Oglądaj/Otwórz

PRACE FILOLOGICZNE
Warszawa 1992
TOM XXXVII
MARIA ZAREMBINA
FORMY STOPNIOWANIA
PRZYMIOTNIKÓW I PRZYSŁÓWKÓW
W POLSZCZYŹNIE MÓWIONEJ
Obserwując zmiany zachodzące we współczesnej polszczyźnie trudno
pominąć milczeniem zachwianie repartycji stopniowania morfologiczne­
go i opisowego. Pomieszanie może iść w dwóch kierunkach, jak widać na
przykładach typu: Zawodnik bardziej wysoki obok Konkurencyjniejszy
termin oczekiwania.
Problematyka stopniowania jest wielce złożona, jak tego dowodzą
chociażby cztery kolejne tomy Zagadnień kategorii stopnia w językach
słowiańskich}, nie licząc prac M. Jurkowskiego12, A. Nagórko3, R. Lasko­
wskiego4 i innych. Skromne ramy tego artykułu nie pozwalają nawet na
wyliczenie problemów związanych z gradacją; przytoczę więc tylko nie­
które pojęcia i terminy roztrząsane przez autorów opracowań, takie jak:
przymiotniki (i przysłówki) stopniowalne i niestopniowalne, stopniowanie
syntetyczne i analityczne, morfologiczne i opisowe, dodatnie i ujemne,
gradanty, paragradanty, gradacja wewnętrzna i zewnętrzna, komparatywne konstrukcje zdaniowe i niezdaniowe, konstrukcje wzmocnione komparatywne i superlatywne.
Po lekturze wielu prac dotyczących gradacji musiałam zweryfikować
pewne wstępne hipotezy dotyczące mechanizmu szerzenia się stopniowa­
nia opisowego, jego źródeł stylistycznych. Sądziłam, że dodatnie stopnio­
wanie opisowe szerzące się często kosztem morfologicznego jest analogi­
czne do stopniowania ujemnego, w którym równoległe formy przyrostko­
1 Por. Zagadnienia kategorii stopnia w językach słowiańskich. Red. H. Orzechowska,
Warszawa, 1 1976, I I 1980, III 1983, IV 1986.
2 M. Jurkowski, Semantyka i składnia wyrażeń gradacyjnych w językach wschodniosłowiańskich, Katowice 1976.
3 Por. A. Nagórko, O podstawach semantycznego podziału przymiotników. Studia semiotyczne XIII, 1983, s. 141-156.
4 Por. R. Laskowski, Od czego «lepszy» jest lepszy?, JP LVII, 1977, s. 323-334.
Maria Zarębina
100
we nie istnieją; że zarazem połączone ono jest z ogólną tendencją do two­
rzenia konstrukcji analitycznych. Źródłem szerzenia się stopniowania opi­
sowego wydawała mi się mówiona odmiana języka z zachodzącymi w niej
procesami integracji i dezintegracji. Zakwalifikowałam wstępnie zagad­
nienie jako poprawnościowe. Ten aspekt w dotychczasowych pracach nie
był uwzględniany ze zrozumiałych względów: podjęto badania teoretycz­
ne i konfrontatywne w obrębie języków słowiańskich. Do weryfikacji za­
łożeń intuicyjnych posłużyłam się również statystyką.
Zaczęłam od danych zgromadzonych dla polszczyzny mówionej. Roz­
patrzyłam formy przymiotników i przysłówków w 10 próbach języka mó­
wionego, każda po 10 000 wyrazów5 (Próby: I — wypowiedzi swobodne
dzieci, II — młodzieży licealnej, III — studentów, IV — rozmowy telefo­
niczne dziennikarzy, V — rozmowy potoczne; VI — wypowiedzi radio­
wo-telewizyjne, VII — teksty narad, VIII — język w szkole, IX — dys­
kusje naukowe, X — język biurowy), uwzględniając ogólną liczbę haseł
przymiotnika i przysłówka (V), ich frekwencję w tekście (Fr), dalej fre­
kwencję form komparatywu i superlatywu morfologicznych oraz opiso­
wych, dodatnich i ujemnych. Materiał z badań własnych pochodzi z dzie­
sięciolecia 1972-1981, czyli są to teksty nieco nowsze od tych, którymi
rozporządza Instytut Filologii Słów. UW (te od 1945 r.6), poza tym są one
mówione, nie pisane; nowsze też od tekstów, na których się opiera rozpra­
wa J.H. Dicka7 (który obronił ją w 1974 r.), nowsze również w stosunku
do tekstów J. Iwaszkiewicza, analizowanych przez H. Rybicką8 (skoro
Iwaszkiewicz urodził się w 1894 r.).
