Finanse publiczne dr M. Sienkiewicz Politologia UMCS SUM

Finanse Publiczne FP WY
dr Mariusz Sienkiewicz konsultacje wt 9.30-11.00, czw 11.45-13.15, p. 207
Politologia UMCS, SUM II rok, semestr 4, spec. samorząd, rok akad. 2009/2010
oprac. MAŁGORZATA WĘGIEL tel. 663-919-720, gg: 1413766, e-mail: [email protected]
egzamin 15.05.2010r. pisemny o 15.00 s. 206
poprawka ustna 25.05.2010r. od 9.30 do 11.00 p.207
Finanse – to ogół zjawisk ekonomicznych związanych z ruchem pieniądza w procesie podziału i wymiany wartości. Przedmiotem zainteresowania finansów jest pieniądz w ruchu. Na
ruch pieniądza składa się gromadzenie, podział, wydatkowanie. Pieniądz zaczyna istnieć poprzez emisję pieniądza. Z punktu widzenia finansów pieniądz nie ma końca, pozostaje jego
wartość. Finanse zajmują się analizą zjawisk pieniężnych na tle ich związku z przebiegiem
zjawisk gospodarczych: jak produkcja, podział, spożycie indywidualne i zbiorowe, inwestycje, wymiana z zagranicą.
Zasób pieniężny – ogół środków pieniężnych będących w dyspozycji danego podmiotu gospodarczego, którymi podmiot ten może względnie swobodnie dysponować lub gospodarować. Środki te nie mają z góry narzuconego przeznaczenia czy też zastosowania. Swobodnie
decyduje się, na co dane środki przeznaczyć.
Fundusz pieniężny – związany jest z celem, dla którego realizacji został on stworzony (podstawą stworzenia jest określony cel) np. budżet państwa, budżety jst, fundusze celowe, fundusze socjalne, fundusz pracy.
Kategorie zjawisk finansowych:
1. Na podstawie kryterium podmiotowego. Związane jest podmiotową systematyką zjawisk
finansowych. Opiera się na kryterium rodzajowego zróżnicowania jednostek dokonujących
operacji pieniężnych.
Finanse gospodarstw domowych 1)strumienie materialne przychody: wynagrodzenie za
pracę wydatki: zakup dóbr i usług 2)strumienie redystrybucyjne przychody: renty, zasiłki,
darowizny wydatki: podatki, składki ubezpieczeniowe 3)strumienie kredytowe przychody:
otrzymany kredyt wydatki: spłata otrzymanego kredytu.
Finanse publiczne, czyli państwa, jst, praz innych podmiotów, które dysponują środkami
publicznymi 1)strumienie materialne przychody: sprzedaż mienia publicznego, ekwiwalent
za świadczenie usług z zakresu gospodarki komunalnej wydatki: płace pracowników sektora
publicznego, zakup dóbr i usług w ramach zamówień publicznych 2)strumienie redystrybuOprac. Małgorzata Węgiel
Strona 1
cyjne przychody: grzywny, składki na ZUS, wydatki: odszkodowania, dotacje lub subwencje
z budżetu państwa dla jst, podatek VAT 3)strumienie kredytowe przychody: zaciągnięte kredyty wydatki: zwrot zaciągniętych kredytów i zobowiązań.
Finanse banków i instytucji kredytowych 1)strumienie materialne przychody: sprzedaż
składników majątkowych, prowizje od usług maklerskich wydatki: płace dla pracowników,
zakupy, inwestycje 2)strumienie redystrybucyjne przychody: dywidendy, procenty, opłaty
wydatki: koszty związane z depozytami, lokatami dla klientów, podatki i opłaty, które banki
płacą 3)strumienie kredytowe przychody: zaciągnięcie kredytów w innych bankach wydatki:
zwrot zaciągniętych kredytów i pożyczek
Finanse towarzystw ubezpieczeniowych 1)strumienie materialne przychody: sprzedaż
składników majątkowych wydatki: zakup dóbr, inwestycje, wynagrodzenia pracowników
2)strumienie redystrybucyjne przychody: otrzymane składki, procenty od lokat bankowych
wydatki: wypłacone odszkodowania, podatki i opłaty, które są zobowiązane zapłacić
3)strumienie kredytowe przychody: otrzymane kredyty wydatki: zwrot otrzymanych kredytów.
Finanse przedsiębiorstw zarobkowych, mają one znaczenie zasadnicze, bo 90% PKB
generowane jest przez firmy i przedsiębiorstwa 1)strumienie materialne przychody: sprzedaż
dóbr i usług konsumpcyjnych i produkcyjnych wydatki: płace dla pracowników, wydatki obrotowe 2)strumienie redystrybucyjne przychody: procenty od depozytów bankowych, zwrot
podatku VAT, dywidendy od akacji innych przedsiębiorstw wydatki: podatki, opłaty, składki
ubezpieczeniowe 3)strumienie kredytowe przychody: zaciągnięte kredyty wydatki: zwrot zaciągniętych kredytów.
2. Na podstawie kryterium przedmiotowego. Kryterium to pozwala wyodrębnić różne rodzaje zjawisk finansowych, czyli przypływów lub strumieni pieniężnych niezależnie od tego, jakie podmioty biorą w nich czynny udział. W ramach kryterium przedmiotowego wyróżnia się
następujące kategorie zjawisk finansowych.
Przychody i wydatki materialne i osobowe, inaczej zwane ekwiwalentnymi lub rynkowymi 1)ruchowi środków pieniężnych towarzyszy równoczesny ruch wartości materialnych
(w postaci dóbr i usług) 2)są regulowane przez mechanizm rynkowy zgodnie z relacją podaży i popytu 3)mogą ulegać innym wpływom niż podaż i popyt jak opodatkowanie towarów, określenie ustawowe płacy minimalnej.
Przychody i wydatki redystrybucyjne (płatności transferowe) 1)ruchowi pieniądza nie
towarzyszy równoczesny ruch wartości materialnej 2)nie podlegają regułom rynkowym, lecz
są regulowane przez prawo finansowe 3)brak świadczenia wzajemnego ze strony podmiotu
gospodarczego otrzymującego środki od innego podmiotu. Przykładem płatności transferowych są podatki, zasiłki, emerytury, renty, dotacje, darowizny, subwencje.
Oprac. Małgorzata Węgiel
Strona 2
Przychody i wydatki kredytowe 1)związane są z działalnością gospodarczą banków i instytucji kredytowych 2)w przypadku banków i instytucji kredytowych udzielenie kredytu
z punktu widzenia finansowego nie jest wydatkiem pieniężnym, co prawda kreuje się nowy
zasób pieniądza kredytowego, ale nie pomniejsza własnych zasobów pieniężnych. Udzielenie kredytu jest źródłem przychodów dla banku. Spłata kredytów przez pożyczkobiorców
dla banku nie jest przychodem pieniężnym, czyli nie powiększa zasobów pieniężnych banku, bowiem wykreowane przez dłużnika zasoby ulegają likwidacji.
Przychody i wydatki ubezpieczeniowe 1)ubezpieczenia społeczne są to ubezpieczenia
obowiązkowe i powszechne, najczęściej ponoszone na koszt państwa lub pracodawcy. Mają
chronić przed niedostatkiem, zapewnić niezbędne minimum 2)ubezpieczenia gospodarcze
mają charakter ubezpieczeń osobowych lub majątkowych. Zawierane są dobrowolnie na
koszt pracownika. Suma ubezpieczenia i jego warunki ustalane są na wniosek ubezpieczającego.
Różnice między finansami publicznymi a prywatnymi:
Ze względu na formę prawną, czyli sposób powstawania finansów. Finanse publiczne
opierają się na władztwie finansowym podmiotu publicznego określonym w ustawie. Powstają przymusowo. Finanse prywatne z reguły oparte są o czynności cywilno-prawne, związane
są ze swobodą gospodarowania i swobodą umów. Nie ma narzuconego z góry przymusowego
działania finansów prywatnych
Ze względu na cel i krąg adresatów. Finanse publiczne realizowane są dla dobra społeczeństwa, ich celem nie jest zysk. Celem finansów prywatnych jest zysk skupiający się wokół
indywidualnych osób, nie opierają się o zasadę jawności, sprawiedliwości społecznej
Ze względu na planowanie. Finanse publiczne opierają się na planowaniu, rokowaniach
sporządzonych na przyszłość jak budżet państwa (roczny plan finansowy). Istnieją wieloletnie plany finansowe. W finansach prywatnych również istnieje planowanie jak biznesplan,
ale planowanie nie jest regułą. Regulatorem finansów prywatnych jest rynek.
