Łajszczak Sz., Instytucjonalne związki zasad i reguł

Administracja publiczna. Studia krajowe i międzynarodowe nr 2/2013
www.wsap.edu.pl
Instytucje s. 39-50
SZYMON ŁAJSZCZAK
INSTYTUCJONALNE ZWIĄZKI ZASAD I REGUŁ POLSKIEGO POTĘPOWANIA
ADMINISTRACYJNEGO W ŚWIETLE PRAWOTWÓRCZEGO ORZECZNICTWA SĄDÓW
ADMINISTRACYJNYCH
STRESZCZENIE
Niniejszy artykuł przedstawia wzajemne powiązania między wybranymi ogólnego instytucjami
postępowania administracyjnego w świetle orzeczniczego dorobku Najwyższego Trybunału
Administracyjnego. Sąd ten w latach 1922-1928 to jest w okresie poprzedzającym unifikację i
kodyfikację postępowania administracyjnego w Polsce, w drodze prawotwórczego orzecznictwa
powołał do życia podstawowe zasady i reguły tego postępowania. Dążąc do usunięcia istniejących luk
uzupełnił on obowiązujące regulacje prawne o szczegółowe reguły postępowania, narzucając
administracji standardy działania adekwatne dla rzeczywistości ustrojowej państwa prawnego.
Niniejszy tekst przedstawia wybrane orzeczenia Najwyższego Trybunału Administracyjnego, dążąc do
rekonstrukcji przyjętej przez ten sąd metody prawniczej, wskazania jej uzasadnienia historycznego
oraz analizy dokonywanych rozumowań. W myśl przedstawionych wniosków, Trybunał posługiwał się
szczególnego rodzaju wnioskowaniami abdukcyjnymi. Ich rekonstrukcja jako elementu wnioskowania
do najlepszego wyjaśnienia istniejących powiązań między normami postępowania oraz funkcjami,
jakie pełnią one w ramach instytucji prawa procesowego pozwala na lepsze zrozumienie obecnie
obowiązujących przepisów Kodeksu postępowania administracyjnego.
INSTITUTIONAL TIES BETWEEN RULES AND PRINCIPLES OF ADMINISTRATIVE
PROCEDURE IN THE LIGHT OF ADMINISTRATIVE COURTS’ JUDICAL LAW-MAKING
SUMMARY
The following paper presents the bonds that exist between general institutions of
administrative proceedings in the light of judicial output of the Supreme Administrative Tribunal - a
Polish court, which in period between 1922 and 1928 before the codification and unification of
provisions of administrative proceedings, created its fundamental rules and principles in judicial lawmaking process. In order to eliminate legal loopholes, it complemented existing legislation with
detailed provisions imposing standards adequate for the state ruled by law. This paper presents
selected judgments of the Supreme Administrative Tribunal in order to reconstruct the court's
methodology, show its historical justifications and analyse the reasoning applied in the court's
practice. As presented in the outlined conclusions, the Tribunal used specific form of abductive
Doktorant, Uniwersytet Warszawski,
Niniejszy artykuł stanowi zmodyfikowaną wersję tekstu wyróżnionego w ramach VII Letnich Warsztatów
Doktoranckich organizowanych przez Katedrę Prawa Administracyjnego Uniwersytetu Gdańskiego pod hasłem
„Prawotwórstwo sądów administracyjnych?"
39 Administracja publiczna. Studia krajowe i międzynarodowe nr 2/2013
www.wsap.edu.pl
Instytucje s. 39-50
reasoning. Its reconstruction as an element of inference presents the best explanation of existing ties
between procedural rules and functions they perform as a part of institutions of procedural law. This,
in turn, allows us to better understand the provisions of Code of administrative proceedings currently
in force.
Słowa kluczowe: postępowanie administracyjne, prawotwórstwo sądowe, Najwyższy Trybunał
Administracyjny, abdukcja,
Key words: administrative procedure, judicial law-making, Supreme Administrative Tribunal,
abduction
***
Postępowanie administracyjne może być rozumiane w dwojaki sposób. Z jednej strony można
je postrzegać jako system norm prawnych regulujących tryb oraz formy działania administracji w
sprawach indywidualnych rozstrzyganych w drodze decyzji administracyjnej. Przyjmując jednak nieco
odmienną perspektywę, można na postępowanie administracyjne spojrzeć jako na zbiór instytucji
prawnych determinujących charakter i treść relacji łączącej organy prowadzące postępowania oraz
podporządkowane ich władzy podmioty administrowane. Pytanie o pierwszeństwo norm lub instytucji
wydawać się może banalne. Będzie takim pewnie wówczas, jeśli w badaniach nad postępowaniem
administracyjnym przyjmiemy podejście synchroniczne, koncentrując się na przepisach
obowiązujących w określonym czasie i miejscu. Treść instytucji prawnych będzie nam się wówczas
jawić jako refleks wybranych grup przepisów Kodeksu postępowania administracyjnego. W takim
ujęciu opis instytucji pozwoli nam jedynie na bardziej precyzyjne wyodrębnienie określonych cech
regulacji prawnej, ich lepsze zrozumienie czy łatwiejsze przyswojenie [Adamiak, Borkowski, 2006, s.
103]. Instytucje pełnić wówczas mogą funkcję dydaktyczną w procesie nauczania lub funkcję
idealizacyjną w działalności badawczej dogmatyków.
Ten kierunek myślenia – od norm do instytucji – nie wydaje się jednak jedynie słuszny, jeśli w
badaniach nad postępowaniem administracyjnym przyjmiemy podejście diachroniczne, uwzględniając
proces przemian systemu prawnego. Treść obecnie obowiązujących przepisów stanowi wynik rozwoju
myśli o prawie – zapis historycznego doświadczenia prawnego określonej społeczności wyrażającego
się w ustanowionych regułach, podzielanych przekonaniach, ideach oraz zaistniałych faktach
[Longchamps 1968a, s. 218; Longchamps 1968b, s. 23].
Powszechnie przyjmuje się, że przepisy Kodeksu postępowania administracyjnego służą
realizacji określonych celów czy wartości. Za cel przepisów regulujących postępowanie
administracyjne poczytuje się z jednej strony stworzenie zasad działania organów administracji
służących realizacji norm materialnego prawa administracyjnego, z drugiej zaś zabezpieczenie
obywatela przed samowolą tych organów [Wierzbowski, Szubiakowski, Wiktorowska, 2006, s. 1-2].
