Zborowski Kurczące się miasta Europy

8 – 9 grudnia 2008, Katowice
Kurcząca się Europa - demograficzne
i społeczne uwarunkowania rozwoju
miast europejskich
Andrzej Zborowski
Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej
Uniwersytet Jagielloński
POJĘCIE KURCZĄCEGO SIĘ MIASTA
Kurczące się miasto moŜna rozpatrywać wielopłaszczyznowo,
w aspektach:
• demograficznym: ubytek ludności, odpływ ludności z miasta
• ekonomicznym: deindustrializacja, bezrobocie
• przestrzennym: degradacja, opuszczenie terenu przez uŜytkowników,
pustki mieszkaniowe
KURCZĄCE SIĘ MIASTA ŚWIATA 1950 - 2000
• W ostatnich 50 latach wystąpił na świecie ubytek liczby ludności
(ponad 10%) w ok. 370 miastach liczących powyŜej 100 tys.
mieszkańców.
• Proces ten wystąpił głównie w państwach uprzemysłowionych:
USA (59 miast), Niemcy (26), Włochy (23), Japonia (12 ).
• Od 1990 obecny równieŜ w byłych państwach socjalistycznych:
Źródło: Genske D., Ruff A., 2006 Ukraina (22), Rosja (13), Kazachstan (13)
MIASTA EUROPY – PRZYROST I UBYTEK LUDNOŚCI
• Europa
Środkowo
Wschodnia
(150 miast)
• Od 1995 lub
2000 ubytek
ludności w
72% miast
Źródło: Turok I. Mykhnenko V., 2007
KURCZĄCE SIĘ MIASTA W NIEMCZECH
miasta z przyrostem ludności
miasta z ubytkiem ludności
Źródło: Genske D., Ruff A., 2006
Źródło: BBR Bonn, 2003; Friesecke F., 2007
Dynamika liczby ludności miast Polski
w latach 1988 - 2002
Miasta o liczbie ludności* (tys.)
powyŜej 500
100-500
50-100
20-50
10-20
5-10
Dynamika liczby ludności (%)
-8 -4 -2
0
Źródło: M. Płaziak , 2005
0
2
4
8 16
75 km
KURCZĄCE SIĘ MIASTA EUROPY –
UWARUNKOWANIA ROZWOJU
DEMOGRAFICZNEGO I SPOŁECZNEGO
Źródło: opracowanie własne
Uwarunkowania
historyczno-regionalne
Liczba miast Europy pow. 10 tys. mieszkańców
według wybranych krajów w latach 1500 - 1800
Państwa
1500 1550 1600 1650 1700 1750 1800
Austria
Belgia
Czechy
Dania
Francja
Hiszpania
Holandia
Irlandia
Niemcy
Norwegia
Polska
Portugalia
Szwajcaria
Szwecja
Wielka Brytania
Włochy
2
12
1
0
32
20
11
0
20
0
5
1
1
0
6
44
2
12
1
0
34
27
12
0
23
0
7
4
1
0
5
46
2
12
1
0
43
37
19
0
26
0
8
5
2
0
7
59
2
14
1
1
44
24
19
1
20
0
7
5
2
2
9
50
3
15
1
1
55
22
20
3
27
0
7
5
3
2
13
51
4
15
2
1
55
24
18
3
31
2
8
5
4
3
26
65
6
20
2
1
78
34
19
8
49
2
8
5
4
3
52
74
Europa
154
173
220
197
224
261
364
Źródło: Vries de 1984; Bogucka, Samsonowicz 1986.
