pokaż

Zeszyty
Naukowe nr
719
Akademii Ekonomicznej w Krakowie
2006
Joanna Purgał-Popiela
Katedra Zarządzania Personelem
Zarządzanie wiedzą
w zmieniającej się gospodarce
1. Wstęp
We współczesnym świecie coraz częściej wskazuje się na powstawanie nowego
typu gospodarki opierającej się na wiedzy (GOW), nazywanej także nową gospo�
darką, gospodarką napędzaną wiedzą, gospodarką cyfrową, czy też gospodarką
sieciową. Przyjęta wspólnie przez Bank Światowy i OECD definicja GOW określa
ją jako gospodarkę, „w której efektywnie jest tworzona, przyswajana, przekazy�
wana i wykorzystywana wiedza, [co z kolei] stanowi ważny czynnik rozwoju
społeczno-gospodarczego i poprawy międzynarodowej przewagi konkurencyjnej”
[Korea…, 2000, s. 10]. Charakteryzuje ją liczba organizacji, budujących swą prze�
wagę konkurencyjną w oparciu o zasoby intelektualne i uczenie się oraz obecność
mechanizmów skutecznie prowadzących do wykorzystania wiedzy dla zwiększa�
nia konkurencyjności przedsiębiorstw [Bylicki 2003, s. 123]. W skali makroeko�
nomicznej efektem zmian zachodzących w poszczególnych przedsiębiorstwach jest
rosnący wpływ nowych kluczowych technologii na procesy produkcji, akumulacji
oraz dyfuzji wiedzy, a przez to – na wzrost gospodarczy, ponadto wiążą się one
Jest to zmodyfikowana wersja definicji A. Koźmińskiego zaproponowanej na konferencji
Polskiej Akademii Nauk i Towarzystwa Naukowego Warszawskiego nt.: „Nauka polska w świetle
integracji z Unią Europejską”, 4–6 czerwca, Instytut Chemii Fizycznej PAN, Warszawa 2001.
Do kluczowych technologii zaliczane są: biotechnologia, nanotechnologia oraz technologie
komunikacyjne i informacyjne. Uważa się że wywierają one wpływ na wiele innych branż przemy�
słu, a tym samym na całą gospodarkę, co więcej ich efekty zauważalne są także sferze społecznej.
Ich „kluczowość” rozumiana jest tutaj jako strategiczne znaczenie/wpływ w kategoriach nowych
produktów, procesów i sfery zatrudnienia [Third European…, 2003, s. 2]. Inną ważną cechą tych
technologii jest wchodzenie ze sobą w interakcje, których rezultatem są nowe dziedziny (np. nano�
biotechnologia) i zastosowania (np. w zakresie bioinformatyki).
ZN_719.indb 7
1/30/08 1:01:16 PM
Joanna Purgał-Popiela
z intensyfikacją innowacji technologicznych, organizacyjnych i instytucjonalnych
w procesach produkcji, dyfuzji i implementacji, a wpływ tych zjawisk jest obser�
wowany niemal we wszystkich sfery życia społecznego [Third European…, 2003,
s. 2–3].
Rozwój GOW obejmuje zarówno procesy zachodzące wewnątrz podmiotów gospodarczych, jak i wspierające je zmiany w ich otoczeniu, zwłaszcza w zakresie:
– środowiska regulacyjnego i gospodarczego stwarzającego bodźce do efek�
tywnego wykorzystywania istniejącej i nowej wiedzy oraz rozwoju przedsiębior�
czości,
– poziomu wykształcenia i umiejętności ludności danego regionu/kraju
w zakresie tworzenia, dzielenia się i wykorzystywania wiedzy,
– funkcjonowania dynamicznej struktury informacyjnej ułatwiającej efektywne
komunikowanie się, rozpowszechnianie i przetwarzanie informacji,
– sprawności i dostępności systemu innowacji obejmującego przedsiębiorstwa,
ośrodki badawcze, uniwersytety, doradców i konsultantów umożliwiającego wyko�
rzystywanie rosnących zasobów wiedzy globalnej, jej asymilację oraz przystoso�
wanie do lokalnych potrzeb, a także tworzenie nowych technologii [Knowledge for
Development, 1999],
– uczestnictwa kraju w międzynarodowej wymianie handlowej i procesach
globalizacji.
Do głównych aktorów budowania gospodarki opartej na wiedzy należą rząd
wraz z jego agendami, administracja samorządowa, szkoły wyższe i ośrodki
badawcze oraz przedsiębiorstwa odgrywające pierwszoplanową rolę. Każde przed�
siębiorstwo posiada i wykorzystuje jakąś wiedzę, co wynika chociażby z tego, że
jest ono instytucją społeczną, którą tworzą ludzie dysponujący wiedzą i działa ono
w otoczeniu również posiadających wiedzę interesariuszy. Wszystkie podmioty
gospodarcze traktują ją jako zasób w mniej lub bardziej świadomy sposób. Nie�
mniej jednak tylko niektóre kapitalizują wiedzę i zarządzają nią, a zatem spełniają
podstawowy warunek sukcesu w nowej gospodarce. S. Kwiatkowski firmy te okre�
śla mianem organizacji wiedzy. Ich przeciwieństwem są organizacje niewiedzy,
czyli przedsiębiorstwa „ograniczające się do przekazywania pracownikom tylko
tej wiedzy, która zarządzającym wydaje się niezbędna do wykonywania działań
we właściwy sposób oraz do kontrolowania sposobu posługiwania się tą wiedzą”,
w których osobisty kapitał ludzki pracowników jest mało przydatny lub wręcz
przeszkadza [Kwiatkowski 2001, s. 248].
W świetle publikacji Banku Światowego poświęconych gospodarce opartej na wiedzy
powyższe warunki istotnie wpływają na procesy tworzenia, transferu i wykorzystywania wiedzy
w przedsiębiorstwach w krajach najbardziej rozwiniętych gospodarczo, ale także i w uboższych
regionach świata, m.in. w państwach postsocjalistycznych.
