W 1989 roku przy okazji badań weryfikacyjnych Ruskiej Skały koło

Mikołaj Urbanowski
Jacek Koj
Góry Sokole na Wyżynie Częstochowskiej - założenia
programu konserwatorsko-badawczego i perspektywy
jego realizacji
W 1989 roku przy okazji badań weryfikacyjnych Ruskiej Skały koło Podlesic wykonano
sondaż Jaskini Złodziejskiej na Górze Pośredniej i Schroniska Krucza Skała na Górze Łysak
w Skałach Kroczyckich na Wyżynie Częstochowskiej. Wstępne prace wykazały zniszczenia
namulisk jaskiń oraz postępującą degradację środowiska wywołaną czynnikami naturalnymi i
ludzkimi.W związku z tym w latach 1989-90 przeprowadzono szczegółowe rozpoznanie Skał
Kroczyckich dla potrzeb konserwatorskich oraz studium konserwatorskiego mikroregionu
osadniczego.
W studium zawarto założenia programu konserwatorsko-badawczego (realizowanego do 1999
roku) dla stanowisk w Skałach Kroczyckich 1. Pracami badawczymi zagrożonych stanowisk
kierował dr Krzysztof Cyrek z Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi,
natomiast kwestie ochronne pozostawały w gestii służb konserwatorskich województwa
częstochowskiego (min. sporządzenie wytycznych konserwatorskich-1994 r., wprowadzenie
zapisów dotyczących ochrony , gospodarowania przestrzenią, uwarunkowań rozwoju itp. do
planu zagospodarowania przestrzennego gminy Kroczyce- 1994 r., a następnie planu ochrony
Zespołu Jurajskich Parków Krajobrazowych-1998 r.).W Studium przewidziano również
perspektywę podejmowania analogicznych programów w rejonie Złotego Potoka i Olsztyna
w północnej części Wyżyny Częstochowskiej.
W 1998 roku Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego, Państwowy Instytut
Geologiczny i Muzeum Ziemi PAN prowadziły sondażowe badania Jaskini Komarowej w
Górach Sokolich, leżących w okolicach Olsztyna k/Częstochowy2, które wykazały znaczny
stopień zniszczenia namuliska jaskini oraz sąsiednich nawisów i schronisk skalnych. W
efekcie poczynionych spostrzeżeń sformułowano postulat podjęcia działań zaradczych3.
Opracowanie, przewidywanego kilka lat wcześniej, programu konserwatorsko-badawczego,
analogicznego do realizowanego w paśmie Skał Kroczyckich stało się koniecznością i
logicznym następstwem polityki konserwatorskiej w dziedzinie ochrony archeologicznych
dóbr kultury na Wyżynie Częstochowskiej4.
1
K.Cyrek, J.Koj, Skały Kroczyckie - studium stref ochrony konserwatorskiej stanowisk archeologicznych,
mszpis, ODZ Warszawa, 1991
2
G.Gierliński, G.Jakubowski, K.Piasecki, M.Urbanowski, M.Żarski , Nowe późnoplejstoceńskie stanowisko
paleontologiczno-archeologiczne w Jaskini Komarowej na Wyżynie Częstochowskiej - sprawozdanie wstępne
[w:] Przegląd Geologiczny, Vol.46, 1998
3
M.Urbanowski, Memorandum w sprawie ochrony jaskiń jurajskich, mszpis, XII 1998 r.,archiwum
Delegatury Śląskiego Wojewódzkiego Oddziału Służby Ochrony Zabytków w Częstochowie
oraz tenże, Program Ochrony Jaskiń Jurajskich ,mszpis, III 1999 r., archiwum Delegatury ŚWOSOZ w
Częstochowie
4
Iwona Młodkowska-Przepiórowska, Jacek Koj, Badania archeologiczne w województwie częstochowskim w
latach 1975-1998 [w:] Ziemia Częstochowska, T.XXVI, Częstochowa, 1999
1
Wypracowanie założeń programu
Pierwszym krokiem zmierzającym do opracowania takiego programu stało się szczegółowe
rozpoznanie wartości poznawczej i ocena stanu zagrożenia jaskiń i schronisk skalnych Gór
Sokolich. W wyniku przeprowadzonych wiosną 1999 roku badań zinwentaryzowano ponad
80 obiektów krasowych. Dla każdego obiektu ustalono możliwie dokładną lokalizację (m.in.
przy pomocy odbiornika GPS) oraz sporządzono dokumentację fotograficzną i opisową.