Ze względu na zakres. Finanse publiczne mają większy zakres niż prywatne. Po pierwsze
liczba odbiorców finansów publicznych to 40 milionów Polaków, a klientami firm prywatnych są małe grupy osób. Po drugie ujęcie kwotowe. Budżet finansów publicznych (budżet
państwa) to 300 mld zł, a budżety np. prywatnych firm są dużo niższe.
Finanse publiczne – są wyrazem stosunków społecznych i ekonomicznych realizowanych
w trakcie trwających dynamicznych procesów gromadzenia dochodów i przychodów oraz
dokonywania wydatków i rozchodów, czyli gospodarowania środkami pieniężnymi na cele
publiczne w formie pieniężnej o dwustronnym charakterze. Przedmiotem nauki o finansach
Oprac. Małgorzata Węgiel
Strona 3
publicznych są zjawiska i procesy pieniężne związane z powstawaniem i rozdysponowaniem
pieniężnych środków publicznych zapewniających funkcjonowanie sektora publicznego.
Podstawy prawne finansów publicznych:
Konstytucja 02.04.1997 r. rozdział 10 finanse publiczne
Ustawa o finansach publicznych 27.08.2009r.
Ustawa o dochodach jst 13.11.2003r.
Ustawa o samorządzie gminnym (08.03.1990) powiatowym i wojewódzkim (05.06.1998)
Ustawa o podatkach i opłatach lokalnych 12.01.1991r.
Ustawa o podatku rolnym 15.11.1984r.
Ustawa o podatku leśnym 30.10.2002r.
Ustawa o podatku od spadków i darowizn 28.07.1983r.
Ustawa o czynnościach cywilno- prawnych 09.09.2000r.
Ustawa o CIT 15.02.1992r. podatek od osób prawnych, korporacyjny (Corporate Income
Tax)
Ustawa o PIT 26.07.1991r. podatek od osób fizycznych, osobowy (Personal Income Tax)
Ustawa o VAT 11.03.2004r. – podatek od towarów i usług (Value Added Tax)
Ustawa o podatku akcyzowym 06.12.2008r.
Polityka finansowa – świadoma i celowa działalność ludzi i instytucji polegająca na ustalaniu i realizacji określonych celów za pomocą środków finansowych w oparciu o prawo finansowe. Do celów polityki finansowej zalicza się: na szczeblu państwowym stabilność ekonomiczną, rozwój gospodarczy, dodatni bilans płatniczy z zagranicą. Na szczeblu lokalnym duże przychody do budżetu gminy, rozwój przedsiębiorczości, ograniczenie bezrobocia.
Z punktu widzenia czasowości mogą być dalekosiężne lub krótkookresowe. Pod kątem
przedmiotowym sektor związany z opieką społeczną, ochroną zdrowia.
System finansowy państwa - to zespół instytucji prawnych połączony w sposób celowy
i logiczny w całość, służący gromadzeniu środków pieniężnych i ich rozdysponowaniu funkcjonujący na płaszczyźnie poszanowania ochrony własności prywatnej i w oparciu o zasadę
wolności gospodarczej. Obejmuje 2 rodzaje elementów 1)stałe to system budżetowy i system
finansowy banku centralnego 2)zmienne to systemy finansowe przedsiębiorstw publicznych,
zakładów użyteczności publicznej oraz instytucji finansowych o charakterze para-fiskalnym
np. ZUS.
Oprac. Małgorzata Węgiel
Strona 4
Uporządkowanie systemu finansowego państwa:
Kryterium podmiotowe – elementami polskiego systemu finansowego są: władze ustawodawcze szczebla centralnego i samorządowego, władze wykonawcze tych szczebli, aparat
finansowy, który bezpośrednio zajmuje się realizacją dochodów i wydatków publicznych,
a także ich kontrolą
Kryterium prawne – regulowane są przez obowiązujące akty prawne. Katalog ich precyzuje art. 87 Konstytucji (źródłami prawa są: Konstytucja, ratyfikowane umowy międzynarodowe, ustawy, rozporządzenia RM i MF w zakresie finansów, akty prawa miejscowego,
umowy bilateralne.
Kryterium instytucjonalne – fundusze o określonej formie organizacyjnej i prawnej (budżet państwa, budżet jst, fundusze ubezpieczeń społecznych i pozostałe fundusze celowe)
Gospodarka finansowa – to całokształt czynności organizacyjnych i prawnych związanych
z dokonywaniem operacji pieniężnych obejmujących 3 etapy 1)przygotowanie operacji finansowych, czyli plan budżetu 2)faktyczna realizacja operacji, czyli wykonywanie budżetu
3)kontrola, ewidencje, analiza i sprawozdawczość.
Prawo finansowe – to ogół norm prawnych regulujących działalność finansową, których
przedmiotem są finanse publiczne, podmiotem zaś osoby fizyczne lub prawne objęte uprawnieniami lub obowiązkami finansowo – prawnymi. Stosunki prawno-finansowe regulowane
są przez normy prawa finansowego i wyróżniają się majątkowym charakterem uprawnień
i obowiązków podmiotów finansowych oraz ich interesów. W stosunkach finansowoprawnych mamy do czynienia z zachowaniem organu finansowego (urząd skarbowy) oraz
podmiotu zobowiązanego z drugiej strony (podatnik). Prawo finansowe dzieli się na:
1)prawo ustrojowe związane z kompetencjami finansowymi podmiotów publicznych
2)prawo materialne, które obejmuje określone rodzaje dochodów i wydatków publicznych
3)formalne, związane z tzw. procedurą finansową zwłaszcza z trybem gromadzenia i wydatkowania środków publicznych. Do działów prawa finansowego zalicza się 1)prawo budżetowe, 2)dochodów publicznych, 3)bankowe publiczne, 4)dewizowe.
Elementy normy prawa finansowego:
Hipoteza – powołuje się na akt normatywny, czyli źródło prawa, z którego wynika jej
obowiązywanie. Składa się również z powołania się na stan faktyczny, czyli hipotezę, która
uzasadnia dyspozycję normy prawnej.
Dyspozycja – składa się z przedmiotu normy, czyli określonego zachowania się stanowiącego uprawnienie jednego podmiotu, a zobowiązanie drugiego normy, ale i podmiotów tej
Oprac. Małgorzata Węgiel
Strona 5
normy. Podmiot może być podmiotem czynnym, czyli uprawnionym (organ podatkowy)
i podmiotu biernego (zobowiązanego) jak podatnika.
Sankcja – dolegliwości karne i materialne. Może również polegać na pozbawieniu możliwości uzyskania określonych korzyści materialnych i niematerialnych.
Podział norm prawa finansowego:
Ustrojowe – określają organizację i kompetencje oraz formy prawne ich realizacji przez
organy administracji publicznej.
Materialno – prawne – tworzą uprawnienia i obowiązki podmiotów stosunków prawnych
bądź bezpośrednio z mocy prawa bądź w drodze decyzji organów administracji wyspecjalizowanej np. ustawa o podatkach i opłatach lokalnych. Obowiązkiem podatnika jest przekazanie do urzędu gminy informacji o zmianie w stanie posiadania, która będzie stanowić podstawę opodatkowania.
Proceduralne – określają reguły postępowania w procesie stosowania norm materialnych
np. uchwalanie budżetu państwa.
Czynniki określające funkcję finansów publicznych:
1.Czynniki społeczno – polityczne: zaspokajanie zbiorowych potrzeb społeczeństwa, sprawiedliwy bądź niesprawiedliwy podział dochodów między grupy społeczne, ułomność mechanizmów rynkowych, podział Polski na A, B;
2.Czynniki ekonomiczne – łagodzenie cyklu koniunkturalnego, likwidowanie negatywnych
skutków uprzemysłowienia.
