konspekt konwersatorium Konczewski

Dr Paweł Konczewski
Archeologia wojen Europy nowożytnej i współczesnej – materialne ślady konfliktów
zbrojnych.
1) Ślady dawnych wojen w krajobrazie kulturowym. Zakres badań i historia archeologii pól
bitewnych. „Klasyczne” źródła do historii wojen: relacje i wspomnienia uczestników
walk, relacje obserwatorów walk, sprawozdania z działań wojennych prowadzone przez
walczące strony (dzienniki i diariusze działań wojennych), opracowania „sensu stricte”
historyczne – opracowania o tematyce ogólno-wojskowej i omawiające działania
poszczególnych armii, konflikty lub bitwy. Ikonografia: dawna kartografia,
przedstawienia bitew, wodzów, żołnierzy, fortyfikacji, broni i sprzętu wojennego (grafiki i
fotografie).
2) Materialne świadectwa sztuki wojennej, krajobraz pobitewny: architektura obronna,
fortyfikacje polowe i inne zabytki inżynierii wojskowej, broń i wyposażenie wojskowe.
Elementy historii wojskowości wykorzystywane w trakcie badań pól bitewnych:
Bronioznawstwo, munduroznawstwo i mundurologia, falerystyka, historia techniki
wojskowej, historia architektury obronnej. Numizmatyka – problematyka pieniądza
zastępczego czasów wojny.
3) Miejsca wojenne: punkty kluczowe: drogi i szlaki handlowe, przełęcze, brody, granice –
sposoby ich zabezpieczania (fortyfikacje graniczne). Twierdze, arsenały, garnizony.
Przykładowe miejsca wielokrotnie w historii będące świadkami działań wojennych:
Wrocław, przełęcze Kłodzka i Dukielska, ujście rzeki Parsęty (Kołobrzeg), Kostrzyń,
Chocim, Kamieniec Podolski.
4) U progu nowożytności: Początki dominacji formacji piechoty na polach bitewnych (wojna
stuletnia – bitwy pod Poitiers i Azincourt. Wojny husyckie – bitwa na Witkowej Górze,
działania zbrojne na Ziemi Kłodzkiej, Śląsku i Górnych Łużycach). Militaria
odnajdywane w materiałach archeologicznych z późnego średniowiecza – zjawisko
częstego występowania elementów uzbrojenia w materiałach ruchomych z miast
(powszechne posiadanie i dostęp do broni). Produkcja broni i uzbrojenia – wytwórczość
rzemieślnicza i system cechowy. Pojawienie się broni palnej. Zarys typologii
późnośredniowiecznej i wczesno-nowożytnej broni palnej, wykorzystywanej do niej
amunicji i oporządzenia.
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
5) Zmiany fortyfikacyjne wymuszone rozwojem broni palnej: systemy fortyfikacji
bastejowych i bastionowych. Fortyfikacje stałe i polowych w Europie XVI-XVII wieku.
Trwanie elementów archaicznych – umocnienia w systemie wieżowym i basztowym
hospodarstwa Mołdawskiego i kresów wschodnich Rzeczypospolitej w XVI-XVII wieku
oraz na Spiszu. Nowożytna inżynieria wojskowa: drogi, mosty, groble, systemy
oblężnicze. Badania archeologiczne pól bitew z XVI-XVII wieku – możliwości
weryfikacji ustaleń historyków w konfrontacji z wynikami badań archeologicznych.
Przykłady bitew rozpoznanych archeologicznie: Kircholm (1605), bitwa pod Oliwą
(1627) i badania wraku „Solena”, angielska wojna domowa na przykładzie bitwy pod
Naseby (1645), powstanie Chmielnickiego i bitwa pod Beresteczkiem (1651). Przykłady
możliwości badawczych: wojna trzydziestoletnia na Śląsku i Łużycach, oblężenie
Kołobrzegu w 1630 r., bitwa pod Batohem (1652), bitwy „Potopu Szwedzkiego” – na
przykład klęska pospolitego ruszenia wielkopolskiego pod Nakłem.
