Tomi:11 V 2000 r. 17 V 2000 r. 18 V 2000 r. Topic

Data utworzenia 2000-05-21 19:33; Ostatnia modyfikacja: 2000-10-06 Anna M. Czarnecka
Na podstawie: „układnerwowyaut” 21 lutego 1999 21:16:14;
Tomi:11 V 2000 r.
17 V 2000 r.
18 V 2000 r.
Topic: Funkcje wybranych części mózgu.
Nerwy czaszkowe.
Patrz. układ autonomiczny
Wg. Tomi
Wg. Hosera
Wg. Wiśniewskiego Co robi?
Nr
I.
II.
III.
Nazwa
Węchowy
Wzrokowy
Okoruchowy
Czuciowy
Czuciowy
Mieszany Czuciowy
Mieszany Ruchowy
Czuciowy
Czuciowy
Mieszany
IV.
V.
Bloczkowy
Trójdzielny
Ruchowy Ruchowy
Mieszany
Mieszany
Mieszany
Mieszany
VI.
VII.
Odwodzący
Twarzowy
Ruchowy Ruchowy
Mieszany
Mieszany
Mieszany
Mieszany
VIII. Statyczno – słuchowy
Przedsionkowo –
ślimakowy
IX.
Językowo – gardłowy
Czuciowy
Czuciowy
Czuciowy
Mieszany
Mieszany
Mieszany
X.
Błędny
Mieszany
Mieszany
Mieszany
XI.
XII.
Dodatkowy
Podjęzykowy
Mieszany
Mieszany
Ruchowy
Ruchowy
Mieszany
Mieszany
Somatycznie – mięśnie gałki ocznej
(bez skośnego i prostego)
+ przywspółczulnie zwieracz źrenicy
i rzęskowy
Gałka oczna – mięsień skośny
Max. Grubość; ma 3 gałęzie: nerw
oczny (czuciowy), szczękowy
(czuciowy) i żuchwowy (mieszany)
Mięsień prosty
Mimika, ślinianki podżuchwową i
podjęzykową przywspółczulnie;
gruczoł łzowy, przednia cześć języka,
mimiczne twarzy.
Ma część przedsionkową i ślimakową.
Gardło, przywspółczulnie śliniankę
przyuszna.
90% to włókna układu przywspółczulnego!
Ruchy głowy i unoszenie barku.
Ruch języka⇒ułatwia mowę, połykanie
Wg. Tomi:
Nie mieszany jest równoważno – słuchowy – jest on wyłącznie czuciowy;
Wzrokowy – związany jest z mięśniami odpowiedzialnymi za akomodację, adaptuje
do obserwowanego przedmiotu - mieszany.
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
Nerwy czaszkowe unerwiają głównie głowę i szyję, tylko błędny unerwia narządy
wewnętrzne.
Włókna ruchowe zaczynają się w mózgu, włókna czuciowe zaczynają się w zwojach.
Zwoje mózgowe utworzone przez ciała neuronów czuciowych w pobliżu mózgu i
rdzenia należą do układu obwodowego.
W czasie rozwoju zarodkowego układ nerwowy tworzy się z neuroektodermy
podczas neurulacji. Tworząca się płytka nerwowa zapada się wgłąb zarodka, tworząc
cewkę nerwową. Cewka rozszerza się w przedniej części, zawiązując pęcherzyk
mózgowy. Pierwotny pęcherzyk mózgowy dzieli się na trzy: przodomózgowie,
śródmózgowie, zamózgowie. Pęcherzyki pierwszy i trzeci dzielą się wtórnie , tworząc
Data utworzenia 2000-05-21 19:33; Ostatnia modyfikacja: 2000-10-06 Anna M. Czarnecka
Na podstawie: „układnerwowyaut” 21 lutego 1999 21:16:14;
wtórnie po dwa pęcherzyki. W ten sposób powstaje pięć części mózgu:
kresomózgowie, międzymózgowie, śródmózgowie, tyłomózgowie, rdzeń przedłużony,
których ściany grubieją nierównomiernie.
Twór siatkowaty
Sieć włókien
Ciągnie się od rdzenia kręgowego do międzymózgowia. Najlepiej rozwinięty w
obszarze mostu i śródmózgowia.
Przechodzi przez most Varola położony na granicy tyło- i śródmózgowia.