Typologia przemian struktur społecznych w Europie po II wojnie światowej
PRZEMIANY SPOŁECZNO-LUDNOŚCIOWE
Miasta
P
R
Z
E
M
I
A
N
Y
O
S
A
D
N
I
C
Z
E
Miasta o
zachowanej
tkance
osadniczej i
pełnym cyklu
urbanizacji
Miasta o
zachowanej
tkance
osadniczej i
niepełnym
cyklu
urbanizacji
Miasta
zburzone z
pełnym cyklem
urbanizacji
Miasta
zburzone o
niepełnym
cyklu
urbanizacji
O zachowanych w
większości tych samych
strukturach
społecznych i
etnicznych
O ciągłości
etnicznej,
ale nie społecznej
O częściowym
braku ciągłości
etnicznej i
całkowitym
społecznej
O braku
ciągłości
etnicznej i
społecznej
∗
∗
Wiedeń , Amsterdam ,
Londyn∗, Bruksela∗,
ParyŜ∗, Kopenhaga,
Madryt, Sztokholm∗,
Rzym, Ateny,
Barcelona, Mediolan∗
Lizbona, Istambuł,
Moskwa, Petersburg,
Kijów
*
Leeds, Sheffield
Kraków, Belgrad,
Poznań, Zagrzeb,
Praga, Sofia,
Budapeszt,
Bukareszt,
Bratysława
Łódź, Wilno,
Lwów
Ryga
Hamburg∗, Frankfurt∗,
Kolonia∗, Hannover
Rotterdam∗ Berlincześć zachodnia∗,
,
Warszawa,
Drezno, Berlinczęść wschodnia
Wrocław,
Gdańsk
Wołgograd
∗miasta o bardzo wysokim udziale obcokrajowców -miasta przemysłów schyłkowych Źródło: Zborowski, 2005
Gęstość zaludnienia w obszarach zabudowanych w
wybranych metropoliach Świata
Źródło:
Osoby/hektar
Profil gęstości zaludnienia regionów
miejskich: Moskwy i ParyŜa
Źródło: Ingram G. K., 1998
Profil gęstości zaludnienia Regionu Miejskiego
Krakowa w latach 1950 - 1998
Rewitalizacja
Strefy Regionu Miejskiego
I – centrum I
II – centrum II
III – obrzeŜe centrum
IV – wielkich osiedli
mieszkaniowych
V – przedmiejska
VI – podmiejska
VII – dojazdów do pracy
Źródło: opracowanie własne
ZMIANY LICZBY LUDNOŚCI W MIASTACH – EUROPA
ŚRODKOWO-WSCHODNIA I ZACHODNIA, 1960-2005
• Ubytek ludności zjawiskiem o tendencjach sekularnych.
Źródło: Turok I. Mykhnenko V., 2007
•Zahamowanie tendencji spadkowej po 1995.
Transformacja demograficzna
Drugie przejście
demograficzne wg
D. van de Kaa
Źródło: D. van de Kaa, Europe and its population: the long view, w: D. van de Kaa,
H. Leridon, G. Gesano, M. Okólski European Populations: Unity in Diversity, Kluwer
Academic Publishers, Dordrecht-Boston-London
II PRZEJŚCIE DEMOGRAFICZNE
(R. Lesthaeghe, D. van de Kaa, 1986)
małŜeńskości
zmiany w sferze
• wzrost odsetka osób Ŝyjących
w związkach konsensualnych
i typu LAT (living-apart-together)
• opóźnienie typowego wieku
zawarcia małŜeństwa
• wzrost liczby rozwodów i rodzin
niepełnych
• zmiana modelu rodziny – rodzina
nuklearna
rozrodczości
• zmniejszenie średniej
liczby dzieci w rodzinie
• opóźnienie typowego
wieku prokreacji (wzrost
przeciętnego wieku
kobiety w momencie
urodzenia dziecka
obniŜenie dzietności poniŜej prostej reprodukcji ludności –
wsp. dzietności poniŜej 2,1
Wsp. dzietności – przeciętna liczba dzieci na kobietę w wieku 15-49 lat
Źródło: opracowanie własne.
Współczynnik dzietności w Europie w 2003 r.
Źródło: Recent demographic developmentin Europe, 2004. Council of Europe Publishing
Przyrost naturalny ludności Europy
w 2003 r.
