Zrzeszenia leśne w polskim systemie prawnym dawniej i dziś

Zrzeszenia leśne w polskim systemie prawnym – dawniej i dziś
Człowiek i Środowisko
38 (1) 2014, s. 125-144
Marek Geszprych
ZRZESZENIA LEŚNE W POLSKIM SYSTEMIE
PRAWNYM – DAWNIEJ I DZIŚ
Słowa kluczowe: zrzeszenia leśne, indywidualne gospodarstwo leśne, partycypacja
społeczna, stowarzyszenia leśne, spółki do zagospodarowania wspólnot gruntowych
Rozmieszczenie zrzeszeń leśnych związane było, jak i jest obecnie,
ze sferą leśnictwa niepaństwowego. W ogólnej powierzchni lasów Polski
powierzchnia lasów niepaństwowych zmieniała się od 1995 r. z 1494 tys.
ha (16,8% ogółu udziału lasów kraju) do 1724 tys. ha w 2013 r. (18,4%
ogółu powierzchni lasów Polski)1. W przyszłości należy się spodziewać
wzrostu powierzchni lasów niepaństwowych w ogólnym areale gruntów
leśnych kraju. Wskazywać na to mogą silne wpływy gospodarcze, społeczne, a także prawne Unii Europejskiej, której Polska jest członkiem
od 2004 r. Skala wzrostu powierzchni tychże lasów jest determinowana
bardzo niekorzystną konfiguracją przestrzenną gruntów leśnych użytkowanych przez osoby fizyczne, przejawiającą się w dużym rozdrobnieniu
powierzchni indywidualnych gospodarstw leśnych2. Bardzo mała poDane z Rocznika Statystycznego Leśnictwo 2013, tab. 1. Wyd. Główny Urząd Statystyczny, Warszawa, grudzień 2013, s. 35.
2
W Polsce przeciętnie na jednego użytkownika indywidualnego gospodarstwa leśnego
przypada 1,3 ha powierzchni lasu, zaś w krajach Unii Europejskiej ok. 30 ha. Przeciętna
powierzchnia lasu przypadająca na jedną działkę, lub jeszcze bardziej szczegółowo na
jeden kontur użytku leśnego w granicach działki ewidencyjnej jest jeszcze mniejsza;
często są to powierzchnie kilku lub kilkunastoarowe w kształcie wąskich, długich
prostokątów, za: Gołos P., Analiza prywatnych gospodarstw rolno-leśnych i leśnych
w Polsce – projekt sieci gospodarstw testowych. Warszawa 2006, s. 20.
1
125
Marek Geszprych
wierzchnia indywidualnego gospodarstwa leśnego sprawia, że zainteresowanie właściciela lasu gospodarką leśną jest znikome. Małe gospodarstwa
leśne są dość często postrzegane przez ich użytkowników jako źródło
dodatkowych dochodów, zwłaszcza dostarczania opału. Duże rozdrobnienie indywidualnych gospodarstw leśnych niezwykle utrudnia planowanie
w leśnictwie, sprawowanie nadzoru nad prowadzeniem gospodarki leśnej,
a także determinuje poziom zainteresowania samego użytkownika lasu
stanem lasu oraz gospodarką leśną3.
Istniejące niekorzystne uwarunkowania powierzchniowe lasów
niepaństwowych nie przekładają się na tworzenie w tychże lasach zorganizowanych form prowadzenia gospodarki leśnej. Jedynymi tworzonymi
współcześnie zrzeszeniami leśnymi są stowarzyszenia leśne4, zajmujące
powierzchnię zaledwie ok. 1,5 tys. ha gruntów leśnych. Drugą z form zrzeszeń leśnych prowadzących gospodarkę leśną w lasach niepaństwowych
są spółki leśne powoływane do zagospodarowania lasów wspólnot gruntowych. Jednakże, choć wspólnoty gruntowe prowadzą gospodarkę leśną na
powierzchni ok. 68 tys. ha lasów, współcześnie ze względów prawnych nie
jest możliwe powoływanie nowych spółek leśnych do zagospodarowania
wspólnot gruntowych.
Ponadto, współcześnie zanikowi ulegają5 spółdzielnie produkcyjne
prowadzące niegdyś powszechnie gospodarkę leśną w lasach niepaństwowych6, choć w krajach skandynawskich przeżywają renesans rozwoju
swojej działalności7. Również izby rolno-leśne stanowiące w okresie
Ibidem, s. 22.
Obecnie w Polsce funkcjonuje 13. stowarzyszeń właścicieli lasów prywatnych: zawojskie, gorczańskie, słopnickie, wielickie, włościańskie (z siedzibą w Bukowsku),
regionalne (z siedzibą w Radomiu), niebyleckie, buskie, jędrzejowskie, nadmorskie
(z siedzibą w Lęborku), sidzińskie (Inicjatywa Społeczna w Sidzinie), kołobrzeskie
oraz podlaskie [źródło: badania własne].
5
Jeszcze w 1987 r. spółdzielnie produkcyjne użytkowały ok. 27 tys. ha gruntów,
natomiast na koniec 2013 r. powierzchnia gruntów leśnych użytkowanych przez
spółdzielnie zmniejszyła się do 5 tys. ha. Za: Rocznik Statystyczny Leśnictwo 2013,
tab. 1. op. cit., s. 35 oraz Idem 2000, tab. 3. op. cit., s. 27.
6
Por. Chmielewski G., Kozikowski A., Drapella K., Spółdzielnia Leśników. Sylwan
nr 1/1922, s. 14-17; Chmielewski E., Spółdzielnia leśników. Sylwan nr 4-5/1924, s.
97-100.
7
Podstawą działalności 70% zrzeszeń leśnych w Szwecji są przepisy ustawy z dnia
11 czerwca 1987 r. o spółdzielniach gospodarczych w Szwecji [Lag om ekonomiska
föreningar (SFS nr: 2009:566)]. Zob. również Graszka-Petrykowski D., Lasy po
szwedzku. Las Polski nr 13-14/2009, s. 8-10.
3
4
126
Zrzeszenia leśne w polskim systemie prawnym – dawniej i dziś
dwudziestolecia międzywojennego prężnie działający samorząd gospodarczy w Polsce8 obecnie nie zajmują się problematyką leśnictwa, choć
w Niemczech prowadzą efektywną działalność nadzorczą nad gospodarką
leśną9.
Polscy użytkownicy lasów niepaństwowych jako jedni z nielicznych
wśród 27. przedstawicieli krajów Unii Europejskiej jeszcze do połowy
2011 r. nie posiadali własnej organizacji ogólnokrajowej reprezentującej ich
interesy10. Podobnie niechlubny wyjątek Polski (ciągle istniejący) dotyczy
braku członkostwa Kraju w Europejskiej Federacji Lasów Prywatnych (tzw.
CEPF)11. Rozproszone i niewielkie stowarzyszenia leśne mają nie tylko
ograniczony wpływ na kształtowanie stanu prawnego z zakresu ich działalności, ale również na możliwość lobbowania realizacji założeń polityki
leśnej kraju. Stan ten skłania do poszukiwania efektywnych rozwiązań prawnych dotyczących prowadzenia gospodarki leśnej na tak konfliktogennym
obszarze. Dążenie do znalezienia efektywnych rozwiązań prawnych dla
rozwoju zrzeszeń leśnych powinno być inspirowane różnorodnością form
organizacyjnych funkcjonujących w polskim leśnictwie niepaństwowym
na przestrzeni XX wieku.
Zob. Bernakiewicz M., Izby rolnicze a lasy prywatne. Sylwan nr 1-2/1933, s. 41-45;
Czyrski K., Organizacja leśnictwa w izbach Rolniczych i Wydziałach Powiatowych.
Sylwan nr 3-4/1938, s. 61-67; Heymanowski K., Sytuacja prawno-organizacyjna lasów niepaństwowych w Polsce na tle dokonań w tej dziedzinie po II wojnie światowej.
Sylwan nr 3/1992, s. 5-25; Nowacki B., Leśnictwo w Izbach Rolniczych. Sylwan nr
5/1935, s. 235-239; Nowacki B., Rola izb rolniczych w rozwoju gospodarki leśnej.