W obrębie wzgórza znajdują się ośrodki pierwotnej świadomości, odbiór zbiorczy,
udziela odpowiedzi na grupę tematyczną, bez zróżnicowania siły odpowiedzi.
Jego zadaniem jest kontrola narządów czucia, utrzymywanie świadomości i stanu
czuwania, zwiększanie wrażliwości receptorów, regulacja napięcia mięśni
szkieletowych i wpływ na wiele ośrodków czynności wegetatywnych. Twór
siatkowaty jeszcze bardziej pobudza/hamuje działalność kory mózgowej niż
móżdżek.
Odpowiada za stany emocjonalne organizmu pobudza ośrodki kory mózgowej
kresomózgowia.
Wiadomo, że drażnienie tworu siatkowatego wzmaga aktywność, wywołuje
bezsenność i wyzwala gniew.
Szlaki nerwowe z rdzenia kierują się zarówno do kresomózgowia, jak i do tworu
siatkowatego, jednak kresomózgowie tak długo nie reaguje, jak długo nie
zostanie pobudzone przez twór siatkowaty. Tu też znajduje się
najprawdopodobniej ośrodek czuwania. Uszkodzenie tej struktury powoduje sen,
z którego chory nie daje się obudzić.
Rdzeń przedłużony
Jest najbardziej ku tyłowi położoną częścią mózgu.
Ma kształt ściętego stożka.
Tędy biegną szlaki łączące rdzeń z mózgiem oraz szlaki łączące ze sobą
wszystkie części mózgu.
Przez środek rdzenia biegnie kanał, który u góry przechodzi w światło komory IV,
a u dołu w kanał środkowy rdzenia kręgowego.
W rdzeniu przedłużonym mieszczą się też skupiska neuronów stanowiące ośrodki
wegetatywnych funkcji organizmu, odpowiedzialnych za wiele istotnych funkcji
odruchowych. Do nich należą: ośrodek oddechowy, naczyniowo – ruchowy,
ośrodki: ssania, żucia, połykania, wymiotów, kichania, kaszlu, wydzielania potu.
Odruchy te są dziedziczne i występują już u noworodków (wrodzone). Wyłączenie
rdzenia kończy się zawsze śmiercią ( z powodu uduszenia lub porażenia układu
krwionośnego).
Ośrodek naczynio – ruchowy, tj. ośrodki presyjne i depresyjne, regulują
napięcie mięśni gładkich, działają w odpowiedzi na określone grupy bodźców,
np. składu chemicznego, zawartości gazów.
Uduszenie następuje nie z braku O2, lecz nadmiaru CO2. Obniżenie
Zawartości CO2 poniżej progu pobudliwości receptora → uduszenie.
Butle do nurkowania do nurkowań szybkich, np. dla ratowników, bo
niedobór CO2 jest szybko wyrównywany (← szybka praca mięśni,
metabolizm).
Ośrodek wdechu i wydechu.
Data utworzenia 2000-05-21 19:33; Ostatnia modyfikacja: 2000-10-06 Anna M. Czarnecka
Na podstawie: „układnerwowyaut” 21 lutego 1999 21:16:14;
Odruchów bezwarunkowych zachowawczych i ochronnych: połykania,
wymiotów, kichania, kaszel, mruganie.
Móżdżek (tyłomózgowie wtórne)
Leży nad rdzeniem przedłużonym i składa się z dwóch półkul.
Budowa ~ kresomózgowia, ma dwie półkule, kora + spoidło poprzeczne (robak).
Leży nad komorą IV.
Koordynuje ruchy.
Reguluje tonus mięśniowy i napięcie mięśniowe, bez kontroli innych zmysłów.
Odpowiada za warunkowe i bezwarunkowe (reakcje w odruchach obronnych i
ochronnych) reakcje ruchowe.
Związany jest z tworem siatkowatym.
TUŻ PRZED MÓŻDŻKIEM, NA BRZUSZNEJ STRONIE MÓZGU ZNAJDUJE SIĘ MOST VAROLA –
GRUBY PĘK WŁÓKIEN NERWOWYCH UMOŻLIWIAJĄCYCH PRZEWODZENIE IMPULSÓW Z JEDNEJ
PÓŁKULI MÓŻDŻKU DO DRUGIEJ, CO ZAPEWNI SKOORDYNOWANIE RUCHÓW LEWEJ I PRAWEJ
STRONY CIAŁA. W MOŚCIE WYSTĘPUJĄ TEŻ SKUPIENIA
ISTOTY SZAREJ. ŁĄCZY TEŻ
KORĘ MÓZGOWĄ
Z
MÓŻDŻKIEM I RDZENIEM PRZEDŁUŻONYM.