ZN_719.indb 8
1/30/08 1:01:17 PM
Zarządzanie wiedzą w zmieniającej się gospodarce
W firmach, w których zarządza się wiedzą, zmiany zachodzą w obrębie: struk�
tur organizacyjnych, sposobów kierowania ludźmi oraz postrzegania roli pracow�
ników. Podwładni stają się współzarządzającymi, pracownicy najemni – partne�
rami odpłatnie udostępniającymi swą wiedzę [Szaban 2001, s. 103]. Organizacje
te tworzą wartość dodaną, opierając się na efektywnym wykorzystaniu wiedzy
– wytwarzają produkty bogate w wiedzę (knowledge rich products) lub świadczą
usługi w znacznym stopniu oparte na pracy tzw. pracowników wiedzy (knowledge
workers) [Grudzewski, Hejduk, 2003, s. 179–180].
Zarządzanie wiedzą w organizacji ma szczególne znaczenie w kontekście
budowy gospodarki opartej na wiedzy, świadczy o tym bogactwo publikacji
poświęconych tej problematyce, w tym: organizacji międzynarodowych, jak: Bank
Światowy, Komisja UE, OECD. Zamierzeniem autorki jest ukazanie roli wiedzy
w organizacji w perspektywie zmieniającej się gospodarki w rozważaniach teo�
retycznych oraz na podstawie obserwacji praktyki gospodarczej. W szczególności
przedmiotem analizy są raporty i publikacje wydane przez OECD oraz prace
zbiorowe pod redakcją A. Kuklińskiego i W.M. Orłowskiego . Prezentowane
w nich rozumienie wiedzy zasadniczo odbiega od tradycyjnego ujęcia „faworyzu�
jącego” wiedzę naukową (synonimem nowej wiedzy była tutaj nauka generowana
poprzez badania podstawowe i eksperymentowania) odróżnianą od technologii,
a więc wiedzy zdobywanej w wyniku badań stosowanych czy też komercyjnych.
Tę ewolucję pojęcia „wiedza” w odniesieniu do organizacji odzwierciedlają m.in.
nowy model procesu innowacji oraz wzrost rangi społecznego kontekstu w two�
rzeniu i transferze wiedzy.
Zob. [Drucker 1999, s. 79–94] oraz [Szaban 2001, s. 95–99].
Należą do nich m.in.: Technology and Economy. The Key Relationship, OECD, Paris 1992;
The Knowledge-based Economy, OECD, Paris 1996; Knowledge Management in the Learning
Society, OECD, Paris 2000; A New Economy? The Changing Role Of innovation and Information
Technology in Growth, OECD, Paris 2000.
Są to między innymi kolejne tomy wydawane przez KBN: The Knowledge-based Economy
– the European Challenges of the 21st Century, red. A. Kukliński, KBN Warszawa 2000, Gospodarka oparta na wiedzy. Wyzwanie dla Polski XXI wieku, red. A. Kukliński, KBN, Warszawa
2001, Gospodarka oparta na wiedzy. Perspektywy Banku Światowego, red. A. Kukliński, KBN
i Biuro Banku Światowego w Polsce, Warszawa 2003, w których autorzy analizują i komentują
treści zawarte w publikacjach OECD oraz Banku Światowego. Przedstawiają także własne sta�
nowiska w zakresie roli edukacji, nauki i badań w gospodarce opartej na wiedzy ze szczególnym
uwzględnieniem polskich uwarunkowań.
ZN_719.indb 9
1/30/08 1:01:17 PM
10
Joanna Purgał-Popiela
2. Wiedza jako zasób w koncepcji GOW
Generalnie wiedza postrzegana jest jako istotny element potencjału strategicz�
nego organizacji, którego znaczenie w tworzeniu przewagi konkurencyjnej stale
rośnie kosztem materialnych zasobów. Na poziomie makroekonomicznym jej
najistotniejszą właściwością odróżniającą od pozostałych czynników produkcji
jest nieograniczoność, gdyż do inwestycji w wiedzę nie ma zastosowania prawo
malejących przychodów. Ponadto użytkowanie istniejących w danym czasie zaso�
bów wiedzy sprzyja ich zwiększaniu i podnoszeniu ich jakości. A zatem główny
problem gospodarowania nie polega na odpowiedniej alokacji rzadkich material�
nych zasobów i doskonaleniu przetwarzania ich w materialnie rozpoznawalne,
rzeczowe efekty [Porwit 2001, s. 118]. W koncepcji GOW zasadniczą kwestią
staje się tworzenie wiedzy, w wyniku której zwiększać się będzie wartość efektów
wspomnianych procesów oraz wykorzystywana będzie we wprowadzaniu nowych
procesów z nowymi efektami (np. nowymi funkcjami użytkowymi wytwarzanych
dóbr lub świadczonych usług). Wiedza, choć nie gwarantuje ekonomicznego suk�
cesu, jest tutaj szczególnym rodzajem uwarunkowania efektywności innych czyn�
ników. Jej charakterystyka w aspekcie ekonomicznym, jaką prezentują publikacje
OECD (odwołują się do niej także raporty Komisji UE), obejmuje następujące
własności [Chojnicki 2001, s. 82]:
– publiczny/prywatny charakter,
– kodowaną/ukrytą (milczącą) postać,
– zróżnicowanie funkcjonalne.
Wiedza jako dobro ekonomiczne ma charakter publiczny wówczas, gdy może
być wykorzystywana jednocześnie lub następczo przez wielu użytkowników, bez
utraty swojej wartości oraz gdy wyłączenie niewłaściwych użytkowników wiąże
się z dużym kosztem dla producenta tej wiedzy [Knowledge Management…, 2000,
s. 13]. W pozostałych przypadkach ma charakter ona prywatny. Rozróżnienie to
ma na celu wskazanie, w jakich sytuacjach uzasadnione jest subsydiowanie lub
bezpośrednie finansowanie produkcji wiedzy ze środków publicznych (czyli wów�
czas gdy ma ona publiczny bądź częściowo publiczny charakter).
