Pobierz Pdf - Logo KIG - Krajowa Izba Gospodarcza

Transkrypt

Określenie istoty pojęć:
innowacji i innowacyjności,
ze wskazaniem aktualnych uwarunkowań i odniesień
do polityki proinnowacyjnej
– podejście interdyscyplinarne
KIGNET - IZBOWY SYSTEM WSPARCIA KONKURENCYJNOŚCI POLSKICH PRZEDSIĘBIORSTW
Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej
UNIA EUROPEJSKA
Europejski Fundusz
Rozwoju Regionalnego
Spis treści
Słowo wstępne............................................................................................................................ 3
Innowacje jako dziedzina gospodarowania - Aleksander Sulejewicz........................................ 7
Innowacje jako proces intelektualny i wdrożeniowy - Władysław Włosiński.......................... 46
O innowacyjności - Innowacje jako przedmiot obrotu gospodarczego – Wojciech Dominik.. 67
Innowacyjność w sektorze wiedzy – Jerzy Woźnicki............................................................... 98
Dodatek 1: Badania naukowe i innowacje jako inwestycje na rzecz wzrostu i zatrudnienia:
wspólna koncepcja ................................................................................................................. 113
Słowo wstępne
Opracowanie „Określenie istoty pojęć: innowacji i innowacyjności, ze wskazaniem
aktualnych
uwarunkowań
i
odniesień
do
polityki
proinnowacyjnej
–
podejście
interdyscyplinarne” powstało w ramach partnerstwa strategicznego pomiędzy Krajową Izbą
Gospodarczą a Fundacją Rektorów Polskich oraz Instytutem Społeczeństwa Wiedzy.
Kolejny projekt, realizowany przez ISW, którego wynikiem jest prezentowana monografia,
został przygotowany na podstawie umowy z dnia 10 maja 2006 r. w ramach podsieci
„Innowacje” dla potrzeb realizacji Projektu „KIGNET – izbowy system wsparcia
konkurencyjności polskich przedsiębiorstw” finansowanego ze środków Sektorowego
Programu Operacyjnego, Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw, lata 2004 – 2006.
W skład zespołu wykonawców projektu wchodzą:
1. prof. Jerzy Woźnicki – kierownik projektu – Rektor Politechniki Warszawskiej w latach
1996-2002, Prezes Fundacji Rektorów Polskich, Dyrektor Instytut Społeczeństwa Wiedzy,
Przewodniczący Komitetu przy Prezydium PAN „Polska w Zjednoczonej Europie”,
Przewodniczący Rady Nadzorczej Banku PEKAO S.A.
2. prof. Wojciech Dominik
-
Dyrektor Uniwersyteckiego Ośrodka Transferu
Technologii Uniwersytetu Warszawskiego, kierownik Pracowni Elektronicznej w
Instytucie Fizyki Doświadczalnej na Wydziale Fizyki Uniwersytetu Warszawskiego,
3. prof. Aleksander Sulejewicz
-
Katedra Ekonomii, Szkoła Główna Handlowa
4. prof. Władysław Włosiński
-
Prorektor ds. Nauki Politechniki Warszawskiej w
latach 1993-1999, Przewodniczący Wydziału IV Nauk Technicznych Polskiej Akademii
Nauk.
Pojęcie „innowacja” wprowadzone na początku XX w przez J.A. Schumpetera ” w
odniesieniu do działalności gospodarczej w szerokim znaczeniu polega na:
1. wprowadzeniu do produkcji wyrobów nowych lub też udoskonalenie dotychczas
istniejących,
2. wprowadzeniu nowej lub udoskonalonej metody produkcji,
3. otwarciu nowego rynku,
4. zastosowaniu nowego sposobu sprzedaży lub zakupów,
5. zastosowaniu nowych surowców lub półfabrykatów,
6. wprowadzeniu nowej organizacji produkcji.
Rozumieć więc można innowacje jako tworzenie zmian obejmujących transformację
nowej idei lub technologicznego wynalazku w rynkowy produkt lub proces. Częściej jednak
innowacje definiuje się jako pomyślną ekonomicznie eksploatację nowych rozwiązań.
Innowacyjność gospodarki to zdolność i chęć podmiotów gospodarczych do ciągłego
poszukiwania i wykorzystywania w praktyce gospodarczej wyników badań naukowych i prac
badawczo-rozwojowych, nowych koncepcji, pomysłów, wynalazków, doskonalenia i rozwoju
wykorzystywanych technologii produkcji materialnej i niematerialnej (usługi), wprowadzania
nowych metod i technik w organizacji i zarządzaniu, doskonalenia i rozwijania infrastruktury
oraz zasobów wiedzy.