Wskazuje się, że mają one chronić interesy indywidualne i społeczne, zabezpieczać jednolite i
sprawne działanie administracji, gwarantować jego praworządność czy skuteczność [Adamiak,
Borkowski, 2006, s. 18]. Takie podejście do postępowania administracyjnego można określić mianem
funkcjonalnego czy instrumentalnego. Postępowanie ujmuje się w nim jako środek do osiągnięcia
określonego celu. Skąd jednak możemy wiedzieć, jakim celom służą przepisy postępowania
administracyjnego? Skąd wiemy, jaką funkcję maja pełnić? Odpowiedzi na te pytania nie znajdziemy
40 Administracja publiczna. Studia krajowe i międzynarodowe nr 2/2013
www.wsap.edu.pl
Instytucje s. 39-50
w tekście ustawy. Aby na nie odpowiedzieć musimy prześledzić genezę i historię rozwiązań
przyjętych przez ustawodawcę w Kodeksie postępowania administracyjnego, poszukując racji, które
stanęły za przyjęciem takich a nie innym rozwiązań prawnych. Historia postępowania
administracyjnego to historia jego instytucji, z których niemal każda jest starsza niż przepisy, które
stanowią współcześnie jej wyraz. To właśnie patrząc na prawo przez pryzmat instytucji uzyskujemy
możliwość zgrupowania, uporządkowania ale i zrozumienia obowiązujących przepisów w taki sposób,
by tworzyły spójną wewnętrznie całość.
Przyjmując taką perspektywę badawczą nie wnioskujemy już wyłącznie z norm o instytucjach
prawnych. Instytucjom przypisać można często pierwotny charakter w stosunku do rozwiązań
przyjętych w obowiązujących przepisach. W takich przypadkach nasze rozumienie norm prawnych
jest i musi być zdeterminowane przez treść instytucji, w ramach których zostały one powołane do
życia. W obszarze postępowania administracyjnego akt tworzenia przypadł przy tym w udziale nie
ustawodawcy, lecz władzy sądowniczej. W poszukiwaniu rozwiązań pozwalających na realizację
wyobrażonego ideału proceduralnego, wymusiła ona na administracji publicznej zachowanie ściśle
określonych standardów działania. W polskim systemie postępowania administracyjnego rolę taką
odegrał Najwyższy Trybunał Administracyjny.
Przedstawiając dorobek Najwyższego Trybunału Administracyjnego, w dalszych
rozważaniach będę chciał nie tylko ukazać jego orzecznictwo w zakresie, w jakim ukształtowało
reguły i zasady postępowania administracyjnego, ale przede wszystkim dążył będę do rekonstrukcji
przyjętej przez ten sąd metody działania. Rekonstrukcja tej metody potencjalnie odkrywa sieć
powiązań między normami postępowania administracyjnego, znajdującą swój wyraz i treść w
zrekonstruowanych instytucjach prawnych. Proces tworzenia norm postępowania administracyjnego
stanowił przejaw holistycznego podejścia sędziów Trybunału do relacji miedzy władzą publiczną a
administrowanym. Przy użyciu kategorii znacznie przekraczających ramy poszczególnych
obowiązujących przepisów prawnych, Trybunał powołał do życia standardy postępowania
administracyjnego, które od tego czasu nieustannie nam towarzyszą.
Uwzględnione przeze mnie orzeczenia Najwyższego Trybunału Administracyjnego pochodzą
z okresu, w którym sąd ten, ze względu na okoliczności zewnętrzne wynikające ze stanu ówczesnego
prawodawstwa oraz praktyki funkcjonowania administracji publicznej, zdecydował się na podjęcie
działalności orzeczniczej, której można by przypisać pewne cechy prawotwórstwa sądowego.
Najwyższemu Trybunałowi Administracyjnemu, rozpoczynającemu swoją działalność w 1922 roku,
przyszło objąć kontrolą aparat administracyjny, którego zasady funkcjonowania regulowały nieliczne,
ograniczone co do treści przepisy ustawowe niespełniające wymogów, jakie należałoby im stawiać w
świetle standardów państwa prawnego przyjętych w nowo powstałej Rzeczypospolitej [Łajszczak,
2011, s. 98-101]. W obliczu niedostatków regulacji ustawowej odnoszącej się do trybu działania
administracji, sformułował on, w drodze prawotwórczych orzeczeń, zespół zasad i reguł, które w
znacznej części utrwalone zostały w ramach unifikacji ogólnego postępowania administracyjnego w
drodze rozporządzenia o postępowaniu administracyjnemu a następnie w obowiązujących do dziś
przepisach Kodeksu postępowania administracyjnego. Wiele spośród obowiązujących współcześnie
norm postępowania administracyjnego zostało przez Trybunał wywiedzione w drodze twórczych
wnioskowań prawniczych: wnioskowania z celu na środki, analogii z przepisów postępowania
cywilnego czy analogii z ogólnych zasad prawa.
Wnioskując w ten sposób, Trybunał dokonał swoistej rekonstrukcji instytucji prawnych
postępowania administracyjnego. W swoich wyrokach przedstawił on wizję procedury idealnej, której
odzwierciedlenia oczekiwał od organów administracji publicznej. Odbiciem tego ideału miały być
41 Administracja publiczna. Studia krajowe i międzynarodowe nr 2/2013
www.wsap.edu.pl
Instytucje s. 39-50
powołane przez niego do życia szczegółowe reguły i zasady postępowania. Ustanawiając je,
Najwyższy Trybunał Administracyjny uciekł się do metody prawniczej, w której odnaleźć można
wiele cech właściwych dla nurtu jurysprudencji pojęciowej (Begriffsjurisprudenz). Właściwa temu
nurtowi metoda opierała się na tzw. naukowych pojęciach ogólnych. Stanowić miały one podstawę
norm prawnych oraz główny przedmiot badań prawoznawstwa. Jego przedstawiciele dopatrywali się
istnienia związku przyczynowego miedzy tymi pojęciami a wypływającymi z nich normami prawnymi
[Heck, 1936, s. 68-69]. Podstawowym celem jurysprudencji pojęciowej była analiza prawa
rzymskiego w oderwaniu od jego specyficznego kontekstu historycznego. Traktowany tradycyjnie
jako faktyczny twórca jurysprudencji pojęciowej G.F. Puchta ujmował pojęcia ogólne jako byty
niezależne od empirycznej rzeczywistości prawa. Ich rekonstrukcja miała umożliwić prowadzenie
badań nad prawem przy użyciu ścisłych metod właściwych naukom dedukcyjnym [Peterson, 2003, s.