ŚRÓDMÓZGOWIE,
PRZEKAZYWANIE IMPULSÓW Z KORY MÓZGOWEJ DO KORY MÓŻDŻKU ODBYWA SIĘ W TEN
SPOSÓB, ŻE PRAWA PÓŁKULA MÓZGU WYSYŁA IMPULSY DO LEWEJ PÓŁKULI MÓŻDŻKU I
ODWROTNIE. NATOMIAST POBUDZENIE OKREŚLONYCH CZĘŚCI MÓŻDŻKU WPŁYWA HAMUJĄCO
LUB POBUDZAJĄCO NA KORĘ MÓZGOWĄ. ZACHODZI TO BEZPOŚREDNIO LUB ZA
POŚREDNICTWEM TWORU SIATKOWATEGO.
Śródmózgowie
Leży z przodu móżdżku i mostu, jest stosunkowo małe.
Jego ściany są grube, a wąski kanał centralny łączy czwartą komorę mózgu z
trzecia.
Przez śródmózgowie przebiega wodociąg mózgu (łączący III komorę z IV).
W dolnej części mózgowia zlokalizowane są ośrodki niektórych odruchów
wzrokowych i słuchowych, np. ośrodek regulujący zwężanie źrenicy pod wpływem
silnego światła. Ta część mózgu kontroluje napięcie mięśniowe i postawę ciała.
Tu znajdują się podstawowe ośrodki wzrokowe i ośrodki słuchu. Warunkują one
ruchowe i wegetatywne odruchy na bodźce świetlne i akustyczne np. zwężanie
źrenicy pod wpływem silnego światła.
Pierwotnie najważniejsza cześć mózgu, u wodnych ma max znaczenie.
U lądowych docierają informacje ze zmysłu słucho - równoważnego i węchu.
Międzymózgowie
Jest jedną z najmniejszych części mózgu.
Z niej powstają szyszynka, przysadka, nerwowa część oka i ucha.
Grubo, dobrze unaczynione ściany trzeciej komory tworzą wzgórze, a jej dno –
podwzgórze.
Wzgórzem biegną szlaki łączące kresomózgowie z tyłomózgowiem, ośrodkiem
wzrokowym oraz innymi ośrodkami kresomózgowia.
W międzymózgowiu znajduje się główny ośrodek podkorowy czucia.
Międzymózgowie warunkuje spełnianie wszystkich czynności zależnych od
autonomicznego układu nerwowego, np. połykanie.
Data utworzenia 2000-05-21 19:33; Ostatnia modyfikacja: 2000-10-06 Anna M. Czarnecka
Na podstawie: „układnerwowyaut” 21 lutego 1999 21:16:14;
Międzymózgowie warunkuje życie organizmu bez świadomości (tzw. życie
wegetatywne), bez możliwości wykonywani ruchów dowolnych, a więc zależnych
od woli. Ono zarządza nieświadomym, instynktownym zachowaniem się.
Na poziomie podwzgórza reakcje mogą być wygaszane – habituacja.
Międzymózgowie jako całość podlega wpływom i kontroli wyższego piętra mózgu
– kresomózgowia, które modyfikuje wrodzone wzorce zachowania.
Podwzgórze (~⇒ przysadka)
Podwzgórze to najmniejsza część międzymózgowia.
Regulator procesów fizjologicznych.
Tu ośrodek odruchów bezwarunkowych w tym zachowawczych i obronnych.
Ośrodek produkcji ciepła i redukcji ciepła – receptory temp. Krwi, optimum 37°C,
jeśli wahanie → bardzo złożone reakcje hormonalne.
Produkcja ciepła →↑ metabolizm ↑ napęd głodowy ↓ łaknienie ↓ zbiorniki
skórne krwi (1 litr pojemności), skracanie czasu kontaktu ↑ aktywność ↓
wydalanie moczy i kału (bezwładnościowy zbiornik ciepła) ⇒ drżenie
mięśniowe = pobudzenie do irracjonalnej pracy mającej na celu tylko
produkcję ciepła ⇒ piroerekcja (stroszenie sierści).