Innowacyjność gospodarcza dotyczyć może zarówno sektora produkcji jak i sektora
usług i obejmować wszelkie czynniki prowadzące do powstania nowej jakości. W Polsce
innowacyjność utożsamiana jest jednak przede wszystkim z wykorzystaniem w procesie
produkcji materialnej i niematerialnej wyników prac badawczo-rozwojowych, współpracą
podmiotów gospodarczych i instytucji naukowych oraz z nowymi technologiami. Wydaje się,
że taka zawężona interpretacja błędnie charakteryzuje pożądany obszar działań zmierzających
do podniesienia poziomu innowacyjności krajowej gospodarki.
Definicja innowacji obejmie przedmiot, proces, podmiot, rezultat oraz ramy czasowe.
Odróżniamy wynalazczość (invention) od innowacyjności (innovation). Typologia innowacji
sugeruje podziały innowacji np. na technologiczne („twarde”), organizacyjne („miękkie”) i
odnosi się do odmiennych mechanizmów osiągania korzyści z innowacji. Model innowacji
odnosi się do etapów działań innowacyjnych w gospodarce rynkowej (analiza potencjału
rynkowego, projekt technologiczny – testowanie, modyfikacja, produkcja, dystrybucja,
marketing). Analiza struktur rynkowych (konkurencja, monopol) wnosi lepsze zrozumienie
dynamiki produkcji innowacji (np. duże versus małe firmy), analiza instytucjonalna obejmuje
wątek intelektualnych praw własności (np. konflikt wartości: szerokie upowszechnianie
zdobyczy nauki – motywowanie innowatorów i zapewnianie „godziwych” przychodów
firmom). Problematyka ta obejmuje też wątek mierzenia innowacji/ innowacyjności w skali
gospodarki narodowej, co pozwala na wskazanie miejsca (słabości) Polski na tle Unii
Europejskiej.
Technologie, patenty, prace badawcze i rozwojowe o potencjalnej użyteczności
gospodarczej są domeną nauk przyrodniczych i technicznych. Stąd największe oczekiwanie
na generowanie nowatorskich technologii użytecznych w praktyce gospodarczej adresowane
jest do instytucji nauki przyrodnicze i techniczne uprawiających. Wydaje się jednak, że takie
oczekiwania są adresowane niewłaściwie. Tworzenie w systematyczny i zorganizowany
sposób nowych technologii nie stanowi o racji bytu uczelni i nie powinno o podstawach jej
bytu przesądzać. Naturalnym generatorem innowacji jest firma, dla której wprowadzanie
nowych, innowacyjnych produktów jest warunkiem rozwoju i skutecznej konkurencji. Rola
firmy w procesie tworzenia innowacji na ogół sprowadza się do określenia nowego produktu i
jego cech, określenia oczekiwań rynku, zainwestowania środków finansowych i wdrożenia
produkcji. W procesie innowacyjności uczelnie i instytuty naukowe są dostarczycielami
technologii i wiedzy niezbędnych do technicznego wytworzenia produktu. Mechanizm ten
zadziała skutecznie pod warunkiem zaistnienia naturalnego partnerstwa - obustronnie
korzystnego, między sferą nauki a sferami gospodarczymi.
Powstanie innowacyjnego środowiska sprzyja przyspieszaniu procesu rozwoju
gospodarczego opartego na wiedzy. Na podstawie analizy doświadczeń w krajach wiodących
pod względem technologicznym wymienić można cechy pozwalające wyodrębnić
innowacyjne środowisko przedsiębiorczości z otoczenia. Na specyficzne charakterystyki
innowacyjnego środowiska przedsiębiorczości mogą składać się: obszar geograficzny,
infrastruktura
i
zasoby
materialne,
zbiór
działających
w
jego
obrębie
aktorów
(przedsiębiorstw, instytucji badawczych i edukacyjnych, lokalnych władz publicznych,
kompetentnych i wykwalifikowanych osób), logika organizacyjna (zdolność do współpracy),
logika uczenia się (zdolność do zmian). Jedną z form działania innowacyjnego środowiska są
parki naukowo-technologiczne.