119]. Pojęcia ogólne decydowały o istocie prawa – stanowiły jego esencję, której poszukiwanie
powinno stanowić przedmiot badań naukowych. Esencjalizm jurysprudencji pojęciowej wydaje się
być inspirowany dorobkiem filozoficznym Arystotelesa, który w taki właśnie sposób – jako dążenie
do odkrycia istoty czy natury rzeczy – postrzegał cel nauki [Popper, 1999, s. 38]. Podejście to, wraz z
poglądami Platona określane było mianem realizmu pojęciowego jako stanowisko, zgodnie z którym
poza konkretnymi rzeczami istnieją ich abstrakcyjne wzorce – pojęcia ogólne [Kotarbiński, 1961, s.
47-48].
Żywione przez przedstawicieli jurysprudencji pojęciowej przekonanie, że pojęcia ogólne jako
elementarne zjawiska prawa stoją u podstawy wszystkich obowiązujących norm, pozwalało na
uzupełnianie stwierdzanych luk prawnych w drodze tzw. konstrukcji pojęciowej [Heck, 1936, s. 75].
Metoda ta określana była również mianem metody konstrukcyjnej [Hilarowicz, Dąbrowski, 1926, s. 2;
Hilarowicz, 1929, s. 83 i n.; Hilarowicz, 1931, s. 3] albo inwersyjnej. To ostatnie określenie
obrazować miało przebieg właściwego jej rozumowania. W ramach metody konstrukcyjnej najpierw z
obowiązujących przepisów wywodzono pojęcie ogólne, a następnie z tego pojęcia dedukowano nowe
normy [Heck, 1936, s. 76].
Pojęcia ogólne, o które oparł swoje orzecznictwo Najwyższy Trybunał Administracyjny,
stworzone zostały na bazie obowiązujących wówczas przepisów regulujących zasady wnoszenia
środków prawnych od decyzji administracji publicznej: o środkach prawnych od orzeczeń władz
administracyjnych, ustawy o środkach prawnych od orzeczeń i zarządzeń państwowych władz
szkolnych oraz ustaw regulujących poszczególne dziedziny prawa materialnego [Łajszczak, 2009, s.
57-59]. Przepisy te ustanawiały jedynie prawo do wniesienia rekursu (odwołania) od decyzji organu
pierwszej instancji oraz do wznowienia postępowania ze względu na ujawnienie nowych okoliczności
faktycznych. Nie przewidywały one natomiast żadnych standardów udziału strony w postępowaniu
administracyjnym – nie określały wymogów co do treści decyzji administracyjnych, zasad
dokonywania doręczeń, możliwości rozpatrzenia odwołania w trybie samokontroli ani możliwości
zmiany czy uchylenia decyzji administracyjnych po zakończeniu postępowania ani trybu stwierdzenia
ich nieważności. Normy regulujące wskazane instytucje proceduralne Trybunał powołał jednak do
życia w swoich wyrokach.
Postulowane przez przedstawicieli jurysprudencji pojęciowej pojęcia ogólne pod wieloma
względami utożsamiać można z instytucjami prawnymi. Trybunał wywiódł z obowiązujących
przepisów podstawowe idee postępowania: przede wszystkim ideę prawa do obrony oraz ideę
instancyjności. Jako określające podstawowe cele postępowania administracyjnego wyznaczały one
jego instytucjonalne ramy – wskazywały jego nadrzędne funkcje oraz treść poszczególnych reguł oraz
podrzędnych instytucji postępowania. Tak rozumiane instytucje stanowić mogą łącznik między
42 Administracja publiczna. Studia krajowe i międzynarodowe nr 2/2013
www.wsap.edu.pl
Instytucje s. 39-50
powinnościami organów administracji wynikającymi z norm prawnych oraz pełnionymi przez te
unormowania funkcjami. Ten specyficzny związek między normami a instytucjami charakteryzowany
był przez O. Weinbergera oraz N. MacCormicka – twórców nurtu określanego mianem prawniczego
pozytywizmu instytucjonalnego. Zwrócili oni uwagę, że normy prawne nie obowiązują same przez się
– przez akt ich stanowienia – ale dlatego, że istnieje związek miedzy tymi normami a określonymi
instytucjami. W ich podejściu oraz w stanowiących dla nich inspirację poglądach J.R. Searla oraz
G.E.M. Anscombe, znaleźć można wiele cech wspólnych z przedstawionym wcześniej esencjalizmem
metodologicznym. Normy prawne mogą ujmować określone zdarzenia, stany rzeczy czy zachowania
jako przejaw działania instytucji prawnych, nadając im w tym zakresie materialny wymiar
wykraczający poza ich fizyczne i psychiczne właściwości. Normy obowiązują, czyli w ujęciu tych
autorów istnieją jako fakty społeczne, tylko wtedy, gdy stanowią efektywny instrument dla
funkcjonowania instytucji. Prawo jest dla twórców prawniczego pozytywizmu instytucjonalnego
zespołem zinstytucjonalizowanych norm [Smolak, 1998, s. 64-65].
Do instytucji prawnych w najszerszym rozumieniu tego pojęcia zaliczyć możemy wszczęcie
postępowania, jego umorzenie, organ administracji publicznej, stronę postępowania, podmiot na
prawach strony, doręczenie, środki prawne przysługujące od wydanych w toku instancji aktów
administracyjnych czy same instancje. Wszystkim im przypisać możemy określone funkcje wiążące ze
sobą, możliwe do wyróżnienia, zespoły przepisów. Uzyskują one treść ze względu na funkcje pełnione
przez nie w ramach postępowania administracyjnego. Do instytucji wyższego rzędu zaliczyć możemy
między innymi te, które zbudowane zostały dookoła poszczególnych zasad postępowania: instytucję
jawności, oficjalności, prawdy materialnej, udziału stron w postępowaniu itd. Ich treść
rekonstruowana musi być przy udziale egzemplifikujących je reguł szczegółowych. Pisząc o związku
między zasadami prawa a jego regułami i instytucjami prawnymi, O. Weinberger i N. MacCormick
wskazali, że zasady wyznaczają podstawowe cele i wartości poszczególnych reguł czy instytucji
prawnych w tym znaczeniu, że je racjonalizują w kategorie ich koherentności treściowej i pożądanych
celów. Zasady prawa są w tym ujęciu punktem stycznym reguł i wartości [Smolak, 1998, s. 71].