Las Polski nr 9/1935, s. 239-243 i inne.
9
Zob. Kvarda E., Non agricultural forest owners in Austria – a new type of forest
ownership. [in:] Forest Policy and Economics No 6/2004, p. 459-467; Weiss G.,
Hogl K., Rametsteiner E., Sekot W., Privatwald in Ősterreich – neu endeckt. Schweiz Z. Forstwes nr 9/2007, z. 293-301; Klocek A., Państwowa administracja oraz
gospodarka leśna w wybranych krajach. Warszawa 2006, s. 1-76; Zając S., Gołos
P., Geszprych M., Prawne formy zrzeszeń prywatnych właścicieli lasów. Sylwan nr
4/2004, s. 40-52 i inne.
10
Dopiero 25 maja 2011 r., przy dużej pomocy autora tego artykułu, został zarejestrowany w Krajowym Rejestrze Sądowym w Warszawie Polski Związek Zrzeszeń
Leśnych.
11
Europejska Federacja Lasów Prywatnych (Confederation of European Forest Owners
– CEPF) z siedzibą w Brukseli jest organizacją międzynarodową reprezentująca
interesy indywidualnych użytkowników gospodarstw leśnych zrzeszonych w krajowym związku zrzeszeń leśnych.
8
127
Marek Geszprych
1. Regulacje państw zaborczych na ziemiach polskich
oraz regulacje II Rzeczypospolitej, dotyczące rozwoju
zrzeszeń leśnych
Leśnictwo polskie na początku okresu międzywojennego przedstawiało zlepek kilku zupełnie odmiennych struktur organizacyjnych. Było to
wynikiem podziału ziem polskich w przeszłości na trzy zabory oraz dodatkowo wskutek znacznej odrębności województw wschodnich, Śląska oraz
Spisza i Orawy12. Istniejący stan faktyczny oraz panujące wówczas stosunki
społeczno-gospodarcze wpływały na kształt prawodawstwa. Konstrukcje
prawne zrzeszeń leśnych okresu dwudziestolecia międzywojennego były
więc w dużej mierze determinowane rozwiązaniami prawnymi państw
zaborczych, obowiązującymi na obszarze Polski jeszcze po odzyskaniu
niepodległości. Ówczesne zrzeszenia leśne nie działały, tak jak współcześnie w Polsce, w oparciu o przepisy stowarzyszeniowe, ale na podstawie
innych, częstokrotnie samodzielnych regulacji prawnych. Nie wynikało
to z braku systemowego uregulowania prawa stowarzyszeniowego, gdyż
to było już wówczas ukształtowane na podstawie regulacji prawnych
wszystkich państw zaborczych13, a następnie przepisami krajowego rozporządzenia Prawo o stowarzyszeniach14. Na obszarze zaboru pruskiego podstawą do zakładania zrzeszeń leśnych były przepisy ustawy o utrzymaniu
i zakładaniu lasów ochronnych i o zawiązywaniu spółek leśnych15, której
Zob. Broda J., Zarys historii gospodarstwa leśnego w Polsce. Warszawa 1988, s.
68-69
13
Na obszarze zaboru austriackiego obowiązywały przepisy ustawy z dnia 15 listopada
1867 r. o prawie stowarzyszania się (Dz. U. P. Austr. Nr 134), które nie określały
pojęcia stowarzyszenia, lecz dokonały wyłączeń spod zakresu jej obowiązywania
„stowarzyszeń i spółek obliczonych na zysk”. Na obszarze zaboru niemieckiego
obowiązywały przepisy ustawy z dnia 19 kwietnia 1908 r. o stowarzyszeniach
(Dz. U. Rzeszy Niemieckiej, str. 151), które zostały później uznane w doktrynie
za najbardziej dojrzałe spośród przepisów państw zaborczych w tym zakresie, za:
Smoktunowicz E., Prawo zrzeszania się w Polsce. Warszawa 1992, s. 21-26. Najgorsza sytuacja była na obszarze zaboru rosyjskiego, gdzie obowiązywał rosyjski ukaz
carski z 4/17 marca 1906 r. – Przepisy tymczasowe o stowarzyszeniach i związkach,
określający stowarzyszenie jako „zrzeszenie kilku osób, które nie mając na względzie
osiągnięcia dla siebie zysków (…) obrały za przedmiot działalności wspólnej jakiś
cel określony”.
14
Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 27 października 1932 r. Prawo
o stowarzyszeniach (Dz. U. Nr 94, poz. 808 ze zm.) definiowało stowarzyszenie jako
dobrowolne i trwałe zrzeszenie o celach niezarobkowych.
12
128
Zrzeszenia leśne w polskim systemie prawnym – dawniej i dziś
przepisy trafnie uchwyciły cel zakładania wówczas zrzeszeń leśnych. Jak
informował E. Buczkowski, przepisy tej ustawy wskazywały, że „dla dobra
lasu, a szczególnie dla własnych korzyści włościanin winien się wyzbyć
uprzedzeń i niechęci, pójść z postępem, łączyć się w pracy, by wspólnym
wysiłkiem dokonać tego, czegoby sam jeden dokonać nie zdołał. Tę właśnie
możliwość do wspólnego dźwigania lasów włościańskich daje zespolenie
drobnych lasów w jeden organizm tzw. spółkę leśną”16. Przy czym spółki leśne dzieliły się na spółki ochronne i spółki gospodarcze. Charakterystyczne
jest, że ówcześnie tworzone leśne spółki ochronne działały w celu realizacji
dobra wspólnego, gdyż były tworzone „dla wspólnego przeprowadzenia
planu urządzenia gospodarstwa leśnego i wspólnego wykonywania ochrony
nad lasem spółkowym”17. Spółki gospodarcze były zaś tworzone „dla całkowitego, wspólnego prowadzenia wchodzących w zakres gospodarstwa
leśnego czynności”18. Na obszarze zaboru austriackiego funkcjonowały
spółki leśne oraz „lasy powierznictwa familijnego (fideikomisowe)”19,
funkcjonujące na podstawie przepisów ustawy lasowej20. Jednakże, na
podstawie przepisów powyższej ustawy zrzeszenia leśne nie rozwijały się
w pełni, gdyż – jak pisał K. Orlecki – „w obawie, by nie obciążyć zanadto
Skarbu Państwa” pozostawiono samym spółkom leśnym „wdrażanie na
własny ich koszt i niebezpieczeństwo postępowania celem zalesiania nieużytków; względnie celem wyłączenia lasów ochronnych”21. Jedynie na
obszarze zaboru rosyjskiego panowała stagnacja rozwoju form zbiorowego
gospodarowania w lasach niepaństwowych.
Ustawa z dnia 6 lipca 1875 r. o utrzymaniu i zakładaniu lasów ochronnych i o zawiązywaniu spółek leśnych; za: Buczkowski E., O lasach włościańskich w byłej
dzielnicy pruskiej. Wyd. Rolnicza Drukarnia i Księżnica Nakładowa, Poznań 1931,
s. 1-46.
16
Buczkowski E., op. cit., s. 33.
17
Ibidem, s. 9-10.
18
Ibidem, s. 10.
19
Lasy „powierznictwa familijnego (fideikomisowe)” były to lasy ordynackie objęte
nadzorem kuratelarnym w celu zagospodarowania ich i utrzymania według trwałości
użytku: aby dla tych lasów były sporządzane odpowiednie plany gospodarcze, utrzymywani technicy leśni do prowadzenia gospodarstwa i wystarczająca do ochrony
straż leśna. Za: Orlecki K., O ustawodawstwie leśnem. Lasy na pół publiczne. Sylwan
nr 7/1904, s. 197.
20
Ustawa lasowa z dnia 3 grudnia 1852 r., za: Żukowski J. M., Ustawa lasowa z dnia
3 grudnia 1852. (Dz. U. p. Nr 250) wraz z odnoszącymi się do niej rozporządzeniami i późniejszymi ustawami oraz orzeczeniami Trybunałów. Lwów-Złoczów 1925,
s. 1-112.