Uczelnie i instytuty przedsiębiorcze, a zwłaszcza te, które mają lub będą miały w
większym stopniu charakter przedsiębiorstw akademickich lub badawczych (do tej grupy
należą co najmniej niektóre niepubliczne szkoły wyższe oraz powinny należeć samodzielne
jednostki badawczo-rozwojowe), w większym stopniu niż klasyczne uniwersytety mogą
odwoływać się w sprawach swojej organizacji, sposobu zarządzania i gospodarki do
rozwiązań stosowanych w firmach komercyjnych. Klasyczne uczelnie uniwersyteckie oraz
placówki nauk podstawowych nie będą mogły tego czynić wprost i bez umiaru, bez zagrożeń
dla swojej tożsamości. Można przewidywać jednak, że w procesie swej ewolucji, której
fundamentem muszą stać się innowacje systemowe – procesie mającym na celu
dostosowywanie się do zmieniających się warunków działania wynikających ze zmian w
otoczeniu – będą one w coraz większym stopniu odwoływać się do nowej wiedzy i
doświadczeń oraz wyników innowacyjnych prac badawczych o charakterze specjalistycznym
i dedykowanym. Prace te – służąc nowej proinnowacyjnej polityce naukowej i edukacyjnej
państwa – prowadzone są w interdyscyplinarnym obszarze określonym przez następujące
słowa kluczowe: badania nad szkolnictwem wyższym (research into higher education),
zarządzanie uniwersytetem (university managment), edukacja inżynierów i inżynieria
edukacji (engineering education) oraz naukoznawstwo (science of science). W zakresie
instrumentarium systemowego, dotyczącego proinnowacyjnych mechanizmów w sektorze
wiedzy, przy rozwiązywaniu konkretnych problemów niezbędne jest odwołanie się do
ekonomii, organizacji i zarządzania, prawa i administracji, sztuki biznesu oraz finansów.
Łącznie, cała ta problematyka składa się na obszar innowacyjności własnej instytucji sektora
wiedzy. Bez postępu w tej dziedzinie trudno byłoby oczekiwać większego wkładu tego
sektora w rozwój innowacyjności w kraju.
Chodzi zwłaszcza o kreowanie nowych relacji między uczelniami
i instytutami
badawczymi a korporacjami i innymi podmiotami życia gospodarczego.
Z tą intencją, wspólnie z Krajową Izbą Gospodarczą, oddajemy do rąk czytelników
naszą publikację.
Innowacje jako dziedzina gospodarowania
Aleksander Sulejewicz
Wprowadzenie
Niniejszy rozdział ukazuje w wielkim skrócie kilka najważniejszych problemów
innowacji spośród tych, jakie zauważa i podejmuje w analizie ekonomista. Przyjętą
perspektywą jest mikroekonomia, tj. spojrzenie na całokształt innowacji i innowacyjności
przez pryzmat decyzji poszczególnych osób (poziom indywidualny), przedsiębiorstw (poziom
organizacyjny), decydentów publicznych lokalnych i ogólnonarodowych (poziom lokalny i
narodowy), negocjatorów układów międzynarodowych (poziom regionalny – dla Polski Unii
Europejskiej – i globalny).
Nie wyczerpiemy nawet w nikłym procencie zawartości problematyki ani nie
wnikniemy w złożoność (complexity) procesów i struktur gospodarczych i społecznych
decydujących o innowacjach we współczesnym społeczeństwie. Ekonomiści, podobnie jak
przedstawiciele innych nauk (a niektórzy skłonni są twierdzić, iż nawet w większym stopniu)
przekazują nam to, co wiedzą, przypuszczają albo i zgadują w kwestii istoty procesów
innowacyjnych i czynników je określających. Ujawnione poniżej twierdzenia, przekonania,
rozróżnienia i zalecenia w czysto akademickim tekście powinny zostać obudowane
rozmaitymi ograniczeniami, kontrprzypadkami, alternatywnymi ujęciami i refleksją nad
zastosowaniem ekonomii samej w dziedzinie tak niezwykłej i obejmującej twórczość,
odkrywanie, inspirację, powstawanie nowego. Mamy nadzieję, że ujęcie przedstawione w tym
rozdziale przyczyni się w drobnej mierze do szerszego zrozumienia złożonej problematyki i
da asumpt do formułowania programów indywidualnej przedsiębiorczości jak i polityki
wspierania innowatorów.
1. Pojęcia podstawowe
Definicji innowacji jest wiele. Ekonomiści dopracowali się kilku, kilkunastu określeń
odnoszących się zwykle do zmiany idei, praktyk lub obiektów, z którymi powiązane są (1)
nowatorstwo lub twórczość oparte na ludzkiej pomysłowości oraz (2) powodzenie w ich
zastosowaniu.1 OCDE określa innowacje jako naukowe, technologiczne, organizacyjne,
finansowe, i handlowe działania niezbędne do stworzenia, wdrożenia i komercjalizacji
1
O. Grandstrand, The Economics and Management of Intellectual Property. Towards Intellectual Capitalism,
Edward Elgar, Cheltenham, 1999.