Źródło: Recent demographic developmentin Europe, 2004. Council of Europe Publishing
PRZYROST NATURALNY
LUDNOŚCI (NA 1000
MIESZKAŃCÓW)
W MIASTACH EUROPY
1990-2000
DZIETNOŚĆ KOBIET
W MIASTACH EUROPY
1900-2000
Źródło: Haase D., 2005
Liczba ludności (mln)
Ranga
Kraj
2005
2050
RóŜnica
mln
%
1.
Ukraina
46,5
26,4
-20,1
-43,2
2.
Bułgaria
7,7
5,1
-2,7
-34,4
3.
Białoruś
9,8
7,0
-2,7
-28,1
4.
Łotwa
2,3
1,7
-0,6
-27,3
5.
Litwa
3,4
2,6
-0,9
-25,3
6.
Rumunia
21,7
16,8
-5,0
-22,8
7.
Rosja
143,2
111,8
-31,4
-22,0
8.
Mołdawia
4,2
3,3
-0,9
-21,3
9.
Chorwacja
4,6
3,7
-0,9
-19,0
10.
Bośnia i Hercegowina
3,9
3,2
-0,7
-18,9
11.
Węgry
10,1
8,3
-1,8
-18,2
12.
Republika Czeska
10,2
8,5
-1,8
-17,3
13.
POLSKA
38,5
31,9
-6,6
-17,2
14.
Słowenia
2,0
1,6
-0,3
-17,1
15.
Estonia
1,3
1,1
-0,2
-15,8
16.
Słowacja
5,4
4,6
-0,8
-14,6
17.
Japonia
128,1
112,2
-15,9
-12,4
18.
Włochy
58,1
50,9
-7,1
-12,4
19.
Serbia i Czarnogóra
10,5
9,4
-1,1
-10,3
20.
Macedonia
2,0
1,9
-0,1
-7,4
21.
Niemcy
827
78,8
-3,9
-4,7
22.
Grecja
11,1
10,7
-0,3
-3,4
23.
Austria
8,2
8,1
-0,1
-1,4
24.
Hiszpania
43,1
42,5
-0,5
-1,2
25.
Belgia
10,4
10,3
-0,1
-1,1
KRAJE LEPIEJ
ROZWINIĘTE O
PROGNOZOWANYM
SPADKU LICZBY
LUDNOŚCI
W LATACH
2005-2050
(wariant średniej
płodności)
Źródło: United Nations, 2005,
World Population Prospects: The 2004
Revision Population Database
Odsetek osób w wieku poprodukcyjnym
w wybranych miastach Polski
60
50
%
40
30
Miasto
20
Śródmieście
10
R
ze
sz
ów
C
zę
st
oc
ho
w
a
Pł
oc
k
Be
łc
ha
tó
w
G
ór
y
Bę
dz
in
Ta
rn
ow
sk
ie
Bi
ał
a
Po
dl
as
ka
0
Źródło: opracowanie własne na podstawie LPR dla porównywanych miast.
2003
Śródmieście
Bloki
PIRAMIDY WIEKU I PŁCI
LUDNOŚCI KRAKOWA
W LATACH 2003-2023
Śródmieście
Bloki
Akademiki
2013
2023
Bloki
Bloki
Apartamentowce
Suburbia
Źródło: A. Zborowski, 2003, Prognoza
demograficzna dla Krakowa w latach
2003-2023, UM Krakowa, Kraków.
Apartamentowce
Bloki
Liczba osób na
gospodarstwo domowe
I.
C
en
tru
m
I
II.
C
en
III
tru
.O
m
br
II
z
III
eŜ
a.
a
IV
C
C
.W
en
en
tr
tru
ie
u
m
lk
m
ie
N
os
ow
ie
ej
dl
H
a
ut
m
y
ie
IV
sz
a.
ka
O
ni
si
ow
ed
e
l
a
IV
"k
b.
ra
O
ko
si
w
ed
sk
la
ie
"
"n
ow
o
IV
hu
c.
ck
A
ie
pa
"
rt
am
en
to
w
V
ce
.P
rz
ed
m
ie
js
ka
V
I.
Su
bu
rb
V
ia
II.