6) Wiek XVIII. Wojny Śląskie – pozostałości w krajobrazie Śląska oraz w materiałach
archeologicznych: Oblężenie Wrocławia w 1757 r., bitwa pod Lutynią, działania wojenne
na Pogórzu Sudeckim i fortyfikacje polowe w rejonie Ząbkowic Śląskich, bitwa pod
Dobromierzem. Twierdza Josefow – przykład fortyfikacji monarchii Austro-Węgierskiej.
Staropruska szkoła fortyfikacyjna i twierdze na Dolnym Śląsku: Głogów, Wrocław,
Brzeg, Koźle, Nysa, Świdnica, Kłodzko, Srebrna Góra.
7) Pola bitew doby wojen napoleońskich i polskich powstań narodowych, stan zachowania,
rozpoznania i potrzeby badawcze na przykładzie wybranych bitew: Racławice, Austerlitz
(Slavkov ČR) – bitwa trzech cesarzy, bitwy pod Gołyminem i Pułtuskiem, bitwa nad
Kaczawą w 1813 r., działania Legii Naddunajskiej na Śląsku i Łużycach (bitwa pod
Strugą), oblężenie Kołobrzegu, bitwy pod Lipskiem i Borodino, bitwa pod Ostrołęką,
walki o Warszawę w 1831 r., bitwa pod Iganiami w 1863 r., Czerwone Bagno – obszar
wielokrotnych działań wojennych (1863, 1914, 1944).
8) Wojna nowoczesna – wyścig zbrojeń pod koniec XIX wieku, wynalazek prochu
bezdymnego, broni palnej iglicowej i powtarzalnej (podstawowe systemy). Archeologia
pól bitewnych amerykańskiej Wojny Secesyjnej. Bitwy pod Nachodem i Sadową –
początek nowej ery w dziejach konfliktów zbrojnych. Zróżnicowanie wyposażenia i
uzbrojenia armii europejskich od XIX wieku – możliwości identyfikacji pozycji stron
konfliktu na podstawie odnajdywanych artefaktów. Taktyka prowadzenia bitew podczas I.
wojny światowej: Wojna pozycyjna na zachodzie Europy i w Karpatach wschodnich,
wojna manewrowa: Prusy wschodnie 1914 r., bitwa Warszawska 1920 r. Pozostałości w
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
krajobrazie Polski po I. wojnie światowej: Fortyfikacje stałe na przykładzie twierdz
Przemyśl i Modlin. Fortyfikacje polowe w Prusach, Karpatach i na Jurze KrakowskoCzęstochowskiej. Upamiętnienie pól bitewnych: cmentarze wojenne, obeliski, pomniki.
9) Druga wojna światowa – wojna powszechna (powszechność śladów prowadzonych
działań wojennych) – ślady w krajobrazie. Pasy fortyfikacji powstałych przed
rozpoczęciem wojny (ich przykłady mniej znane): Umocnienia w Sudetach (granica
Niemiecko-Czeska), Górnośląski Obszar Warowny, fortyfikacje polskie na
Nowogródczyźnie. Fortyfikacje powstałe w trakcie działań wojennych i modyfikowane do
działań wojennych umocnienia starsze – fortyfikacje Wrocławia, Pozycja Odry, Wał
Pomorski. Linia frontu na przykładzie umocnień polowych nad Nysą Łużycką i w rejonie
Wzgórz Trzebnickich (pozycja flankująca „Barthold”).
10) Materialne pozostałości wojen światowych: Broń i amunicja – podstawowe typy. Zasady
postępowania w razie odkrycia niewypałów lub niewybuchów. Przedmioty szczególnie
niebezpieczne – na co zwracać uwagę? Elementy wyposażenia i oporządzenia
wojskowego najczęściej odnajdywane na pobojowiskach. Systemy znakowania broni,
amunicji i wyposażenia (możliwości np. identyfikacji jednostek biorących udział w boju).
Zniszczenia po bitwie: Degradacja krajobrazu, zniszczenia substancji zabytkowej.
Dokumentacja zniszczeń wojennych jako utrwalenie śladów wojny. Możliwości
„czytania” przebiegu bitwy na podstawie zadokumentowanych śladów. Ślady destrukcji
dawnych miast i ich fortyfikacji w wyniku konfliktów zbrojnych na przykładzie badań
archeologicznych Wrocławia. Wykopaliska w… muzeum (Muzeum Rzemiosła
Artystycznego i Starożytności – prace badawcze na placu Wolności we Wrocławiu).