Prześledźmy tok rozumowania, w drodze którego Najwyższy Trybunał Administracyjny
powołał do życia poszczególne reguły i zasady postępowania administracyjnego. Mając do dyspozycji
nieliczne przepisy ustawowe, Trybunał doszukiwał się w nich istnienia określonych instytucji
postępowania. Ustanowione w przepisach prawo do wniesienia odwołania od decyzji organu pierwszej
instancji stanowić miało jedynie wyraz instancyjności postępowania oraz przysługującego stronie
prawa do obrony. Jednocześnie Trybunał stwierdzał, że istnieje konieczność uzupełnienia
obowiązujących przepisów. Milcząco przyznawał tym sposobem istnienie luk w prawie wynikających
z niewystarczającego dla przyjętych celów charakter obowiązujących unormowań. Dochodziło do tego
w szczególności w sytuacjach, w których w określonych stanach faktycznych skutek przewidziany
przez określone instytucje procesowe miałby zostać zniweczony przez brak dodatkowych reguł
postępowania. Metodę, którą posługiwał się Trybunał w takich wypadkach utożsamić można z metodą
inwersyjną. Polegała ona na wnioskowaniu z obowiązujących przepisów o istnieniu określonej
nadrzędnej wobec nich instytucji, a następnie, w drodze wnioskowania, do tworzenia nowych norm.
Orzeczeniom wydawanym w oparciu o tak sformułowaną podstawę prawną należy wobec tego
przypisać charakter prawotwórstwa sądowego. Analizując relację między treścią indywidualnych
rozstrzygnięć a ich ustawowym uzasadnieniem, musimy dojść do wniosku, iż każde z nich zawierało
element tzw. nowości normatywnej [Wróblewski, 1988, s. 403]. Analizując wydane wyroki jedynie w
relacji do ich uzasadnienia ustawowego, należałoby je uznać za rozstrzygnięcia praeter legem.
Obowiązki organów administracji publicznej i uprawnienia stron postępowania, na które powoływał
43 Administracja publiczna. Studia krajowe i międzynarodowe nr 2/2013
www.wsap.edu.pl
Instytucje s. 39-50
się Trybunał nie zostały ustanowione przez ustawodawcę. Były one natomiast uzasadniane w świetle
założonego kształtu instytucji postępowania administracyjnego jako element konieczny dla realizacji
sprawowanych przez nie funkcji.
Tym sposobem Trybunał wywodził ze zrekonstruowanych pojęć-instytucji niesformułowane
w żadnym z przepisów obowiązki organu administracji publicznej. Prawo do odwołania utożsamiane
było w orzecznictwie Trybunału z prawem do obrony, które miało przysługiwać stronie postępowania
[wyroki NTA z 26 maja 1924 r., z 22 października 1925 oraz z 27 października 1926 r.]. Aby rekurent
mógł poznać rzeczywiste przesłanki podjętej wobec niego decyzji i odnieść się do nich, wnosząc
przysługujący mu środek prawny, a sąd mógł dokonać oceny prawidłowości podjętych przez organ
administracyjny ustaleń faktycznych oraz prawnych, a więc dla pełnej realizacji idei prawa do obrony,
konieczne było powołanie do życia obowiązku uzasadniania decyzji administracyjnych oraz
powoływania w nich precyzyjnej podstawy prawnej. W swoich orzeczeniach Trybunał odwoływał się
do ogólnych zasad proceduralnych [wyrok NTA z 12 kwietnia 1928 r.] – zasad, które nie zostały
nigdzie wprost sformułowane, a których istnienie wywiódł on jedynie ze swojego wyobrażenia o
postulowanym charakterze instytucji postępowania administracyjnego. Instytucje te ściśle wiązały ze
sobą reguły i zasady utrwalone później w przepisach rozporządzenia o postępowaniu
administracyjnym. Ich kodyfikacja i wyodrębnienie nie może jednak zacierać istniejących między
nimi powiązań. Tzw. wymogi istotne decyzji administracyjnych określone w art. 75 r.p.a., a obecnie w
art. 107 k.p.a. pełnią funkcję gwarancyjną, służąc ochronie interesów stron postępowania.
Również z prawem do obrony związał Trybunał wszelkie reguły odnoszące się do przebiegu
postępowania wyjaśniającego. Za kardynalny wymóg postępowania uznawał danie stronie możliwości
obrony swoich praw już w toku postępowania w pierwszej instancji [wyrok NTA 14 czerwca 1923 r.].
Obowiązek ten stanowił wyraz wywiedzionej przez sąd zasady jawności postępowania, której
konieczną realizację stanowić miało umożliwienie osobom interesowanym wypowiedzenia się co do
ustaleń poczynionych przez organ prowadzący postępowanie, zgłoszenia wniosków i dostarczenia
nowych dowodów w sprawie [wyrok NTA z 12 lutego 1925 r.]. Jawności postępowania nie
wykluczała zasada oficjalności postępowania – obowiązek wszechstronnego wyjaśnienia sprawy
pozostaje w postępowaniu administracyjnym w ścisłym związku z koniecznością zapewnienia w jego
ramach czynnego udziału stron. Kwestię tę na poziomie zasad ogólnych dodatkowo podkreślił w
ostatnich latach ustawodawca dodając do art. 7 k.p.a. wyjaśnienie, iż czynności niezbędne do
dokładnego wyjaśnienia stanu faktycznego oraz do załatwienia sprawy maja być podejmowane nie
tylko z urzędu, ale również na wniosek strony [uzasadnienie do projektu ustawy o zmianie ustawy –
Kodeks postępowania administracyjnego oraz ustawy – Prawo o postępowaniu przed sądami
administracyjnymi, Druk Sejmowy Sejmu RP VI kadencji nr 2987]. Z tak sformułowaną zasadą
jawności w ścisłym związku pozostaje ciążący na organie obowiązek odniesienia się do twierdzeń i
dowodów wskazanych przez osoby uprawnionych do uczestniczenia w postępowaniu [wyrok NTA z
26 marca 1925 r.]. Trybunał był świadom, iż bez udziału stron postępowania nie da się zrealizować
ciążącego na organach administracji publicznej zadania, jakim jest prawidłowa konkretyzacja praw i
obowiązków jednostek.
Instytucjonalne powiązania między poszczególnymi obowiązującymi zasadami i regułami
postępowania administracyjnego mają złożony systemowy charakter. Poszczególne reguły – takie jak
obowiązek umieszczenia podstawy prawnej i faktycznej decyzji oraz faktycznego i prawnego jej
uzasadnienia – pozostają w ścisłym związku z prawem do wniesienia odwołania, umożliwiając pełną
realizację zasady instancyjności postępowania. Instancyjność wymusza na organie odwoławczym, o
ile tylko jest to możliwe, ponowne merytoryczne rozpatrzenie sprawy, stanowiąc uzasadnienie dla
44 Administracja publiczna. Studia krajowe i międzynarodowe nr 2/2013
www.wsap.edu.pl
Instytucje s. 39-50
traktowania jako wyjątku rozstrzygnięć kasacyjnych, których wydawanie jako prowadzące do
przewleczenia postępowania uznawane było przez Trybunał za działanie na szkodę stron
postępowania [Wyrok NTA z 18 listopada 1926 r.]. Treść uzasadnienia decyzji, jak również przebieg
postępowania wyjaśniającego muszą uwzględniać prawo do czynnego udziału stron w postępowaniu.