Funkcje finansów publicznych:
Alokacyjna – finanse publiczne są narzędziem alokacji zasobów w gospodarce rynkowej,
a także oddziaływania na poziom i strukturę wytworzonego produktu społecznego. Oddziaływanie to ma charakter bezpośredni (dokonywane w odniesieniu do funkcjonowania sektora
publicznego np. dotacje z budżetu państwa dla jst) lub pośrednie (preferencje podatkowe,
ulgi, zwolnienia, niższe stawki podatkowe) Alokacja zasobów dokonywana jest w związku
z celami i wyzwaniami, jakie stawiane są przez władze publiczne – zaspokajanie potrzeb publicznych i społecznych.
Redystrybucyjna – jej istotą jest oddziaływanie przez państwo na ostateczny podział dochodów indywidualnych. Redystrybucja dochodów realizowana jest w formie pieniężnej.
Może być analizowana w dwóch aspektach 1)makroekonomicznym – dotyczy zakresu redystrybucji PNB, ale także ogólnej struktury dochodów i wydatków realizowanych przez władze publiczne. 2)makrospołecznym – polega na analizowaniu skutków tego rodzaju działalOprac. Małgorzata Węgiel
Strona 6
ności państwa dla różnych grup społecznych. Redystrybucji dokonuje się czyimś kosztem
i na czyjąś korzyść, czyli damy pielęgniarkom, jeśli zabierzemy nauczycielom.
Stabilizacyjna – wykorzystanie dochodów i wydatków publicznych do osiągnięcia celów
makroekonomicznych tj. wzrost gospodarczy, ograniczenie inflacji i bezrobocia. Realizowana jest w oparciu o instrumenty polityki fiskalnej, które państwo może stosować do stabilizowania gospodarki: podnieść albo obniżyć podatki
Ustrojowa – zgodnie, z którą budżet państwa jest odzwierciedleniem ustroju danego państwa
Demokratyczna – daje możliwości zaangażowania każdego obywatela w proces tworzenia
projektu ustawy budżetowej, bądź uchwały budżetowej samorządu
Ewidencyjno – kontrolna – związana jest z kontrolowaniem i sprawozdawczością wykonywania planów finansowych w szczególności budżetów i wydatkowania publicznych pieniędzy.
Zasady finansów publicznych:
Jawności i przejrzystości. Jawności – jest realizowana poprzez: jawność debaty budżetowej w sejmie i senacie, jawność debat budżetowych organów stanowiących jst, jawność debaty nad sprawozdaniem z wykonania budżetu państwa, budżetu jst, podanie do publicznej wiadomości kwot dotacji udzielonych przez państwowe fundusze celowe, zbiorcze dane dotyczące finansów publicznych, informacji z wykonania budżetu państwa za okres miesięczny, podawanie do publicznej wiadomości przez jednostki sektora finansów publicznych informacji
dotyczących zakresu zadań lub usług wykonywanych lub świadczonych przez jednostkę
w wysokości środków publicznych przekazanych na ich realizację oraz zasad ich świadczenia, zapewnienie radnym samorządowym dostępu do dowodów księgowych, dokumentów
inwentaryzacyjnych, informacji o wynikach kontroli finansowej w jednostce, w której są radnymi, udostępnianie przez NFZ informacji o wysokości kwot zawieranych umów z placówkami zdrowotnymi, udostępnianie przez jednostki sektora finansów publicznych wykazów
podmiotów i z poza tego sektora, którym ze środków publicznych została udzielona dotacja,
dofinansowanie lub też została umorzona należność, udostępniania corocznych sprawozdań
dotyczących finansów i działalności jednostek organizacyjnych finansów publicznych, podejmowanie innych uchwał dotyczących uchwał finansowych w głosowaniu jawnym. Zasada
jawności spoczywa na organie wykonawczym jst, czyli: organ wykonawczy jst podaje do publicznej wiadomości do końca miesiąca następującego po zakończeniu kwartału informację
o wykonaniu budżetu jednostki samorządowej jak również o udzielonych umorzeniach i nie
podatkowych należnościach budżetowych; do dnia 31 maja roku następującego po roku budżetowym organ wykonawczy jst podaje informacje: dane z wykonania budżetu za rok ubieOprac. Małgorzata Węgiel
Strona 7
gły, w tym kwotę deficytu lub nadwyżki, kwotę wykorzystania środków unijnych, kwotę zobowiązań (długu) jst, wykaz dotacji otrzymanych z budżetu innych jst oraz udzielonym innym jednostkom wykaz udzielonych poręczeń i gwarancji, wykaz podmiotów, z którymi
w zakresie podatków, ulg i umorzeń w kwocie powyżej 500zł; wykaz podmiotów, którym
udzielono ze środków publicznych pomocy publicznej Zasada przejrzystości związana jest
z zasadą jawności gospodarowania środkami publicznymi;
Memoriału i kasowości. Memoriału – w księgach rachunkowych oraz wyniku finansowym
jednostki sektora finansów publicznych należy ująć wszystkie osiągnięte przychody i obciążające koszty z tymi przychodami, niezależnie od terminu ich zapłaty. Do aktywów i pasywów
danego miesiąca zalicza się koszty i przychody dotyczące przyszłych okresów oraz przypadające na ten miesiąc koszty, które jeszcze nie zostały poniesione. Zasada kasowości - do dochodów i wydatków danego roku zalicza się: dochody, które wpłynęły na rachunki budżetowe
w danym roku niezależnie od tego, jakiego okresu dotyczą; wydatki, które odpowiadają płatnościom dokonanym w danym roku niezależnie od tego, którego roku dotyczyło zobowiązanie wymagające wypłacenia środków z rachunku budżetowego oraz terminu, jaki był wymagany termin płatności.
Aspekt przedmiotowy finansów publicznych zgodnie z art.3 ustawy finanse publiczne
obejmują proces związany z gromadzeniem środków publicznych oraz ich rozdysponowywaniem w szczególności (zakres) gromadzenia dochodów i przychodów, wydatkowanie środków publicznych, finansowanie potrzeb pożyczkowych budżetu państwa, zaciąganie zobowiązań angażujących środki publiczne, zarządzanie środkami publicznymi, zarządzanie długiem publicznym, rozliczenia z budżetem UE.
Środki publiczne są to dochody publiczne; środki pochodzące z budżetu UE jak też niepodlegające zwrotowi środki udzielane przez inne państwa członkowskie EFTA (Europejskie Porozumienie o Wolnym Handlu); przychody budżetu państwa i budżetów jst oraz innych jednostek sektora finansów publicznych pochodzące ze sprzedaży papierów wartościowych,
prywatyzacji majątku skarbu państwa i majątku samorządu, spłat pożyczek i kredytów, przychody jst pochodzące z prowadzonej przez nie działalności.
Dochody publiczne są to daniny publiczne – 1)podatki, opłaty, wpłaty z zysku przedsiębiorstw państwowych, inne świadczenia pieniężne, których obowiązek ponoszenia wynika
z ustaw 2)inne dochody budżetu państwa i jst należne im na podstawie ustaw i umów międzynarodowych 3)wpływy ze sprzedaży wyrobów i usług świadczone przez jednostki sektora
finansów publicznych 4)dochody z mienia sektora finansów publicznych, wpływy z umów
Oprac. Małgorzata Węgiel
Strona 8
cywilno-prawnych, odsetki od środków na rachunkach bankowych, odsetki od udzielonych
pożyczek i posiadanych papierów wartościowych, dywidendy z tytułu posiadanych praw majątkowych 5)spadki, zapisy, darowizny w postaci pieniężnej 6)należne odszkodowania
7)kwoty uzyskane z tytułu udzielanych poręczeń i gwarancji 8)dochody ze sprzedaży majątku, rzeczy i praw.
Środki z pomocy zagranicznej: 1)środki z UE fundusze strukturalne, fundusz spójności oraz
europejski fundusz rybacki 2)dochody z pomocy udzielanych państw EFTA i norweskiego
mechanizmu finansowego na lata 2009-2014, mechanizmu finansowego europejskiego obszaru gospodarczego, środki ze szwajcarsko – polskiego programu współpracy 3)środki ze
wspólnej polityki rolnej i europejskiego funduszu gwarancji rolniczych, europejski fundusz
rolny, fundusz rozwoju obszarów wiejskich 4)środki w ramach europejskiego instrumentu
współpracy i sąsiedztwa.
Podział środków publicznych:
1) kryterium prawne: krajowe i zagraniczne, budżetowe i pozabudżetowe, przymusowe
(podatki) i dobrowolne, środki bezzwrotne (dotacje) i zwrotne, podatkowe i nie podatkowe;
2) kryterium metod pozyskiwania: na podstawie ustaw, umów międzynarodowych, umów
cywilnoprawnych (sprzedaży, dzierżawy).