nowego lub udoskonalonego produktu lub procesu2. W komunikacie Komisji Europejskiej
COM(1995) 688, zgodnym z rozumieniem innowacji i konkurencyjności zawartym w
Strategii Lizbońskiej innowacja to „odnowienie i poszerzenie zakresu produktów i usług oraz
ich rynków; ustanowienie nowych metod produkcji, podaży i dystrybucji; wprowadzenie
zmian w zarządzaniu, organizacji pracy, oraz warunkach pracy i umiejętnościach siły
roboczej”.3
Badania porównawcze definicji4 sugerują uwypuklenie pięciu czynników:
1) przedmiot innowacji : są nią produkt lub usługa, proces, strategia;
2) proces generowania innowacji : to sekwencja (seria) działań, zmian, lub funkcji
mających na celu udoskonalenie lub nowe wykorzystanie (implementacje);
3) podmiot innowacji : jednostka, w ramach której i dla której innowacje są tworzone
(mogą to być firmy sektora prywatnego i publicznego, organizacje komercyjne i nie
nastawione na zysk, administracja publiczna, wreszcie określone geograficznie
regiony, obszary narodowe lub świat jako całość (gospodarki, rynki, społeczeństwa);
4) rezultat innowacji : efekt lub skutek wdrożenia innowacji w zdefiniowanej wyżej
jednostce (podmiocie); mogą nim być np. wzrost gospodarczy, poziom dobrobytu
społecznego, rentowność, itp.;
5) ramy czasowe innowacji : okres, w jakim innowacje zachodzą lub mają się realizować
(w Oslo Manual eksperci-biurokraci posługują się terminem „okres sprawozdawczy”
„period under review”).
Z definicją innowacji jest zapewne trochę jak z zasadą nieoznaczoności Heisenberga:
dokładne opisanie działań przedsiębiorcy czyni z jego aktywności coś rutynowego, co
przeczy uznaniu jej za innowację.5 Ekonomiczny sens innowacji lepiej uchwycimy
przeprowadzając kilka rozróżnień pojęciowych.
Wynalazek (invention) to efekt ludzkiej pomysłowości, ale niekoniecznie związany z
jakimkolwiek zastosowaniem. Wynalazek staje się innowacją (innovation) dopiero wtedy,
gdy sprawdzi się w gospodarce, czyli w gospodarce rynkowej – odniesie sukces handlowy.
Zaspokajanie ludzkiej ciekawości, kombinowanie, bricolage stanie się innowacją tylko przy
2
OECD, The Measurement of Scientific and Technological Activities, Proposed Guidelines for Collecting and
Interpreting Technological Innovation Data, (Oslo Manual), Paris 1997.
3
COM (1995) 688.
4
Innovation Definition. Comparative assessment. Draft developed under GNU Free Documentation License,
http://www.gnu.org
5
I. M. Kirzner, Discovery and the Capitalist Process, Chicago, University of Chicago Press, Chicago. Kirzner to
najwybitniejszy obecnie przedstawiciel tzw. szkoły austriackiej w ekonomii uwypuklającej znaczenie innowacji i
przedsiębiorczości (zaliczymy do niej i Josefa Schumpetera)
istnieniu kontekstu instytucjonalnego umożliwiającego społeczne uznanie rezultatu takich
działań.
Odkrycie (discovery) nie jest wytworem człowieka, w tym sensie, że stanowi jedynie
ujawnienie uprzednio istniejącego stanu faktycznego w przyrodzie (np. złoża minerałów lub
sformułowanie prawa naukowego). Stanowi oczywiście efekt pracy twórczej, być może
zastosowania nowatorskich metod, ale sam rezultat nie może np. zostać opatentowany.6
Dyfuzja (diffusion) jest pojęciem określającym proces rozpowszechniania się
innowacji (właśnie, a nie wynalazku czy odkrycia) w populacji – ludzi, organizacji,
społeczeństw narodowych. W procesie dyfuzji przyjmowana przez nowe podmioty innowacja
zazwyczaj ulega zmianom (socjologowie mówią czasem – zwłaszcza w przypadku tzw.
innowacji miękkich – o przetłumaczeniu translation lub nawet o nowym „wydaniu” (edition)
sukcesu.7
Sukces (techniczny, handlowy, finansowy, gospodarczy) oznacza powodzenie działań
w takich sferach jak: realizacja w praktyce technicznych specyfikacji wynalazku, znalezienie
komercyjnego
zastosowania
i
osiągnięcie
wystarczającej
sprzedaży,
osiągnięcie
zadowalającej stopy zwrotu z inwestycji (lub przynajmniej „wyjścia na swoje” – break-even),
stworzenia kompleksu gospodarczego (łańcucha rent)8 wokół produktu, usługi lub procesu.
Oznacza wpływ innowacji na otoczenie.