11) Metodyka badań pól bitewnych, cz. 1. – lokalizacja bitwy. Analiza porównawcza różnych
kategorii źródeł: relacje z bitwy (pamiętniki, wspomnienia uczestników i obserwatorów),
ikonografia – kartografia archiwalna (dawne sposoby odwzorowywania terenu na mapach,
systemy kartografii), czytanie dawnych map i ich analiza porównawcza z mapami
współczesnymi. Podstawy analizy archiwalnych i współczesnych zdjęć lotniczych.
Orientacja w terenie: punkty orientacyjne – miejsca o charakterystycznej, „stałej”
lokalizacji, repery osnowy geodezyjnej, nawigacja satelitarna. Wykorzystanie metod
geofizycznych przy poszukiwaniu dawnych fortyfikacji, obozowisk, mogił itp.
Możliwości teoretyczne i przydatność w terenie w porównaniu z innymi metodami
prospekcji terenowej (odwierty geologiczne, badania powierzchniowe i sondażowe).
Podstawy zasad interpretacji wyników badań geofizycznych.
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
12) Metodyka badań pól bitewnych, cz. 2 – wydobycie, dokumentacja i analiza znalezisk.
Wykonywanie dokumentacji polowej z wykorzystaniem współczesnych metod
geodezyjnych – lokalizacja trójwymiarowa elementów nieruchomych pól bitewnych i
towarzyszących im znalezisk artefaktów ruchomych ( na przykładzie bitwy pod Little Big
Horn 25.06.1876). Poszukiwanie artefaktów ruchomych z wykorzystaniem detektorów
metali, zasady działania i metodyka pracy. Zasady eksploracji artefaktów namierzonych
wykrywaczem.
13) Cmentarze wojenne i mogiły polowe. Zasady postępowania w razie odkrycia szczątków
żołnierzy (i innych ofiar) obu wojen światowych - akty prawne i metodyka badań grobów
masowych. Instytucje zajmujące się grobami wojennymi: Rada Pamięci Walk i
Męczeństwa, Niemiecki Ludowy Związek Grobów Wojennych. Znaki tożsamości
(nieśmiertelniki) podczas obu wojen światowych. Możliwości identyfikacji odkrytych
szczątków ludzkich i interpretacji zdarzeń na podstawie nieśmiertelników i innych
przedmiotów odnalezionych w mogiłach (na przykładzie mogił w Miłkowie,
Piotrowicach, Bronowie i Domasławiu na Dolnym Śląsku).
14) Krajobraz po bitwie – ochrona miejsc związanych z działaniami wojennymi (fortyfikacje,
pola bitew, cmentarze i mogiły), obowiązujące przepisy i stan faktyczny. Muzealnictwo
związane z martyrologią ofiar wojny: cmentarze ofiar terroru stalinowskiego, niemieckich
obozów koncentracyjnych i jeńców wojennych (Katyń, Charków, Bełżec, Gross-Rosen,
Żagań). Przykłady muzeów zajmujących się historią bitew: kompleks muzealny
„Kozackie Mogiły” – bitwa pod Beresteczkiem, muzeum miasta Nachodu, muzeum w
Chlum (bitwa pod Sadową), nieistniejące muzeum bitwy pod Lutynią, muzeum Powstania
Warszawskiego, muzea bitwy nad Bzurą (w Kutnie i Sochaczewie), muzeum bitwy pod
Monte Cassino. Prace poszukiwawcze ciężkiego sprzętu wojskowego z II wojny
światowej – przykłady z Polski.
15) Społeczne skutki konfliktów zbrojnych i ich ślady w materiale archeologicznym:
Przerwanie ciągłości osadniczej i zanik sieci osadniczej. Zubożenie kultury materialnej
lub jej wzbogacenie (problematyka zdobyczy wojennej). Migracje ludności wymuszone
działaniami zbrojnymi – pojawienie się nowego osadnictwa w obrębie lub na obrzeżach
dawnej sieci osadniczej (uchodźctwo wojenne). Zasiedlanie obszarów zdobytych –
wymiana ludności i możliwości obserwacji tego faktu w materiale archeologicznym.
