Pobierz artykuł - Roczniki Biblioteczne

II.
M A
T
E
R
I
A
Ł
Y
MICHAŁ CZERENKIEWICZ
Biblioteka Narodowa, Warszawa
O NIEZREALIZOWANEJ ANTWERPSKIEJ EDYCJI DZIEŁ
SZYMONA STAROWOLSKIEGO*
Wątek antwerpski w biografii i twórczości Starowolskiego: dwa panegiryki, niewydana Polonia illustrata, korespondencja wychodząca od Baltazara I Moretusa i Baltazara II Moretusa. Egzemplarze dzieł Starowolskiego z notami autora. Dokument zawierający aprobację podpisaną przez
ks. Estricxa oraz indeks dzieł. Dwa utwory niewznowione w Antwerpii.
SŁOWA KLUCZOWE: Szymon Starowolski, Baltazar I Moretus, Muzeum Plantin-Moretus
W jednej z aprobacji do wydanych w roku 1655 Monumenta Sarmatarum
znalazła się informacja o naonczas kantorze tarnowskim Szymonie Starowolskim,
podkreślająca jego zasługi w uświetnianiu społeczności Rzeczypospolitej1. Słowa
odnoszące się do Starowolskiego: „gentis Polonae praeclari illustratoris”, nie były
w tym wypadku jedynie panegiryczną konwencją, jako że chwalony autor istotnie miał niemałe zasługi w kreowaniu budzącego szacunek obrazu „Sarmacji”
* Zagadnienie
niezrealizowanego wydania Polonia illustrata przedstawione zostało bliżej
przez autora niniejszego artykułu w napisanej pod kierunkiem prof. Andrzeja Borowskiego i przygotowywanej do druku pracy doktorskiej, poświęconej łacińskiej twórczości panegirycznej Szymona Starowolskiego. Wyjazdy autora do Belgii w 2010 i 2012 roku odbyły się w ramach stypendium
przyznanego przez K.U. Leuven w wyniku umowy z Uniwersytetem Warszawskim. Projekt poszukiwania niderlandzkich śladów Starowolskiego otrzymał wsparcie między innymi profesorów
Gilberta Tournoy, Dirka Sacrégo i Jana Papy’ego oraz Andrzeja Borowskiego i Cypriana Mielczarskiego. W trakcie „Warszawskiego Czwartku Staropolskiego”, zorganizowanego w Instytucie
Filologii Klasycznej UW 17 listopada 2011 roku, odbyła się prezentacja Niezrealizowany projekt
wydawniczy Szymona Starowolskiego. Omawiana kwestia wzbudziła zainteresowanie zgromadzonych osób. W lipcu 2013 roku autor odwiedził po raz kolejny Museum Plantin-Moretus, w którym
zaznajamiał się z łacińską korespondencją z pierwszej połowy XVII stulecia, korzystając z wskazówek zamieszczonych w jednym z artykułów prof. Dirka Sacrégo (zob. niżej).
1 Zob. Szymon STAROWOLSKI, Monumenta Sarmatarum viam universae carnis ingressorum Simone Starovolscio primicerio Tarnoviensi collectore, Cracoviae: in officina viduae et haeredum Francisci Caesaris, S.R.M. Typog., 1655, k. B2v.
ROCZNIKI BIBLIOTECZNE, R. LIV: 2010
Roczniki Biblioteczne LVII, 2013
© for this edition by CNS
RB 57-2013.indb 113
2014-05-28 10:19:15
114
MICHAŁ CZERENKIEWICZ
poza jej granicami2. Dzieła jednego z najbardziej znaczących autorów Rzeczypospolitej Obojga Narodów drukowano zarówno w oficynach krajowych, jak i tych
zlokalizowanych w Rzymie, Florencji, Wenecji, Wiedniu, Frankfurcie, Kolonii,
Wolfenbüttel, Amsterdamie i Antwerpii.