Imitacja (imitation) to duplikacja, powtórzenie, lub (niemal) reprodukcja pomysłów,
idei, działań lub przedmiotów dotychczas uznawanych za innowacje lub wynalazki. Podobnie
jak w przypadku dyfuzji, imitacja może prowadzić od prostego kopiowania do mniej lub
bardziej istotnych zmian w przedmiocie wynalazku a nawet powtórnej innowacji, gdy uda się
„przeskoczyć” oryginał (leap-frogging) udoskonalając go.
Według znanego powiedzenia Petera Druckera, celem biznesu jest stwarzanie klienta.
W tym kontekście dwa są główne zadania: marketing i innowacje. Marketing zaspokaja
istniejące potrzeby klientów, innowacje idą o krok dalej i usiłują zaspokoić potrzeby
przyszłe.9 Drucker zwraca uwagę, że innowacja to nie nauka lub technologia, lecz wartość
(użytkowa), którą można zmierzyć jej wpływem na otoczenie. Dostosowując do zagadnienia
6
Aczkolwiek silne tendencje zmian w prawie patentowym i ogólnie określania praw własności, zwłaszcza w Stanach
Zjednoczonych wskazują na rozszerzające stosowanie wykładni w tej mierze. Przyznajmy, że rozróżnienie odkrycia i
innowacji nie jest jednoznaczne.
7
Czarniawska, B., Sevón, G. (red.) 1996. Translating Organizational Change. New York: Walter de
Gruyter.
8
Łańcuch wartości, łańcuch rent to pojęcia opisujące zgrupowanie zyskownych działań wokół jakiegoś produktu lub
usługi. Por. M. Porter, Competitive Advantage, Free Press, New York, 1985, David P. Baron, Business and Its
Environment, 5th Edition, Prentice Hall, 2006
9
P. Drucker, Management, Tasks, Responsibilities, Practices, Harper and Row, New York 1974.
innowacji marketingową macierz Ansoffa można przedstawić schematycznie warianty
innowacji (na przykładzie innowacji technologicznej) kontekście postaci poniższej tablicy
(Tablica 1):
Tablica 1. Warianty strategiczne innowacji. Zmodyfikowana macierz Ansoffa.
Istniejące dobra i usługi
Nowe dobra i usługi
Nowa technologia
Tańsze wytwarzanie lub
Radykalna innowacja
wyższa jakość
dotychczasowych dóbr
Istniejąca technologia
Tradycja, stabilność, ciągłość: Rozszerzanie zastosowań
zastane produkty i procesy 10 znanych technologii do
tworzenia nowych dóbr i
usług
Źródło: opracowanie własne
W tablicy zawarte jest rozróżnienie odnoszące się do przedmiotu: innowacja produktowa
(efekt) i procesowa (produkcyjna). Aczkolwiek spór, która jest ważniejsza jest tu
bezprzedmiotowy, ekonomiści podkreślają wagę przełomowych innowacji w procesach
produkcyjnych, uruchamiających nowe dziedziny, gałęzie, lub w przypadku tzw. technologii
ogólnego zastosowania (general purpose tehcnologies GPT) całych struktur przemysłowych
(maszyna parowa, komputer).11
Ogólne typy innowacji
Poniższa typologia innowacji daje ogólny pogląd na zakres zjawisk dających się
opisać pojęciem innowacji i przeanalizować aparatem ekonomisty.
Tablica 2 Typologia innowacji
Typ innowacji
Cechy praw własności
intelektualnej
Technologiczna (zmiana
Daje się ochronić
kontekście wiedzy)
patentem/ami
Techniczna (zmiana
Daje się chronić tajemnicą
artefaktów
handlową, prawami autorskimi
ucieleśniających wiedzę)
(copyright), znakiem
handlowym, marką itp.
Innowacja usługowa
Nie daje się ochronić patentem
(service): usługi
(na ogół)
informatyczne,
Technologie wspierające
10
Komentarze / przykłady
Koło, telefon, tranzystor
Gazeta, transplantacja serca,
nowy kierunek studiów
Wnikliwy czytelnik zauważy, że kratka [istniejące / istniejące] odpowiada założeniom standardowej ekonomii
neoklasycznej, tj. paradygmatowi, dominującemu kierunkowi ekonomii, takiej jaka jest nauczana obecnie w szkołach
wyższych w Polsce. Nie dziwi zatem rozpowszechnienie się innowacji w samej ekonomii, tj. nauczanie ekonomii
ewolucyjnej, behawioralnej, kognitywnej lub instytucjonalnej w przodujących pod względem dynamiki postępu
technicznego i organizacyjnego krajach Zachodu. Por. także odnośnik 14.
11
Carlaw, K. R.Lipsey, A model of GPT-Driven Sustained Growth, www.sfu.ca/~rlipsey
telekomunikacyjne,
medyczne, finansowe,
edukacyjne, itp.