Przeznaczenie środków publicznych:
wydatki publiczne - 1)kryterium celu wydatków socjalne, kulturalne, edukacyjne, zdrowotne, gospodarcze, administracyjne, dotyczące bezpieczeństwa publicznego, ochroną środowiska
2)ze
względu
na
przeznaczenie
przedmiotowe
inwestycyjne
i
bieżące
3)przeznaczenie podmiotowe osobowe, rzeczowe, krajowe i zagraniczne 4)charakter ekonomiczny odpłatne i nieodpłatne, nabywcze i redystrybucyjne, odszkodowawcze 5)forma prawna płace, zasiłki, renty, emerytury, stypendia, dotacje, subwencje 6)czas i wysokość stałe
i zmienne, sztywne i zróżnicowane 7)organizację wypłaty budżetowe i pozabudżetowe, państwowe i samorządowe.
rozchody publiczne – są to spłaty otrzymanych kredytów i pożyczek, wykup papierów
wartościowych, udzielone pożyczki i kredyty, płatności, których źródłem finansowania są
przychody z prywatyzacji skarbu państwa, inne operacje finansowe związane z zarządzaniem
długiem publicznym i płynnością, płatności związane z udziałami skarbu państwa w międzynarodowych instytucjach finansowych.
Oprac. Małgorzata Węgiel
Strona 9
Aspekt podmiotowy finansów publicznych składa się z 1)sektora rządowego a)organy władzy publicznej, w tym organy administracji rządowej i organy kontroli państwowej, ochrony
prawa oraz sądy i trybunały b)państwowe jednostki budżetowe c)państwowe agencje wykonawcze d)NFZ, e)uczelnie publiczne f)Polska Akademia Nauk oraz tworzone przez nią jednostki organizacyjne g)państwowe instytucje kultury i filmowe h)państwowe instytucje gospodarki budżetowej i)inne państwowe osoby prawne utworzone na podstawie odrębnych
ustaw w celu wykonywania zadań publicznych 2)sektora samorządowego a)jst i ich związki
b)samorządowe jednostki budżetowe c)samorządowe zakłady budżetowe d)SP ZOZ
e)samorządowe instytucje kultury f)inne samorządowe osoby prawne utworzone na podstawie
odrębnych ustaw w celu wykonywania zadań publicznych 3)sektor ubezpieczeń społecznych
a)Zakład Ubezpieczeń Społecznych i zarządzane przez niego fundusze b)KRUS i zarządzane
przez niego fundusze.
Jednostki budżetowe – zalicza się je do jednostek organizacyjnych sektora finansów publicznych, nieposiadające osobowości prawnej. Swoje wydatki pokrywają bezpośrednio z budżetu jednostki macierzystej. Pobrane dochody odprowadza również do jednostki macierzystej. Jednostki budżetowe są tworzone przez ministra, właściwego wojewody, organu stanowiącego jst.
Zakład budżetowy – jednostka organizacyjna sektora finansów publicznych, funkcjonuje
tylko na szczeblu samorządu Art. 14 ustawy o finansach publicznych wymienia kategorie zadań realizowanych przez zakłady budżetowe, są to: gospodarka mieszkaniowa, gospodarowanie lokalami użytkowymi, zdania dotyczące dróg, mostów, ulic, placów oraz organizacji ruchu drogowego, wodociągów i zaopatrzenia w wodę, kanalizacji i odprowadzania ścieków,
utrzymania czystości i porządków, gospodarka odpadami, lokalny transport zbiorowy targowiska i hale targowe, zieleń, kultury fizycznej i sportu, utrzymania różnych gatunków roślin
i zwierząt w celu ich ochrony, zadania z zakresu cmentarzy. Zakład budżetowy twory organ
stanowiący jst. Zakład otrzymuje dotacje przedmiotowe, celowe, podmiotowe oraz dodatek
na pierwsze uruchomienie. Zakłady odprowadzają do jednostki macierzystej nadwyżkę środków obrotowych na koniec roku sprawozdawczego.
Agencja wykonawcza – jest państwową osobą prawną, tworzoną na podstawie odrębnej
ustawy w celu realizacji zadań państwowych. Funkcjonuje w oparciu o rocznych plan finansowy. Nadwyżkę środków budżetowych wpłaca do budżetu państwa do 30 czerwca po roku,
w którym nadwyżka powstała. Przykłady agencji: Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji
Rolnictwa, Agencja Rynku Rolnego, Agencja Nieruchomości Rolnych, Agencja Rozwoju
Oprac. Małgorzata Węgiel
Strona 10
Przemysłu, Agencja Mienia Wojskowego, Polska Agencja Inwestycji Zagranicznych, Polska
Agencka Rozwoju Przedsiębiorczości.
Państwowe instytucje gospodarki budżetowej - jednostki sektora finansów publicznych
tworzone są w celu realizacji zadań publicznych: 1)odpłatne wykonywanie wyodrębnionych
zadań 2)pokrywa koszty swojej działalności oraz zobowiązania z uzyskiwanych przychodów.
Może być tworzona przez właściwego ministra, szefa kancelarii prezesa RM za zgodą RM
udzielonej na jego wniosek. Instytucje te rejestruje się w Krajowym Rejestrze Sądowym, mają osobowość prawną. Mogą otrzymywać dotację z budżetu państwa. Mają być związane
z realizacją zadań publicznych oraz dla nowo utworzonych w postaci jednorazowej dotacji na
wyposażenie w środki obrotowe. Działają na podstawie statutu. Na czele stoi dyrektor, który
jest powoływany przez organ założycielski. Jeśli chce się zaciągnąć kredyt w wysokości 30%
przychodów, trzeba mieć zgodę organu założycielskiego. Przykładem takiej instytucji jest
Ośrodek Szkoleniowo Wypoczynkowy Ministerstwa Sprawiedliwości koło Kazimierza.
Państwowy Fundusz Celowy – obecnie tworzony na podstawie odrębnej ustawy. Żaden
z nowotworzonych nie ma osobowości prawnej. Fundusz celowy stanowi wyodrębniony rachunek bankowy, którym dysponuje minister wskazany w ustawie tworzącej fundusz. Przykładem jest Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska, i Gospodarki Rolnej, Fundusz Ochrony
Gruntów Rolnych, Fundusz Twórczości zarządzany przez ministra kultury, Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnoprawnych oraz fundusze zarządzane przez ZUS jak Fundusz
Pracy, Fundusz Świadczeń Socjalnych.
Budżet – od łac. koszyczek, sakiewka. Słowo zaczęło być używane na początku 19w. Wcześniej używano określeń skarb królewski, zasób pieniężny. Pojęcie to wprowadził Renè Stourme w pracy „Le budget”, w której sformował zasady budżetowe. Budżet oznacza roczny
plan finansowy, obejmujący dochody i wydatki oraz przychody i rozchody organów władzy
publicznej, w tym organów administracji rządowej, organów kontroli i ochrony prawa oraz
sądów i trybunałów. Uchwalany jest przez organ ustawodawczy lub stanowiący w jst w formie ustawy budżetowej bądź uchwały budżetowej na okres roku kalendarzowego, który jest
rokiem budżetowym.