Przymiotniki
Próba
I
II
III
IV
V
V
229
226
255
213
248
Fr
453
443
413
374
455
Stopn. morfologiczne Stopn. opisowe
Dodatnie
Comp Sup Razem Comp Sup Razem
9
19
10
2
0
2
33
8
41
6
2
8
16
15
0
0
0
31
17
0
15
2
1
1
18
10
28
0
0
0
Ujemne
Comp Sup
1
0
0
0
0
0
0
0
0
0
Razem
1
0
0
0
0
' Por. M. Zarębina, Próba statystycznej analizy słownictwa polszczyzny mówionej (synteza
danych liczbowych), Wrocław 1985 wraz z materiałem nie publikowanym.
6 Por. W. Pianka, Słownik łeksemów stopniowalnych w językach słowiańskich; [w:| Zagad­
nienia kategorii stopnia w językach słowiańskich, t. III, Warszawa 1983, s. 79-148, tu s. 79.
7 Por. J.H. Dick, Stopniowanie przymiotników i przysłówków we współczesnej polszczyźnie
kulturalnej; [w:] Zagadnienia kategorii stopnia w językach słowiańskich, t. I, Warszawa 1976,
s. 43-52.
8 Por. H. Rybicka, Morfologiczna i syntaktyczna charakterystyka konstrukcji komparatywnych *v wybranych utworach J. Iwaszkiewicza; [w: ] Zagadnienia kategorii stopnia w językach
słowiańskich, t. II, Warszawa 1980, s. 155-163.
Formy stopniowania przyimków i przysłówków ...
VI
VII
VIII
IX
X
382
327
347
447
214
1729
Próba
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
V
135
142
151
178
166
177
167
153
189
114
551
4
0
3
5
0
20
20
18
36
21
4
191
Fr
781
1054
812
868
811
701
777
715
761
621
7901
Stopn. morfologiczne Stopn. opisowe
Dodatnie
Comp Sup Razem Comp Sup Razem
20
7
27
0
1
1
25
6
31
1
0
1
42
8
50
0
0
0
40
6
46
0
1
1
37
44
7
0
0
0
24 11
35
1
0
1
52 15
67
0
1
1
52
3
55
0
0
0
9
0
53
62
0
0
27
5
0
0
32
0
449
372 77
5
0
5
Przysłówki
19
15
8
13
1
100
39
33
44
34
5
291
715
654
691
806
355
5359
2
5
1
3
1
15
6
5
4
8
1
'35
1
0
0
1
0
3
101
1
0
1
0
0
2
Ujemne
Comp Sup
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
1
0
0
0
0
0
0
1
0
2
0
1
1
0
5
Razem
0
0
0
0
0
0
1
0
0
0
1
Uwaga: właściwie stopniowania ujemnego nie powinno się porównywać z pozostałymi,
bo, jak słusznie zauważył J. Safarewicz , nie ma ono odpowiednika w stopniowaniu syntetycz­
nym, ponieważ jednak form ujemnych jest łącznie dla przymiotnika i przysłówka zaledwie 6,
co stanowi 0,76% całości form stopnia, nie ma to większego znaczenia.