Innowacje finansowe
Innowacje organizacyjne /
zarządcze
Innowacja marketingowa /
dystrybucyjna
Innowacja instytucjonalna
Inne typy: społeczna,
prawna, polityczna,
kulturowa,
(supporting) dają się ochronić
patentem
handlową, prawami
autorskimi, znakiem
handlowym
Łatwo daje się imitować, choć
dyfuzja może być powolna
(na ogół)12
handlową
Dyfuzja bywa powolna
Technologie wspierające
(supporting) dają się ochronić
patentem
Dyfuzja bywa powolna
Kulturowa innowacja daje się
ochronić intelektualnymi
prawami własności (IPR)
Opcje, papiery zamienne,
certyfikaty depozytowe, polisy
ubezpieczeniowe
Struktura organizacyjna (np.
dywizjonalna M)
PERT, kanban, just-in-time,
“toyotism”, TQM, …
Supermarket, sprzedaż za
pośrednictwem poczty,
internetu tele-marketing,
System patentowy, spółka z
o.o.,
Franczyza, MBA,
Unia Europejska
Opera, konwencja Gerbera
(4♣),
Źródło: O. Grandstrand,, zmodyfikowana, cyt. wyd. s. 57
Inne typologie uwypuklają podejście zarządcze: menedżer identyfikuje innowację w
każdym stadium łańcuch wartości, tj. etapie dostarczania produktu lub usługi na rynek.
Spotkamy wówczas na przykład podział na:
- innowacje produktowe
- postęp w metodach produkcji
- identyfikację nowych źródeł podaży
- odkrycie nowych rynków zbytu
- wprowadzenie nowych sposobów organizacji biznesu.
Można także wyróżnić (lub dodać) zastosowanie nowych surowców (produkcja,
podaż) lub nowych sposobów sprzedaży lub zakupów (rynki). W kontekście innowacji,
istotne jest mówienie o wszelkich aspektach prowadzenia interesów, nie tylko o dokonaniach
naukowca czy inżyniera. Rozróżnienie na innowacje technologiczne („twarde”) i
organizacyjne
(„miękkie”)
podkreśla
łatwość/trudność
identyfikacji
efektu
działań
innowacyjnych. Innowacjom miękkim trudno jest czasami przypisać rolę sprawczą, a
niekiedy ujawniają się i to dość szybko nawet efekty niezamierzone.
12
Przypis .. Business ideas, business concepts podlegają już ochronie patentowej w USA. Powstają
wyspecjalizowane firmy prawnicze patentujące „co się da”.
Socjologiczne aspekty innowacji
Owo „kompleksowe” podejście jest charakterystyczne dla „odkrytego” z niejakim
opóźnieniem ekonomisty austriackiego Josefa Schumpetera, który podkreślał dynamiczny
charakter kapitalizmu i stawiał u podstaw tego dynamizmu osoby przedsiębiorców, jako
działających w warunkach niepewności, niewiedzy, permanentnej nierównowagi systemu
gospodarczego, „popychających” układ ku nowym nietrwałym i przejściowym stanom
równowagi.13
Dogłębna analiza dynamiki społecznej i innowacji była w naukach społecznych
nieczęstym zjawiskiem. Konotacje innowacji przez wieki były negatywne.14 Teoretycy
innowacji podkreślają wywrotowy charakter działalności mającej wprowadzić do obiegu
społecznego nowe idee, wytwory, czy systemy. Paralele między intelektualistą („kimś, kogo
zadaniem jest publiczne zadawanie kłopotliwych pytań, stawianie czoła ortodoksji i
dogmatowi”15), naukowcem, w tym przedstawicielem nauk społecznych, a innowatorem w
gospodarce, polityce lub kulturze są wystarczająco bliskie by ich nie pominąć. „Jest tak,
dlatego że w istocie wszelka nowa wiedza jest w jakiś sposób wywrotowa (subversive)”.16
Istotą działalności innowacyjnej jest konfrontacja z zastanym światem, niezgoda na
dotychczasowy sposób myślenia i działania a zatem na pełnienie roli „dewianta” (w socjologii
funkcjonalistycznej lat 1950.), odszczepieńca naruszającego równowagę organizacyjną lub
społeczną. Psychologiczne profile innowatorów ujawniają cechy buntownicze, uparte – ponad
akceptowaną „miarę” – dążenie do celu, odwagę osobistą i cywilną, niestandardowość
myślenia. Nie ma nic za darmo, mawiają ekonomiści17 i oczekiwanie, iż (przyszłymi)
innowatorami staną się grzeczni uczniowie i potulni pracownicy jest iluzją. Socjologowie
innowacji podkreślają także, iż sukcesy innowatorów, w znacznie mniejszym stopniu niż się
to potocznie wydaje, przypisać można jedynie cechom osobistym, wyjątkowości
przedsiębiorcy. Umiejętna perswazja, uruchamianie wiedzy i motywacji otoczenia,
„podłączenie” do – wielu – bogatych w kontakty sieci społecznych, przywództwo stanowią,
13
Historycy myśli ekonomicznej zauważają wpływ w tej mierze na Schumpetera idei Karola Marksa i jego wizji
nieuchronnej dynamiki kapitalizmu. Sławetne akapity Manifestu komunistycznego podkreślają „niemożność istnienia
„burżuazji” – w ekonomii (neo)schumpeterowskiej użyto by terminu „przedsiębiorcy” – bez nieustannego
rewolucjonizowania metod i środków produkcji” - dziś powiemy wszystkich etapów łańcucha wartości.