O epizodzie niderlandzkim w biografii i twórczości Starowolskiego pisał między innymi Ignacy Lewandowski3. U sławnego Baltazara I Moretusa ukazały się
dwa utwory Starowolskiego: mowa poświęcona zmarłemu Zygmuntowi III Wazie oraz panegiryk dla rozpoczynającego panowanie Władysława IV4. Dirk Sacré
dotarł do korespondencji niderlandzkiego drukarza, w której pojawia się nazwisko Starowolskiego5. Obok cytowanych przez belgijskiego badacza dokumentów
w Muzeum Plantin-Moretus znaleźć można również inne listy dotyczące Starowolskiego i jego edycji. Znamy dziś dwa dzieła wspominanego pisarza z antwerpskim
adresem wydawniczym, niemniej planowano wydać nad Skaldą także inne jego
utwory. Księgozbiór Muzeum Plantin-Moretus zawiera bowiem egzemplarze części dzieł Starowolskiego, które miały zostać opublikowane pod wspólnym tytułem
Polonia illustrata. Dowiadujemy się o tym z czterostronicowego, niepaginowanego
dokumentu rękopiśmiennego, stanowiącego aprobację do planowanej edycji, doklejonego do pochodzącego z 1627 roku egzemplarza Hekatontas6. Karta katalogowa
w katalogu kartkowym antwerpskiego muzeum podaje informację o dołączonym do
tego egzemplarza rękopiśmiennym pozwoleniu na druk. Aprobację zamieszczoną
na stronie [1] i spisaną tą samą ręką co indeks podpisał antwerpski kanonik Gaspar
Estricx7. Można przyjąć, że rękopis powstał po 2 X 1632 roku, być może już w roku
2 Zob.
Giovanna BROGI-BERCOFF, „Polonia culta”. Szymon Starowolski i nowy wizerunek
narodu, Pamiętnik Literacki (78) 1987, z. 2, s. 3–22.
3 Zob. Ignacy LEWANDOWSKI, Wstęp, [do:] S. STAROWOLSKI, Wybór z pism, przekład
tekstów łacińskich, wybór i opracowanie I. Lewandowski, Wrocław: Wydaw. Zakł. Nar. im. Ossolińskich 1991, s. XXIII–XXIV, XXX, XLV, XLII, LX–LXI, CIX, CXVI. Zob. też: idem, Bibliografia, ibidem, s. CXVI–CXXVIII.
4 Zob. Szymon STAROWOLSKI, In obitum serenissimi piissimique principis Sigismundi III,
Poloniae et Sueciae magni regis, Simonis Starovolscii oratio, Antverpiae: ex officina Plantiniana
Balthasaris Moreti, 1632; Simonis StarovolscI Panegyricus serenissimo atque potentissimo principi
Vladislao Sigismundo, ob virtutem omnium votis acclamato Polonorum regi [...] consecratus, Antverpiae: ex officina Plantiniana Balthasaris Moreti, 1633.
5 Zob. Dirk SACRÉ, Some Unnoticed and Unpublished Letters from Balthasar Moretus to or
Concerning the Latin Poet Matthias Casimirus Sarbievius (1595–1640) (With an Unknown Autograph Poem), Neulateinisches Jahrbuch (1) 1999, s. 205–229. Artykuł ten wskazała autorowi prof.
Paulina Buchwald-Pelcowa.
6 Wiadomości o losach tego egzemplarza jako elementu ekspozycji muzealnej udzielili autorowi
podczas jego pobytu w Antwerpii w marcu 2012 roku pracownicy muzeum, szczególnie pan Kristof
Selleslach. Zob. znajdująca się w zbiorach muzeum Concordantielijsten, Antwerpia, ca 1960 [?], s. [8].
7 Ks. Estricx był cenzorem, który aprobował również część edycji Sarbiewskiego. Zob. Paulina
BUCHWALD-PELCOWA, Kilka uwag o antwerpskich wydaniach poezji Macieja Kazimierza
Sarbiewskiego, [w:] Maciej Kazimierz Sarbiewski i jego epoka. Próba syntezy, Red. Jakub Z. Lichański.
Pułtusk: Akademia Humanistyczna im. A. Gieysztora 2006, s. 205–222.
Roczniki Biblioteczne LVII, 2013
© for this edition by CNS
RB 57-2013.indb 114
2014-05-28 10:19:15
O NIEZREALIZOWANEJ ANTWERPSKIEJ EDYCJI DZIEŁ S. STAROWOLSKIEGO115
1633. W skład zbiorowej edycji wejść miały: Simonis Starovolsci Polonia, Sarmatiae bellatores, Scriptorum Polonicorum Hekatontas, Eques Polonus, De claris
oratoribus Sarmatiae libellus, Camaldula Argentini, Declamatio contra obtrectatores Poloniae oraz dodatkowo Penu historicum. Dzieła te zostały wymienione na
karcie [2] verso (Index librorum Poloniae illustratae). Karty [3] oraz [4] pozostały
niezapisane. W wykazie dzieł objętych planowanym wydaniem utwór zawierający
biogramy pisarzy został wymieniony jako Centum illustrium Poloniae scriptorum
elogia et vitae.