Przymiotniki i przysłówki obejmują w próbie wielkości 100 000 wy­
razów kolejno 1729 oraz 551 haseł, co stanowi 18,48% oraz 5,88% słow­
nika (zawierającego 9365 haseł), w tekście wystąpiło 5359 form przy­
miotnika (5,35%) oraz 7901 form przysłówka (7,90%). Przymiotniko­
wych form stopnia mamy 331, z tego na stopniowanie morfologiczne
przypada 291, na opisowe 40; form przysłówkowych stopnia mamy 455,
z tego morfologicznych 449, opisowych — 6. Razem form gradacyjnych
jest 786, z tego 740 morfologicznych, 46 — opisowych, morfologiczne
stanowią 94,15%, a opisowe 5,85%.
Nasze dane liczbowe można w dalszym ciągu porównać z danymi dla
języka Iwaszkiewicza z wszystkimi zastrzeżeniami, tj. że jest to język jed­
nostkowy pisarza, że oprócz prozy do analizy wszedł dramat i wiersz. Ca­
łość próby wyniosła 160 000 wyrazów, ponieważ dane dotyczą tekstu, nie
słownika, mogą być odpowiednio przeliczane. W stopniowaniu autorka
(H. Rybicka910) nie wyróżnia z osobna stopniowania ujemnego, ale na
9 Dopisek do artykułu R. Laskowskiego, Od czego «lepszy» jest lepszy? JP LV11, 1977, s.
10 Por. przypis 8.
102
Maria Zarębina
pewno jest ono obecne, skoro przytacza przykłady tekstowe (mniej efe­
ktowny, mniej hoża); jest ich tylko dwa, co nasuwa przypuszczenie, że w
ogóle musi ich być niewiele, gdyż inne grupy ilustrowane są większą licz­
bą. Ogólna liczba form gradacyjnych dla zbioru o N = 160 000 wyrazów
wyniosła 1244, czyli przy zbiorze 100 000 wyrazów mogło ich być 778, a
więc niemal tyle samo (786), co we współczesnej polszczyźnie mówionej.
Form stopniowania opisowego wystąpiło u Iwaszkiewicza 64, co stanowi
5,14%, w naszym 46, odpowiadających 5,85%. Porównania z opracowa­
niem M. Jurkowskiego11 dla współczesnej prozy publicystycznej przepro­
wadzić się nie da, ponieważ brak w nim danych dla gradacji opisowej.
W próbie polszczyzny mówionej wystąpiły następujące leksemy sto­
pniowalne morfologicznie (krzyżyki przy hasłach oznaczają zgodnos'ć leksemów przymiotnikowych i przysłówkowych, podkreślenia — zgodność
między stopniowaniem morfologicznym a opisowym).
Przymiotniki: biedny, bliski-t-, chudy, ciekawy, ciepły, ciężkie, daleki+,
dawny*, długi+, dobry+, doskonały, gruby, istotny, krótki, ładny+, łagod­
ny, łatwy+, mały*, mądry, miękki, miły, młody, niebezpieczny, niezły, ni­
ski*, normalny, nowoczesny, nowy, odpowiedni, piękny, potężny, poważ­
ny*, późny*, sensowny, słaby, słynny, stary, surowy, śmieszny, tani, tragi­
czny, trudny, twardy, ważny, wczesny*, wielki(duży)+, wygodny*, wyso­
ki*, zdrowy, zły*, {powyższy) (51).
Przysłówki: bardzo, blisko*, chętnie, ciężko*, często, daleko*, dawno*,
długo*, dobrze*, głośno, łatwo*, ładnie*, mało*, mocno, nisko*, poważ­
nie*, późno*, prędko, prosto, szczegółowo, szeroko, szybko, ściśle, wcześ­
nie*, wiele(dużo)+, wygodnie*, wyraźnie, wysoko*, zupełnie, źle* (30).