Dokonano oceny m.in. potencjalnej wartości archeologicznej, stopnia zniszczenia namuliska i
szaty naciekowej oraz wyszczególniono ewentualne zagrożenia. Zebrane informacje
opracowano w postaci komputerowej bazy danych, będącej fragmentem szerszego założenia
informatycznego, przygotowywanego dla celów badawczych i konserwatorskich (w
opracowaniu m.in. cyfrowa, trójwymiarowa mapa terenu). Wyniki tych prac potwierdziły
potencjalnie wysoką wartość poznawczą jaskiń w Górach Sokolich, wskazując na potrzebę
poszerzenia dotychczasowych badań o kompleksowy w skali mikroregionu program
rekonstrukcji pradziejowego osadnictwa i przemian środowiska. Jednocześnie prospekcje
potwierdziły również znaczny stopień zagrożenia najcenniejszych obiektów.
Przystępując do opracowania założeń programu badawczo – konserwatorskiego dla Gór
Sokolich wykorzystano wnioski z realizacji wcześniejszych działań tego typu. Zmieniające
się realia społeczno – gospodarcze sprawiły jednak, iż w wielu wypadkach konieczne stało się
dokonanie istotnych przewartościowań.
Po pierwsze doświadczenia wskazywały jednoznacznie, iż środki finansowe i prawne będące
w dyspozycji Służby Ochrony Zabytków, jak również instytucji współdziałających z nią są
niewystarczające dla zapewnienia rzeczywistej ochrony unikalnych wartości poznawczych i
przyrodniczych jaskiń jurajskich. Dążenie do większej skuteczności wymagało więc
poszerzenia dotychczasowej strategii o nowe metody działania Wobec stałego niedoboru
środków, jakie Budżet Państwa może przeznaczyć na ochronę zabytków, koniecznością stało
się pozyskanie dodatkowych funduszy na prace badawcze i konserwatorskie. Specyfika
stanowisk jaskiniowych, leżących przeważnie w terenie trudno dostępnym znacznie ogranicza
możliwości
sprawowania
nadzoru
konserwatorskiego.
Nieskuteczność
służb
odpowiedzialnych w tym wypadku za egzekwowanie wytycznych WKZ (straż leśna, policja),
wynikająca częściowo z braków kadrowych i niedofinansowania sprawia, iż również w tym
zakresie niezbędne stało się poszukiwanie nowych, bardziej systemowych rozwiązań.
Ponadto zmiany w podejściu do ochrony dóbr kultury wymusza również coraz wyraźniejsza w
ostatnich latach tendencja do traktowania zabytków jako nierozdzielnych elementów
krajobrazu przyrodniczo – kulturowego5. W szczególności odnosi się to do obszarów
podlegających prawnej ochronie ze względu na swoje walory przyrodnicze, takich jak
rezerwat Góry Sokole. W takich przypadkach szczególnie silnie zaznacza się potrzeba
współpracy między instytucjami powołanymi do ochrony przyrody i zabytków. Przekonanie o
celowości takiej współpracy musiało więc znaleźć swój wyraz w przygotowywanym
programie.
Kolejnym czynnikiem, który odegrał istotną rolę w pracach nad programem była kwestia
zaangażowania środowisk lokalnych. Przekonania o tym, iż lokalna społeczność powinna być
podmiotem wszelkich działań umiejscowionych w regionie nie trzeba chyba uzasadniać. Jest
zupełnie oczywiste, że powodzenie programów ochrony zasobów naturalnych, czy dóbr
5
Por. np. L. Kajzer, Sercem, wiedzą czy łopatą, Spotkania z zabytkami, vol. 10/1999
2
kultury wymaga istnienia pewnego poziomu świadomości społecznej w tym zakresie.
Pozyskanie lokalnych władz samorządowych, nie tylko jako gospodarzy terenu, ale również
jako czynnika o regionalnym działaniu opiniotwórczym zostało więc potraktowane
priorytetowo. Należało opracować program w taki sposób, by jego realizacja, oprócz
osiągnięcia istotnych celów społecznych o znaczeniu ponadregionalnym doprowadziła do
osiągnięcia konkretnych korzyści dla społeczności lokalnej. Założenie to współgrało z coraz
powszechniejszym w ostatnich latach przekonaniem, które również znalazło swój wyraz w
pracach nad programem, iż nadrzędnym celem działalności naukowej, postrzeganej w
kategoriach służby społecznej powinna być popularyzacja wyników badań6. W ten sposób
bowiem zabiega się jednocześnie o akceptację dla prowadzonych prac i podnosi poziom
świadomości społecznej.
Program Ochrony Jaskiń Jurajskich
Podsumowując powyższe uwagi, u podstaw programu dla Gór Sokolich legły następujące
założenia:
•
•
•
•
•
Program ma obejmować kompleksowe badania służące odtworzeniu archeologicznej i
środowiskowej przeszłości mikroregionu. Oprócz osiągnięcia celów naukowych, wyniki
badań powinny służyć popularyzowaniu wiedzy o przeszłości i podnoszeniu świadomości
społecznej w zakresie ochrony zabytków.