Sama decyzja i ustalenia faktyczne muszą również znajdować odzwierciedlenie w aktach sprawy, bez
czego niemożliwa stałaby się efektywna kontrola instancyjna i sądowa. Jak wskazywał Trybunał w
swoich wyrokach, nie tylko uzasadnienie, ale również akta sprawy powinny zawierać okoliczności
decydujące dla oceny legalności zaskarżonej decyzji [wyroki NTA z 1 kwietnia 1924 r. oraz z 25
marca 1925]. Wszystkie wymienione reguły, obok wielu innych obecnie oczywistych lub łatwych do
odczytania na gruncie przepisów Kodeksu postępowania administracyjnego, Najwyższy Trybunał
Administracyjny powołał do życia samodzielnie. Choć uczynił to na potrzeby indywidualnych
toczących się przed nim postępowań, dążył on tym sposobem do całościowego uregulowania sfery
działań organów administracji. Świadczy o tym m.in. powtarzalność zapadających rozstrzygnięć oraz
formułowanych twierdzeń co do treści praw i obowiązków uczestników postępowania. Na mocy
autorytetu Trybunału oraz ze względu na funkcję pełnioną przez niego w ramach sądowej kontroli
administracji normy te uzyskiwały abstrakcyjny i generalny charakter, stając się elementem
obowiązującego porządku prawnego. Ich naruszenie ze szkodą dla administrowanego każdorazowo
skutkować musiało uchyleniem zaskarżonej decyzji.
Proces piętrowej nadbudowy instytucji postępowania administracyjnego nowo tworzonymi
normami obrazowo przedstawia przywołany wyżej model rozumowania opisany przez P. Hecka
[Heck, 1936, s. 75 i n.]. Wymiar dzieła dokonanego przez Trybunał każe jednak postawić pod
znakiem zapytania dedukcyjny charakter wnioskowań dokonywanych w ramach zastosowanej metody
konstrukcyjnej. Budując pojęcie ogólne czy instytucję na podstawie istniejących w prawie
egzemplifikujących je reguł lub zasad, Trybunał nie wnioskował od ogółu do szczegółu, nie badał
istniejących następstw stwierdzonego jako pewny stanu rzeczy, ale wnioskował o konieczności
istnienia norm podobnych do występujących w porządku prawnym – to obowiązujące wcześniej
normy stanowiły przesłanki jednostkowe ogólnych twierdzeń o istnieniu określonych instytucji
prawnych.
Wnioskowania o szczegółowej normie prawnej na podstawie zrekonstruowanego pojęcia
ogólnego jedynie z pozoru miały charakter dedukcyjny. O takim charakterze mogłaby świadczyć
logiczna struktura wnioskowania sądu. Wnioskowanie Trybunału można przedstawić w postaci
następującego sylogizmu:
(P1)
Jeśli organ administracji nie będzie miał obowiązku zamieszczenia w decyzji
podstawy prawnej i faktycznej oraz jej prawnego i faktycznego uzasadnienia to strona nie
będzie miała prawa do obrony.
(P2)
Strona ma prawo do obrony.
(W)
Organ administracji ma obowiązek zamieszczenia w decyzji podstawy
prawnej i faktycznej oraz jej prawnego i faktycznego uzasadnienia.
Jest to klasyczne wnioskowanie o fałszywości poprzednika implikacji na podstawie
fałszywości następnika czyli modus tollendo tollens, stanowiący podstawę tzw. dowodu nie wprost.
Można by sądzić, że jest to przykład poprawnego wnioskowania dedukcyjnego. Ale czy to wystarczy,
żeby stwierdzić, iż faktycznie mamy do czynienia z wnioskowaniem niezawodnym? O prawdziwości
(W) decyduje prawdziwość (P2). Skąd jednak wiemy, że jest ona prawdziwa? Najwyższy Trybunał
45 Administracja publiczna. Studia krajowe i międzynarodowe nr 2/2013
www.wsap.edu.pl
Instytucje s. 39-50
Administracyjny wywiódł ją wcześniej z faktu, iż stronie przysługuje odwołanie. W świetle metody
konstrukcyjnej prawo do obrony należało do istoty instancyjnego postępowania administracyjnego –
miało samoistny charakter pierwotny w stosunku do szczegółowych norm prawnych. Prawo do
wniesienia odwołania miało wobec tak rozumianego prawa do obrony pochodny charakter – wynikało
z niego, stanowiąc jego egzemplifikację. Wnioskując w ten sposób o istnieniu prawa do obrony,
Trybunał w szczególny sposób wnioskował o przyczynach zaobserwowanych następstw. Spróbujmy
przedstawić schemat tego rozumowania:
(P1′) Jeśli strona ma prawo do obrony to stronie przysługuje prawo do wniesienia
odwołania.
(P2′) Stronie przysługuje prawo do wniesienia odwołania.
(W′) Strona ma prawo do obrony.
Jak widać, struktura tego wnioskowania jest inna, niż w przypadku pierwszego sylogizmu.
Jest to przykład wnioskowania na podstawie prawdziwości następnika implikacji, czyli tzw. błąd
stwierdzenia poprzednika w oparciu o następnik. Wnioskowanie o prawdziwości poprzednika
implikacji na podstawie prawdziwości jej następnika uznawane jest za błąd logiczny, albowiem
prawdziwość następnika implikacji nie gwarantuje prawdziwości jej poprzednika. Czy to znaczy, że
takie wnioskowanie jest niedopuszczalne? Niekoniecznie. Znaczy to natomiast tyle, że wnioskowanie
to ma charakter zawodny – nie-dedukcyjny.
W konsekwencji musimy przyjąć, że wnioskowanie sądu o obowiązku zamieszczenia w
decyzji podstawy prawnej i faktycznej oraz prawnego i faktycznego uzasadnienia ze względu na
przyjętą przesłankę (P2)=(W′) ma również charakter zawodny. Zostało ono oparte na przesłance, co
do której prawdziwości nie możemy mieć pewności. Nie traktuję jednak powyższych argumentów za
punkt wyjścia do zakwestionowania metody prawniczej przyjętej przez Najwyższy Trybunał
Administracyjny. Wskazany problem stanowi raczej jeden z wielu dowodów na nie-dedukcyjny
charakter wnioskowań prawniczych. Nie znaczy to jednak, że nie są one możliwe do uzasadnienia.