W Muzeum Plantin Moretus znaleźć można opatrzone rękopiśmiennymi notatkami egzemplarze dzieł takich, jak: Polonia, Sarmatiae bellatores (z dwóch egzemplarzy notki zawiera jeden), wspominany już egzemplarz Hekatontas, Eques
Polonus, De claris oratoribus Sarmatiae oraz Penu historicum. Nie powinno ulegać
watpliwości, że przeważająca część spośród wspominanych notatek wyszła spod
pióra Szymona Starowolskiego, jakkolwiek zauważyć można też pismo innego autora8. Charakter pisma atrybuowanego Starowolskiemu jest tym samym, jaki znamy
na przykład z karty tytułowej Declamatio contra obtrectatores Poloniae ze zbiorów
Biblioteki Narodowej (sygn. BN XVII.3.2599)9. Starowolski mógł osobiście dostarczyć do belgijskiej oficyny opatrzone przez siebie notami egzemplarze lub też
poprosić inną osobę.
Stosunkowo najwięcej modyfikacji tekstu znajduje się na egzemplarzu Scriptorum Polonicorum Hekatontas. Rękopiśmienne noty mają charakter dopisków
stanowiących istotne uzupełnienie treści biogramów (na przykład podanie tytułów
kolejnych dzieł autorstwa danej postaci), korekty informacji wcześniej podanych
(na przykład przytoczenie nazwy innej godności piastowanej przez daną osobę),
poprawek błędów literowych, zmian stylistycznych, czy wreszcie skreśleń. Brak
egzemplarzy Camaldula Argentini oraz Declamatio contra obtrectatores Poloniae w zbiorach antwerpskiego muzeum tłumaczyć można ich zaginięciem lub
też — co zdaje się mniej prawdopodobne — niedostarczeniem ich drukarzowi.
Z korespondencji wychodzącej z oficyny Moretusów możemy wywnioskować, że idea wydania Polonia illustrata załamała się już być może pod ko8 W trakcie „Warszawskiego Czwartku Staropolskiego”, zorganizowanego w Instytucie
Filologii Klasycznej UW 17 listopada 2011 roku, autor zaprezentował temat niniejszego tekstu.
Kwestia wzbudziła zainteresowanie zgromadzonych. Być może Polonia illustrata w zamyśle Starowolskiego miała być trzecią, najokazalszą częścią antwerpskiej swego rodzaju „trylogii wydawniczej”. Zagadnienie niezrealizowanego wydania Polonia illustrata przedstawione zostanie pełniej
w przygotowywanej przez autora pracy doktorskiej, poświęconej łacińskiej twórczości panegirycznej Szymona Starowolskiego, pisanej pod kierunkiem prof. Andrzeja Borowskiego. Wyjazd autora
do Belgii w latach 2010 i 2012 odbył się w ramach stypendium przyznanego przez K.U. Leuven
w wyniku umowy z Uniwersytetem Warszawskim. Projekt poszukiwania niderlandzkich śladów
Starowolskiego otrzymał wsparcie między innymi profesorów Gilberta Tournoy, Dirka Sacré i Jana
Papy oraz Andrzeja Borowskiego i Cypriana Mielczarskiego.
9 Zob. Szymon STAROWOLSKI, Wybór z pism, Wrocław: Zakł. Nar. im. Ossolińskich 1991,
s. 184.
Roczniki Biblioteczne LVII, 2013
© for this edition by CNS
RB 57-2013.indb 115
2014-05-28 10:19:16
116
MICHAŁ CZERENKIEWICZ
niec roku 1634. Niemniej jeszcze w roku 1642, a więc u Baltazara II Moretusa,
Starowolski planował wznowić co najmniej dwa swoje dzieła: Sarmatiae bellatores oraz Institutorum rei militaris libri VIII.
MICHAŁ CZERENKIEWICZ
ON A PLANNED AND ABANDONED ANTWERP EDITION OF SZYMON STAROWOLSKI’S
WORKS
Summary
In the article the author discusses a planned publication by Balthasar I Moretus of a collected
edition of several works by Szymon Starowolski. The Museum Plantin-Moretus in Antwerp has
some Polish-themed documents testifying to the fact that in 1632 or 1633 the edition, to be entitled
Polonia illustrata, was being prepared. Most of the extant copies of Starowolski’s works have hand-written notes by the author himself, among others. Of particular importance is a copy of Scriptorum
Polonicorum Hekatontas to which a hand-written document was attached. It contains e.g. an approval formula signed by the censor Fr. Gaspar Estricx.
KEY WORDS: Szymon Starowolski, Balthasar I Moretus, Plantin-Moretus Museum
Roczniki Biblioteczne LVII, 2013
© for this edition by CNS
RB 57-2013.indb 116
2014-05-28 10:19:16