Program ma traktować ochronę dóbr kultury (w tym wypadku w postaci wartości
poznawczej namulisk jaskiniowych i samych jaskiń jako zabytku osadnictwa
pradziejowego) jako element szerszego zestawu działań, mających na celu całościową
ochronę przyrodniczych i kulturowych walorów Gór Sokolich.
Program ma być realizowany w oparciu o środowiska lokalne w taki sposób, by efekty
jego realizacji służyły rozwojowi regionalnemu.
Program, ze względu na swoją złożoność i zakres powinien być realizowany przez wiele
współdziałających podmiotów. Koordynatorem prac powinno być ciało, powołane przez
głównych wykonawców programu.
Program musi przewidywać sposoby pozyskiwania funduszy na realizację poszczególnych
celów.
W oparciu o te założenia został wypracowany program konserwatorsko – badawczy dla Gór
Sokolich. Program, który z wymienionych wyżej względów ma charakter wykraczający poza
zagadnienia dotyczące wyłącznie badań archeologicznych i ochrony zabytków został nazwany
Programem Ochrony Jaskiń Jurajskich. Obejmuje on trzy grupy zadań, realizowane przez
odrębnych wykonawców:
1. Badania naukowe, realizowane przez Instytut Archeologii UW i współpracujące z nim
instytucje (przede wszystkim Państwowy Instytut Geologiczny) we współdziałaniu z
odziałem WKZ w Częstochowie. Program badawczy obejmuje następujące działania:
•
•
6
Kontynuacja stacjonarnych badań wykopaliskowych w Jaskini Komarowej.
Badania sondażowo – weryfikacyjne w obiektach o potencjalnie wysokiej wartości
archeologicznej i najbardziej narażonych na zniszczenia.
Por. np. E. Marczak (red), Podręcznik archeologiczny Podebłocie, Warszawa, 1995
3
•
•
•
Stacjonarne badania wykopaliskowe na stanowiskach wytypowanych w trakcie badań
sondażowych
Weryfikacyjne prospekcje terenowe
Dodatkowe badania służące rekonstrukcji osadnictwa i środowiska w pradziejach Gór
Sokolich oraz uchwycenia ich unikalnych walorów w zakresie dóbr kultury oraz przyrody
ożywionej i nieożywionej (wiercenia geologiczne, badania geofizyczne i in.).
2. Działania konserwatorskie i infrastrukturalne, realizowane przez Zarząd Jurajskich
Parków Krajobrazowych w Częstochowie we współpracy z pozostałymi podmiotami.
Program prac obejmuje:
•
•
Wypracowanie i realizację szczegółowego Programu Ochrony Rezerwatu Góry Sokole,
uwzględniającego wytyczne WKZ i założenia projektowanego Parku Narodowego.
Program musi obejmować regulację ruchu turystycznego (system informacji,
udostępnienie wybranych obiektów, zaplecze itp.) oraz zasady finansowania a częściowo
także samofinansowania utrzymania rezerwatu.
Wdrożenie skutecznego systemu czynnej ochrony znajdujących się na terenie Rezerwatu
dóbr kultury oraz przyrody ożywionej i nieożywionej, opartego na monitoringu i
współpracy między strażą społeczną a uprawnionymi służbami państwowymi.
3. Prezentacja i zagospodarowanie wyników badań, realizowane przez Urząd Gminy w
Olsztynie k/Częstochowy oraz, częściowo, Instytut Archeologii UW, obejmujące zadania
takie jak:
•
•
Popularyzacja wyników badań poprzez publikacje naukowe i popularyzatorskie oraz
artykuły i programy w mediach mająca na celu ich upowszechnienie oraz promocję
regionu.
Stworzenie na terenie gminy Olsztyn k/Częstochowy ekspozycji prezentującej wyniki
badań w celu wykreowania dodatkowej atrakcji turystycznej. Ekspozycja mogłaby
ewentualnie stanowić część szerszego założenia o charakterze edukacyjno –
rozrywkowym, działającego na zasadach komercyjnych.
Wykonawcy
Realizacja POJJ wymaga skoordynowanego współdziałania szeregu podmiotów, w tym
instytucji naukowych, administracyjnych i samorządowych. Dotychczas platformę
współpracy instytucji zaangażowanych w prace nad przygotowaniem i realizacją programu
tworzył list intencyjny, podpisany m.in. przez cztery najbardziej zaangażowane instytucje:
Instytut Archeologii UW, odpowiadający wraz ze swoimi partnerami za stronę naukową;
Śląski Wojewódzki Oddział Służby Ochrony Zabytków – oddział zamiejscowy w
Częstochowie (WKZ), odpowiadający za ochronę dóbr kultury; Zarząd Zespołu Jurajskich
Parków Krajobrazowych w Częstochowie reprezentujący administratora terenu i
odpowiadający za ochronę przyrody oraz Urząd Gminy w Olsztynie, reprezentujący stronę
samorządową.