Zasady budżetowe:
1. Uprzedniości budżetu – postuluje ona, aby budżet uchwalić przed okresem, w jakim ma
być wykonywany – do końca roku uprzedzającego rok budżetowy. Wyjątki to: a)prowizorium
budżetowe (tymczasowa, skrócona wersja ustawy budżetowej) b)derogacja budżetu – przeOprac. Małgorzata Węgiel
Strona 11
dłużenie ważności budżetu ubiegłorocznego c)prowadzenie gospodarki budżetowej na podstawie projektu budżetu d)uprawnienie rządu do dokonywania niezbędnych wydatków;
2. Zupełności budżetu – odrębne ujęcie dochodów i wydatków danej jednostki, 2 odrębne
listy;
3. Jedności budżetu – dochody i wydatki organu prawa publicznego ująć w jednym budżecie. Aspekt formalny – budżet powinien być zawarty w jednym akcie prawnym. Aspekt materialny – wpływy budżetowe powinny tworzyć jeden fundusz, z którego dokonywane są
wydatki;
4. Specjalizacji (szczegółowości) by dochody i wydatki były odpowiednio uporządkowane.
a)specjalizacja ilościowa – ujęcie w budżecie wszystkich dochodów i wydatków w określonych kwotach. Wielkość dochodów jest wskazówką ile max mogą stanowić wydatki
b)specjalizacja rzeczowa – w budżecie dochody ujęte są wg tzw. źródeł, a wydatki wedle
przeznaczenia c)specjalizacja czasowa – ujęte w budżecie dochody i wydatki mogą być uzyskiwane lub dokonywane tylko w okresie obowiązywania ustawy bądź uchwały budżetowej;
5. Ogólności – dochody budżetowe stanowią źródło pokrycia dla wszelkich wydatków budżetowych, czyli zakaz wiązania dochodów z określonym celem, na jaki powinien być przeznaczony np. dochody z podatku od środków transportu, nie muszą być przeznaczone na łatanie dziur w drogach;
6. Jawności budżetu – etapy, czynności, procedury związane z planowaniem, uchwalaniem
i wykonywaniem budżetu ją jawne;
7. Równowagi budżetowej – należy tak kształtować wydatki, by nie przekraczały dochodów.
Funkcje budżetu:
1. Polityczne – kontrola narodu poprzez parlament nad działalnością rządu. Jest to a)funkcja
demokratyczna – wpływanie i zainteresowanie społeczeństwa na opracowanie i wykonanie
budżetu b)funkcja ustrojowa – określenie uprawnień władzy ustawodawczej i wykonawczej
w sprawach budżetowych c)funkcja administracyjna – związana z rolą administracji publicznej w kształtowaniu budżetu. Organy wymuszają cięcia by racjonalizować wydatki d)funkcja
planowania – budżet sam w sobie jest planem, planujemy budżet.
2. Ekonomiczne – dokonywane są za pośrednictwem budżetu, podział znacznej części dochodu narodowego oraz na oddziaływanie przez budżet na kształtowanie się proporcji dochodu narodowego i przebieg procesów gospodarczych. Wyróżniamy a)funkcję alokacyjną – budżet jest narzędziem alokacji zasobów w gospodarce, związany jest z wytwarzaniem dóbr
i usług b)funkcja redystrybucyjna – budżet jest narzędziem redystrybucji dochodu narodowe-
Oprac. Małgorzata Węgiel
Strona 12
go c)funkcja stabilizacyjna – łagodzenie niekorzystnych zmian w gospodarce i wzrost gospodarczy.
3. Prawne – budżet państwa jest uchwalany w postaci ustawy budżetowej, posiada on moc
prawnie wiążącą – zasada dyrektywności budżetu.
Dochody budżetu państwa 2009r. to 303 mld zł
Wydatki budżetu państwa za 2009r. to 321 mld zł
Deficyt ok.18 mld zł
Dochody budżetu państwa w 2010r. to 249 mld zł
Wydatki budżetu państwa to 301 mld zł
Deficyt ok. 52 mld zł (na taki deficyt wpłynął światowy kryzys ekonomiczny oraz zaspokajanie potrzeb grup społecznych, które się tego domagały, jak podwyżki dla nauczycieli, górników, zwiększenie rent i emerytur).
Kategorie dochodów (źródła) budżetu państwa:
1. Dochody podatkowe (z danin publicznych), – 80% (z czego podatek VAT stanowi 50%,
podatek akcyzowy 22%, podatek PIT 16%, podatek CIT 12%, inne podatki i opłaty)
Podatek akcyzowy, z czego 42% paliwa silnikowe, 27% papierosy, 12% spirytus, 6% piwo,
2% wino, 1% olej opałowy, 3% gaz, 2% samochody osobowe.
2. Dochody związane ze środkami UE – 12%
3. Dochody nie podatkowe 7% - dochody uzyskiwane przez zakłady budżetowe, jednostki
budżetowe państwowe, cła i dywidendy.
Wydatki budżetu państwa:
1. Sztywne – stanowią ok. 70% wydatków. Prawnie zdeterminowane jak subwencja dla jst,
finansowanie infrastruktury technicznej, obrona narodowa (1,95% PKB roku poprzedniego),
składki do UE, koszty obsługi długu publicznego, wydatki na administrację państwową, dotacje do Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.
2. Elastyczne – zmieniają się, ich wysokość nie wynika z przepisów prawa. Są to wynagrodzenia i wydatki rzeczowe jednostek sfery budżetowej, dotacje dla jst, dotacje dla innych jednostek sektora finansów publicznych, majątkowe (inwestycyjne).
Procedura opracowywania i uchwalania budżetu państwa:
Inicjatywę posiada RM, a w szczególności Minister Finansów, którzy przedstawiają założenia
projektu budżetu państwa na rok następujący, uwzględniający postanowienia wieloletniego
planu finansowego państwa oraz przyjętym programie konwergencji. Założenia oparte są na
Oprac. Małgorzata Węgiel
Strona 13
podstawie materiałów, które są dostarczone do MF przez dysponentów odpowiednich części
budżetowych – właściwy minister oraz wojewoda na podstawie rozporządzenia MF. Oprócz
materiałów MF włącza do projektu dochody i wydatki naczelnych organów władzy państwowej (sądów, trybunałów, IPN, KRRiT, RPO). Dany projekt MF przedstawia RM. Do 30
września roku poprzedzającego rok budżetowy RM musi uchwalić projekt ustawy budżetowej
i przedłożyć go sejmowi wraz z uzasadnieniem. Projekt ustawy budżetowej zawiera
1)określenie głównych celów społeczno – gospodarczych zgodnie z wieloletnim planem finansowym państwa 2)założenia makroekonomiczne na rok budżetowy i 3 kolejne lata dotyczące PKB i jego składowych, poziomu cen towarów i usług 3)przewidywanego kursu walutowego 4)przeciętnego wynagrodzenia brutto w gospodarce narodowej, poziomu zatrudnienia
i bezrobocia oraz salda obrotów bieżących 5)kierunki polityki fiskalnej państwa
6)przewidywane wykonanie budżetu państwa za rok budżetowy, 7)omówienie projektowanych kategorii przychodów i rozchodów 8)nadwyżki lub deficytu 9)środki europejskie,
10)informacji o udzielonych poręczeniach i gwarancjach 11)kierunki prywatyzacji skarbu
państwa 12)zestawienie zadań i celów priorytetowych na dany rok budżetowy. Do 25 października dysponenci poszczególnych części budżetowych przekazują informację o przyjętych przez RM w projekcie ustawy kwotach jednostkom podległym oraz jst. Do dnia 1 grudnia roku poprzedzającego rok budżetowy jednostki, które otrzymywały informacje od dysponentów przekazującym projekty planów finansowych na przyszły rok zgodnie z projektem
ustawy budżetowej. Kiedy budżet nie zostanie uchwalony sejm musi przyjąć ustawę i prowizorium budżetowym. Budżet powinien być uchwalony w ciągu 4 miesięcy od dnia przedłożenia projektu ustawy RM sejmowi do trafienia do podpisu przez prezydenta, czyli do końca
stycznia.
Wykonywanie ustawy budżetowej: W terminie 21 dni od dnia ogłoszenia ustawy budżetowej dysponenci części budżetowych przekazują informację jednostkom podległym o kwotach
dochodów i wydatków, w tym wynagrodzeń, po czym jednostki podległe sporządzają plany
finansowe celem zapewnienia ich zgodności z ustawą budżetową. MF w porozumieniu z dysponentami części budżetowych opracowuje harmonogram realizacji budżetu państwa, obejmuje on: 1) prognozę dochodu budżetu państwa w poszczególnych miesiącach roku budżetowego 2)wielkość planowanych do sfinansowania wydatków. W terminie 21 dni od ogłoszenia
ustawy budżetowej dysponenci części budżetowych przekazują jednostkom samorządu terytorialnego informację o kwotach dotacji celowych dla tych jednostki samorządom województw
informację o środkach na realizowane programy finansowane z funduszy UE. Wykonaniem
budżetu państwa kieruje RM. W toku wykonywania obowiązują zasady gospodarki finansowej: 1)ustalanie, pobieranie i odprowadzania dochodów budżetu państwa następuje na zasaOprac. Małgorzata Węgiel
Strona 14
dach i w terminach wynikających obowiązujących przepisów 2)pełna realizacja zadań następuje w terminach określonych przepisami i harmonogramem wykonania budżetu 3)dokonanie
wydatków budżetowych następuje na podstawie kwot określonych w prawie finansowym
z uwzględnieniem prawidłowości dokonanych zgodnie z planowanym przeznaczeniem
w sposób celowy i oszczędny z zachowaniem zasady uzyskiwania najlepszych efektów z danych nakładów 4)zlecanie zadań powinno następować na zasadzie wybory najkorzystniejszej
oferty z uwzględnieniem przepisów o zamówieniach publicznych.