21
Orlecki K., O ustawodawstwie leśnem. Sylwan nr 5/1903, s. 27.
15
129
Marek Geszprych
Po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. pierwsza prawna konstrukcja zrzeszenia leśnego powstała w Wielkopolsce na podstawie przepisów
ustawy o Zrzeszeniach Właścicieli Lasów22. Celem działalności Zrzeszenia
była obrona interesów członków Związku Ziemian, przy którym założono
powyższe Zrzeszenie oraz racjonalna eksploatacja i rozwój ich gospodarstw
leśnych. W celu właściwego realizowania swoich zadań statutowych
zrzeszenie musiało mieć ciągłą styczność z „interesami leśnymi swoich
członków”. Polegało to na stałym informowaniu przez członków zrzeszenia
Zarządu Zrzeszenia, o ilości pozyskiwanego surowca drzewnego w lesie
zarządzanym przez Zrzeszenie23.
Pierwszą polską regulacją konstytucyjną odnoszącą się pośrednio do
kontekstu leśnictwa była konstytucja marcowa z 1921 r.24, „poręczająca
ochronę mienia związków obywateli, instytucji i ciał samorządowych”, a także uznająca własność związków obywateli jako „jednej z najważniejszych
podstaw ustroju społecznego i porządku prawnego”. Przepisy konstytucji
marcowej przewidywały możliwość zniesienia lub ograniczenia własności
związków obywateli, jedynie „ze względów wyższej użyteczności, za odszkodowaniem” i w drodze ustawy. Tylko ustawa mogła stanowić „o ile prawa
obywateli i ich prawnie uznanych związków do swobodnego użytkowania
ziemi, wód, minerałów i innych skarbów przyrody” mogły „doznać ograniczenia ze względów publicznych”. Przepis powyższy stanowił o prawie
do swobodnego użytkowania ziemi i innych skarbów przyrody, do których
zaliczano lasy25. Przepisy konstytucji marcowej gwarantowały jednostkom
prawo „zawiązywania stowarzyszeń i związków”26, co stanowiło legitymację
prawną do utworzenia samorządu gospodarczego, działającego w formie izb
rolniczych27. W przeciwieństwie do współczesnych rozwiązań prawnych,
zakres działania izb rolniczych w dwudziestoleciu międzywojennym – nie
bez wpływu oddziaływania niemieckich regulacji prawnych28 – obejmował
Zob. Leśniewski J., Ustawa z dnia 16 lipca 1918 r. o Zrzeszeniach Właścicieli Lasów
(G. Nr K. S. 6703). Warszawa 1918, str. 1-15.
23
Ibidem, s. 5 i nast.
24
Konstytucja Rzeczypospolitej z dnia 21 marca 1921 r. (Dz. U. Nr 44, poz. 267)
[dalej: konstytucja marcowa].
25
Zgodnie z art. 99 konstytucji marcowej.
26
Zgodnie z art. 108 konstytucji marcowej.
27
Na podstawie przepisów rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 22
marca 1928 r. o izbach rolniczych (Dz. U. Nr 39, poz. 385).
28
Jak wskazywał M. Bernakiewicz: „W klasycznej ojczyźnie izb rolniczych, jaką są
Niemcy, izby rolnicze najsilniej się rozwinęły, utrwaliły i posiadają dominujący
wpływ na rozwój rolnictwa. Większość tych izb posiada w swoim łonie wydziały
22
130
Zrzeszenia leśne w polskim systemie prawnym – dawniej i dziś
również problematykę leśnictwa29. Izby rolnicze stanowiły jednostki samorządu gospodarczego i osoby publiczno-prawne zarządzająco-nadzorujące,
a nie gospodarujące w lasach niepaństwowych30. W zakresie samodzielnego
popierania rolnictwa do zadań izb rolniczych należało „organizowanie gospodarstw leśnych w lasach niestanowiących własności Państwa oraz zalesień
nieużytków”, a także „opieka nad spółkami leśnymi” i „współdziałanie
w zawodowym organizowaniu się społeczeństwa rolniczego oraz popieranie wszelkiego rodzaju związków, zrzeszeń i spółdzielni, mających na celu
rozwój rolnictwa”31. Ponadto izby współdziałały z „władzami rządowymi
i samorządowymi we wszystkich sprawach” dotyczących leśnictwa niepaństwowego, a także otrzymywały ze strony wskazanych władz „niezbędną
pomoc i poparcie przy wykonywaniu zadań”32. Ukierunkowanie działalności
ówczesnych izb rolniczych na działalność związaną z lasami niepaństwowymi zbiegło się w czasie z pierwszym po odzyskaniu niepodległości uregulowaniem dotyczącym zagospodarowania lasów niestanowiących własności
Skarbu Państwa33.
Chronologicznie czasowo drugą regulacją konstytucyjną w okresie
dwudziestolecia międzywojennego była Konstytucja kwietniowa34, której
leśnictwa, pracujące z wielkim pożytkiem nad rozwojem gospodarstwa leśnego.
Wydziały leśnictwa udzielają porad fachowych, prowadzą inspekcje gospodarstw
leśnych, wykonują szacunki, pomiary urządzenia lasów, pośredniczą w zakupie nasion, sadzonek leśnych, drewna, kwalifikują drzewostany przeznaczone na produkcję
nasion leśnych, prowadzą ekspertyzy rzeczoznawcze, troszczą się o odpowiedni
personel leśny, starają się o podniesienie poziomu fachowego leśników i właścicieli
lasów, prowadzą propagandę leśną, zalesiają nieużytki, prowadzą doświadczenia
i badania nad aktualnymi zagadnieniami leśnymi”. Bernakiewicz M., Izby rolnicze
a lasy prywatne. Sylwan nr 1-2/1933, s. 41-42.
29
Zgodnie z art. 1 rozporządzenia z dnia 22 marca 1928 r. o izbach rolniczych pojęcia
rolnictwa w rozumieniu rozporządzenia obejmowało również: „leśnictwo, ogrodnictwo, hodowlę zwierząt i ryb oraz inne gałęzie wytwórczości bezpośrednio związane
z gospodarstwem rolnym”.
30
Zgodnie z art. 5 rozporządzenia z dnia 22 marca 1928 r. o izbach rolniczych.
31
Zgodnie z art. 11 lit. l i t oraz art. 13 rozporządzenia z dnia 22 marca 1928 r. o izbach
rolniczych.
32
Na podstawie art. 12 i art. 15 rozporządzenia z dnia 22 marca 1928 r. o izbach rolniczych.
33
W przepisach rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 24 czerwca
1927 r. o zagospodarowaniu lasów niestanowiących własności Skarbu Państwa
(Dz. U. z 1932 r., Nr 111, poz. 932), które zostało uchylone przez dekret władz
komunistycznych w 1948 r.
34
Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 23 kwietnia 1935 r. (Dz. U. Nr 30, poz.
227 ze zm.) [dalej: konstytucja kwietniowa].
131
Marek Geszprych
przepisy utrzymały w mocy uregulowanie konstytucji marcowej dotyczące
prawa do swobodnego użytkowania ziemi i innych skarbów przyrody,
do których zaliczano lasy35. W zakresie wolności zrzeszeń, przepisy
konstytucji kwietniowej nałożyły na Państwo obowiązek „zapewniania
obywatelom możności zrzeszania, o ile zrzeszenia odpowiadają dobru
powszechnemu”.
Przed wybuchem drugiej wojny światowej podjęto jeszcze próbę
uregulowania jednej z form organizacyjnych działającej w sferze lasów
niepaństwowych: wspólnot gruntowych, uchwalając ustawę o uporządkowaniu wspólnot gruntowych36. Dla zagospodarowania i użytkowania
niepodzielnych gruntów wspólnych mogły być tworzone zrzeszenia leśne
w formie spółek leśnych posiadających osobowość prawną37. Jednakże
przepis o tworzeniu spółek dla zagospodarowania niepodzielnych gruntów
wspólnych nie został przez ustawodawcę wykonany przez wydanie „wzorcowego statutu” ze względu – jak wskazywał L. Jastrzębski – na zalążek
zespołowego gospodarowania, jaki tkwi w zasadach organizacyjnych tej
spółki, a także ze względu na wybuch drugiej wojny światowej38. W okresie
dwudziestolecia międzywojennego udało się jeszcze wprowadzić do systemu prawnego tzw. spółki szałaśnicze39, działające regionalnie w Beskidzie
Śląskim. Początkowo spółki szałaśnicze funkcjonowały w postaci „form
zwyczajowo prawnych współżycia górali”40. Spółki działały jako osoby
prawne, na podstawie i w granicach przepisów ustawy i statutu41.