Milcząca postać wiedzy (tacit knowledge) oznacza, że nie jest ona udo�
kumentowana ani wyrażana w sposób jawny przez osobę, która ją kontroluje
i wykorzystuje. Dzieli się ona na tę, która może zostać ujawniona (tacit for lack
of incentives) oraz niemożliwą do ujawnienia (tacit by nature). Z kolei wiedza
kodowana (codified knowledge) jest wyrażana za pomocą kodu dostępnego dla
wtajemniczonych. Przy czym wskazuje się tutaj dwa rodzaje kodów:
Powyższe rozróżnienie jest jednym z kilku aspektów rozpatrywania wiedzy kategoriach
charakteru publicznego/prywatnego. Inne ujęcia to podział z punktu widzenia instytucjonalnego
oraz polityki publicznej. Zob. [Chojnicki 2001, s. 81–82].
ZN_719.indb 10
1/30/08 1:01:17 PM
Zarządzanie wiedzą w zmieniającej się gospodarce
11
– wyraźne i dostępne w postaci np. podręczników, wykresów, diagramów,
schematów,
– powstałe spontanicznie jako środki komunikacji wewnątrz organizacji i mię�
dzy nimi, nie dające się w pełni opisać [Knowledge Management…, 2000, s. 19].
W ramach podziału funkcjonalnego wyodrębnia się następujące kategorie wie�
dzy [The Knowledge-based…, 1996 s. 12]:
– „wiedza co” (know-what) – czyli wiedza opisowo-informacyjna (wiedza
o faktach), która ma charakter kodowany i zwykle publiczny, a dostęp do niej
umożliwiają publikacje, bazy danych oraz technologie informacyjne;
– „wiedza dlaczego” (know-why) – wiedza eksplanacyjna (wiedza naukowa
o prawach i zasadach w przyrodzie, ludzkim umyśle, społeczeństwie), stanowiąca
podstawę rozwoju technologii, produktów i udoskonaleń procesów w przemyśle,
tworzoną i reprodukowaną w wyspecjalizowanych organizacjach, takich jak: labo�
ratoria badawcze czy uniwersytety, dostępna poprzez kontakty z tymi instytucjami
bądź zatrudnianie ekspertów i naukowców. Ma ona często charakter publiczny
(choć wyniki badań naukowych prowadzonych w prywatnych firmach są objęte
tajemnicą) i oraz częściowo kodowaną postać (np. eksperci prowadzący badania
naukowe korzystają ze swej niejawnej wiedzy i umiejętności);
– „wiedza jak” (know-how) – wiedza praktyczno-technologiczna, a więc zwią�
zana z umiejętnościami, zdolnością wykonania czegoś, dostępu do niej zwykle
nie mają (bądź mają w ograniczonym stopniu) osoby spoza organizacji. Ma ona
zazwyczaj postać nieskodyfikowaną i przekazywana jest w bezpośrednich kon�
taktach w środowisku pracy lub poprzez szkolenia. Nie jest też nigdy dobrem
całkowicie publicznym;
– „wiedza kto” (know-who) – obejmująca informacje o tym, kto jaką wiedzę
posiada i jakimi umiejętnościami i zdolnościami dysponuje zarówno wewnątrz, jak
i poza organizacją, związana z tworzeniem społecznych relacji, które pozwalają na
dostęp do wiedzy odpowiednich osób, ma ona charakter prywatny i milczący.
Powyższe rozróżnienie, uzupełnione o wymiary: publiczność/prywatność
oraz nieuchwytność/kodyfikacja jest istotne z punktu widzenia sposobu, a także
zakresu transferu i przyswajania wiedzy, gdyż niektóre rodzaje wiedzy mogą być
reprodukowane i transferowane przy stosunkowo niskim kosztach dla dużej liczby
użytkowników (np.: know-what i częściowo know-why), inne wymagają tworzenia
skomplikowanych sieci powiązań między jednostkami i organizacjami (np.: częś�
ciowo know-how i know-who) lub znaczących inwestycji w ich kodyfikację (np.:
Wyczerpująco problem transferu związany z „lepkością” wiedzy (zwykle milczącej, pry�
watnej) omówił G. Szulanski [2003]. Stickiness oznacza, że część wiedzy w organizacji jest nie�
mobilna, co sprawia, że imitowanie pewnych rozwiązań czy też transfer najlepszych praktyk jest
bardzo trudne, wręcz niemożliwe.
ZN_719.indb 11
1/30/08 1:01:18 PM
Joanna Purgał-Popiela
12
częściowo know-why), jeszcze inne podlegają wymianie tylko w bezpośrednich
kontaktach międzyludzkich (np.: częściowo know-how i know-who).
Szerokie rozumienie pojęcia „wiedza”, jak również dostrzeżenie różnorodności
jej postaci ściśle wiąże się z zacieraniem się tradycyjnego podziału na twórców
(głównie uniwersytety i publiczne ośrodki badawcze) i użytkowników wiedzy
(praktyków), jak również na naukę i technologię, badania podstawowe i stosowane.
Wynika to, po pierwsze, z rozpowszechnienia metod badań naukowych w różnych
dziedzinach i sferach życia, które z kolei jest następstwem dokonanych w prze�
szłości inwestycji w edukację i badania. Po drugie, różnice pomiędzy naukowym
i technologicznym charakterem wiedzy zacierają się również dlatego, że często
są one łącznym produktem tego samego przedsięwzięcia badawczego. Po trzecie,
analizy procesów badawczych wskazują, że istotne ulepszenia technologiczne wie�
lokrotnie korzystały z wiedzy naukowej tylko w stopniu minimalnym, natomiast
poszukiwania nowych rozwiązań technologicznych często stawały się produk�
tywnym źródłem nowych pytań i odpowiedzi w sferze nauki [The Production…,
1994]. Po czwarte, coraz większą rolę odgrywa uczenie się i tworzenie nowej wie�
dzy poprzez eksperymentowanie w środowisku pracy poprzez interakcję z innymi
jednostkami [Knowledge Management…, 2000, s. 25].
Model linearny
Tworzenie
wiedzy
Model interaktywny
Przesyłanie
wiedzy
Zastosowanie
wiedzy
Tworzenie
wiedzy
Przesyłanie
wiedzy
Zastosowanie
wiedzy
Rys. 1. Modele linearny i interaktywny zarządzania wiedzą
Źródło: opracowanie własne na podstawie [Wawrzyniak 2001, s. 25].