Rezerwy w budżecie państwa:
1. Ogólne – nie może przekroczyć 2/10 wydatków budżetowych, RM swobodnie nią dysponują;
2. Celowe – suma rezerw celowych nie może przekroczyć 3% wydatków celowych. Rezerwy
celowe są tworzone na wydatki, których szczegółowy podział na pozycje nie jest możliwy
do dokonania w okresie opracowywania projektu ustawy budżetowej. Po drugie fundusz
celowy przeznaczony jest na wydatki, których realizacja jest uwarunkowana zaciągnięciem
kredytów w międzynarodowej instytucji finansowej. Po trzecie są to wydatki współfinansowane ze środków unijnych.
Zasady wykonywania budżetu państwa:
Legalności i terminowości – pobieranie i odprowadzanie dochodów budżetu państwa następuje na zasadach i w terminach wynikających z odpowiednich przepisów, zgodnie z przyjętym przez RM harmonogramem wykonywania budżetu państwa;
Celowości i oszczędności – wykonywanie wydatków następuje w granicach kwot określonych w planie finansowym z uwzględnieniem prawidłowości dokonanych przeniesień i zgodnie z planowaniem przeznaczeniem w sposób celowy i oszczędny z zachowaniem zasady
uzyskiwania najlepszych efektów z danych nakładów;
Konkurencyjności i gospodarności – zlecenie zadań powinno następować na zasadzie wyboru najkorzystniejszej oferty z zachowaniem przepisów o zamówieniach publicznych.
Sprawozdawczość budżetowa państwa:
Sprawozdanie półroczne za pierwsze 6 miesięcy – opracowuje je RM, którą reprezentuje
Minister Finansów. Przedstawia on sprawozdanie właściwej komisji sejmowej oraz NIK
w terminie do 10 września roku budżetowego;
Sprawozdanie roczne z wykonania budżetu państwa – opracowuje i przedstawia sprawozdanie RM do 31 maja roku następującego po roku budżetowym. Przedstawia go NIK
i sejmowi. Sprawozdanie zawiera 1)informację o dochodach i wydatkach związanych z zadaOprac. Małgorzata Węgiel
Strona 15
niem administracji rządowej realizowanymi przez jst i innymi zdaniami zleconymi tym jednostkom na podstawie ustaw 2)informację zbiorczą o wykonaniu budżetów jst 3)ocenę realizacji założeń makroekonomicznych oraz prywatyzacji majątku skarbu państwa.
Dług publiczny – łączna kwota zobowiązań jednostek sektora finansów publicznych rozumiana, jako wartość nominalna zobowiązań, czyli po wyłączeniu tzw. zobowiązań wzajemnych jednostek sektora finansów publicznych (należnych jednym względnie drugich) obejmuje zobowiązania sektora finansów publicznych 1)wyemitowanych papierów wartościowych
opiewających na zaciągniętych kredytach i pożyczkach 2)przyjętych depozytów z wymagalnych zobowiązań wynikających z odrębnych ustaw lub prawomocnych orzeczeń sądów
i ostatecznych decyzji administracyjnych. Kontrolę nad wysokością państwowego długu publicznego sprawuje MF (Jan Rostowski od 2007r.). Dług publiczny nie może przekroczyć
60% wartości rocznego PKB. Gdy Państwowy Dług Publiczny (PDP)
przekroczy 50%, ale więcej niż 55% PKB – RM uchwala na następny rok projekt ustawy
budżetowej, w którym relacja deficytu budżetu państwa do dochodu budżetu państwa nie może być wyższa niż relacja z roku bieżącego;
przekroczy 55%, ale więcej niż 60% PKB – RM na kolejny rok uchwala projekt ustawy
budżetowej, w której nie przewiduje się deficytu budżetu państwa lub przyjmuje się poziom
różnicy dochodów i wydatków budżetu państwa, zapewniający ze relacja długu skarbu państwa do PKB przewidziana na koniec roku budżetowego, którego dotyczy projekt ustawy będzie niższa od tej relacji z roku bieżącego. Nie przewiduje się wzrostu wynagrodzeń pracowników państwowej sfery budżetowej. Waloryzacja rent i emerytur nie może przekroczyć poziomu odpowiadającego wzrostowi cen towarów i usług konsumpcyjnych ogłoszonego przez
GUS za poprzedni rok budżetowy. Wprowadza się zakaz udzielania pożyczek i kredytów
z budżetu państwa. RM dokonuje przeglądu wydatków budżetu państwa w kontekście środków pochodzących z kredytów zagranicznych oraz planów wieloletnich. RM przedstawia
sejmowi program sanacyjny, mający na celu obniżenie tej niekorzystnej relacji. Wydatki budżetów jst określone w uchwale budżetowej na kolejny rok mogą być wyższe niż dochody
tego budżetu, powiększone o nadwyżkę budżetową z lat ubiegłych i wolne środki jedynie
o kwotę związaną z realizacją zadań z tzw. bezzwrotnej pomocy zagranicznej;
przekroczy 60% PKB – stosuje się działania i procedury wyrażone wyżej (dla 55-60%).
RM przedstawia sejmowi program sanacyjny w ciągu 30 dni od dnia ogłoszenia tej relacji.
Wydatki budżetowe jst na kolejny rok nie mogą być wyższe niż dochody. Poczynając od 7
dnia po ogłoszeniu relacji jednostki sektora finansów publicznych nie mogą udzielać nowych
poręczeń i gwarancji.
Oprac. Małgorzata Węgiel
Strona 16
Te procedury budżetowe nie obowiązują w przypadku wprowadzenia stanu wyjątkowego,
stanu wojennego oraz stanu klęski żywiołowej.
Program sanacyjny – plan formułowany przez RM. Ma na celu uzdrowienie finansów obejmuje 1)wskazanie przyczyn PDP 2)przedsięwzięcia mające na celu ograniczenie relacji
z uwzględnieniem rozwiązań prawnych 3)trzyletnią prognozę dotyczącą PDP do PKB wraz
z przewidywanym rozwojem sytuacji makroekonomiczne w kraju.
Budżet jst – roczny plan finansowy obejmujący dochody i wydatki oraz przychody i rozchody uchwalone w formie uchwały budżetowej na rok budżetowy, stanowiący podstawę gospodarki finansowej jednostki samorządowej w roku budżetowym.
Dochody jst:
Majątkowe – dochody i środki otrzymane na inwestycje, dochody ze sprzedaży majątku,
dochody z tytułu przekształcenia prawa użytkowania wieczystego w prawo własności.
Bieżące – wszystkie inne, niemajątkowe
Wydatki jst:
Majątkowe (inwestycyjne) – na inwestycje i zakupy inwestycyjne, zakup i objęcie akcji,
wniesienie wkładów do spółek prawa handlowego, zakup samochodu do szkoły
Bieżące – zakup art. biurowych, opału do szkoły
Nadwyżka budżetowa – dodatnia różnica między dochodami a wydatkami budżetu.
Deficyt budżetowy – ujemna różnica między dochodami a wydatkami budżetu. Deficyt powinien być pokryty z przychodów ze sprzedaży papierów wartościowych, które zostały wyemitowane przez jst, przychodów z kredytów i pożyczek, prywatyzacji majątku jst, nadwyżki
budżetowej jst z lat ubiegłych.
Rezerwy budżetowe jst:
Ogólna – powinna wynosić 0,1%- 1 % wydatków budżetu. Dysponuje nią organ wykonawczy.
Celowa – to max 5% wydatków w danym roku. Przeznaczana jest na określony z góry cel
związany z wydatkami oraz są tworzone na wydatki związane z realizacją programu z tzw.
bezzwrotnej pomocy zagranicznej.