35
Art. 99 konstytucji marcowej utrzymany na podstawie art. 81 ust. 2 konstytucji
kwietniowej.
36
Ustawa z dnia 4 maja 1938 r. o uporządkowaniu wspólnot gruntowych (Dz. U. Nr
33, poz. 290).
37
Zgodnie z art. 46 ust. 2-4 ustawy o uporządkowaniu wspólnot gruntowych.
38
Zob. Jastrzębski L., Sytuacja prawna wspólnot gruntowych w Polsce Ludowej.
Warszawa 1963, s. 87.
39
Spółki szałaśnicze zostały utworzone na podstawie ustawy Sejmu Śląskiego z dnia
19 kwietnia 1933 r. o spółkach szałaśniczych (Dz. U. Śląskich Nr 13, poz. 23),
w związku z ustawą z dnia 21 czerwca 1921 r. w przedmiocie likwidacji serwitutów
pastwiskowych w dobrach b. Komory arcyksiążęcej na Śląsku Cieszyńskim (Dz. U.
Nr 59, poz. 373 ze zm.).
40
Normy prawa zwyczajowego bezpośrednio regulowały strukturę spółki szałaśniczej. Ukształtował się zwyczaj, że na czele spółki stał szałaśnik wybierany co rok,
odpowiedzialny za całość gospodarki „na szałasie”. Inny gospodarz trudniący się
podziałem użytków szałaśniczych, nazywany był bacą. Udział każdego gruntu
w szałasie nazywał się wysadą. Powstanie spółek szałaśniczych, związane było
ze sprzedażą przez Komorę Cieszyńską ziemi osadnikom, w celu zasiedlania
terenów u podnóża gór. Oprócz umów sprzedaży konkretnych ziem osadnicy
132
Zrzeszenia leśne w polskim systemie prawnym – dawniej i dziś
2. Regulacje prawne Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej
dotyczące rozwoju zrzeszeń leśnych
Po drugiej wojnie światowej w Polsce nie odtworzono samorządu
rolniczego w kształcie regulacji prawnych okresu II Rzeczpospolitej.
Zlikwidowano izby rolnicze, natomiast zadania i majątek izb rolniczych
zostały przekazane Związkowi Samopomocy Chłopskiej42, co bardzo
negatywnie wpłynęło na rozwój indywidualnych gospodarstw leśnych.
Jednocześnie w okresie PRL ustawodawca konstytucyjny początkowo nie
widział potrzeby regulacji nie tylko problematyki leśnej, ale w ogóle problematyki środowiskowej. Dopiero po 24 latach obowiązywania konstytucji
lipcowej43 uregulowano pierwsze kwestie środowiskowe zobowiązujące
władze państwowe do zapewnienia „ochrony i racjonalnego kształtowania
środowiska naturalnego, stanowiącego dobro ogólnonarodowe”44. Uregulowano wówczas również prawo obywateli Rzeczypospolitej Ludowej
do korzystania z wartości środowiska naturalnego oraz obowiązek jego
ochrony45. Natomiast do kwestii wolności tworzenia zrzeszeń odnosiło
się uregulowanie konstytucji lipcowej zapewniające obywatelom „prawo
nabywali prawa użytkowania grzbietu i stoku najbliższej góry „tzw. prawo serwitutu
pastwiskowego” w celu wypasania owiec. Przez to, że stoki zajmowały duże powierzchnie ziemi, prawo użytkowania tego samego obszaru uzyskiwało kilku górali.
Z czasem te wspólne pastwiska zaczęto nazywać „szałasami”, których status formalnie uregulowano w leśnej ustawie austriackiej z 1756 r., jako spółki szałaśnicze.
Stan ten trwał do 1852 r., kiedy cesarz wydał patent na mocy którego przystąpiono
do likwidacji wszystkich serwitutów. Wywołało to silny protest górali, który trwał
do końca Monarchii Austro-Węgierskiej. Po wielu próbach uregulowania sytuacji
prawnej spółek szałaśniczych, na mocy ustawy o spółkach szałaśniczych ustanowiono Zarząd Spółek Szałaśniczych, któremu przekazano kwotę zadośćuczynienia
zniesienia serwitutów w czasach Monarchii Austro-Wegierskiej, szerzej: Świdowski
W., Spółki szałaśnicze ważniejsze problemy organizacyjno-prawne. Instytut Nauk
Prawnych PAN. Studia Prawnicze 28, s. 193-209.
41
Zgodnie z art. 4 ustawy o spółkach szałaśniczych.
42
Na podstawie dekretu Rady Ministrów z dnia 26 sierpnia 1946 r. o zniesieniu izb
rolniczych (Dz. U. Nr 47, poz. 265 ze zm.).
43
Konstytucja Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej z dnia 22 lipca 1952 r. (Dz. U. Nr 7,
poz. 36 ze zm.) [dalej: konstytucja lipcowa]. Zmiany zostały wprowadzone ustawą
z dnia 10 lutego 1976 r. o zmianie Konstytucji Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej
(Dz. U. Nr 5, poz. 29).
44
Zgodnie z art. 12 ust. 2 konstytucji lipcowej.
45
Zgodnie z art. 71 konstytucji lipcowej.
133
Marek Geszprych
zrzeszania się w celu rozwoju aktywności (…) gospodarczej i społecznej
ludu pracującego miast i wsi”46. Przy tym zabronione było tworzenie zrzeszeń, których cel lub działalność godziły w ustrój polityczny i społeczny
albo w porządek prawny PRL. Użytkownicy gruntów leśnych mogli więc,
zgodnie z przepisami konstytucyjnymi, łączyć się w zrzeszenia leśne,
których zadaniem było prowadzenie wspólnych zabiegów gospodarczych
w lasach, bez uwzględniania wykonywania w nich działań ochronnych.
O tworzeniu wskazanych gospodarczych zrzeszeń leśnych w okresie PRL
stanowiły przepisy różnych aktów prawnych, określając je w sposób zróżnicowany jako: zespoły leśne w przepisach dekretu z 1948 r. o ochronie
lasów47, zrzeszenia leśne lub zespoły leśne w przepisach ustawy z 1960 r.
o zagospodarowaniu lasów i nieużytków niestanowiących własności
państwa oraz niektórych lasów i nieużytków państwowych48 oraz spółki
leśne i zespoły leśne w przepisach ustawy z 1973 r. o zagospodarowaniu
lasów niestanowiących własności państwa49. Cel tworzenia zrzeszeń był
podobnie określony we wszystkich wskazanych aktach prawnych i dotyczył wzmożenia zdolności produkcyjnej lasów prywatnych, ulepszenia
technik gospodarczych w tych lasach oraz prowadzenia racjonalnych
zabiegów gospodarczych. Również zadania zrzeszeń dotyczące wspólnego prowadzenia gospodarki leśnej zostały określone w sposób podobny
w powyższych aktach prawnych, jako:
a) przygotowywanie gleby pod uprawę leśną,
b) zalesianie gruntów leśnych i nieużytków przeznaczonych pod uprawę
leśną,
c) pielęgnowanie drzewostanów i gleby,
d) ochrona lasów przed szkodliwymi owadami leśnymi i pasożytami roślinnymi, zwierzętami gospodarskimi i zwierzyną łowną,
e) ochrona lasów przed szkodnictwem oraz sprawy ochrony przeciwpożarowej.
46
Zgodnie z art. 84 konstytucji lipcowej.
Na podstawie art. 20 ust. 2-3 oraz art. 22-24 dekretu Rady Ministrów z dnia 26
kwietnia 1948 r. o ochronie lasów nie stanowiących własności państwa (Dz. U. Nr
24, poz. 165 ze zm.) [dalej: dekret ochronny].