W świetle powyższej argumentacji kwestionowana jest zasadność linearnego
modelu zarządzania wiedzą zakładającego, że proces ten ma charakter sekwen�
cyjny, czyli kolejno następują po sobie: tworzenie wiedzy, następnie ich przesyła�
ZN_719.indb 12
1/30/08 1:01:18 PM
Zarządzanie wiedzą w zmieniającej się gospodarce
13
nie i wreszcie zastosowanie w praktyce (rys. 1), w którym rola producenta wiedzy
jest przypisana uczelniom i instytutom badawczym.
3. Model zarządzania wiedzą w koncepcji GOW
W interaktywnym modelu procesu zarządzania wiedzą w koncepcji GOW
również występują elementy, takie jak: tworzenie, przesyłanie i zastosowanie
(rys. 1). Jednakże zachodzą pomiędzy nimi różnokierunkowe interakcje, a każdy
z aktorów reprezentujących dany typ działalności ma wpływ na całokształt pro�
cesu zarządzania wiedzą [Wawrzyniak 2001, s. 25–26].
Głównym wytworem kreowania wiedzy są innowacje i kompetencje. Te pierw�
sze obejmują wynalazki, nowe pomysły i rozwiązania, które zostały wprowadzone
na rynek i znalazły odbiorców. Innowacje rozpatrywane są dwojako: jako czynnik
oddziałujący prowzrostowo na poziomie makro- i mikroekonomicznym (wspie�
rając zarówno wzrost gospodarczy, jak i rozwój pojedynczego przedsiębiorstwa)
oraz destrukcyjnie, przyczyniając się do zamykania niektórych rynków, likwidacji
przedsiębiorstw, zanikania zawodów/specjalności [Knowledge Management…,
2000, s. 21].
Generalnie w publikacjach OECD wskazać można dwa ujęcia innowacji.
W tych, które poświęcone są metodologii pomiaru działalności innowacyjnej,
postrzegane są raczej jako rezultat, natomiast opracowania na temat modelu
interaktywnego traktują innowację jako proces. W ramach pierwszego ujęcia,
Podręcznik Oslo wydany przez OECD i stanowiący podstawę pomiaru działal�
ności innowacyjnej w większości krajów członkowskich wyróżnia: innowacje
technologiczne produktowe i procesowe oraz innowacje organizacyjne. Pierwszy
rodzaj reprezentują wdrożone już produkty i procesy nowe pod względem techno�
logicznym oraz znaczące udoskonalenia technologiczne dotyczące tych produktów
i procesów10. Wdrożenie w wypadku innowacji w obrębie produktu następuje
Obfitość definicji zarządzania wiedzą w literaturze przedmiotu uniemożliwia przedstawienie
ich w wyczerpujący sposób w ramach niniejszego opracowania, dlatego też problematyka ta została
pominięta przez autorkę. Jako punkt wyjścia do rozważania na temat zarządzania wiedzą przyjęto
definicję wypracowaną w Cranfield School of Management, według której jest to „ogół procesów
umożliwiających tworzenie, upowszechnianie i wykorzystywanie wiedzy do realizacji celów orga�
nizacji” za: [Strojny 1999, s. 6].
10
Produktem nowym pod względem technologicznym jest produkt, którego cechy technolo�
giczne lub przeznaczenie różnią się znacząco od uprzednio wytwarzanych produktów. Innowacje
tego rodzaju mogą się wiązać z całkowicie nowymi technologiami, opierać się na połączeniu istnie�
jących technologii w nowych zastosowaniach lub też na wykorzystaniu nowej wiedzy. Produktem
udoskonalonym pod względem technologicznym jest istniejący produkt, którego działanie zostało
znacząco ulepszone. Prosty produkt można udoskonalić (w sensie lepszego działania lub niższych
kosztów) poprzez wykorzystanie komponentów lub materiałów warunkujących lepsze działanie,
ZN_719.indb 13
1/30/08 1:01:18 PM
Joanna Purgał-Popiela
14
w momencie wprowadzenia na rynek, natomiast w odniesieniu do procesowej
wówczas, gdy zostaje ona wykorzystana w procesie produkcyjnym [Podręcznik
Oslo 1999, s. 52–53]. Z kolei innowacje organizacyjne polegać mogą na: wprowa�
dzeniu znaczących zmian w strukturach organizacyjnych, wdrożeniu zaawansowa�
nych technik zarządzania, wdrożeniu nowych lub znacząco zmienionych strategii,
przy czym przedsięwzięcia te są z zasady traktowane jako innowacje jedynie
wtedy, gdy w ich wyniku zachodzi wymierna zmiana, np. osiągana jest wyższa
wydajność czy większe obroty11.
Działalność badawcza
WIEDZA
Potencjalny
rynek
Wynalazek
lub stworzenie
projektu
analitycznego
Szczegółowa
konstrukcja
i testowanie
Modyfikacja
projektu
i produkcja
Dystrybucja
i sprzedaż
Rys. 2. Model powiązań łańcuchowych (chain-link model of innovation)
Źródło: [Kline, Rosenbers 1986], za: [The Knowledge-based…, 1996, s. 15].
W ramach drugiego ujęcia, które bazuje na interaktywnym modelu powią�
zań łańcuchowych (rys. 2) innowacja polega na ciągłym modyfikowaniu wiedzy
w organizacji. Może ona pochodzić z wielu źródeł i przybierać różnorakie formy,
natomiast produkt złożony, składający się z wielu zintegrowanych podzespołów technicznych
można udoskonalić, wprowadzając częściowe zmiany do jednego z tych podzespołów. Innowacją
technologiczną w obrębie procesu jest przyjęcie technologicznie nowych lub znacząco udoskona�
lonych metod wytwarzania w tym sposobów docierania z produktem do odbiorców. Mogą polegać
na dokonywaniu zmian w urządzeniach lub w organizacji produkcji, mogą też stanowić połączenie
tych dwóch rodzajów zmian lub być wynikiem wykorzystania nowej wiedzy.