P
V
o
d
I
R
II.
m
eg
D
ie
io
oj
js
n
ka
az
M
d
ie
ów
js
ki
do
K
pr
ra
ac
ko
y
w
a
-O
gó
łe
m
3,5
3,0
A
2,5
liczba osób na gospodarstwo dom.
Średnia wielkość gospodarstw domowych A) w regionie miejskim
Krakowa w 2000r. B) w duŜych miastach Francji w latach 1901-1990
2,0
Źródło: Zborowski, 2005.
B
Źródło: P.E. Ogden, R. Hall, 2000.
PRZEMIANY TYPÓW GOSPODARSTW DOMOWYCH
W NIEMCZECH 1990-2020
GOSPODARSTWA DOMOWE
Emeryci
Wdowy/wdowcy
Rodziny pełne
Rodziny młode
Źródło: Kabisch S., Haase A., Haase D., 2006
• Wzrost małych gospodarstw domowych 1-2 osobowych (emerytów, wdów i
wdowców); dalszy spadek gospodarstw tworzonych przez rodziny pełne
Migracje ludności
Saldo migracji ludności w Europie
w 2003 r.
Źródło: Recent demographic developmentin Europe, 2004. Council of Europe Publishing
Udział emigrantów w ogólnej ich liczbie na pobyt stały z Polski (A)
i dynamika emigracji w układzie województw (B)
w latach 2004 - 2006
A
33
2006 rok
20
2004
10 (%)
B
200 400 600 (%)
Źródło: Zborowski A., Gałka J. 2008
Du
b
A m M ia a j
s te m i
rd a
To m
r on
M to
V a us k
nc at
A u o uv e
c kl r
G e an d
ne
Me wa
k ka
Lo
s A H ag
ng a
T e el e s
lA
v
K ij iv
Me ów
d
S a N ow yn a
nF yJ
ra n o rk
c
A l - is c o
R ij
a
Pe d
S y r th
J e d ne
ro z
y
M e o li m
l bo a
F ra u r n e
nk
f
T b ur t
L o il i s i
B ru n d y n
ks e
la
Miasta europejskie na tle metropolii Świata z najwyŜszym
udziałem urodzonych za granicą (około 2000r.)
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
Źródło: L. Benton-Short, M.D. Price, S. Friedman, 2005.
Azja
Europa
Ameryka Północna
Australia
Afrykanie
Chińczycy
Etniczni Anglicy
Hindusi
Londyn - 2001
Źródło: Guardian Raport, 2003.
Imigranci w Brukseli, 1999
Udział w %
<6
6 - 10
10 - 15
15 - 27
> 27
Źródło: C. Kesteloot, S. Luyten Territorial Strategies for the Integration of Foreigners in Brussels, 2003.
Miedzynarodowi migranci w Kijowie w 2003 r.
Vynohradar
Obolon
Vyh. Troieshchyna
Syrets
Nyvky
Nyvky
Luk’ianivka
Luk’ianivka
Podil
Voskresenskyi
Lisovyi
Sviatoshyn
Sviatoshyn
Darnytsya
Borshchahivka
Vidradnyl
Shuliavka
In percent
Chokolivka
Stalinka
Pechers’k
Source: Blair A. Ruble Kyiv’s Troeshchyna: An Emerging
International Migrant Neighborhood, 2003.
Rozmieszczenie imigrantów w Warszawie –
Ukraińcy, Wietnamczycy
Ukraińcy
Źródło: A. Piekut, 2004.