Ilustrację wnioskowań prawniczych, w tym w szczególności ilustrację wnioskowań dokonywanych
przez Najwyższy Trybunał Administracyjny, stanowić może wyróżniony przez C.S. Peirce’a obok
indukcji i dedukcji rodzaj rozumowań określonych mianem abdukcyjnych. Choć zostały one
wyodrębnione przede wszystkim dla ilustracji rozumowań hipotetycznych w ramach formułowania
twierdzeń naukowych, jak wskazuje się literaturze, mogą znaleźć zastosowanie również w opisie
wnioskowań prawniczych i praktyki organów stosujących prawo [Tuzet, 2005]. Rozumowanie
abdukcyjne służyć ma, jak określił je M. Urbański, „»rozbrajaniu« poznawczych niespodzianek”, to
jest wyjaśnianiu określonych faktów niemożliwych do wyjaśnienia w świetle określonej teorii –
sprzecznych z nią albo przez nią nieobjętych [Urbański, 2009, s. 31-32]. Abdukcja w tym ujęciu
polegać ma na formułowaniu hipotez w formie zdań, które jeśli zostaną dodane do danej teorii,
pozwolą wyjaśnić zaskakujące obserwacje, a w konsekwencji, nowe albo anomalne zjawiska
[Urbański, 2009, s. 32]. Abdukcja jest wnioskowaniem zawodnym oraz twórczym, w którym wniosek
zawiera więcej informacji niż przesłanki [Urbański, 2009, s. 16]. Wskazuje się, że jest ona, tak jak to
miało miejsce w drugim z przytoczonych sylogizmów, obciążona błędem logicznym stwierdzenia
poprzednika [Plutynski, 2011, s. 234 i n.]. Jako abdukcję rozumie się jednak nie tylko tak wąsko,
sylogistycznie ujęte rozumowanie, ale również całe szeregi rozumowań składające się łącznie na tzw.
wnioskowanie do najlepszego wyjaśnienia. Składa się nań wówczas cały proces formułowania i oceny
określonych hipotez. W takim, metodologicznym ujęciu na wnioskowanie do najlepszego wyjaśnienia
46 Administracja publiczna. Studia krajowe i międzynarodowe nr 2/2013
www.wsap.edu.pl
Instytucje s. 39-50
składać się będą również wnioski uzyskiwane w drodze dedukcji lub indukcji, o ile odnoszą się one do
sformułowanej pierwotnie hipotezy. W jego ramach wnioskowanie dedukcyjne prowadzące do
rozwinięcia sformułowanej hipotezy – jak w pierwszym ze wskazanych powyżej sylogizmów –
stanowi jedynie element złożonego procesu rozumowania abdukcyjnego.
Odnosząc powyższe ustalenia do wnioskowań prawniczych, z rozumowaniem abdukcyjnym
będziemy mieli do czynienia m.in. właśnie wówczas, gdy w świetle brzmienia obowiązujących
przepisów kształtujących określone instytucje prawne, rozstrzygnięcie konkretnej sprawy w zgodzie z
istotą tych instytucji okaże się niemożliwe. G. Tuzet przykładowo wyróżnił cztery najczęściej
występujące typy rozumowania abdukcyjnego: 1) z zaobserwowanych faktów o przestrzeganych na
ich tle normach, 2) z wyrażonych norm o stojących u ich podstaw zasadach, 3) ze znanych faktów o
wyjaśniających je nieznanych faktach oraz 4) z cech zaobserwowanych przypadków o ich prawnej
kwalifikacji [Tuzet, 2005, s. 268]. Działalność Trybunału, polegająca na sformułowaniu materialnej
treści instytucji postępowania administracyjnego, stanowiła właśnie wytwór wnioskowania na
podstawie obowiązujących norm o mających obowiązywać zasadach określonego wycinka systemu
prawnego współtworzących ramy instytucjonalne działania poddanych im podmiotów, a następnie o
treści kolejnych szczegółowych reguł lub ogólnych zasad obowiązujących w ramach tej samej
instytucji lub pozostającej z nią w funkcjonalnym związku. Jak wskazuje M. Urbański, wytworami
rozumowań abdukcyjnych mogą być nie tylko zdania, ale również reguły rozumowania, taktyki
rozwiązywania problemów czy całe teorie [Urbański, 2009, s. 32]. Tym sposobem np. z
ustanowionego w przepisie prawa do wniesienia odwołania Trybunał mógł wnioskować o istnieniu
instytucji odwołania gwarantującej prawo do obrony i jawność postępowania.
Abdukcja jednak, jak podkreślałem, nigdy nie prowadzi do sformułowania stanowczych
twierdzeń o rzeczywistości, nie może również stanowić jedynego uzasadnienia dla swoistych,
podejmowanych przez sąd aktów prawotwórczych. Jak wskazałem powyżej ma ona charakter
hipotetyczny – niepewny i musi podlegać sprawdzeniu w drodze dalszych rozumowań. G. Tuzet
podkreśla, że wynik abdukcyjnych wnioskowań zmierzających do ustalenia stanu faktycznego oraz
treści norm, które znajdą zastosowania dla jego prawnej kwalifikacji, musi zostać zweryfikowany w
drodze dalszych rozumowań dedukcyjnych i indukcyjnych. Organ stosujący prawo w drodze dedukcji
ustala prawne konsekwencje zastosowania norm składających się na zrekonstruowaną podstawę
normatywną, a następnie w drodze indukcji sprawdza uzyskany rezultat wnioskowania dedukcyjnego
pod względem jego zgodności z innymi wymogami prawnymi, zasadami prawa oraz treścią
rozstrzygnięć zapadłych w podobnych sprawach [Tuzet, 2005, s. 272-273].
Stwierdzając
abdukcyjny
charakter
wnioskowania
Najwyższego
Trybunału
Administracyjnego, należy wobec tego oczekiwać, iż również nowo sformułowane zasady i reguły
postępowania administracyjnego poddane zostały swoistej ewaluacji w celu potwierdzenia słuszności
przyjętych założeń co do kształtu instytucji postępowania administracyjnego. W zależności od
przyjętego modelu rozumowań abdukcyjnych wyróżnia się rozmaite kryteria ich oceny. M. Urbański
wymienia, w zależności od przyjmowanego ujęcia abdukcji, niesprzeczność, istotność, minimalność i
preferencyjność oraz konsiliencję, podobieństwo i koherencję [Urbański, 2009, s. 45-46, 74-75, 7778]. Przejawy zastosowania wskazanych kryteriów dostrzec możemy również w rozumowaniach
Najwyższego Trybunału Administracyjnego1. Niesprzeczność hipotez abdukcyjnych wynika z ich
1
Pomijam na podłożu niniejszych rozważań kryteria preferencyjności i prostoty jako odnoszące się do relacji
między konkurencyjnymi wyjaśnieniami uzyskanymi w drodze rozumowań abdukcyjnych, a co za tym idzie
niemożliwe do zastosowania na podstawie samej treści uzasadnień wyroków Najwyższego Trybunału
Administracyjnego.