O ile całkowita reorganizacja firmy zalicza się do innowacji organizacyjnych, to reorgani�
zacja sfery produkcji może być traktowana jako innowacja technologiczna w obrębie procesu, pod
warunkiem że przynosi znaczące ulepszenia w produkcji lub sposobach dostarczania produktów/
usług.
11
ZN_719.indb 14
1/30/08 1:01:19 PM
Zarządzanie wiedzą w zmieniającej się gospodarce
15
a jej powstanie wymaga interakcji i sprzężeń zwrotnych wewnątrz (dotyczy
wszystkich członków organizacji) oraz zewnątrz firmy (relacje z otoczeniem).
W koncepcji GOW proces innowacji rozumiany jest zatem jako interaktywne
uczenie się, w którym osoby uczestniczące rozwijają swoje umiejętności, cechy,
zdolności, a więc kompetencje, które wykorzystywane są przez nie w praktyce
[Knowledge Management…, 2000, s. 23–24]. W tej kwestii istnieją dwie możli�
wości [Chojnicki 2001, s. 86]. Po pierwsze, uczenie się następuje nieświadomie,
w sposób nieplanowany, jako „efekt uboczny”. Po drugie, rozwój kompetencji
może być procesem zamierzonym i wówczas wymaga stworzenia organizacji
uczącej się (learning organization). W tym kontekście uczenie się jest definiowane
jako „proces, którego istotę stanowi zdobywanie kompetencji i umiejętności, które
pozwalają jednostce odnosić sukcesy w osiąganiu celów indywidualnych lub orga�
nizacyjnych” [Knowledge Management…, 2000, s. 29]. Zmiany ukierunkowane
na wsparcie tak rozumianego uczenia się obejmują relacje między- i wewnątrzor�
ganizacyjne. Te pierwsze mają na celu zwiększenie intensywności i selektywności
powiązań z dostawcami, klientami, partnerami, konkurencją, natomiast zmiany
wewnętrzne polegają m.in. na decentralizacji uprawnień i odpowiedzialności na
niższe szczeble organizacyjne, zanikaniu sztywnych granic funkcjonalnych, two�
rzeniu zespołów wielofunkcyjnych. Tę konieczność permanentnego uczenia się
w gospodarce opartej na wiedzy odzwierciedla rosnący popyt na tych pracowni�
ków, którzy wykazują aktywność w rozwijaniu swoich kompetencji i potrafią się
uczyć, dysponują odpowiednimi zdolnościami/umiejętnościami/predyspozycjami,
są elastyczni, gotowi do współpracy i ponoszenia odpowiedzialności. Wyraża się
ona także w upowszechnianiu przekonania o potrzebie uświadamiania pracow�
ników, że są oni włączani w proces uczenia się, którego „przełomowym momen�
tem, jest refleksja nad tym, czego się uczymy i jak to planować” [Knowledge
Management…, 2000, s. 24].
Przesyłanie wiedzy w publikacjach OECD przede wszystkim odnosi się do
działań ukierunkowanych na dyfuzję innowacji, kształtowanie i rozwijanie kompe�
tencji. Przedmiotem analiz są także warunki, w jakich rynek może pełnić funkcję
mediatora wiedzy. Zasadniczo wyróżnia się tutaj dwie sytuacje:
– mediacja wiedzy odseparowanej od osoby lub organizacji (jawnej, skodyfiko�
wanej), która może odbywać się poprzez transakcje rynkowe, lecz z którymi wiążą
się określone trudności, jak: asymetria informacji o charakterystykach przedmiotu
umowy (czyli wiedzy) między kupującym i sprzedającym oraz ograniczenia użyt�
kowania tej wiedzy w zakresie jej reaplikacji [Chojnicki 2001, s. 87].
– mediacja wiedzy, której nie można oddzielić od osoby lub organizacji (głów�
nie milczącej lub też w postaci niejawnego kodu).
ZN_719.indb 15
1/30/08 1:01:19 PM
Joanna Purgał-Popiela
16
W tym ostatnim wypadku przedsiębiorstwa mogą rozważyć następujące
opcje:
– zakup usług świadczonych przez osoby lub firmy, którego podstawowy prob�
lem sprowadza się do ograniczonych możliwości zbadania jakości oferowanych
kompetencji, które pragnie pozyskać firma kupująca12,
– zaangażowanie „dysponenta wiedzy” (carrier of knowledge) w proces inter�
aktywnego uczenia się (kształcenia), w którym zasadniczą rolę będą odgrywały
relacje międzyludzkie oraz posiadanie umiejętności w zakresie nauczania i ucze�
nia się,
– przejęcie innej organizacji lub zakup jej części lub zatrudnienie/wynajem jej
pracowników13.
Oprócz wymienionych sposobów mediacja dokonuje się także pośrednio
poprzez zakup zaawansowanych technologicznie produktów, w których ucie�
leśniona jest wiedza. Ponadto do dyfuzji wiedzy dochodzi często w drodze nie�
formalnej, np. poprzez wymianę informacji między konkurującymi firmami na
zasadzie barteru [Knowledge Management…, 2000, s. 27].
Zastosowanie wiedzy dotyczy wykorzystywania jej do celów praktycznych,
które w dużym stopniu uwarunkowane jest sektorem działalności przedsię�
biorstwa. W świetle badań OECD można wskazać cztery grupy, w których
w odmienny sposób wykorzystywane są innowacje. W sektorach o dominacji
popytu (odzież, meble) podmioty gospodarcze nie dokonują innowacji, ale uzy�
skują je od innych firm, w sektorach produkcji masowej/na dużą skalę (żywność,
cement) działalność innowacyjna koncentruje się na podnoszeniu efektywności
procesów technologicznych. Wyspecjalizowani dostawcy (inżynieria, oprogramo�
wanie, instrumenty) wprowadzają często innowacje produktowe we współpracy
z klientami/użytkownikami. Z kolei producenci bazujący na nauce/badaniach
naukowych (chemia, biotechnologia, elektronika) doskonalą i tworzą nowe pro�
dukty i procesy w ścisłej współpracy z uniwersytetami i instytutami badawczymi
[Knowledge Management…, 2000, s. 22].