48
Zgodnie z art. 20 oraz 32-33 ustawy z dnia 14 czerwca 1960 r. o zagospodarowaniu lasów i nieużytków niestanowiących własności państwa oraz niektórych lasów
i nieużytków państwowych (Dz. U. Nr 29, poz. 166 ze zm.) [dalej: ustawa z 1960 r.
o zagospodarowaniu lasów].
49
Zgodnie z art. 17-24 ustawy z dnia 22 listopada 1973 r. o zagospodarowaniu lasów
niestanowiących własności państwa (Dz. U. Nr 48, poz. 283 ze zm.) [dalej: ustawa
z 1973 r. o zagospodarowaniu lasów].
47
134
Zrzeszenia leśne w polskim systemie prawnym – dawniej i dziś
W przepisach dekretu ochronnego uregulowano „rozwijanie współzawodnictwa w zakresie należytego wykonywania zabiegów gospodarczo-leśnych”, które nie zostało już powtórzone w przepisach kolejnych
aktów prawnych. W przepisach ustawy z 1960 r. o zagospodarowaniu
lasów określono, że uczestnictwo właściciela lasu w zrzeszeniu leśnym
nie pozbawiało go prawa do indywidualnego użytkowania lasu50, co było
dość ważnym elementem psychologicznego ustosunkowania się do prawa
własności. Ostatnim aktem prawnym okresu PRL odnoszącym się bezpośrednio do zrzeszeń leśnych była ustawa z 1973 r. o zagospodarowaniu
lasów, zgodnie z którą właściciele lasów i gruntów leśnych mogli tworzyć
spółki leśne, oraz wyjątkowo zespoły leśne, na terenach lasów i gruntów
leśnych, gdzie utworzenie spółki byłoby gospodarczo nieuzasadnione. Do
zadań utworzonych zrzeszeń należały organizacja pozyskiwania, wywóz
i zbyt drewna51. Jednocześnie wskazać należy, że pozycja prawna zrzeszeń
leśnych znalazła również miejsce w przepisach ustrojowych obowiązującej w PRL ustawy o radach narodowych52, czego zabrakło we współcześnie
obowiązujących ustrojowych regulacjach prawnych.
Inną formą tworzonych ówcześnie zrzeszeń leśnych były rolnicze
spółdzielnie produkcyjne. Jak zauważał T. Marszałek, gospodarka w lasach
spółdzielczych nie posiadała wypracowanych form i zasad organizacyjnych
i opierała się w zasadzie na tych samych założeniach, jakie obowiązywały
w spółdzielczości rolniczej53. Pomimo to spółdzielczość leśna była uznawana wówczas za „najpełniejszą formę organizacji drobnej własności
leśnej”54. Cytując za J. Miklaszewskim: „rzeczą świadomej polityki leśnej
jest oprzeć rozwój spółdzielczej organizacji drobnych gospodarstw leśnych
Zgodnie z art. 33 ustawy z 1960 r. o zagospodarowaniu lasów.
Zgodnie z art. 17 ustawy z 1973 r. o zagospodarowaniu lasów.
52
W art. 25 ust. 3 pkt 4 ustawy z dnia 25 stycznia 1958 r. o radach narodowych (Dz.
U. Nr 5, poz. 16 ze zm.) uregulowano odniesienie do zadań gromadzkich rad narodowych, określonych w kontekście leśnym, jako „dbanie o prawidłowy rozwój
i ochronę drzewostanu, pomaganie w organizowaniu zrzeszeń leśnych, dbanie
o zalesienie nieużytków oraz o rozwój i ochronę zadrzewień – stosownie do przepisów o ochronie lasów niestanowiących własności Państwa”. Jednakże zadania te
realizowane były jako zadania administracji państwowej (art. 25 ust. 2), co sytuowało gromadzkie rady narodowe w roli nadzorców państwowych przyglądających
się prowadzonym działaniom zrzeszeń leśnych i paradoksalnie hamujących rozwój
i niezależność zrzeszeń.
53
Marszałek T., Zagadnienia lasów chłopskich w świetle badań polityki leśnej. Niepublikowana praca kandydacka SGGW, Warszawa 1957, s. 108.
54
Ibidem, s. 230.
50
51
135
Marek Geszprych
na zdrowych i racjonalnych podstawach tzw. zespolenia własności lub tzw.
zespolenia gospodarczego zarządu” oraz „liczne fakty dowodzą, że chłopska
gospodarka leśna jest w stanie osiągnąć najwyższy stopień rozwoju jedynie
w ramach spółdzielczej gospodarki zespołowej”55. Miklaszewski później
pisał jednak, że „przechodzenie na formy spółdzielczego gospodarowania
napotyka na silne opory ze strony posiadaczy lasu”56.
Od początku 1964 r. tworzone były również na podstawie przepisów
ustawy o zagospodarowaniu wspólnot gruntowych57, spółki dla zagospodarowania wspólnot gruntowych, choć większość z nich należała do grupy
„spółek dzikich” nie posiadających żadnego statutu normującego prawa
i obowiązki poszczególnych współwłaścicieli58.
Jednakże tworzone ówcześnie zrzeszenia leśne nie uwzględniały jako
istotnej wartości wolności zrzeszania się. Faktycznie swoboda działania zrzeszeń59 została ograniczona już w 1948 r. po uchwaleniu tzw. samorządowej
ustawy nacjonalizacyjnej60, wymierzonej m.in. przeciwko indywidualnym
właścicielom lasów oraz zrzeszeniom leśnym, niebędącym pod kontrolą
państwową. Przepisy powyższych aktów prawnych funkcjonowały w okresie prób przymusowej kolektywizacji w rolnictwie, dlatego też wszelkiego
typu zrzeszenia leśne nie cieszyły się dużym zainteresowaniem „właścicieli lasów prywatnych”61. Jednocześnie nie wykorzystano wówczas jako
stymulatora do prowadzenia zorganizowanej działalności leśnej przepisów
ustawy o ochronie i kształtowaniu środowiska62, dotyczących „obowiązku
organizacji spółdzielczych, społecznych i zawodowych do podejmowania
zadań mających na celu ochronę środowiska oraz stanowiących o udziale
Miklaszewski J., Lasy i leśnictwo w Polsce. Warszawa 1928, s. 10 i nast.
Miklaszewski J., Rzut oka na dzieje i stan leśnictwa i łowiectwa polskiego w okresie
1918-1939. Sylwan nr 1/1947, s. 28.
57
Ustawa z dnia 29 czerwca 1963 r. o zagospodarowaniu wspólnot gruntowych (Dz.
U. Nr 28, poz. 169 ze zm.).
58
Marszałek T., op. cit., s. 161.
59
Abstrahując już od przepisów dekretu Państwowego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 12 grudnia 1944 r. o przejęciu niektórych lasów na własność Skarbu
Państwa (Dz. U. Nr 15, poz. 82), stanowiących o przejęciu na rzecz Skarbu Państwa
majątku wielu zrzeszeń leśnych i wspólnot leśnych.
60
Ustawa z dnia 18 listopada 1948 r. o przejściu na własność państwa niektórych
lasów i innych gruntów samorządowych (Dz. U. Nr 57, poz. 456).
61
Buczyński G., Podejście prawne do ochrony lasów w Polsce w ujęciu historycznym.
[w:] Kwartalnik Prawa Publicznego nr 3-4/2008, s. 31.
62
Ustawa z dnia 31 stycznia 1980 r. o ochronie i kształtowaniu środowiska (Dz. U.
Nr 3, poz. 6 ze zm.) [dalej: ustawa z 1980 r. o ochronie środowiska].
55
56
136
Zrzeszenia leśne w polskim systemie prawnym – dawniej i dziś
samorządu mieszkańców miast i wsi (…) i innych organizacji społecznych
w tworzeniu warunków ochrony środowiska”63. Ustawodawca nigdy bowiem
nie skorzystał z delegacji ustawowej do określenia w drodze rozporządzenia
trybu współpracy organizacji społecznych64. Negatywy ówczesnego okresu
związane przede wszystkim z ograniczeniem praw i wolności obywateli, często pod hasłami właśnie dobra społecznego i interesu całego społeczeństwa,
ujemnie zaciążyły na współczesnym, słabym rozwoju zrzeszeń leśnych.