47 Administracja publiczna. Studia krajowe i międzynarodowe nr 2/2013
www.wsap.edu.pl
Instytucje s. 39-50
stosunku do dotychczasowego stanu wiedzy. Przyjmując, iż prawotwórcza działalność Trybunału
prowadziła do wypełnienia istniejących luk prawnych, a więc miała charakter praeter legem, a nie
contra legem, możemy stwierdzić, iż cechowała ją niesprzeczność z obowiązującym porządkiem
prawnym. Istotność postulowanych instytucji wynikać musiała z niemożliwości wywiedzenia
dodanych przez Trybunał reguł postępowania wprost z obowiązujących przepisów prawnych.
Jednocześnie jednak wyprowadzone normy postępowania służyć miały wyjaśnieniu instytucji
prawnych, które choć w śladowy sposób – zostały ugruntowane w przepisach prawnych. Trybunał nie
tworzył obowiązków organów administracyjnych ex nihilo, ale ze względu na ich funkcjonalny
związek z prawami przyznanymi administrowanym, w szczególności prawem do wniesienia środka
prawnego oraz do uzyskania rozstrzygnięcia, które będzie zgodne z prawem oraz adekwatne do
istniejącego stanu faktycznego. Świadczy to o wysokim stopniu koherencyjności przyjętych przez
Trybunał wniosków. Kryteria podobieństwa i konsiliencji odnieść można do relacji miedzy normami
powołanymi do życia przez Trybunał oraz obowiązującym systemem prawnym. Warunek
podobieństwa odzwierciedla analogiczny charakter rozumowań podejmowanych przez Trybunał.
Formułując wymogi co do kształtu postępowania administracyjnego, posługiwał się on wzorcem w
postaci postępowań sądowych. Ujęty z tej perspektywy proces rozwoju postępowania
administracyjnego ujmować można jako wyraz judycjalizacji tego postępowania. W konsekwencji
przyjęte wnioski stanowiły wyraz dążenia do unifikacji i systematyzacji porządku prawnego poprzez
uzyskanie zbliżonych wyjaśnień na podłożu postępowania administracyjnego oraz procedur
sądowych, potwierdzając konsiliencję przyjętych wniosków czyli własność przyjętych hipotez
wynikającą z ich zdolności do unifikowania i systematyzowania wiedzy oraz ich potencjału do
wyjaśniania faktów z różnych dziedzin przedmiotowych (innych procedur czy gałęzi prawa).
Odrębnie warto omówić kryterium minimalności, któremu przypisać można szczególny
charakter dla ostatecznego ustalania treści instytucji prawnych, ale przede wszystkim dla zakreślenia
ich prawnych granic. Przyjmuje się, że zakładana hipoteza abdukcyjna powinna być najsłabszym z
możliwych wyjaśnień. Kryterium to ustanawiać może warunek uznania jedynie najmniej daleko
idących wniosków co do treści praw i obowiązków rekonstruowanych w ramach analizowanych
instytucji proceduralnych. Stanowi ono wyraz dążności do ustalania jedynie takich wymogów
proceduralnych, które są niezbędne dla osiągnięcia założonych celów instytucji prawnych
rekonstruowanych w świetle konkretnego stanu faktycznego. Założenie to Trybunał realizował
poprzez przyjęcie, iż zakres formułowanych obowiązków organów prowadzących postępowanie jest
zrelatywizowany do indywidualnej sytuacji uczestnika postępowania wnoszącego skargę do sądu
administracyjnego. Wadliwość postępowania administracyjnego tylko wówczas mogła być uznana za
wadliwość istotną – stanowiącą podstawę do uchylenia zaskarżonego aktu – gdy wiązała się ze szkodą
dla skarżącego [Malec, 1998, s. 208]. Na tej podstawie Trybunał przyjmował, iż nie może być uznany
za wadliwość istotną np. brak uzasadnienia decyzji, jeśli mimo niego strona sformułowała właściwe
zarzuty odwołania lub skargi do sądu [Wyrok NTA z 30 maja 1927 r.]. Podobnie nie stanowiło
wadliwości istotnej błędne powołanie podstawy prawnej decyzji, o ile nie wywoływało wątpliwości co
do tego, które naprawdę przepisy orzeczenie miało na myśli [Wyrok NTA z 23 listopada 1923 r.], a
nawet jego całkowity brak, jeśli mimo to strona zdawała sobie sprawę z tego, jakie przepisy mają w
danej sytuacji znaczenie [Wyrok NTA z 5 marca 1926 r.].
Założenia przyjęte przez Najwyższy Trybunał Administracyjny wyrażają służebną rolę
postępowania administracyjnego wobec jego celu, jakim jest doprowadzenie do prawidłowego
zastosowania przepisów prawa materialnego. Nie inaczej rozumiane muszą być funkcje postępowania
administracyjnego współcześnie. Granice obowiązków wynikających z Kodeksu postępowania
48 Administracja publiczna. Studia krajowe i międzynarodowe nr 2/2013
www.wsap.edu.pl
Instytucje s. 39-50
administracyjnego mogą być rekonstruowane przez pryzmat zakresu sądowej kontroli decyzji
administracyjnych. Potwierdza to przyjęty w przepisach Prawa o postępowaniu przed sądami
administracyjnymi katalog podstaw uchylenia aktów wydawanych w postępowaniu administracyjnym.
Zgodnie z art. 145 § 1 pkt 1 p.p.s.a., stwierdzając naruszenie przepisów postępowania, sąd uchyla
zaskarżoną decyzję lub postanowienie, o ile stwierdzi, że naruszenie to daje podstawę do wznowienia
postępowania administracyjnego albo gdy z innych powodów mogło ono mieć istotny wpływ na
wynik sprawy.