A oto przymiotniki i przysłówki, mające stopniowanie opisowe A. do­
datnie, B. ujemne. Przymiotniki A: awaryjny, bliski, cenny, codzienny, in­
tensywny, istotny, kulturalny, liczony, ładny, napięty, nerwowy, niebezpie­
czny, odważny, odpowiedni, optymistyczny, ostry, oświetlony, popularny,
pożyteczny, rozpowszechniony, rozwinięty, rytmiczny, serdeczny, skoordy­
nowany, sprawny, udany, widoczny, wprowadzony, wymagający, zbliżony,
zdenerwowany, zgrany, złośliwy (34); B: kolorystyczny, liczny, literacki,
oczekiwany, twardy (5). Przysłówki A: ciasno, nieporównanie, przyjaciel­
sko (?), wesoło, zawodowo (5). B: normalnie (1).
Dublety gradacyjne realizowane są w następujących przykładach:
'Chciał po prostu nawiązać jakiś bliższy kontakt' // 'Jednak ten stosunek (sc.
dzieci i rodziców) wydaje mi się bardziej serdeczny i bliski'; 'Sądzę, że naj­
istotniejszą rzeczą jest wynik' // 'Rośnie jakiś majątek ogromny, nieprzeli­
11
Por. M. Jurkowski, Częstotliwość form stopnia wyższego i najwyższego przymiotników i
przysłówków w polskich tekstach publicystycznych. Por. J 1973, z. 8, s. 465-470.
Formy stopniowania przyimków i przysłówków ...
103
czalny na pieniądze, ale jednak najbardziej istotny*. Szeroka to jest obecnie
jedna z najładniejszych ulic* // ’W tych książeczkach najbardziej ładne ko­
biety były, zgrabne'.; ’To przenikanie do innych odmian polszczyzny jest
najniebezpieczniejsze*// 'Spraw ą... dla mnie najbardziej niebezpieczną (!)
to sprawa pojmowania dramatów Witkacego*; 'Odłóżmy to do odpowied­
niejszej chwili* // 'Więc kto za takim wnioskiem jest, myślę, że najbardziej
odpowiednim*. Wśród tych przykładów jedynie forma najbardziej ładne ko­
biety zamiast najładniejsze wydaje się niepoprawna.
Pozostałe leksemy wykazujące gradację opisową są w większości imie­
słowami (np. liczony, zdenerwowany, udany, napięty) lub przymiotnikami
na -ny, niekiedy zapożyczonymi (np. intensywny, popularny). Co się tyczy
jakości leksemów stopniowalnych, podzielam pogląd H. Rybickiej12, że
propozycja J.H. Dicka związania stopniowalności z budową słowotwórczą
wyrazu nie wchodzi w istotę zagadnienia. Raczej chodzić będzie o przymiot­
niki i przysłówki parametryczne, zawierające parametry fizyczne (prze­
strzenne, czasowe, ilościowe) i modalne; leksemy wchodzące w relacje
antonimiczne13. Powiązanie z brzmieniem sufiksów lub ich brakiem jest o
tyle prawdziwe, o ile sufiksy regularnie wiążą się ze znaczeniem leksemu,
a bezsufiksalność z jego wiekiem (pośrednio frekwencją).
Proces nasilania się stopniowania opisowego, zarówno w polskim, jak
i w innych językach słowiańskich dokonuje się drogą uszczuplania stanu
stopniowania morfologicznego (przez zanikanie wyrazów lub zmianę ich
treści; por. przymiotniki i przysłówki pośledni, sprośny, snadnie z pol­
szczyzny XVI wieku w opracowaniu H. Rybickiej oraz stwierdzenie tej
autorki: “Na ogół jednak trzeba stwierdzić, że stopniowanie opisowe
przed wiekiem XVII występuje niesłychanie rzadko"14, przy czym lekse­
my parametryczne na ogół nie podlegają w językach słowiańskich sto­
pniowaniu opisowemu15. Dick nazywa te leksemy zleksykalizowanymi.