3. Regulacje prawne III Rzeczypospolitej (po 1989 r.)
dotyczące rozwoju zrzeszeń leśnych
W okresie transformacji ustrojowej, jaka nastąpiła po 1989 r., silną
determinantą tworzenia, dość powolnego zresztą, zrzeszeń leśnych była
konstytucyjna zasada wolności zrzeszania się, uregulowana w przepisach
Konstytucji RP65. Polski ustawodawca konstytucyjny zagwarantował wolność zrzeszania się jako podstawowe prawo obywatelskie66, choć niekiedy
zasada wolności zrzeszania się podlega pewnym ograniczeniom, ze względu
na określone ważne sytuacje, stany, wartości, do których należy w pierwszej
kolejności ochrona środowiska67.
Jednocześnie w 1991 r. została uchwalona obecnie obowiązująca
ustawa o lasach68, regulująca jednocześnie problematykę lasów niepaństwoZgodnie z treścią preambuły oraz art. 99-103 ustawy z 1980 r. o ochronie środowiska.
Zgodnie z art. 103 ustawy z 1980 r. o ochronie środowiska Rada Ministrów w drodze
rozporządzenia mogła określić: „1) zasady współdziałania organów administracji
państwowej ze związkami zawodowymi i innymi organizacjami społecznymi w sprawach ochrony środowiska, 2) zasady sprawowania funkcji społecznych organów
ochrony środowiska przez związki zawodowe i inne organizacje społeczne, 3) zasady
powierzania oraz sposób pełnienia funkcji społecznych opiekunów środowiska oraz
4) zasady tworzenia przez organizacje społeczne straży ochrony środowiska oraz
zakres i tryb działania tej straży”.
65
Ustawa Zasadnicza z dnia 2 kwietnia 1997 r. – Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej
(Dz. U. Nr 78, poz. 483 ze zm.) [dalej: Konstytucja RP].
66
Na podstawie art. 12 i 58 Konstytucji RP odnoszących się do form organizacyjnych
zrzeszania się i zobowiązujących Państwo do zapewnienia wolności tworzenia
i działania m.in. organizacji społeczno-zawodowych rolników, stowarzyszeń, ruchów
obywatelskich i innych dobrowolnych zrzeszeń oraz fundacji.
67
Por. Cieślak Z., Podstawy aksjologiczne administracji publicznej w Polsce – próba
oceny, op. cit., s. 64.
68
Ustawa z dnia 28 września 1991 r. o lasach (Dz. U. z 2011 r., Nr 12, poz. 59 ze zm.)
[dalej: ustawa o lasach].
63
64
137
Marek Geszprych
wych i lasów państwowych. Niemniej jednak jej przepisy, w przeciwieństwie do regulacji wielu innych państw europejskich, w zupełności pomijają
aspekty zbiorowych form organizacyjnych w leśnictwie niepaństwowym.
Jednocześnie przepisy polskiej ustawy o lasach, zmieniając hierarchie
ważności funkcji lasów i zadań gospodarki leśnej z funkcji produkcyjnych na wielofunkcyjność leśnictwa, odebrały ustawodawcy legitymację
prawną do tworzenia funkcjonujących w okresie PRL leśnych zrzeszeń
gospodarczych, wykonujących głównie zadania na rzecz podniesienia
produkcyjnych funkcji lasów.
Również w 1991 r. reaktywowano konstrukcję prawną izb rolniczych69
funkcjonujących w dwudziestoleciu międzywojennym. Do przepisów ustawy
o izbach rolniczych wprowadzono w okresie późniejszym przepis obligujący
izby rolnicze do inicjowania działań mających na celu powoływanie i wspieranie zrzeszeń i stowarzyszeń leśnych. Niestety, powyższy przepis nie ma
żadnego znaczenia pragmatycznego, gdyż ma charakter lex imperfecta (jest
pozbawiony sankcji karnych) i nie jest stosowany w praktyce. Tym niemniej,
w świetle współcześnie obowiązujących polskich regulacji prawnych nie jest
możliwe wyodrębnienie, jako zrzeszenia leśnego, izby leśnej, gdyż obecnie
działające w Polsce izby są typowymi organizacjami samorządu rolniczego. Nie jest również możliwe jednoznaczne zakwalifikowanie do zrzeszeń
leśnych współczesnych spółdzielni produkcyjnych, funkcjonujących na
podstawie przepisów ustawy prawa spółdzielczego70. Choć w doktrynie
podkreślane jest duże znaczenie pragmatyczne tychże organizacji, zwłaszcza
w kontekście gospodarki prowadzonej przez rolników71.
We współczesnym stanie prawnym utrzymano w mocy przepisy
ustawy o zagospodarowaniu wspólnot gruntowych, na podstawie których
Na postawie przepisów ustawy z dnia 14 grudnia 1995 r. o izbach rolniczych (Dz.
U. z 2002 r., Nr 101, poz. 927 ze zm.).
70
Ustawa z dnia 16 września 1982 r. – Prawo spółdzielcze (Dz. U. z 2013 r., poz.
1443).
71
A. Domagalski pisze, że: „Spółdzielnie rolnicze mogą i powinny odgrywać istotną rolę w dziedzinie ochrony interesów rolników europejskich (…) Spółdzielnie
wydają się być dla rolników najbardziej przyjazną i najefektywniejszą jednostką
organizacyjną. Oferują swe usługi rolnikom po niskich kosztach, a ponadto działają
nie tylko w imieniu określonej firmy (jak przedsiębiorstwa prywatne), lecz również
w imieniu samych rolników tworzących ich skład. Mimo to sami rolnicy często nie
są tego świadomi. Jest to szczególnie wyraźne w Polsce, gdzie obsesja dotycząca
własności prywatnej przyćmiła zalety systemu spółdzielczego. Zob. Domagalski A.,
Rolnictwo europejskie wartością wspólną. [w:] Kongres Rolnictwa Europejskiego.
Kraków 2000, s. 44.
69
138
Zrzeszenia leśne w polskim systemie prawnym – dawniej i dziś
funkcjonują jedne z dwóch obecnych form zrzeszeń leśnych, tj. spółki do
zagospodarowania wspólnot gruntowych. Obecnie w Polsce nie jest możliwe utworzenie nowej wspólnoty gruntowej, a zatem i utworzenie nowej
spółki leśnej do zagospodarowania wspólnoty gruntowej. W doktrynie
stanowi to jedną z przesłanek do postulowania zlikwidowania wspólnot
gruntowych72, co uznać należy za postulat zbyt radykalny. Wspólnoty
gruntowe, w tym spółki do zagospodarowania tych wspólnot, powinny
jednak zostać poddane gruntownym zmianom. Zwłaszcza, że na niektórych
obszarach Polski wspólnoty gruntowe są podstawowym zarządcą wszystkich obszarów leśnych73.
W ustawodawstwie polskim uregulowano tworzenie, funkcjonowanie i likwidowanie stowarzyszeń74, jako organizacji działających
w oparciu o zasadę wolności zrzeszania się. W formie stowarzyszeń
tworzone są współcześnie tzw. „stowarzyszenia prywatnych właścicieli
lasów”75, stanowiące nowe zrzeszenia leśne w polskim porządku prawnym. W oparciu o przepisy tej ustawy utworzono w ostatnim czasie ogólnopolską organizację Polski Związek Zrzeszeń Leśnych, który powstał
w celu zwiększenia efektywności gospodarki leśnej prowadzonej przez
zrzeszenia leśne.
Poza regulacjami prawnymi odnoszącymi się bezpośrednio do tworzenia i funkcjonowania zrzeszeń leśnych istnieją regulacje oddziałujące
na sferę działalności zrzeszeń leśnych, do których należy zaliczyć przepisy wielu ustaw, tj. o ochronie gruntów rolnych i leśnych76, o wspieraniu
Szachułowicz J., Status prawny wspólnot gruntowych. Przegląd Sądowy nr 9/2000,
s. 74.
