie kształtowania młodego pokolenia. Spolegliwy i empatyczny nauczyciel akceptuje osobowość wychowanków, powstrzymując się od negatywnych sądów i ocen podważających ich godność i wiarę we własną wartość i siły. W pracy nauczyciela bardzo ważna jest optymistyczna i pozytywna postawa wskazująca na potencjalne możliwości każdego ucznia, świadcząca o jego
inteligencji intelektualnej i emocjonalnej, podkreślenie „mocnych stron i chęci” w szeroko
4
rozumianej edukacji szkolnej. Nauczyciele powinni doceniać nawet najmniejsze inicjatywy i
postęp w nauce każdego ucznia. Bardzo ważne jest rozbudzenie u młodzieży pozytywnych
zainteresowań – motywowanie do podejmowania wysiłku intelektualnego.
Współczesna młodzież nie chce być traktowana przedmiotowo, chce, aby nauczyciel
rozmawiał z nią zarówno o problemach indywidualnych, jak i istotnych dla grupy, klasy. Brak
prawidłowej komunikacji w relacjach nauczyciel – uczeń powoduje zadrażnienia i rozgoryczenia, które często są przyczyną długotrwałych nieporozumień, „zatruwających” dobrą atmosferę w klasie. Fakt ten sprawia, że uczniowie chodzą niechętnie do szkoły lub jej unikają.
Nauczyciel powinien nie tylko efektywnie, to jest przystępnie i zrozumiale przekazywać uczniom wiedzę, ale także pomagać im w trudnościach zarówno dydaktycznych, jak i
wychowawczych, sprawować funkcję opiekuna i doradcy w różnych sytuacjach życiowych,
zwłaszcza gdy zawodzi rodzina czy koledzy. Powinien przejawiać chęć współpracy i wczuwać się w problemy ucznia. Być opanowany, cierpliwy i zrównoważony, sprawiedliwie i
obiektywnie oceniający. Z przeprowadzonych badań wynika, że nauczyciel posiadający fachową wiedzę, znający i rozumiejący potrzeby uczniów byłby w stanie stworzyć miłą atmosferę w klasie. Ważne jest, aby był komunikatywny i lubił swoją pracę.
Nauczyciel, czy tego chce, czy nie, zawsze w sposób bardziej lub mniej świadomy
wywiera wpływ na uczniów całą swoją osobowością. Zarówno wtedy, kiedy postępuje właściwie, jak i wówczas, gdy działa nagannie. Koniecznie jest zatem, aby nauczyciele rozwijali
wrodzone, pozytywne cechy osobowości, niwelowali negatywne, uzupełniając i wzbogacając
je systematycznie o nowe, wartościowe postawy i umiejętności.
Zarówno nauczyciele, jak i uczniowie powinni czuć się w szkole dobrze, być dowartościowani. Aby tak było, szkoła powinna wytworzyć mikrosystem wychowawczy, na który
składają się dobra organizacja pracy, przyjazna atmosfera, chęć wzajemnej współpracy grona
nauczycieli, rodziców i uczniów, zaangażowany samorząd szkolny, integracja ze środowiskiem lokalnym. W dużym stopniu od klimatu panującego w szkole i poszczególnych klasach
zależy, czy uczniowie będą szczerzy i bardziej otwarci, czy będą odnosić sukcesy. Zależy on
też od postawy samych uczniów, kultury osobistej, którą wynoszą z domu oraz szacunku do
nauczycieli. Na dobrą atmosferę szkolną wpływa również kultura osobista dyrekcji, grona
pedagogicznego i personelu pomocniczego, a zwłaszcza ich empatyczny stosunek do uczniów
i nietolerancja wobec zła.
Istotne jest, aby w procesie wychowawczym została nawiązana nić sympatii,
a wychowanek uwierzył, że wychowawca chce mu pomóc. Uczniowie oczekują nawiązania
5
partnerskiego stosunku z nauczycielem, zbudowanego na życzliwości, empatii i chęci przyjścia z pomocą.
Zyta Szotek jest pedagogiem w Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej w Jastrzębiu Zdroju.
6