Pomimo zarysowanych powyżej różnic sektorowych, widocznych szczególnie
w produkcji i wykorzystywaniu wiedzy, poszukuje się wspólnego mianownika dla
przedsiębiorstw, w których intelektualne zasoby traktowane są jako główne źródło
przewagi konkurencyjnej. W tym kontekście publikacje OECD poświęcone prob�
12
Jednym ze sposobów weryfikacji informacji o posiadanych kompetencjach jest zapoznanie
się z referencjami pochodzącymi od kluczowych klientów oferenta.
W tym wypadku wachlarz potencjalnych problemów jest bardzo obszerny i ściśle wiąże się
z okolicznościami tego wydarzenia, a sukces przedsięwzięcia w dużej mierze zależy od zebrania
i przeanalizowania wyczerpujących i wiarygodnych informacji o przedmiocie zakupu. W wypadku
przejęć równorzędne znaczenie ma przebieg integracji obu firm.
13
ZN_719.indb 16
1/30/08 1:01:20 PM
Zarządzanie wiedzą w zmieniającej się gospodarce
17
lematyce GOW rozwijają koncepcję organizacji wiedzointensywnej (knowledge-intensive organization).
4. Praktyka zarządzania wiedzą w organizacjach
a uwarunkowania sektorowe
Organizacja wiedzointensywna charakteryzuje się intensywnym wykorzysty�
waniem wiedzy rozumianej jako zasób doświadczeń (nie zaś strumień informacji).
Zatrudnia ona osoby o unikalnej i dużym stopniu ezoterycznej wiedzy, której moż�
liwości upowszechnienia/transferu są ograniczone [Knowledge Management…,
2000, s. 57]. Powyższe kryteria spełniają m.in. niektóre szpitale, szkoły oraz
firmy działające w sektorze zaawansowanych technologii. W tych organizacjach
efektywność funkcjonowania zależy w dużej mierze od praktyki zarządzania wie�
dzą. Na podstawie badań przedsiębiorstw wykorzystujących intensywnie wiedzę
z branży high-tech i odnoszących sukcesy OECD opracowała „profil” skutecznej
organizacji wiedzochłonnej. Cechuje się ona:
– orientacją na zmianę, jej przejawem są częste reorganizacje, niemniej jednak
potrzeba zmiany, jak i kontynuacji są równoważne,
– stale podtrzymywanym napięciem między swobodą i kontrolą, wolnością
i odpowiedzialnością,
– społeczną spójnością, której podstawą jest „atmosfera małej firmy” oraz
wysokim poziomem kapitału społecznego wyrażającego się w zaufaniu, niefor�
malności, zaangażowaniu, otwartości („możesz rozmawiać z każdym”, „jeśli masz
pomysł, to powiedz nam o tym”),
– znaczącym udziałem projektów realizowanych przez pracowników z różnych
działów i komórek,
– preferowaniem pracy zespołowej,
– tymczasowością członkostwa w zespołach i częstymi zmianami ich składu,
– marginalnym znaczeniem hierarchii służbowej i statusu oraz starszeństwa,
– uznaniem wiedzy eksperckiej, autorefleksji i kreatywności za podstawę
autorytetu,
– traktowaniem młodszych pracowników jako potencjalnych źródeł nowych
idei i inspiracji, zaś starszych jako podstawy wiarygodności organizacji,
– przekraczaniem lub integrowaniem granic wewnętrznych: między badaniami
i pracami rozwojowymi, między rozwojem produktu i produkcją, między produk�
cją i marketingiem,
– oczekiwaniem od każdego członka organizacji kreatywności i innowacji,
– aktywnym zarządzaniem wiedzą i pomysłami,
– koncentracją na działaniach „opartych na wiedzy” i związanych z ucze�
niem się,
ZN_719.indb 17
1/30/08 1:01:20 PM
18
Joanna Purgał-Popiela
– zacieraniem się granic między przedsiębiorstwem i jego otoczeniem,
– postrzeganiem otoczenia jako źródła wiedzy, którą można zdobyć dzięki
posiadanej przez organizację „zdolności absorpcji” [Knowledge Management…,
2000, s. 58–59].
Można wskazać liczne przykłady przedsiębiorstw z sektora wysokich technolo�
gii odpowiadających powyższej charakterystyce, które funkcjonując w określonych
okolicznościach (m.in. lokalizacja, uwarunkowania kulturowe, mobilność zasobów
ludzkich) odniosło spektakularne sukcesy. Czy jednak omawiana koncepcja ma
szansę na szersze zastosowanie, czy przynajmniej niektóre jej elementy są uniwer�
salne? W poszukiwaniu odpowiedzi na powyższe pytanie zbadane zostały następu�
jące charakterystyki podejścia do zarządzania wiedzą w organizacjach z sektorów:
high-tech, medycznego (w tym: przemysłu farmaceutycznego) i edukacji:
– źródła nacisku na kreowanie, przesyłanie i stosowanie wiedzy,
– struktury i zasoby służące kreowaniu, przesyłaniu i wykorzystywaniu wiedzy,
– rezultaty procesów kreowania, przesyłania i stosowania wiedzy [Knowledge
Management…, 2001, s. 62].
Badania OECD ujawniły istnienie zarówno cech wspólnych dla wszystkich
badanych placówek, jak i specyficznych dla poszczególnych sektorów. W ramach
pierwszego wymiaru zaobserwowano różnice w zakresie źródeł i siły nacisku na
tworzenie i dyfuzję wiedzy. W sektorze zaawansowanych technologii priorytetowe
znaczenie ma kreowanie i stosowanie wiedzy, gdyż podstawowym warunkiem
istnienia przedsiębiorstwa jest sukces komercyjny. Sfera zdrowia i edukacji pozo�
staje pod silnym wpływem polityków i klientów (społeczeństwa). Wewnętrzne
źródła nacisku (środowiska zawodowe, kultura biznesu) na tworzenie i przesyłanie
wiedzy największą rolę odgrywają w przedsiębiorstwach high-tech, gdzie znaj�
dują oparcie w kulturach organizacyjnych badanych firm, natomiast w sektorze
medycznym i edukacji istnieje duże zróżnicowanie w tym zakresie. Różnice sek�
torowe w ramach drugiego wymiaru (struktur i zasobów wpierających zarządzani
(wiedzą) ilustruje tabela 1.