Oprac. Małgorzata Węgiel
Strona 17
Tryb opracowywania i uchwalania budżetu jst: zgodnie z zasadą uprzedniości powinien
być uchwalony do 31 grudnia przed rokiem budżetowym. Jst ma obowiązek uchwalenie budżetu do końca stycznia. Inicjatywa w sprawie sporządzenia uchwały budżetowej spoczywa
na organie wykonawczym jst (wójt, burmistrz, prezydent, zarząd powiatu, zarząd województwa). Projekt budżetu powinien być sporządzony i przedstawiony organowi stanowiącemu
oraz RIO do 15 listopada roku poprzedzającego rok budżetowy. Do projektu uchwały dołącza
się uzasadnienie do projektu uchwały budżetowej. Organowi stanowiącemu nie wolno bez
zgody organu wykonawczego wprowadzić w projekcie uchwały budżetowej zmian, które
mogą spowodować zmniejszenie dochodów i jednoczesne zwiększenie deficytu jednostki samorządowej. Do czasu podjęcia uchwały w nowym roku podstawą gospodarki finansowej jest
projekt budżetu przedstawiony przez organ wykonawczy. Jeżeli rada nie zdąży uchwalić budżetu do końca stycznia organ ten nie przestaje funkcjonować. Budżet ustala RIO do końca
lutego roku budżetowego, ale jest to „budżet bez szaleństw” nie ma pieniędzy na inwestycje,
tylko na podstawowe zadania. Po 15 listopada, kiedy zostanie budżet przedstawiony następuje
już pewien proces wykonywania budżetu. W terminie 7 dni od dnia przekazania organowi
stanowiącemu wójt przekazuje podległym jednostkom niezbędne informacje do opracowanie
ich planów finansowych (szkoły, domy kultury). Plany projektów finansowych w terminie 30
dni od dnia przekazania przez organ wykonawczy, nie później niż do 22 grudnia roku poprzedzającego rok budżetowy. 21 dni od dnia podjęcia uchwały budżetowej organ wykonawczy
przekazuje jednostkom podległym ostateczne decyzje o kwotach dochodów i wydatków,
o wysokości dotacji i wpłat do budżetu. Opracowuje plan finansowy zadań z zakresu administracji rządowej i innych zadań zleconych jst odrębnymi ustawami przyjmując jako podstawę
dla jego planu kwotę dotacji przyznanych na ten cel w roku budżetowym oraz wielkość dochodów związanych z realizacją tych zadań które podlegają przekazaniu do budżetu państwa.
Organ wykonawczy opracowuje harmonogram wykonania jst. Zasady tożsame jak w przypadku budżetu państwa.
Sprawozdawczość budżetowa jst: związana jest z zatwierdzeniem wykonania budżetu jst.
Kontrolę nad wykonaniem budżetu jst pełni jego organ stanowiący oraz RIO:
Dotyczy sprawozdawczości jednostek podległych jst względem jednostki macierzystej –
w terminie do 31 lipca roku budżetowego informacja o wykonaniu planu finansowego jednostki podległej za pierwsze półrocze uwzględniające stan należności i zobowiązań. Przedstawienie do końca lutego roku następującego po roku budżetowym sprawozdania rocznego
z wykonania planu finansowego jednostki organu wykonawczego;
Dotyczy samej jst – odpowiada za nią organ wykonawczy, który przedstawia organowi stanowiącemu oraz RIO do 31 sierpnia roku budżetowego informację o przebiegu wykonywania
Oprac. Małgorzata Węgiel
Strona 18
budżetu jednostki za pierwsze półrocze, informacje o kształtowaniu się tzw. wieloletniej prognozy finansowej. Do końca marca roku następującego po roku budżetowym organ wykonawczy jst przedstawia organowi stanowiącemu i RIO sprawozdanie roczne z wykonania budżetu jednostki samorządowej zawierające zestawienie dochodów i wydatków dokonanych
w budżecie oraz informację i stanie mienia komunalnego. RIO opiniuje budżet, opinia ta trafia do organu stanowiącego jst. W terminie do 15 czerwca komisja rewizyjna przedstawia organowi stanowiącemu wniosek w sprawie absolutorium dla organu wykonawczego. Organ
stanowiący zatwierdza bądź nie sprawozdanie do 30 czerwca roku następującego po roku budżetowym. Jeśli nie ma udzielonego absolutorium, konsekwencją jest postawienie wniosku
w sprawie referendum w gminie. Jeśli absolutorium nie zostanie udzielone w powiecie lub
województwie jest to równoważne z podjęciem uchwały w sprawie odwołania tego organu.
Skarbnik:
Kompetencje: kierownik jednostki powierza określone obowiązki w zakresie gospodarki finansowej, prowadzenia rachunkowości, wykonywania dyspozycji, dokonywania wstępnej
kontroli w zakresie zgodności operacji z planem finansowym pod względem kompletności
i rzetelności, które dotyczą operacji finansowych.
Prawa skarbnika: może żądać od kierowników innych komórek organizacyjnych udzielania
w formie ustnej lub pisemnej niezbędnych informacji i wyjaśnień. Może żądać udostępniania
do wglądu dokumentów i wyliczeń. Może również wnioskować do kierownika jednostki
o określenie procedur i trybu zgodnie, z którym inni pracownicy jednostki mają prowadzić
prawidłowo rozliczenia i dokumentację. Może również żądać egzekwowania by pracownicy
składali mu informację i dokumenty.
Kto może zostać skarbnikiem? osoba z wykształceniem wyższym mgr ekonomicznym i posiadająca 3 letni staż pracy w księgowości. Jeśli ktoś nie ma wykształcenia wyższego to musi
mieć 6 lat doświadczenia w księgowości. Może nim zostać osoba, która jest biegłym rewidentem jak i osoba, która posiada certyfikat księgowy uprawniający do prowadzenia ksiąg rachunkowych.
Kontrasygnata: dowodem dokonania wstępnej kontroli jest podpis skarbnika złożony na dokumentach dotyczących danej operacji. Złożenie podpisu oznacza, że skarbnik nie zgłasza
zastrzeżeń, co do zgodności z prawem i prawidłowości przedstawionych przez właściwych
pracowników mu dokumentów. Nie zgłasza również zastrzeżeń do kompletności i formalno –
rachunkowej prawidłowości oraz rzetelności. Ponadto podpis skarbnika świadczy o tym, że
zobowiązanie, którego dotyczy dana operacja wynika z budżetu.
Odmowa złożenia podpisu: Jeśli skarbnik ujawni nieprawidłowości w dokumencie to zwraca ten dokument do poprawy. W przypadku nie usunięcia braków skarbnik odmawia złożenia
Oprac. Małgorzata Węgiel
Strona 19
podpisu. Jeśli odmówi musi zawiadomić o przyczynach odmowy kierownika jednostki
w formie pisemnej. Wójt może wstrzymać wykonanie operacji finansowej lub też wydać pisemne polecenie jego realizacji. Kiedy wójt mimo to wyda mu polecenie zapłaty, rozliczenia
musi powiadomić o tym organ stanowiący oraz RIO.
Ewolucja finansów samorządu terytorialnego:
I okres 1918 – 1939r. – czas ten możemy podzielić na cztery podokresy:
1. 1918 – 1924r. – tworzono jednolite struktury samorządu i finansów samorządowych. Charakteryzowało się nie spójnością finansów samorządowych w skali całego kraju. W skład terytorium II RP weszły ziemie, będące pod zarządem trzech różnych państw. Każdy z zaborców narzucił własny system administracji i samorządu. Zadaniem nowej władzy było ujednolicenie przejawów życia społecznego i gospodarczego jak i ujednolicenie wynikające z niespójności finansowej. Drugą cechą był brak stabilności finansów samorządowych. 11 sierpnia
1923r. uchwalono jednolitą ustawę o tymczasowym uregulowaniu finansów komunalnych.