73
Wśród funkcjonujących wspólnot leśnych na szczególną uwagę zasługuje rejon
Nowego Targu, w którym wspólnoty gospodarują na 90% powierzchni leśnej.
W rejonie tym znajduje się największa w Polsce „Wspólnota Uprawnionych 8 wsi
w Witowie” o powierzchni 3080 ha. Wspólnota witowska funkcjonuje od 1819 r.
Obecnie jej członkami jest 2090 użytkowników prywatnych lasów, mieszkańców
8 podhalańskich wsi. Szerzej: Solarczyk S., Organizacja i gospodarka Wspólnoty
Leśnej w Witowie. Głos Lasu nr 9/1996, s. 19-22; Zwijacz-Kozica T., Wspólnota
leśna w Witowie. Las Polski nr 3/2002, s. 14-15.
74
Na podstawie przepisów ustawy z dnia 7 kwietnia 1989 r. prawo o stowarzyszeniach
(Dz. U. z 2001 r. Nr 79, poz. 855 ze zm.).
75
W statutach organizacyjnych oraz w bazie Krajowego Rejestru Sądowego stowarzyszenia leśne są określane jako: „stowarzyszenia prywatnych właścicieli lasów”.
76
Ustawa z dnia 3 lutego 1995 r. o ochronie gruntów rolnych i leśnych (Dz. U. z 2013
r. poz. 1205 ze zm.), regulująca zasady ochrony gruntów leśnych oraz rekultywacji
i poprawiania wartości użytkowej gruntów.
72
139
Marek Geszprych
rozwoju obszarów wiejskich z udziałem środków Europejskiego Funduszu
Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich77, o podatku leśnym78,
o scalaniu i wymianie gruntów79, prawo ochrony środowiska80, o ochronie przyrody81, o materiale rozmnożeniowym82, kodeks cywilny83, a także
wiele innych.
4. Podsumowanie oraz uwagi de lege ferenda dotyczące rozwoju
zrzeszeń leśnych
Przedstawienie historycznego ewoluowania zrzeszeń leśnych w polskich regulacjach prawnych, nie bez wpływu ówczesnych warunków
społeczno-gospodarczych, pozwala zauważyć istniejącą wcześniej widoczną wolę ustawodawcy do tworzenia form organizacyjnych w lasach
niepaństwowych. Jednocześnie zauważyć należy, że obecnie wśród użytkowników indywidualnych gospodarstw leśnych coraz częściej pojawiają
się ludzie dobrze wykształceni, niekiedy opuszczający duże aglomeracje
Ustawa z dnia 7 marca 2007 r. o wspieraniu rozwoju obszarów wiejskich z udziałem
środków Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich
(Dz. U. z 2013 r., poz. 173), określająca między innymi zadania oraz właściwość
podmiotów w zakresie wspierania leśnictwa niepaństwowego z udziałem środków
pochodzących z Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów
Wiejskich, a także warunki i tryb przyznawania, wypłaty oraz zwracania pomocy
finansowej.
78
Ustawa z dnia 30 października 2002 r. o podatku leśnym (Dz. U. z 2013 r., poz. 465),
regulująca zasady opodatkowania podatkiem leśnym i sposoby zwolnień z uiszczania
tego podatku.
79
Ustawa z dnia 26 marca 1982 r. o scalaniu i wymianie gruntów (Dz. U. z 2003 r.
Nr 178, poz. 1749 ze zm.), regulująca problematykę scalania w celu tworzenia korzystniejszych warunków gospodarowania w leśnictwie poprzez poprawę struktury
obszarowej gospodarstw rolnych, lasów i gruntów leśnych.
80
Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (Dz. U. z 2013 r.
poz. 1232 ze zm.).
81
Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. z 2013 r., poz. 627
ze zm.).
82
Ustawa z dnia 7 czerwca 2001 r. o leśnym materiale rozmnożeniowym (Dz. U. Nr
73, poz. 761 ze zm.).
83
Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. z 2014 r., poz. 121),
regulująca ogół stosunków cywilnoprawnych zawieranych pomiędzy osobami
fizycznymi i osobami prawnymi. Ponadto przepisy tejże ustawy definiują pojęcia
związane z lasem, jako majątkiem, oraz wskazują rolę gruntów leśnych w gospodarstwie rolnym (art. 55).
77
140
Zrzeszenia leśne w polskim systemie prawnym – dawniej i dziś
miejskie i osiedlający się na wsi. Często osoby te angażują się w prowadzenie różnych ekologicznych działań społecznych, propagowanie edukacji
leśnej, czy szerokie korzystanie z pozaprodukcyjnych funkcji leśnych.
Konstruktywny staje się również udział opinii publicznej oraz organizacji
społecznych w podejmowaniu trudnych, czasami kontrowersyjnych decyzji, dotyczących poszerzania granic parków narodowych, czy wariantowania budowy dróg i innych inwestycji84. Problematyka lasu staje się
uznaną wartością w kulturze i w nauce85. Zachodzące zdarzenia generują
przewartościowywanie pojmowania lasu z dostawcy i producenta drewna
na regulatora klimatu i składu atmosfery, środowiska życia człowieka czy
producenta biomasy. Jednocześnie społeczeństwo polskie nabiera świadomości wartości lasu86, choć jeszcze nie tak jak w krajach skandynawskich,
gdzie ludność wypracowała zwyczaje symbiotycznego obcowania z lasem
jako tzw. Allemansrätten87. Dokonujące się zmiany postaw społecznych
zachęcają do poszukiwania zbiorowych form prowadzenia gospodarki
leśnej, determinowanych osiąganiem dobra wspólnego.
Wyciągając wnioski z wcześniej obowiązującego stanu prawnego, jak
również współczesnych realiów społeczno-ekonomicznych, należy wskazać założenia niezbędnych do przeprowadzenia zmian w prawie polskim,
dotyczących poprawy sytuacji zrzeszeń leśnych.
1. Dla zrzeszeń w lasach niepublicznych jest kierowana obecnie pomoc UE w ramach programu rozwoju obszarów wiejskich w latach 2014-2020, oraz była kierowana niewykorzystana pomoc w latach 2007-2013
i 2004-2006. Brak w Polsce zrzeszeń bądź słaby rozwój zrzeszeń – jak ma
Zob. Jermaczek M., Społeczne uczestnictwo w ochronie przyrody. [w:] Jermaczek
A. (red.), Ochrona przyrody po europejsku. Wyd. Klub Przyrodników, Świebodzin
2006, s. 119 i nast.
85
Wyrazem wzrastającego znaczenia lasu w kulturze i w nauce jest coroczne organizowanie od 1999 r. przez Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej UAM w Poznaniu konferencji dotyczących problematyki lasów w kulturze, których pokłosiem
są wydawane publikacje książkowe.
86
Wartość lasu ujawnia się nie tylko w naszym obcowaniu z lasem; wartość lasu
jest niezależna od partycypującego podmiotu. Człowiek jest świadomy wartości
lasu niezależnie, czy się z nim styka czy nie. Rykowski K., Koniec leśnictwa? [w:]
Sierota Z. (red.), Quo vadis forestry?, Sękocin Stary 2007, s. 172.
87
Allemansrätten – niepisane prawo obowiązujące w Skandynawii, wskazujące, że
każdy człowiek ma prawo do bezpłatnego kontaktu z naturą i jednocześnie ma
służyć tej naturze. Wynika ono z przekonania, że człowiek jest integralną częścią
przyrody, zaś cywilizacja ma z nią współistnieć, a nie rywalizować.
84
141
Marek Geszprych
to miejsce obecnie – spowoduje, że Polska nie wykorzysta w pełni środków
przeznaczonych na rozwój leśnictwa prywatnego88.