We wszystkich badanych tutaj aspektach najsłabszy poziom rozwoju odnoto�
wano w edukacji, natomiast najwyższy w branży high-tech. Różnice te znalazły
odzwierciedlenie w efektach zarządzania wiedzą: poziom sukcesu w kreowaniu
wiedzy, jakość w obszarze B+R oraz wskaźnik innowacji były najwyższe w sekto�
rze zaawansowanych technologii, najniższe zaś – w edukacji.
Niemniej jednak potwierdzone w badaniach znaczenie specyfiki branży/dzie�
dziny działalności przedsiębiorstwa nie powinno być traktowane jako argument
za utrzymaniem status quo, wręcz przeciwnie – efekty obserwowane w sektorze
zaawansowanych technologii należy postrzegać jako zachętę do zmiany postawy
i dotychczasowych praktyk zarządzania wiedzą zwłaszcza w prywatnych przedsię�
biorstwach. OECD udziela zatem pozytywnej odpowiedzi na postawione wcześniej
ZN_719.indb 18
1/30/08 1:01:20 PM
Zarządzanie wiedzą w zmieniającej się gospodarce
19
Tabela 1. Wybrane różnice sektorowe w podejściu do zarządzania wiedzą
Wymiar 2
Struktury i zasoby służące kreowaniu,
przesyłanie i wykorzystywanie wiedzy
Wydatki na B+R
Świadomość idei zarządzania wiedzą
Stosowanie idei zarządzania wiedzą
Sektor high-tech
Sektor
medyczny
Edukacja
wysokie
wysokie
niskie
duża
mała
bardzo mała
zmienna
słaba
w dużym
stopniu
Współpraca specjalistów z różnych dziedzin silna
w małym
stopniu
w małym
stopniu
w bardzo
dużym stopniu
przeważnie
w dużym
stopniu
przeważnie
w małym
stopniu
w dużym
stopniu
w małym
stopniu
Sieć współpracy zewnętrznej
w dużym
stopniu
w średnim
stopniu
w bardzo
małym stopniu
Współpraca sektora publicznego
i prywatnego
silna
słaba
bardzo słaba
Stosowanie nowoczesnych technologii
telekomunikacyjnych w przesyłaniu wiedzy
silne
średnie
słabe
duże
średnie
małe
Interakcje między nowicjuszami
i ekspertami (praktyka/staż jako sposób
szkolenia)
Wewnętrzna sieć współpracy wszystkich
członków organizacji
Powiązania z uczelniami
Mediacja nowej wiedzy
Wdrożenie nowej wiedzy
bardzo szybka
szybkie
szybka
zmienne
w małym
stopniu
wolna
wolne
Źródło: opracowanie na podstawie [Knowledge Management…, 2001, s. 62].
pytanie, choć z pewnymi zastrzeżeniami (mimo że w sferze edukacji w niektórych
aspektach modyfikacje są niezbędne, to jednak pełna transformacja w organizację
wiedzointensywną wydaje się trudna do zrealizowania).
5. Znaczenie zarządzania wiedzą w polskich
przedsiębiorstwach
Rosnąca świadomość znaczenia zarządzania wiedzą dla sukcesu poszczegól�
nych przedsiębiorstw, a w konsekwencji – całej gospodarki znajduje odzwiercied�
lenie także w polskiej rzeczywistości. Potwierdzają to m.in. badania przeprowa�
dzone przez Centrum Studiów Zarządzania WSPiZ im. Leona Koźmińskiego pn.
„Zarządzanie wiedzą w polskich przedsiębiorstwach”. Ponadto wskazują one na
różnorodność stosowanych przez badane firmy rozwiązań w zakresie pozyskiwania
i tworzenia wiedzy, jej gromadzenia i wykorzystywania oraz podkreślają wpływ
rodowodu organizacji na kształtowanie tych procesów. W rodzimych przedsiębior�
ZN_719.indb 19
1/30/08 1:01:20 PM
20
Joanna Purgał-Popiela
stwach coraz częściej podejmowane są inicjatywy związane z wprowadzeniem
nowych technologii, zwykle jednak dotychczasowe przedsięwzięcia w obszarze
zarządzania wiedzą miały na celu zaspokojenie potrzeb szkoleniowych, groma�
dzenie i uporządkowanie obecnej w firmie wiedzy, umożliwienie pracownikom
dostępu do niej oraz stworzenie sytemu ocen. Realizowane przedsięwzięcia były
ukierunkowane na wewnętrznych i zewnętrznych odbiorców, korzystano z wielu
różnych źródeł wiedzy. Badane przedsiębiorstwa szczególnie aktywnie współpra�
cowały z ośrodkami badawczymi i innymi instytucjami zewnętrznymi w zakresie
tworzenia i transferu wiedzy. Jednak mimo świadomości wagi systemu motywo�
wania pracowników do gromadzenia, wykorzystywania wiedzy i dzielenia się nią
firmy te nie wykształciły odpowiedniego systemu premiowania. Ponadto w wielu
przypadkach kluczowe kompetencje przedsiębiorstwa lub pracowników były nie�
właściwie (zbyt ogólnie, niejasno) zdefiniowane. Największymi problemami bada�
nych firm były: brak systemowości działań związanych z pozyskiwaniem, kreowa�
niem, transferem i wykorzystywaniem wiedzy, brak koordynacji poszczególnych
inicjatyw oraz brak wyraźnego związku między zarządzaniem wiedzą a strategią
organizacji [Wawrzyniak, Staniewski 2003, s. 170–171]. Przedstawione wyniki są
doskonałą ilustracją wyzwań, przed którymi stoją współczesne organizacje, mimo
stosunkowo częstego deklarowania znaczenia wiedzy dla sukcesu organizacji,
część z nich albo nie wie, jak nią zarządzać, albo też nie ma odpowiednich kom�
petencji lub chęci, by zmienić ten stan rzeczy. W warunkach gospodarki opartej
na wiedzy przewagę konkurencyjną w oparciu o swe zasoby intelektualne budują
jednak i utrzymują te firmy, w których zarządzanie wiedzą jest integralną częścią
procesów organizacyjnych realizowanych na podstawie celów i planów strategicz�
nych, a wiedza jako szczególnie wartościowe aktywa organizacji jest przedmiotem
uwagi jej interesariuszy.