Utrata ciepła - ↓ aktywność ⇒ sen + apatia ↑ parowanie z powierzchni ciała ↑
rozszerzenia naczyń krwionośnych skóry + wolniejsze przetaczanie krwi i
większej ilości w zbiorniku skórnym ↓ napęd głodu ↑ łaknienia ↑ masy kałowe
i mocz.
Ośrodek gospodarki wodno – elektrolitowej, energetycznej, głodu i sytości, także
modyfikujące czynności układu krążenia.
Ośrodek głodu i sytości.
Ośrodek popędu płciowego i napędu sexualnego → gatunkowe zachowania
płciowe.
Najwyżej położony ośrodek zachowań emocjonalnych i emocjonalno – obronnych
(nie podlegają regulacji kory) – zachowania w afekcie.
Podwzgórze rejestruje zmiany temperatury krwi dopływającej do mózgu i stężenie
niektórych substancji np. glukozy, chlorku sodu.
Ta struktura mózgu pełni nadrzędną kontrole w układzie hormonalnym.
Kontroluje przysadkę (statyny i liberyny).
Jest też częścią systemu ośrodków zwanych UKŁADEM LIMBICZNYM, który
odpowiada za emocje i popędy; tu znajdują się neurony kierujące strachem,
popędem płciowym, głodem, pragnieniem.
Wzgórze
Nadrzędna część do innych.
Ośrodki pierwotnej świadomości.
Tu w przypadku uszkodzenia kory powstaje odpowiedz konkretna, ale bez
wartościowania. Jeśli zdekorujemy zwierzę – musi być doprowadzone do miski aż
zadziała bodziec bezwarunkowy i wtedy zaczyna jeść.
Wzgórze jest ważna centralą koordynacyjną i stacją przekaźnikową łączącą
kresomózgowie i tyłomózgowie, ośrodkiem wzrokowym i innymi ośrodkami półkul
mózgowych. We wzgórzu mieści się główny ośrodek podkorowy czucia.
Data utworzenia 2000-05-21 19:33; Ostatnia modyfikacja: 2000-10-06 Anna M. Czarnecka
Na podstawie: „układnerwowyaut” 21 lutego 1999 21:16:14;
Szyszynka
Patrz. Tomi#3/Hormony
Kresomózgowie
Półkule mózgowe
Mamy 2 półkule mózgowe.
Półkule połączone są spoidłem wielkim – zespołem szlaków przebiegającym z
półkuli do półkuli.
Powierzchnia półkul jest silnie pofałdowana; fałdy zwane są zakrętami,
porozdzielane są one bruzdami. Największa z nich biegnąca skośnie w dół od
górnej krawędzi mózgu to bruzda Rolanda. To bruzdy dzielą powierzchnię półkul
na płaty.
W każdej półkuli występują szczelinowate jamy zwane komorami bocznymi; są to
I i II komora.
Składa się z substancji szarej zawierającej ponad połowę wszystkich neuronów
ciała.
Kora to 80% masy mózgu.
Kora ma 6 warstw, które zdecydowanie różnią się funkcjonalnie & budową;
Głębiej położone są ośrodki pamięci długotrwałej (magazyn pamięci wielu
zachowań), jedna warstwa odpowiada za budowanie pamięci krótkotrwałej
(zewnętrzne);
W spoidle wielkim krzyżują się szlaki z dwóch półkul. Nie są to ośrodki
równoważne sobie, lustrzane odbicia, jeden dryguje drugim → koordynuje i
synchronizuje działanie obu części ciała.
Odpowiada za takie procesy, jak uczenie, kojarzenie, zapamiętywanie.
RYSUNEK: Płaty: Czołowy, ciemieniowy, potyliczny, skroniowe (słabo oddzielone), u
człowieka płat przedczołowy. Poszczególne płaty są oddzielone od siebie bruzdami,
z których największa przebiega skośnie dół od górnej krawędzi mózgu.