12 Por. przypis 8, s. 157.
13 Por. W. Pianka, Klasy semantyczne wyrazów stopniowalnych (na materiale górnołużyckim i macedońskim), [w:] Zagadnienia kategorii stopnia w językach słowiańskich, t. II, Warsza­
wa 1980, s. 111-153; tegoż autora; Z semantyki stopniowania leksemów parametrycznych w ję­
zyku polskim i w innych językach słowiańskich, [w;] Zagadnienia ..., op. dt., t. III, Warszawa
1983, s. 9-19; tegoż autora: Słownik leksemów stopniowalnych w językach słowiańskich. /W;/
Zagadnienia..., op. cit., t. III, Warszawa 1983, s. 79-148. Por. także: R. Grzegorczykowa, Fun­
kcje semantyczne i składniowe polskich przysłówków, Wrocław 1975, s. 37—46 oraz J.D. Apresjan, Semantyka leksykalna. Synonimiczne środki języka, Wrocław 1980, przekład z ros., s.
217: Słowotwórstwo supletywne, s. 273: Znaczenia parametryczne, s. 163, 396 i nast.: Antoni­
my leksykalne.
14 Por. H. Rybicka, Frekwencja form komparatiwu i superlatiwu przymiotników i przy­
słówków w polskiej prozie biblijnej X V I wieku, [w:] Zagadnienia kategorii stopni w językach
słowiańskich, 1.1, Warszawa 1976, s. 125-131.
15 Zdaniem W. Pianki, Z semantyki stopniowania..., op. dt., s. 14.
104
Maria Zarębina
Dla leksykalizacji tego rodzaju warto przytoczyć przykłady połączeń
wyrazowych, niekiedy zdaniowych, w których się utrwaliły gradacyjne
formy morfologiczne, np.: “Lepszy jest wrogiem dobrego*; 'Wszędzie do­
brze, a w domu najlepiej4; 'mniejsza o to4; 'z grubsza biorąc4; 'wyższe
sfery4; 'stany niższe4; 'żyjmy dłużej4; 'najdroższa4; 'z wyrazami najgłęb­
szego poważania4; ‘najserdeczniejsze życzenia4; 'wybory najpiękniejszej
// najmilszej4; 'nasi najmłodsi4; 'bliżsi i dalsi krewni4; 'stanąć na najwyż­
szym podium4; 'najniższe instynkty4 itp.
Z drugiej strony także nowe wyrazy, nawet zapożyczone i słowotwór­
czo rozbudowane, jeżeli spełniają warunki znaczeniowe, otrzymują sto­
pniowanie opisowe, które poza tym ma formy łatwiejsze, bo regularne, co
pewnie też nie jest bez znaczenia wobec syntetycznych form supletywnych oraz dwóch rodzajów przyrostków. W biegu historii języka i cała
morfologiczna gradacja może zaniknąć, jak to widzimy w bałkańskich ję­
zykach słowiańskich, bułgarskim i macedońskim, na rzecz z kolei stopnio­
wania analitycznego, choć są języki bardziej zachowawcze, np. serbochorwacki, a spoza słowiańskich przytoczymy np. niemiecki, w którym formy
stopniowania przyrostkowego możliwe są nawet dla imiesłowów ( ’Das
umfassendste u. bedeutendste deutsche Wórterbuch4), podczas gdy np. w
angielskim formy krótsze mają stopniowanie przyrostkowe (easier), a
dłuższe opisowe (morę difficult).