Zgodnie z założeniami POJJ, cztery wyżej wymienione instytucje utworzą Fundację Ochrony
Jaskiń jurajskich, której celem będzie koordynowanie prac i pozyskiwanie funduszy na
realizację programu.
4
Perspektywy realizacji
Kolejność wyszczególnionych wcześniej elementów POJJ (badania, prace konserwatorskie i
infrastrukturalne, zagospodarowanie wyników badań) wyznacza logiczny harmonogram jego
realizacji. Prace badawcze, rozpoczęte w 1998 roku odkryciami z epoki paleolitu w Jaskini
Komarowej są w tej chwili najbardziej zaawansowanym elementem POJJ. W czasie
tegorocznego sezonu, oprócz dalszych badań w Jaskini Komarowej, które dostarczyły m.in.
interesujących materiałów z epoki neolitu, wykonano również szereg badań sondażowych na
sąsiednich stanowiskach. Badania, prowadzone z wykorzystaniem nowoczesnych technologii
(m.in. cała dokumentacja fotograficzna wykonywana jest w technologii cyfrowej) posuwają
się sprawnie, co pozwala mieć nadzieję na zakończenie w przyszłym sezonie pierwszego
etapu prac (wstępne rozpoznanie zagadnień pradziejowego osadnictwa jaskiniowego w
Górach Sokolich). Kolejny element POJJ – program działań konserwatorskich i
infrastrukturalnych znajduje się obecnie w fazie formułowania założeń, które umożliwią
opracowanie szczegółowego Planu Ochrony Rezerwatu Góry Sokole. Analogiczna sytuacja
występuje w odniesieniu do finalnej części POJJ – wykorzystanie efektów programu w celu
promocji regionu i podnoszenia jego atrakcyjności turystycznej będzie istotnym elementem
przygotowywanej Strategii Rozwoju Gminy w Olsztynie, która będzie warunkować kierunek
zmian w Planie Zagospodarowania.
W zaawansowanym stadium znajdują się natomiast prace nad powołaniem Fundacji Ochrony
Jaskiń Jurajskich. Jej powstanie i sprawność działania będą miały kluczowe znaczenie dla
realizacji POJJ. Pomimo bowiem znacznego zaangażowania organizacyjnego i finansowego
instytucji uczestniczących w przygotowaniu i pracach nad programem7, pełna realizacja
postawionych celów nie jest możliwa bez uzyskania dodatkowych funduszy. W tym
kontekście, wieloaspektowość POJJ, łączącego kwestie ochrony dóbr kultury i przyrody z
zagadnieniami stymulowania rozwoju regionalnego jest jego istotną zaletą, umożliwiającą
starania o uzyskanie dofinansowania z różnych źródeł. Podstawowa strategia realizacji POJJ
zakłada w szczególności starania o uzyskanie dotacji z funduszy Unii Europejskiej. Szansę na
uzyskanie dofinansowania zwiększa fakt, iż jak dotąd duża część przyznawanych Polsce
funduszy pozostawała niewykorzystana. Nie oznacza to oczywiście rezygnacji z ubiegania się
o dotacje z innych źródeł (programy rządowe, prywatni sponsorzy) ani prób samodzielnego
wypracowania przynajmniej części potrzebnych funduszy (m.in. poprzez współpracę z
firmami, zainteresowanymi komercyjnym wykorzystaniem niektórych efektów programu).
Podsumowując, należy wyrazić nadzieję, iż możliwe będzie przezwyciężenie wszystkich,
organizacyjnych i finansowych wyzwań stojących na drodze realizacji POJJ. Sukces programu
mógłby stać się istotnym precedensem wskazującym kierunek działań na rzecz ochrony dóbr
kultury. Bez względu na ostateczny wynik należy jednak podkreślić, iż obiektywnie zła
sytuacja budżetowa w sferze finansowania nauki i kultury nie może stanowić
usprawiedliwienia dla braku skutecznych działań w tym zakresie. POJJ stanowi próbę
przezwyciężenia tych negatywnych tendencji, a zarazem próbę określenia roli, jaką
poznawanie i ochrona przeszłości powinny odgrywać w polskim społeczeństwie w dziesięć lat
od rozpoczęcia przemian ustrojowych. Czas pokaże, czy będzie to próba udana.
7
W szczególności warto w tym miejscu wyrazić podziękowania dla dyrekcji i pracowników Państwowego
Instytutu Geologicznego, który w dużej części finansuje prace badawcze w Jaskini Komarowej.
5