14
It is the duty of private men to obey, and not to make innovation of states after their own will” 1597, Hooker, Eccl,
Pol. v, xiii, 11. “a Province so inclined to tumults and innovations” cytaty z: Oxford English Dictionary za: R.
Morck, B. Yeung, 2001, The economic determinants of innovation, Industry Canada, Occasional Paper 25.
15
E. Saïd, Representations of the intellectual, Vintage Books, New York, 1996, s.11.
16
L.K. Mytelka, K. Smith, Innovation Theory and Innovation Policy. Bridging the Gap, UNU/TECH, p.2. DRUID
Conference 12-15.06.2001.
17
Przypisywane jest to nobliście Miltonowi Friedmanowi, przedstawicielowi neoliberalnej szkoły z Chicago.
ich zdaniem, fundamentalny aspekt innowacji. Jako ważne aspekty roli innowatora podkreśla
się bycie opiniotwórczym liderem (ktoś kto ma wpływ na zachowania innych), sprawcą
zmiany (change agent) (ktoś kto dodatnio wpływa na decyzje o innowacji, poprzez bycie
mediatorem pomiędzy elementami systemu społecznego), pomocnikiem zmiany (change
aide) ktoś kto uzupełnia „agenta” zmiany, mający częstszy kontakt z klientami, ktoś kto może
mieć mniejszą wiarygodność co do kompetencji, ale cieszy się większym zaufaniem w
środowisku).18 To szkicowe podkreślenie aspektów społecznych i kulturowych działań
innowacyjnych sugeruje, iż rola społeczna przedsiębiorcy – innowatora jest trudna, bywa nad
wyraz niewdzięczna i wymaga wiedzy, postaw i systemów wartości często dalekich od
konwencjonalnych zasad. Gospodarka Stanów Zjednoczonych, bez wątpienia stanowiąca dla
wielu wzór układu proinnowacyjnego, wpisuje się w swoistą ścieżkę rozwojową
społeczeństwa Ameryki Północnej. Jeden z typów charakteryzującej je zmiany społecznej
ilustruje tak typowy dla kultury amerykańskiej mit transformacyjnego outsidera. Jeśli
mitologie narodowe stanowią znaczący kulturowy wyznacznik funkcjonowania biznesu, to, z
punktu widzenia innowacyjności, warto jest być może subsydiować raczej mit
„amerykańskiej przedsiębiorczości” kosztem reprodukcji mitu „sarmackiego”.
2. Modele innowacji
Popatrzmy na proces innowacji z punktu widzenia przedsiębiorstwa, w którym
zachodzi.
1) Model cyklu życia produktu
Model cyklu życia produktu jest marketingowym ujęciem etapów wprowadzania
nowego produktu na rynek i jego popytowych perypetii na nim aż do momentu „zejścia ze
sceny”. Zmienną oceniającą sukces innowacji jest wielkość przepływów pieniężnych
(cashflow), jeden z kluczowych finansowych wyznaczników powodzenia w interesach.
Wielkość nakładów inwestycyjnych na badania i wdrożenia (B+R, R&D), nakładów
marketingowych, nakładów produkcyjnych (urządzenia, szkolenia itp.) (obszar cytryn i
pomarańczy „pod kreską”) powinna się zwrócić poprzez wpływy ze sprzedaży produktu lub
usługi pomniejszone o koszty bezpośrednie i pośrednie (obszar zielonej nadwyżki).
18
R. Clarke, A Primer on Diffusion of Innovations Theory,
http://www.anu.edu.au/people/Roger.Clarke/SOS/InnDiff.html , 1999
Przychody
, koszty
t
Nakłady
Rys. 1. Model cyklu życia produktu
Krzywe ilustrujące zachowanie się poszczególnych pozycji w rachunku przepływów
sygnalizują momenty i sekwencje ponoszenia wydatków i pojawiania się nadwyżki.