Przytoczmy teraz dalsze przykłady stopniowania opisowego z tekstu
mówionego: 'To jest bardziej cenna (sc. nagroda), aniżeli poprzednie wy­
ścigi4; 'Taki już ten wiek nerwowy bardziej, wiek pośpiechu4; “Jest kłót­
nia, może nie kłótnia, taka bardziej ostra wymiana zdań”; “Prawa strona
jezdni jest bardziej oświetlona”; “Jednak stosunek ten wydaje mi się bar­
dziej serdeczny”; “Żaba lepiej porusza się w wodzie, ma ruchy bardziej
skoordynowane”; “Nasza drużyna sprawiała wrażenie bardziej zdenerwo­
wanej, bardziej napiętej”; “On (sc. aktor) jest mniej kolorystyczny”',
“Uwzględniając cały szereg nazwisk pojawiających się, takich mniej lite­
rackich pisarzy"; "Byłoby dobrze, gdyby na takie zebranie właśnie, jak
dzisiejsze, zaprosić z terenu sąsiedniego jakieś najbardziej aktywne jedno­
stki"; (Dyskutant) “zarzucał mi, że nie biorę pod uwagę listów takich naj­
bardziej codziennych”; “Wybrał najbardziej odważnych górników”; “Któ­
ry z zawodników będzie najbardziej sprawny?”; “Klasa należy do najbar­
dziej zgranych”; “Strzeliliśmy bramkę w momencie najmniej oczekiwa­
nym”; “Zaczyna się robić coraz bardziej ciasno”; “Górnicy powinni oczy­
wiście pracować mniej normalnie dniówek”?. Te formy nie budzą wię­
kszych sprzeciwów o charakterze poprawnościowym, jakkolwiek prócz
pięciu wymienionych już leksemów, dla których istnieją w tekście dublety
morfologiczne, możemy przytoczyć dalsze: cenniejszy, intensywniejszy,
Formy stopniowania przyimków i przysłówków ...
105
kulturalniejszy, odważniejszy, ostrzejszy, popularniejszy, serdeczniejszy,
sprawniejszy, widoczniej, złośliwszy, czyli dalszych 10, natomiast dla 16
nie. Istnieje również wariant morfologiczny dla leksemu liczny (tu sto­
pniowanie ujemne).
Wydaje się, że mamy do czynienia nie tylko z rozwojowym zjawi­
skiem leksykalno-słowotwórczym, ale również nie bez wpływu na wybór
formy gradacyjnej pozostaje częsty fakt używania jej bez drugiego obie­
ktu porównania. Nie będą tutaj głębiej analizowała tej kwestii, zwłaszcza
że zapowiada pracę na ten temat M. Jurkowski16, przytoczę tylko dla
przykładu zdanie: 'Jest kłótnia, może nie kłótnia, taka bardziej ostra wy­
miana zdań’. Rozmówca nie użył formy przyrostkowej 'ostrzejsza [wy­
miana zdań]’, ponieważ istnieje połączenie 'ostra wymiana zdań’, które
zapewne chciał zachować w całości. Gdyby natomiast był drugi obiekt
porównania, może by użył formy przyrostkowej: 'Nastąpiła jeszcze
ostrzejsza niż przedtem wymiana zdań’. Przy gradacji wewnętrznej w grę
wchodzą względy treściowo-stylistyczne, które zdają się działać na rzecz
stopniowania opisowego.
W. Pianka jest zdania, że liczba form opisowych wzrasta: “Przyczyną
szerzenia się form opisowych w języku polskim jest fakt istnienia wspól­
nego paradygmatu, obejmującego gradant kompozycji i wykładnik tzw.
stopnia absolutnego (bardzo, bardziej, najbardziej), czego nie ma w in­
nych językach słowiańskich” 17. Wypada się zgodzić z autorem, który jest
dobrym znawcą zagadnienia. Poprzednie moje przypuszczenia, dotyczące
mechanizmów szerzenia się opisowego sposobu stopniowania stawiały na
procesy analogiczne, wyrównanie do form stopniowania ujemnego; kiedy
się praktycznie okazało, jak mało ilościowo jest takich form, trzeba było
z takiej interpretacji zrezygnować, ponieważ tylko przewaga statystyczna
może wpłynąć na kierunek procesów analogicznych.
W dalszym ciągu przytoczę jeszcze przykłady najnowsze, tj. z 1987 i
1988 roku, zebrane głównie w środkach masowego przekazu.
Przymiotniki w komparatywie: “Niezbędna więc jest ... bardziej
aktywna polityka płac” DP18 17 III 87; “Lodowa tafla czyni nurkowanie
bardziej atrakcyjnym” EKr 17 III 87; “Dla słuchaczy bardziej ciekawe
16 Por. M. Jurkowski, Sposoby wyrażania tzw. drugiego obiektu porównania w wyraże­
niach gradacyjnych. /W:/ Zagadnienia kategorii stopnia w językach słowiańskich, I. III, War­
szawa 1983, s. 21-37.