Płat POTYLICZNY – korowe ośrodki pól wrażeń wzrokowych, osobno dla odbioru, a
osobno dla rozumienia widzenia, odbiór informacji rysunkowych (graficznych) i ich
rozumienia, przetwarzanie w symbole pojęć abstrakcyjnych. Umiejętność pisania
czytania max. Rozwój w wieku 5 – 11 lat → trudno uczyć ludzi dorosłych pisać i
czytać. Usunięcie lub uszkodzenie go powoduje ślepotę, a uderzenie w tył głowy
wywołuje wrażenie światła.
Płat SKRONIOWY – ośrodki słyszenia i rozumienia słyszenia i interpretacji ze
zmysłu równowagi, przyspieszenia kątowego i liniowego. Jeśli usuniemy jeden
ośrodek ⇒ głuchota na jedno ucho, oba ⇒ całkowita głuchota.
Płat ciemieniowy – odbiór dźwięków i ich rozumienie. Pola kształtują się w różnym
wieku, te od dźwięków zaraz po urodzeniu. Motoryka mowy 1 – 4 r. ż. Obszar
czuciowy. Ośrodki czuciowe.
Płaty CZOŁOWE – ośrodki pisarskie ręki, ich odpowiedniki w CIEMIENIOWYM (pola
czucia w sposób świadomy) ośrodki wyższego myślenia, przede wszystkim
ośrodki ruchowe.
Wzdłuż brudy bocznej zlokalizowane są ośrodki zmysłowe.
Data utworzenia 2000-05-21 19:33; Ostatnia modyfikacja: 2000-10-06 Anna M. Czarnecka
Na podstawie: „układnerwowyaut” 21 lutego 1999 21:16:14;
Wokół bruzdy centralnej koncentrują się ośrodki czucia skórnego (bólu, ciepła,
zimna, dotyku i ucisku) i ośrodki ruchu kierujące mięśniami szkieletowymi.
Pola Brocka – główne pola ruchowe wszystkich części ciała reprezentowane
proporcjonalnie do wagi funkcji danego organu człowieka.
RYSUNEK człowieczka „w mózgu”: 400 mięśni mimicznych. Mały tułów
maczugowate palce z max kciukiem (chwyt pensetowy – tylko człowiek), małe
nóżki z wydatnymi stopami.
Płaty PRZEDCZOŁOWE – najwyższe asocjacyjne ośrodki wyższych uczuć
kulturowo, moralne i prawne.
Pola Brocka i Wercnicka – w ciągu życia w poszczególnych płatach pól B
& W, związanych z drugim poziomem sygnałowym, następuje werbalizacja
zachowań, zostają przetworzone w sposób abstrakcyjny dla all innych
zwierząt.
Ośrodki mowy, słuchu, ruchowy – nieparzyste, u praworęcznych rozwinięte
w lewej półkuli, u leworęcznych – w prawej półkuli.
Tylko proste czynności ruchowe i czuciowe podlegają działaniu ośrodków
korowych dokładnie zlokalizowanych. Funkcja znacznych obszarów kory
mózgowej sprowadza się do wyższej analizy i syntezy, kojarzenia, uczenia się,
itp. czyli tego wszystkiego, co nazywa się wyższą czynnością nerwową – są to
ośrodki kojarzeniowe lub asocjacyjne.
Najbardziej złożone czynności, jak mowa, myślenie abstrakcyjne powstają dzięki
współpracy całej kory, a także innych części mózgu.
Lewa część mózgu obsługuje prawą część ciała i na odwrót.
Substancja szara skupiona we wnętrzu substancji białej kresomózgowia tworzy
tzw. jądra podkorowe, które należą do starych filogenetycznie i prymitywnych
części ośrodkowego układu nerwowego.
Kora jest najmłodszym filogenetycznie i najważniejszym piętrem mózgu, to ona
jest ośrodkiem regulującym i kierującym czynnościami organizmu.
Kora mózgowa jest najdelikatniejszą, a zarazem najbardziej skomplikowaną
częścią mózgu.
Dzięki włóknom projekcyjnym, łączącym korę ze wszystkimi częściami mózgu i z
rdzeniem kręgowym, wiele dociera do niej. Tu odbywa się ich analiza, segregacja
na poszczególne kategorie i dzięki włóknom kojarzeniowym łączenie tych podniet
w odpowiednie grupy i zespoły.
Każdy narząd zmysłowy (wzrok, ruch, węch, słuch) posiada w korze stację
odbiorczą.