Problematyka asymilacji najeźdźców wśród ludności podbitej i akulturacji ludności
podbitej ze strony najeźdźców.
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
Wybrana literatura:
Abramowicz A., 1992, J. U Niemcewicz na pobojowiskach Nowego i Starego Świata, (red.:)
Głosek M., Mielczarek M., Swiętosławski W., Walenta K., (w:) Arma et Ollae. Studia
dedykowane Profesorowi Andrzejowi Nadolskiemu w 70 rocznicę urodzin i 45
rocznicę pracy naukowej. Sesja naukowa, Łódź, 7-8 maja 1992., s. 29-39,
Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich Oddział w Łodzi, Łódź
Adkin M., 2006, Britain's Military Heritage,
Bimler K., 1940, Die Schlesischen Massiven Wehrbauten. Fürstentum Breslau. Kreise
Breslau. Neumarkt. Namslau, t. 1, Breslau
Bogdanowski J., 2002, Architektura obronna w krajobrazie Polski. Od Biskupina do
Westerplatte, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa-Kraków
Bołdyrew A., 2005, Produkcja i koszty uzbrojenia w Polsce XVI wieku, Wydawnictwo
Neriton, Warszawa
Cieśla M., 2008, Broń Renesansowa na Śląsku, Wydawnictwo i Agencja informacyjna WAW
Grzegorz Wawoczny, Wrocław
Cooksey J., Lynch T., Battlefield Archaeology, NPI Media Group
Cox M., Flavel A., Hanson I., Laver J., Wessling R. 2008, The Scientific Investigation of
Mass Graves. Towards protocols and standard operating procedures, Cambridge.
Dzieszyński R., 2007, Sadowa, Bellona, Warszawa
Fox Jr. R. A., 1993, Archaeology, History, and Custer´s Last Battle: The Little Big Horn
Reexamined, University of Oklahoma Press, Norman and London
Goliński M., Żerelik R., 1993, Inwentarze zbrojowni i arsenału księcia legnickiego Ludwika
IV z lat 1662-1669, Muzeum Okręgowe w Legnicy, Legnica
Górski K., 1902, Historya Artylerii Polskiej, E. Wende i S-ka, Warszawa
Gutowski J., 1997, Broń i uzbrojenie Tatarów, Katalog zabytków tatarskich, t. 1., Res Publica
Multiethnica, Warszawa
Hacket M., 2005, Lost Battlefields of Britain, Sutton Publishing Ltd.,
Harrington P., 2004, English Civil War Archaeology, BT Batsford, London
Hill P., Wileman J., 2004, Landscapes of War, The Archaeology of Aggression and Defence,
Arcadia Publishing,
Kaczmarczyk J., 2007, Bohdan Chmielnicki, Ossolineum, Wrocław-Warszawa-Kraków
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
Kobyliński Z. (red.), 1999, Krajobraz archeologiczny. Ochrona zabytków archeologicznych
jako form krajobrazu kulturowego, Res Publica Multienthnica, Warszawa
Koczorowski E., 1976, Bitwa pod Oliwą, Wydawnictwo Morskie, Gdańsk
Konczewska M., Konczewski P., 2004, Zabytki metalowe z fosy miejskiej we Wrocławiu,
(w:) Wrocław na przełomie średniowiecza i czasów nowożytnych. Materialne
przejawy życia codziennego, (red.:) J. Piekalski, K. Wachowski, „Wratislavia
Antiqua” t. 6, Uniwersytet Wrocławski, Wrocław
Kroczyński H., 2000, Twierdza Kołobrzeg, Barwa i Broń, Warszawa
Kola A., 2000, Hitlerowski obóz zagłady Żydów w Bełżcu w świetle źródeł
archeologicznych. Badania 1997-1999, Warszawa-Waszyngton
Kola A., 2005, Archeologia Zbrodni. Oficerowie polscy na cmentarzu ofiar NKWD w
Charkowie, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń.