17 Por. W. Pianka, Z semantyki stopniowania łeksemów parametrycznych w języku polskim
i w innych językach słowiańskich, /W:/ Zagadnienia kategorii stopnia w językach słowiańskich,
1.111, Warszawa 1983, s. 9-19, cytat ze s. 14.
18 Zastosowane skróty: DP = Dziennik Polski, EKr = Echo Krakowa, GK = Gazeta Krako­
wska, Pol = Polityka, PR = Polskie Radio, Prz = Przekrój, TV = Telewizja Polska, ŻLit = Życie
Literackie.
106
Maria Zarębina
jest, że ...” PR 1 III 87; “Myślę, że nasi gospodarze mają znacznie bardziej
dokładny obraz naszych stosunków” TV 14 III 87; “Rozsiewanie nawo­
zów sztucznych przez lotnictwo stało się [...] bardziej dokładne niż syste­
mem ręcznym” TV; “Uzyskują bardziej dobre wyniki” TV 88; “W mie­
ście, gdzie sieć handlowa jest bardziej gęsta, codzienne zakupy nie są
uciążliwe” PR 25 V 87; “Olej ten [...] jest olejem bardziej nowoczesnym”
PR 11V 88; “Bardziej obrazowo mówiąc” PR 27 III 87; “Wprowadzanie
odmian drzew bardziej odpornych na zanieczyszczenia” DP 27 III 87;
“Wówczas będzie politykiem bardziej obiektywnym''’ Pol 7 II 87; “Bar­
dziej optymalne decyzje” PR 21 IX 87; “Polscy alpiniści są w Peru coraz
bardziej popularni" Prz 15 III 87; “Grupy społeczne bardziej potrzebne,
bardziej pragmatyczne jak charyzmatyczne” PR 21 IX 88; “Bohaterów,
którzy na ekranie [...] są bardziej prawdziwi, niż na pożółkłych kartach po­
wieści” PR 15 III 87; “Czy w tej dziedzinie obrona jest bardziej skuteczna?” DP 24 III 87; “Styl [sc. zawodników] bardziej skuteczny niż w pier­
wszej połowie” PR 21 IX 88; “Możliwości bardziej skutecznego działa­
nia” PR 25 V 88; “Bardziej stały pokój” PR V 88; “Nas interesuje bardziej
syntetyczne spojrzenie” DP 27 III 87; “Samo życie jest z pewnością bar­
dziej śmieszne, niż nasze kabarety” DP 27 III 87; “Są ludzie w bardziej
trudnych warunkach” TV 7 IV 88; “Nie było klienta bardziej od niego ta­
ktownego i wdzięcznego" TV 15 III 87; “Wszystkie te osoby nie są bar­
dziej winne, jak wiele innych” EKr 23 III 87; “Nie trafiał się nikt lepszy,
bardziej właściwy" DP 27 III 87; “Bardziej wysoki [zawodnik?]" TV.
Przymiotniki w superlatywie: “Widzę kibiców, którzy idą na jak naj­
bardziej atrakcyjne fragmenty zawodów” TV 22 III 87; “Bo 'Ofiara’ jest
filmem o strachu i to tym najbardziej aktualnym, najbardziej powszech­
nym: strachu przed zagładą atomową" ŻLit 8 III 87; “Każdy sposób przy­
wracania równowagi rynkowej jest jak najbardziej cenny" PR 23 IX 88;
“Najbardziej niegrzeczni chłopcy, ci co siedzieli pod zegarem...” (ustnie,
ksiądz do dzieci); “Najbardziej osobliwe [sc. zebranie], w jakim dane mi
było uczestniczyć” DP 28 IV 88; “Ten swoisty paraliż na starcie wydaje
mi się najbardziej osobliwym [...] doświadczeniem zimy” Pol 8 III 87;
“Bolesława Słanię, najbardziej płodnego grawera świata [...] przedstawi
Zygmunt Broniarek” TV 14 III 88; “Śmierci artysty, jednego z najbardziej
popularnych i znanych w XX wieku” DP 27 III 87; “Krytyka twierdzi, że
jest to najbardziej prawdziwy [...] obraz wojny” EKr 30 II 87; “Elementy
biżuterii najbardziej reprezentacyjnej" PR 19 IX 88; “Konsensusy uważa­
jąc w publicystyce za nie najbardziej rzetelne uniki" Pol 31 I 87; “Dojdzie
od 1 kwietnia nowe rozwiązanie, spełniające nadzieje najbardziej pręż­
nych pracowników” GK 25 I 87; “Zajmujemy się więc najbardziej uzdol­
nionymi uczniami” DP 23 III 87; “Właśnie Budapeszt jest przykładem
miasta o najbardziej wadliwej stołeczności” Pol 8 III 87; “Najbardziej
Formy stopniowania przyimków i przysłówków ...