Ponadto okres ten cechowała niejednolitość prawa oraz brak wyraźnego rozdziału źródeł dochodów budżetu państwa i samorządu terytorialnego, co było skutkowało nadmiernym uzależnieniem dochodów samorządowych od państwowych. Poza tym nie było finansowego systemu wyrównawczego pomiędzy bogatymi i biednymi samorządami. Tereny słabo rozwinięte
były jeszcze bardziej zaniedbane, nie było możliwości równego rozwijania się. Kolejną cechą
było przerzucanie przez państwo na samorząd trudności finansowych budżetu państwa, odbieranie samorządom ich dochodów i obciążanie go zadaniami dodatkowymi bez stosownej rekompensaty. Ustawa z 1923 r. określała źródła dochodów i zasady ich uchwalania. Wyróżniano wtedy dochody: z dodatków do podatków państwowych 1)dodatki komunalne do podatku dochodowego, podatku od gruntów i budynków, przemysłu i handlu, udział w podatku
dochodowym 2)podatki komunalne: od zaprotestowanych weksli, podatek od spadków i darowizn, podatek od szyldów i anonsów, od polowania 3)opłaty samorządowe: od umów
o przeniesienie własności nieruchomości, opłata za używanie urządzeń komunalnych i opłaty
specjalne.
2. 1925 – 1929r. – stabilizacja i szybki rozwój gospodarki lokalnej, poprawa stanu finansów
samorządowych. Pierwszym ważnym momentem było wydanie 17.06.1924r. rozporządzenia
prezydenta RP, w którym doprecyzowano zasady gospodarki budżetowej samorządowej.
W 1927r. powołanie komunalnego funduszu zapomogowo – pożyczkowego, czyli stworzenie
możliwości kredytu samorządowego i rozwoju infrastruktury. 01.06.1927r. rozporządzeniem
prezydenta utworzono komunalny fundusz zapomogowo – pożyczkowy. Na fundusz składały
się środki od udzielonych kredytów a także czerpał wpływy z podatków państwowych od
spożycia zużycia i produkcji, 10% z tytułu opłaty monopolowej. Administrację nad funduOprac. Małgorzata Węgiel
Strona 20
szem sprawował Polski Bank Komunalny. Rozwinięta instytucja kredytu stworzyła możliwość zaciągania zobowiązań za granicą. W latach 1928-1929 pożyczki komunalne stanowiły
30% dochodów samorządu. Należy dodać, że nie było granicy zadłużania się samorządu. Zaciągano kolejne kredyty by łatać bieżące dziury. Władza państwowa zmuszona była do podjęcia działań oszczędnościowo – naprawczych. Zmniejszono administrację, likwidacja niektórych małoznaczących dochodów samorządu, których koszty pobierania dochodów były wysokie. Nakazano samorządom obniżenie kosztów działalności. Wprowadzono granice zadłużania się. Powołano instytucje, która miała pełnić kontrolę nad finansami i działalnością samorządu – Związek Rewizyjny Samorządu Terytorialnego. Powołano centralne i wojewódzkie Komisje Oszczędnościowo – Oddłużające.
3. 1930 – 1935r. – załamanie się finansów samorządowych, związane ze światowym kryzysem gospodarczym.
4. 1936 – 1939r. – stopniowa normalizacja i poprawa stanu finansów samorządu terytorialnego, normalizacja, zrównoważenie dochodów samorządowych. Zaplanowana na rok 1939
reforma finansów publicznych nie doszła do realizacji w skutek wybuchu wojny. Ustawa
z 05.08.1938r. o poprawie finansów komunalnych usprawniła finanse publiczne. Wprowadzono: podatek drogowy, opłaty specjalne od własności gruntów i nieruchomości, którym budowane drogi przynoszą korzyści gospodarcze.
II okres 1945 – 1950r. – samorząd został przywrócony dekretem PKWN z listopada
1944r. o organizacji i zasadach działania samorządu terytorialnego. 13.04.1945r. dekret o reformie samorządowego systemu podatkowego. 20.03.1946r.o podatkach i finansach komunalnych. Dodano nowe dochody samorządowe: wpłaty przedsiębiorstw komunalnych, opłaty
skarbowe, opłaty targowe, opłaty za korzystanie z urządzeń i usług komunalnych, podatek od
zbytku lokalowego, podatek od spożycia w zakładach gastronomicznych, podatek od posiadania psów, podatek hotelowy, podatek od gilz od papierosów. W 1945r. przywrócono Komunalny Fundusz Zapomogowo – Pożyczkowy, przekształcony w 1948r. w Samorządowy
Fundusz Wyrównawczy. Ustawą z 20.03.1950r. o terenowych organach jednolitej władzy
państwowej zlikwidowano samorząd wprowadzając Rady Narodowe, centralizm finansowania, planowania i zarządzania.
III okres 1990 – obecnie – ewolucja finansów w odrodzonej Polsce, zmiana gospodarki na
rynkową. Efektem okrągłego stołu była ustawa z dnia 8 marca 1990r. o samorządzie terytorialnym. Powstała samodzielna gmina, ze szeregiem zadań, jakie przejęła, więc pojawiła się
konieczność unormowania zasad ich finansowania – ustawa 14.12.1990r. o dochodach gminy
i zasadach ich subwencjonowania oraz prawo budżetowe z 5.01.1991r. Wraz z przekazywaniem zadań gminie zwiększano jej dochody. Wraz z przejęciem prowadzenia szkół podstawowych, pojawiła się subwencja oświatowa. W 1998r. w czasie koalicji AWS - UW uchwaOprac. Małgorzata Węgiel
Strona 21
lono 4 markoreforny (służby zdrowia, ubezpieczeń społecznych, szkolnictwa i administracji
publicznej), wprowadzono dalsze procesy demokratyzacji i pomocniczości. Ustawa o dochodach jst na lata 1999 – 2000r. określała źródła dochodów, zasady ustanawiania subwencji
ogólnych i ich przekazywania oraz zasady i tryb udzielania dotacji celowych. W 2000r. był
projekt Millera, by zagwarantować niezależność jst, zwiększyć dochody własne jst, ustanowienie nowych źródeł dochodu jst. Projekt okazał się fiaskiem, dlatego też przedłużono obowiązywanie ustawy nowelą na lata 1999- 2000r. W 2001r. utworzono jeden projekt ustawy
z poselskiego i rządowego Hibner. 25.08.2001r. przedstawiono Aleksandrowi Kwaśniewskiemu do podpisu, ale prezydent jej nie podpisał. 14.11.2001. przedłużono nowelą obowiązywanie ustawy. W styczniu 2002r. powołano międzyresortowy zespół ds. opracowania
ustawy, lecz nie względu na pakiet Kołotki ustawa nie została przyjęta, więc znów przedłużono nowelą obowiązywanie starej ustawy. 13.11.2003r. uchwalono ustawę o dochodach jst,
obowiązującą od 1.1.2004r. do dziś. Mamy tu do czynienia z kolejnym krokiem w procesie
decentralizacji zadań publicznych i finansów publicznych, zwiększenie ekonomicznej odpowiedzialności jst, zwiększenie dochodów własnych, finansowanie jst zbliżono do kondycji
gospodarki państwa, rozbudowano możliwości samorządów w zakresie absorpcji środków
unijnych. Od 1998r. do dziś mieliśmy 3 ustawy o finansach publicznych: 26.11.1998r,
30.05.2005r., 29.08.2009r.
Dochody jst:
1. Budżetowe (zagwarantowane ustawą): dochody własne (podatki – leśny, rolny, od nieruchomości, od czynności cywilno-prawnych, od środków transportowych, opłaty lokalne (targowa, uzdrowiskowa eksploatacyjna, administracyjna, skarbowa, adiacencka), udział w podatkach budżetu państwa PIT i CIT, subwencje i dotacje celowe;
2. Pozabudżetowe (może je pozyskiwać): a) zwrotne, trzeba je oddać pożyczki, kredyty, obligacje komunalne b)bezzwrotne głównie z UE, EFTA itp. Między środkami zwrotnymi i
bezzwrotnymi obszarem wspólnym jest PPP.
Udział w podatkach państwowych:
Podmiot
Gmina
Powiat
Województwo
PIT
39,34
10,25
1,6
CIT
6,71
1,4
14
Subwencje:
Gmina i Powiat: ogólna (oświatowa, wyrównawcza, równoważąca)
Województwo: oświatowa, wyrównawcza, regionalna
Oprac. Małgorzata Węgiel
Strona 22
Podatki – świadczenie pieniężne
Stałe cechy podatku: przymusowość, bezzwrotność, nieodpłatność, powszechność
Zmienne cechy podatku: przedmiot opodatkowania, podmiot opodatkowania, stawka podatkowa, skala podatkowa, ulgi i zwolnienia podatkowe, kumulacja.
Oprac. Małgorzata Węgiel
Strona 23