2. Należy znowelizować regulacje prawne w zakresie zobowiązania
władz państwowych do prowadzenia działalności organizatorskiej przy
tworzeniu zrzeszeń leśnych. Przy kształtowaniu zrzeszeń leśnych warunkiem koniecznym jest organizatorski wkład organów administracji samorządowej, zwłaszcza powiatowej89. Rozwój zrzeszeń leśnych nie będzie
postępował bez wprowadzenia do polskiego systemu prawnego rozwiązań
systemowych zapewniających racjonalne wsparcie gospodarki leśnej w indywidualnych gospodarstwach leśnych, zwłaszcza w kontekście realizacji
funkcji ekologicznych i społecznych.
3. W przyszłości będzie niezbędne zwiększenie partycypacji społecznej do udziału w procesach ochrony lasów i decydowania o formach
korzystania z lasów, z uwzględnieniem funkcji realizowanych przez gospodarstwa leśne90. Powinno się to odbywać m. in.: za pomocą opiniowania
przez miejscową ludność odnośnie oczekiwanego zagospodarowania lasów,
np. poprzez wyposażenie lasów w odpowiednią infrastrukturę, decydowanie o utworzeniu leśnych rezerwatów przyrody na obszarach cennych
przyrodniczo, bądź lokalizacji punktów obserwacyjnych zwierząt.
4. Pożądane jest, aby do struktur Polskiego Związku Zrzeszeń Leśnych
przystąpiły wszystkie działające w Polsce stowarzyszenia właścicieli lasów prywatnych, spółki do zagospodarowania wspólnot gruntowych oraz
spółdzielnie rolno-produkcyjne użytkujące grunty leśne. Istnienie w ramach Związku różnych organizacji zajmujących się problematyką leśną
Por. m. in.: Adamczyk W., Rola zrzeszeń właścicieli lasów prywatnych w prowadzeniu gospodarki leśnej. Biblioteczka Leśniczego nr 182/2003, s. 3 i n.; Skolud
P., Zalesianie prywatnych gruntów rolnych –uwarunkowania pomocy ze środków
unijnych. Biblioteczka Leśniczego nr 237/2006, s. 12 i n.; Szczerbicki E., Włodarze
lasów, łączcie się! Las Polski nr 3/2010, s. 18-19.
89
Dla porównania, tak stanowi § 46 ust. 1 czeskiej ustawy leśnej, kreujący obowiązek
państwa w zakresie przekazywania dotacji wspierających zrzeszanie się właścicieli
lasów oraz gospodarki leśnej prowadzonej przez zrzeszenia drobnych właścicieli
lasów (§ 46 ust. 1 czeskiej ustawy), § 51 słowackiej ustawy leśnej, regulujący obowiązkową pomoc państwa dla zrzeszania się właścicieli lasów niepaństwowych,
przede wszystkim właścicieli lasów o małej powierzchni, oraz inne instrumenty
ekonomiczno-finansowe.
90
Poprzez tworzone zrzeszenia i różne działania doraźne służące tym celom. Por.
Geszprych M., Zagadnienia prawne w prowadzeniu gospodarki leśnej w lasach
prywatnych. [w:] Gołos P., Poradnik dla prywatnych właścicieli lasów. Sękocin
Stary 2009, s. 32-68.
88
142
Zrzeszenia leśne w polskim systemie prawnym – dawniej i dziś
pozwoli na wzmocnienie skuteczności działania poszczególnych zrzeszeń
w stosunku do działań podejmowanych przez pojedyncze organizacje.
Jednakże dla efektywnej działalności Polskiego Związku Zrzeszeń Leśnych
konieczne będzie przeprowadzenie zmian dotyczących: uregulowania
w prawie powszechnie obowiązującym (ustawa i rozporządzenie) mechanizmów finansowania Związku oraz umocowania ministra właściwego do
spraw leśnictwa do prowadzenia działań nadzorczych nad utworzonym
Związkiem. W wielu krajach europejskich, w tym w Estonii i Republice
Czeskiej, minister właściwy do spraw leśnictwa sprawuje nadzór nad krajowym związkiem zrzeszeń leśnych. Należy również pamiętać, że zgodnie
z przepisami polskiej ustawy o Radzie Ministrów91 Minister Środowiska
(jako minister właściwy do spraw leśnictwa), realizując Politykę Leśną
Państwa92 ustaloną i przyjętą przez Radę Ministrów, zobowiązany jest do
współdziałania z samorządem terytorialnym, organizacjami społecznymi
i przedstawicielstwami środowisk zawodowych i twórczych.
5. Dla zapewnienia realizacji ochrony lasów wskazane jest stworzenie
możliwości obligatoryjnego utworzenia zrzeszenia leśnego przez organy
władzy publicznej na obszarze leśnym, który znajduje się na terenie form
ochrony przyrody93 czy charakteryzuje się dużym rozdrobnieniem gruntów,
co implikuje brak możliwości prowadzenia zrównoważonej gospodarki
leśnej. Zrzeszenie zainicjowane przez organy władzy publicznej mogłoby
następnie samodzielnie kształtować swoje prawa i obowiązki, wybierać
władze oraz ustalać treść statutu.
6. Współczesny porządek prawny charakteryzuje się ubóstwem form
organizacyjnych zrzeszeń leśnych. Należy zatem rozważyć urzeczywistnienie, z jednej strony, konstatacji P. Wilczyńskiego, że „stowarzyszenia
i fundacje w Polsce nie powinny wyczerpywać katalogu podmiotów
niepublicznych realizujących zadania w sferze publicznej”94, a z drugiej
Ustawa z dnia 8 sierpnia 1996 r. o Radzie Ministrów (Dz. U. z 2012 r., poz. 392 ze
zm.).
92
Polityka Leśna Państwa została przyjęta przez Radę Ministrów w dniu 22 kwietnia
1997 r.
93
Zgodnie z art. 6 ustawy o ochronie przyrody formami ochrony przyrody są: parki
narodowe, rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu, obszary Natura 2000, pomniki przyrody, stanowiska dokumentacyjne, użytki
ekologiczne, zespoły przyrodniczo-krajobrazowe oraz ochrona gatunkowa roślin,
zwierząt i grzybów.
94
Wilczyński P., Podmioty niepubliczne w sferze administracji publicznej. PiP nr
2/2002, s. 49 i nast.
91
143
Marek Geszprych
– konstatacji L. Jastrzębskiego, że „lasy niestanowiące własności Państwa wymagają zasadniczej zmiany swej struktury w kierunku zespolenia
w większe organizmy leśne”95. Zobowiązuje to do poszukiwania nowych
form prawnych realizujących zadania publiczne w leśnictwie. Należy
rozważyć uaktywnienie w tym zakresie spółdzielni leśnych, nowych form
organizacyjnych takich jak przedsiębiorstwa społeczne96, czy też wprowadzenia środowiskowego partnerstwa publiczno-prywatnego97.
Forestry associations in the Polish legal system – past and present
Abstract
The subject of this article is to analyse the legal situation of forest associations in the Polish legal system, based on historical and contemporary legal
regulations. The study presents the relationship of forest associations with
non-state forestry and their role in improving the spatial structure of non-state
forest land in Poland. The progressive, social and legal as well as economic
and legal changes, generating increasing role of the forest associations in the
development of new organizational forms in forestry were also indicated.
The article widely presents de lege ferenda comments to improve the
situation of forest associations in the Polish legal system. In the context of
forest associations, the need for political and material changes in the Polish
legal system were also indicated.
Adres Autora:
dr Marek Geszprych
Instytut Gospodarki Przestrzennej i Mieszkalnictwa
02-078 Warszawa, ul. Targowa 45
Jastrzębski L., Wpływ ustawodawstwa na intensyfikację gospodarki leśnej. Sylwan
nr 3/1967, s. 14.
96
Zob. Hausner J., Laurisz N., Czynniki krytyczne tworzenia przedsiębiorstw społecznych. Przedsiębiorstwo społeczne. Konceptualizacja. [w:] Hausner J. (red.), Przedsiębiorstwa społeczne w Polsce. Teoria i praktyka. Wyd. Uniwersytet Ekonomiczny
w Krakowie, Kraków 2008.
97
Zob. Ura E., Partnerstwo publiczno-prywatne jako prawna forma działania administracji. [w:] Księga Jubileuszowa prof. dr hab. S. Jędrzejewskiego. Toruń 2009,
s. 495-507.
95
144