107
ważnym problemem jest to, że pacjent nie wie, że ma nadciśnienie” PR 15
III 88; “Najbardziej ważny aspekt pracy pedagogicznej” PR 17 III 88.
Przysłówkowe formy stopniowania opisowego:
“Może bardziej tlokładnie pan wyjaśni, czym można uzasadnić tę te­
zę” (ustnie, pracownik naukowy do studenta); “Większość obywateli bar­
dziej optymistycznie zapatruje się na zmiany w ZSRR” PR 17 III 87; “W
zimie musimy jeździć dużo bardziej ostrożnie, niż w lecie” TV 31 I 87;
“W Bytomiu oceniano to, co najbardziej jest blisko człowieka” TV 3 II
88 .
Przymiotnikowe formy stopniowania ujemnego:
“ Bohaterów, którzy na ekranie — dzięki dobremu aktorstwu — są
znacznie mniej papierowi ... niż na pożółkłych kartach powieści” DP 17
III 87; “Bohaterami tego kącika, poświęconego głównie ludziom bardziej
lub mniej sławnym, były także psy i koty” EKr 17 III 87.
W tych przykładach na większość form możemy przystać, nawet jeśli
sami ich nie używamy (tj. mówimy dokładniejszy, odporniejszy, popular­
niejszy, prawdziwszy, skuteczniejszy, trudniejszy, ważniejszy, ostrożniej,
najbliżej) jako na uprawnione (może nacechowane stylistycznie) dublety.
Dla wielu leksemów użyte tu formy opisowe sajedynymi możliwymi (np.
bardziej pragmatyczne, najbardziej reprezentacyjne, najbardziej optymi­
styczne). Jest jednak kilka przykładów wątpliwych co do poprawności: są
to formy bardziej dobiy, bardziej wysoki, bardziej ciekawe. Mają one z
dawna utrwalone, “zleksykalizowane” (jak mówi Dick, a także Rybicka)
formy przyrostkowe lepszy, wyższy, ciekawszy. Na liście najczęstszych
przymiotników w polszczyźnie mówionej leksemy dobry, wysoki, ciekawy
zajmują miejsca: 1., 15. i i 22. (z frekwencją wyrażoną liczbą trzy- i dwu­
cyfrową przy zbiorze wielkości 100 000 wyrazów; kolejno: 165, 33, 27),
czyli znajdują się wśród wyrazów najczęstszych i częstych. Można rów­
nież dyskutować nad poprawnością form bardziej gęsta i najbardziej nie­
grzeczni, choć z mniej silną argumentacją wobec dalekich miejsc tych
przymiotników na liście rangowej.
Stwierdzamy szerzenie się stopniowania opisowego we współczesnej
po>szczyźnie. Mechanizm tego procesu tkwi zarówno we wspólnym para­
dygmacie gradantu dodatniego i wykładnika stopnia absolutnego, jak też
w regularności tak tworzonych form. Źródła stylistycznych odmian duble­
tów gradacji znajdujemy nie tyle w języku mówionym, co w polszczyźnie
stosowanej w środkach masowego przekazu: w radiu, telewizji, prasie.