Wietnamczycy
Cykl miejski – procesy urbanizacji
MODEL CYKLU MIEJSKIEGO WG FAZ URBANIZACJI
(OPARTY NA ZMIANACH LICZBY LUDNOŚCI
W UKŁADZIE RDZEŃ – OBRZEśA)
Źródło: Berg van den L. i inni, 1982
KURCZĄCE SIĘ MIASTA
CENTRALNE EUROPY
ŚRODKOWO-WSCHODNIEJ
PRAGA
• Ubytek ludności w śródmieściach oraz wielkich
osiedlach mieszkaniowych
Źródło: Banzhaf E., Kindler A., Haase D.,
2006; Sykora L., Ourednicek M., 2005
• Przyrost ludności w strefie suburbialnej będące
następstwem procesów suburbanizacji
Dynamika zmian ludności Warszawy, Krakowa i Łodzi
Warszawa 2000 - 2003
Kraków 1988 - 1997
Łódź 1960 - 2001
Rok
Liczba mieszkańców
Śródmieścia
Liczba mieszkańców
miasta
Odsetek
mieszkańców
Śródmieścia w liczbie
ludności Łodzi
1960
163 499
717 100
22,8
1970
124 803
762 700
16,4
1995
93 964
823 215
11,4
2001
86 240
786 526
10,9
RóŜnica
-77 259
769 426
-
Procesy
suburbanizacji w
Niemczech w
latach 1993 - 1995
Źródło: J.S. Dangschat, G. Herfert, 1997
Saldo migracji w Polsce w 2003 r.
Granice regionów
miejskich
Źródło: Śleszyński P. 2006
PROCESU SUBURBANIZACJI I REURBANIZACJI
W BARCELONIE
(SALDO MIGRACJI NA 1000 MIESZKAŃCÓW)
• I poł. Lat 90. z duŜym ubytkiem ludności w mieście centralnym i rozwinięte procesy
suburbanizacji w strefie podmiejskiej
• II poł. Lat 90. dodatnie saldo migracji w mieście centralnym znamionujące
początek procesu reurbanizacji
Źródło: Fullaondo A., Roca J., 2006
Funkcje miast
ZRÓśNICOWANE TRAJEKTORIE ROZWOJU
LUDNOŚCIOWEGO MIAST EUROPY
STOLICE vs POZOSTAŁE MIASTA
Źródło: Turok I. Mykhnenko V., 2007
Zmiany w hierarchii miast Europy Środkowej według
liczby mieszkańców w latach 1860 - 2020
rangi 1860 1880 1900 1920 1940 1960 1980 2000 2020
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
Źródło: opracowanie własne.
Berlin
Warszawa
Budapeszt
Wiedeń
Praga
Kraków
Łódź
Wrocław
Poznań
Bratysława
Gdańsk
Lipsk
Drezno
Kurczące się miasta
Napływ, odpływ, saldo migracji dla Warszawy: 2005
Źródło: Raźniak P. 2007
Napływ, odpływ i saldo migracji dla Konurbacji
Katowickiej: 2005
Źródło: Raźniak P. 2007
Przejście społeczne i segregacja
NOWA SPOŁECZNA
MORFOLOGIA MIASTA
Mieszkanie
A -Mieszkańcy
TAK
B -DojeŜdŜający
NIE
C -UŜytkownicy miasta
NIE
D -Metropolitalni biznesmeni NIE/TAK
Praca Konsumpcja
TAK/NIE
TAK
TAK
(TAK)
NIE
TAK
TAK
TAK
Źródło: G. Martinotti, 1996.
Klasa metropolitalna w Londynie, 2001
Źródło: Mayor of London, 2003.
Ludność z wykształceniem wyŜszym Warszawa (opr. G. Węcławowicz)
1970
1978
2002
1988
1988
Łódź
(opr. E. Szafrańska) 2002
Konkluzje
• Kurczenie się miast naleŜy postrzegać w kontekście rozwoju
ludności danego kraju i regionu
• Przemiany ludnościowe dotyczą:
– ruchu naturalnego ludności, wynikającego ze spadku płodności,
procesów starzenia się ludności, zmian modelu rodziny
– migracji międzynarodowych
• Następuje zróŜnicowanie przemian ludnościowych w
obrębie obszarów metropolitalnych – depopulacja miast
centralnych, natomiast rozwój stref suburbialnych
• Postępujące róŜnicowanie się ścieŜek rozwoju
demograficznego miedzy miastami uzaleŜnione od:
– pełnionych funkcji
• stolice, pozostałe miasta
• stare ośrodki poprzemysłowe vs. miasta podlegające reindustrializacji
Dziękuję za uwagę