Kola A., Wilke G., 2000, Mosty sprzed tysiąca lat. Archeologiczne badania podwodne przy
rezydencji pierwszych Piastów na Ostrowie Lednickim, Fundacja Współpracy PolskoNiemieckiej, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Toruń
Kwaśniewicz W., 1988, Szabla Polska od XV do końca XVIII wieku. Szkice o konstrukcji,
typologii i symbolice, Lubuskie Towarzystwo Naukowe, Zielona Góra
Kwaśniewicz W., 2004, Leksykon dawnej broni palnej, Bellona, Warszawa
Leciejewicz L., Rębkowski M. (red.), 2007, Kołobrzeg. Wczesne miasto nad Bałtykiem,
Wydawnictwo Trio, Warszawa
Malicki P., 2008, Wielka Armia Napoleona na Śląsku 1806-1808, Wydawnictwo i Agencja
informacyjna WAW Grzegorz Wawoczny, Wrocław-Racibórz
Malicki P., Szymański J., 2008, „Wojna twierdz” na Śląsku 1806-1807 w świetle
pamiętników, Fundacja „Zamek Chudów”, Dom Współpracy Polsko-Niemieckiej,
Gliwice
Marek Lech, 2008, Broń biała na Śląsku, XIV-XVI wiek, „Wratislavia Antiqua” t. 10,
Uniwersytet Wrocławski, Wrocław
Maroń J., 2008, Wojna Trzydziestoletnia na Śląsku. Aspekty militarne, Wydawnictwo i
Agencja informacyjna WAW Grzegorz Wawoczny, Wrocław-Racibórz
Miniewicz J., Perzyk B., 1997, Wał Pomorski, Militaria Bogusława Perzyka, Warszawa
Misiewicz K., 2006, Geofizyka archeologiczna, Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej
Akademii Nauk, Warszawa.
Nadolski A. (red.), 1994, Polska technika wojskowa do 1500 roku, Oficyna Naukowa,
Warszawa
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
Nagielski M., 2007, Bitwa pod Warszawą 1656, Bellona, Warszawa
Műller H., Kölling H., 1981, Europäische Hieb- und Stichwaffen, Militärverlag der Deutsche
Demokratische Republik, Berlin
Műller H. Kunter F., 1971, Europäische Helme, Militärverlag der Deutsche Demokratische
Republik, Berlin
Nicieja S. S., 2006, Twierdze kresowe Rzeczypospolitej. Historia, legendy, biografie, Iskry,
Warszawa
Olejnik K., 1985, Obrona polskiej granicy zachodniej od końca XIV do schyłku XVIII wieku,
Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań
Paris A., 2000, The Battlefield Archaeology Gołymin and Pułtusk Campaign. Prelude to
Eylau,
Puchalski Z., 2000, Dzieje polskich znaków zaszczytnych, Wydawnictwo Sejmowe,
Warszawa
Romański R., 2007, Beresteczko 1651, Bellona, Warszawa
Sałaciński S (red.), 2007, Archeologia na polach bitewnych w Polsce, „Z Otchłani Wieków”,
nr 1-4, Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich, Warszawa
Swiesznikow I. K., 1992, Bitwa pod Beresteczkiem, Lwów (Cвешиіков I. K., 1992, Бітва під
Берестечҝом, Лъвів)
Swoboda G., 1998, Little Big Horn 1876, Bellona, Warszawa
Wimmer J., 1957, Wyprawa Wiedeńska 1683 r., Wydawnictwo Ministerstwa Obrony
Narodowej, Warszawa
Wolfram J., 2007, Broń Strzelecka Armii Niemieckiej 1871-1945. Część I. Pistolety i
rewolwery, Wydawnictwo L&L, Gdańsk
Wolski K., 2008, Polskie pola bitew w świetle archeologii. Średniowiecze i okres
wczesnonowożytny, Wydawnictwo i Agencja informacyjna WAW Grzegorz
Wawoczny, Racibórz
Żygulski Z. Jun., 1982, Broń w dawnej Polsce na tle uzbrojenia Europy i Bliskiego Wschodu,
Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa
Żygulski Z. Jun., Wielecki H., 1988, Polski Mundur Wojskowy, Krajowa Agencja
Wydawnicza, Kraków
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com