Literatura
Bylicki A. [2003], Uwagi dotyczące realizacji w Polsce programu budowy gospodarki
opartej na wiedzy [w:] Gospodarka oparta na wiedzy. Perspektywy Banku Światowego, red A. Kukliński, KBN i Biuro Banku Światowego w Polsce, Warszawa.
Chojnicki Z. [2001], Wiedza dla gospodarki w perspektywie OECD [w:] Gospodarka
oparta na wiedzy. Wyzwanie dla Polski XXI wieku, red A. Kukliński, KBN, War�
szawa.
Drucker P.F. [1999], Knowledge-Worker Productivity – the Biggest Challenge, „California
Management Review”, Winter, vol. 41 nr 2.
Grudzewski W.M., Hejduk I.K. [2003], Organizacja inteligentna współczesnym narzędziem zarządzania wiedzą [w:] Gospodarka oparta na wiedzy. Perspektywy Banku
Światowego, red A. Kukliński, KBN i Biuro Banku Światowego w Polsce, Warszawa.
ZN_719.indb 20
1/30/08 1:01:21 PM
Zarządzanie wiedzą w zmieniającej się gospodarce
21
Kline S.J., Rosenbers N., An Overview of Innovation [w:] The Positive Sum Strategy.
Harnessing Technology for Economic Growth, red. R. Landau, N. Rosenberg,
Washington DC, National Academy Press 1986.
Interna�
Knowledge for Development, World Development Report 1998/1999 [1999], The ��������
tional��������������������������������������������������������������������������
Bank of Reconstruction and Development/The World Bank, Oxford University
Press, Inc., New York.
The Knowledge-based Economy [1996], OECD General Distribution (96) 102, Paris.
Knowledge Management in the Learning Society [2000], Centre for Educational Research
and Innovation, OECD, Paris.
Korea and the Knowledge Based Economy. Making the Transition [2000], OECD
& World Bank Institute, Paris.
Kwiatkowski S. [2001], Bogactwo z wiedzy [w:] Gospodarka oparta na wiedzy. Wyzwanie
dla Polski XXI wieku, red A. Kukliński, KBN, Warszawa.
Podręcznik Oslo – Proponowane zasady gromadzenia i interpretacji danych dotyczących
innowacji technologicznych [1999], seria: Pomiar działalności naukowej i technicznej,
OECD/EUROSTAT 1997 (tłum. na język polski KBN, Warszawa).
Porwit K. [2001], Cechy gospodarki opartej na wiedzy, ich współczesne znaczenie
i warunki skuteczności [w:] Gospodarka oparta na wiedzy. Wyzwanie dla Polski XXI
wieku, red. A. Kukliński, KBN, Warszawa.
The Production of Knowledge: The Dynamics of Science and Research in Contemporary
Societies [1994], M. Gibbons, C. Limoge, H. Nowotny, S. Schwartzman, P. Scott,
M. Trow, Sage Publications, London.
Strojny M. [1999], Zarządzanie wiedzą i kapitałem intelektualnym jako nowe źródło
przewagi konkurencyjnej, „Problemy Jakości” nr 12.
Szaban J. [2001], Inteligentna firma i jej pracownicy [w:] Zarządzanie wiedzą w przedsiębiorstwie, materiały konferencyjne, Polska Fundacja Promocji Kadr, Warszawa.
Szulański G. [2003], Sticky Knowledge. Barriers to Knowing in the Firm, Sage Publica�
tions Ltd, London 2003
Third European Report on Science and Technology Indicators - Towards a Knowledge-based Economy, Directoriate – General for Research, Knowledge-based Economy
and Society [2003], Competitiveness, Economic Analysis and Indicators, European
Commission, EUR 20025 EN.
Wawrzyniak B. [2001], Od koncepcji do praktyki zarządzania wiedza w przedsiębiorstwie
[w:] Zarządzanie wiedzą w przedsiębiorstwie, materiały konferencyjne, Polska Funda�
cja Promocji Kadr, Warszawa.
Wawrzyniak B., Staniewski M.W. [2003], Gospodarka oparta na wiedzy – perspektywa
przedsiębiorstwa [w:] Gospodarka oparta na wiedzy. Perspektywy Banku Światowego,
red A. Kukliński, KBN i Biuro Banku Światowego w Polsce, Warszawa.
Knowledge Management in a Changing Economy
A new type of economic activity based on knowledge (GOW) is becoming more
and more ubiquitous in the modern world. Such activity characterizes a large number
of organizations building competitive advantage based on intellectual resources and
education (this is a modified version of a definition proposed by A. Koźmiński at a joint
conference of the Polish Academy of Science and the Science Society of Warsaw entitled
ZN_719.indb 21
1/30/08 1:01:21 PM
22
Joanna Purgał-Popiela
“Polish Science in Light of European Union Integration,” 4–6 June, Institute of Physical
Chemistry, Polish Academy of Science, Warsaw 2001) as well as the presence of effective
mechanisms to enable the use of knowledge to optimise a corporation’s competitiveness.
According to GOW, only those corporations that capitalize on and manage knowledge
are successful. Such organizations create value added based on effective knowledge
utilisation, thus creating products or services based mainly on “knowledge workers.” All
ongoing processes of the creation, transmission and use of knowledge are interactive.
These processes are generally characterised by the direction of changes, tasks and group
work supporting the creativity of all employees, the fluid division of labour, and the
marginalisation of hierarchy at work. Nevertheless, the approach a corporation takes to
knowledge management and how it uses it is to a great extent influenced by the sector of
the economy that corporation is in.
ZN_719.indb 22
1/30/08 1:01:21 PM