W przypadku naruszeń postępowania niedających podstawy do wznowienia postępowania z
przepisu wprost wynika dla sądu obowiązek wskazania nie tylko przepisów proceduralnych, którym
organ uchybił, ale również prawdopodobieństwa oddziaływania naruszeń przepisów proceduralnych
na wynik sprawy administracyjnej podejmowanej w zaskarżonym akcie [wyrok NSA z 11 stycznia
2006 r.]. Podobną zasadę wywieść można jednak również w stosunku do przypadków stwierdzenia, że
zaistniała któraś z przesłanek wznowieniowych. Przyjmuje się, że uchylenie zaskarżonego aktu przez
sąd będzie w takim wypadku uzasadnione pod warunkiem, że nie wystąpiły tzw. negatywne przesłanki
uchylenia decyzji w wyniku wznowienia postępowania [Hauser i in., 2011, s. 528]. Jeżeli zaistnieje
więc na przykład okoliczność wskazana w art. 146 § 2 k.p.a. – mimo uchylenia mogłaby zapaść
wyłącznie decyzja odpowiadająca w swej istocie decyzji dotychczasowej – uchylenie zaskarżonej
decyzji nie będzie dopuszczalne. Oznacza to, że dla oceny prawnej zaskarżonej decyzji, nawet w
przypadku uchybień proceduralnych dających podstawę do wznowienia postępowania
administracyjnego, decydujące znaczenie będzie miał potencjalny wpływ naruszenia przepisów
postępowania na treść zaskarżonego rozstrzygnięcia. Naruszenie przepisów postępowania musi – jak
określał to Najwyższy Trybunał Administracyjny – wiązać się ze szkodą dla skarżącego.
Powyższe ustalenia z jednej strony potwierdzają aktualność twierdzeń formułowanych przez
Najwyższy Trybunał Administracyjny, z drugiej zaś podkreślają prawidłowość dokonanej przez niego
rekonstrukcji norm postępowania administracyjnego. Zrekonstruowane przez niego związki
instytucjonalne norm i zasad postępowania znajdują uzasadnienie w treści przepisów Kodeksu
postępowania administracyjnego, stanowiąc wyraz ciągłości podstawowych instytucji procesowych
niezależnych od zmieniających się warunków ustrojowych oraz podejmowanych w ciągu ostatnich 85
lat działań ustawodawcy.
[email protected]
Literatura:
•
•
•
•
•
Adamiak B., Borkowski J. (2006), Postępowanie administracyjne i sądowoadministracyjne,
wyd. IV, Warszawa.
Hauser R., Wierzbowski M., Drachal J., Jagielska M., Jagielski J., Wiktorowska A., Cherka
M., Gołaszewski P., Rząsa G., Stankiewicz R., Wajda P, Wojciechowska K., Zalasińska K.
(2011), Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi. Komentarz, Warszawa.
Heck P. (1936), Jurysprudencja interesów [w:] O metodzie wykładni prawa, z przedmową K.
Lutostańskiego, Warszawa.
Hilarowicz T., M. Dąbrowski (1926), Warunek, czasokres i zlecenie przy aktach
administracyjnych, [w:] Gazeta Administracji i Policji Państwowej, nr 1.
Hilarowicz T. (1929), Kwestia stosowania zasad prawa cywilnego jako ogólnych zasad prawa
w drodze analogii w prawie administracyjnem (z uwzględnieniem judykatury Najwyższego
49 Administracja publiczna. Studia krajowe i międzynarodowe nr 2/2013
www.wsap.edu.pl
Instytucje s. 39-50
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Trybunału Administracyjnego) [w:] Pierwszy Polski Kongres Nauk Administracyjnych w
Poznaniu, z. 2, Warszawa.
Hilarowicz T. (1931), Luki w prawie administracyjnem, Warszawa.
Kotarbiński T. (1961), Elementy teorii poznania, logiki formalnej i metodologii nauk, wyd. 2,
Wrocław
Longchamps F. (1968a), Współczesne kierunki w nauce prawa administracyjnego na
zachodzie Europy, Ossolineum.
Longchamps F. (1968b), Z problemów poznania prawa, Wrocław.
Łajszczak Sz. (2009), Rola orzecznictwa Najwyższego Trybunału Administracyjnego w
kształtowaniu i rozwoju procesowego prawa administracyjnego, [w:] Zeszyty Naukowe
Sądownictwa Administracyjnego, nr 5.
Łajszczak Sz. (2011), Rozwój procedur administracyjnych na tle standardów funkcjonowania
władzy publicznej [w:] Kierunki rozwoju prawa administracyjnego. Prace członków i
przyjaciół Koła Naukowego Prawa Administracyjnego na Uniwersytecie Warszawskim, pod
red. R. Stankiewicza, Warszawa.
Malec D. (1999), Najwyższy Trybunał Administracyjny 1922-1939 w świetle własnego
orzecznictwa, Warszawa.
Peterson C. (2003), The Concept of Legal Dogmatics: From Fiction to Fact, [w:] Z.
Bankowski (Ed.) Epistemology and Ontology. IVR-Symposium, Lund.
Plutynski A., Four Problems of Abduction: A Brief History, [w:] HOPOS: The Journal of the
International Society for the History of Philosophy of Science, vol. 1 (Fall 2011).
Popper K. R. (1999), Nędza historycyzmu, Warszawa.
Smolak M. (1998), Prawo, fakt, instytucja, Poznań.
Tuzet G. (2005), Legal Abduction, [w:] Cognitio, Revista de Filosofia, vol. 6, no. 2.
Urbański M. (2009), Rozumowania abdukcyjne. Modele i procedury, Poznań.
Wierzbowski M., Szubiakowski M., Wiktorowska A. (2006), Postępowanie administracyjne –
ogólne, podatkowe, egzekucyjne i przed sądami administracyjnymi, wyd. 10, Warszawa.
Wróblewski J. (1988), Sądowe stosowanie prawa, wyd. 2, Warszawa.
Orzecznictwo:
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Wyrok NTA 14 czerwca 1923 r., l. rej. 346/22, Zb. Nr 91.
Wyrok NTA z 23 listopada 1923 r., l. rej. 1120/22, Zb Nr 197.
Wyrok NTA z 26 maja 1924 r., l. rej. 1602/23, Zb. Nr 417.
Wyrok NTA z 1 kwietnia 1924 r., l. rej 516/23, Zb. Nr 348.
Wyrok NTA z 12 lutego 1925 r., l. rej. 1595/23. Zb. Nr 552.
Wyrok NTA z 25 marca 1925 r., l.rej.843/24, Zb. Nr 602.
Wyrok NTA z 26 marca 1925 r., l. rej. 1857/23, Zb. Nr 604.
Wyrok NTA z 22 października 1925 r., l rej. 1524/23, Zb. Nr 771.
Wyrok NTA z 5 marca 1926 r., l. rej. 1554/25, Zb. Nr 897.
Wyrok NTA z 27 października 1926 r., l. rej. 2281/26. Zb. Nr 1029.
Wyrok NTA z 18 listopada 1926 r., l. rej. 985/24, Zb. Nr 1049.
Wyrok NTA z 30 maja 1927 r., l. rej. 169/26, Zb. Nr 1220.
Wyrok NTA z 12 kwietnia 1928 r., l. rej. 3954/26, Zb. Nr 1430.
Wyrok NSA z 11 stycznia 2006 r., II GSK 332/05, System Informacji Prawnej Legalis, nr
79657.
50