Uszkodzenie jednego obszaru kory wywołuje zaburzenia określonej czynności
ustroju, ale też zaburzenia w czynnościach innych obszarów korowych.
Wskazuje to na fakt, że kora funkcjonuje jako całość kierująca pracą całego
organizmu za pośrednictwem nerwów.
Tylko proste czynności ruchowe i czuciowe mają dokładnie zlokalizowane ośrodki
korowe.
Pozbawienie człowieka kresomózgowia, np. w wyniku wypadku, przy zachowaniu
pozostałych, niższych pięter mózgu, umożliwia spełnianie wszystkich
wegetatywnych funkcji, jak: oddychanie, połykanie, instynktowne zachowanie, ale
nie daje możliwości nauczenia się czegokolwiek i wykonywania ruchów zależnych
od woli, organizm jest bowiem pozbawiony świadomości.
Data utworzenia 2000-05-21 19:33; Ostatnia modyfikacja: 2000-10-06 Anna M. Czarnecka
Na podstawie: „układnerwowyaut” 21 lutego 1999 21:16:14;
Złożone czynności nerwowe:
♦
♦
Gnozje – zdolność kory mózgowej do rozpoznawania przedmiotów i zjawisk oraz ich oceny (wiemy co
widzimy, trzymamy i słyszymy),; uszkodzenie powierzchni mózgu prowadzi do agnozji i niemożliwości
rozpoznania zjawisk i ich oceny, np. niemożliwości opisania przedmiotu trzymanego w ręce, jednocześnie
nie widzianego;
Praksje – zdolność kory do kierowania wykonywaniem złożonych czynności zamierzonych, upośledzenie,
to apraksja;
Typy sygnałów środowiskowych
Pierwszy łuk sygnalizacyjny – Pawłow nazwał nim cały zespół odruchów warunkowych i bezwarunkowych
wspólnych dla zwierząt i człowieka; wszystkie przedmioty namacalne i ważne dla życia, reakcje obronnoruchowe, odruchy warunkowe i bezwarunkowe wspólne człowiekowi i innym kręgowcom i wyższym
bezkręgowcom; zespół zachowań charakterystycznych dla gatunku lub wyuczonych w obrębie populacji,
system zachowań warunkowych i bezwarunkowych, na bodźce adekwatne dla gatunku lub nieadekwatne
dla populacji, które przejawia się w postaci określonego zachowania lub wydawania określonych
dźwięków.
Myślenie konkretne – odpowiedz na informację , dla dziecka do 6 – czasem 8 r.ż., odruch warunkowy
i bezwarunkowy (psy! i stado zastępcze)
Drugi łuk sygnalizacyjny – swoisty tylko dla człowieka, sygnały abstrakcyjne, mowa i myślenie
symboliczne, charakterystyczny tylko dla człowieka;
Myślenie abstrakcyjne – od 10 r.ż. powinno skończyć się kształtować do 16 r. ż. → system pełnej
umiejętności interpretacji, projekcji, przewidywania konsekwencji i przedstawiani koncepcji.
Rdzeń kręgowy znajduje się w kanale utworzonym przez łuki rdzeniowe kręgów, a mózg w komorze chronionej
kośćmi czaszki. Dodatkową ochroną tych organów są opony: zewnętrzna (twardówka), środkowa
(pajęczynówka) i wewnętrzna (naczyniówka), silnie przylegająca do rdzenia i mózgu.
W przestrzeni między oponami naczyniową i pajęczą znajduje się płyn mózgowo – rdzeniowy, zabezpieczający
przed urazami mechanicznymi spełniający funkcję obronna.
Środkową częścią rdzenia biegnie kanał rdzeniowy, który w rdzeniu przedłużonym powiększa się i
tworzy czwartą komorę mózg, łączącą się z 3 pozostałymi komorami. Ściany komór są dobrze
unaczynione i produkują płyn mózgowo – rdzeniowy, a orzęsione komórki umożliwiają jego krążenie.
Patrz. też Habituacja
Komórki nerwowe mogą się rozmnażać.
Bibliografia:
Hoser Paweł: “Fizjologia organizmów z elementami anatomii człowieka”, WSiP, Warszawa 1998 r.
Lewiński Waldemar: “Biologia 3”, Operon, 1998 r.
Wiśniewski Henryk: “Biologia z higieną i ochrona środowiska”, WSiP, Warszawa, 1989 r.