Inwestycje badawczo-wdrożeniowe rozpoczynają cykl, po nich następują inwestycje
promujące przyszły produkt i tworzące rynek, wreszcie na dość zaawansowanym stadium
realizuje się fizyczne inwestycje w sprzęt, zatrudnia się siłę roboczą i ją szkoli. Jest okres
równoległego ponoszenia wszystkich tych nakładów, jako że trwać mogą prace adaptacji
produktu do innych rynków lub masowej skali produkcji, automatyzacji itp. Wykreślone
krzywe ilustrują „typowy” przebieg zakończonego powodzeniem procesu innowacji. Inne
warianty pokazać można dodając zarówno inwestycje „pod kreską” jak i „nad kreską” przez
generowaną przez nie sprzedaż w przypadku udoskonalenia produktu, wypuszczenia jego
nowej wersji19 itp. W tym przypadku pojawia się możliwość kanibalizacji, tj. „zjadania”
udziału w rynku produktu w wersji dotychczasowej przez wersję nowszą. Może to się w
19
Wprowadzanie nowych wersji produktu jest ważnym narzędziem konkurowania. Firma może wypuszczać
(pseudo)wersje częściej niż jest to „obiektywnie” uzasadnione, aby utwierdzić klientów w tym, iż ciągle doskonali
swój wytwór oraz, co jeszcze ważniejsze, aby zniechęcić konkurentów do wejścia na rynek lub w ogóle to
uniemożliwić. Bill Gates zyskał w latach 90. przydomek „wicehrabiego oparów” „vice-count of vapor”(vapour ang.
przen. fantazja) w Dolinie Krzemowej z racji wielokrotnego anonsowania wprowadzenia na rynek kolejnej wersji
systemu Windows nie mając po temu podstaw (i usprawiedliwiając się np. złożonością, „powolnością pracy swoich
programistów”). To tylko jeden z wielu przykładów zachowań niekonkurencyjnych firmy, która dla wielu stanowi
wzór innowacji. Nie jest to do końca prawdą.. Microsoft niewiele ze swoich produktów wymyślił „in-house”. Firma
Microsoft jest raczej szybkim naśladowcą (fast follower). Liczne swoje „innowacje” Microsoft ukradł, np. firmie
Apple (i zapłacił odszkodowanie). Patrz niżej.
sumie opłacać, jeśli postęp techniczny jest tak szybki, że jeśli nie zrobi tego sama firma (np.
strategia firmy Intel w przypadku procesorów do komputerów osobistych) to uczyni to
konkurent. Nieciągłe krzywe pokazują nowe pokolenia produktów (generations) ilustrujące
radykalne innowacje, punkty „przeskoku” technologicznego itp. (rys. 2).
t
Rys. 2. Model cyklu życia produktu. Innowacje: nieciągłość pokoleń produktów
Na rys.3 ukazujemy „arenę innowacji”20 sygnalizując wielopoziomowy charakter
trajektorii innowacji. Trzy wymiary areny to technologia, zastosowania i grupy
konsumentów/klientów.21 Zaletą tej ilustracji w porównaniu z poprzednimi jest wyraziste
ukazanie procesu innowacji jako jedności dwóch systemów: techniki i biznesu. Innowator
(zainteresowany zastosowaniami), który lekceważy lub mylnie rozpoznaje swoje siły
względem rywali w dwóch pozostałych wymiarach nie osiągnie pożądanego rezultatu. Po
określeniu swojej pozycji22 innowator kreśli (tutaj: trójwymiarową) mapę drogową23
zaznaczając „otwartą” ewolucję technologii, zastosowań i modeli konsumpcji. Oś czasu na
rysunku 3 ukrywa w istocie trzy „niezależne” osie czasu uwzględniające odrębną dynamikę
owych procesów.
20
R.G. Cooper, Winning with new products: accelerating the process from idea to launch, 1993, Addison Wesley
Janszen słusznie zaznacza konieczność uzupełnienia „areny innowacji” o czwarty wymiar – organizacji. Kwestię
tę wprowadzamy niżej.
22
To sformułowanie ukrywa nietrywialną analizę pozycjonowania zasobów zawdzięczającą wiele działowi
mikroekonomii pod nazwą industrial organization.
23
Podobnie jak wyżej, określenie to (roadmap, roadmapping) ukrywa nowatorskie metody prognostyczne
stosowane dla potrzeb planowania rozwoju technologii i innych działań w warunkach niepewności, nieliniowości
(teoria chaosu).
21
Rynki / grupy konsumentów
Zastosowania
Technologie
2006
2007
2008
2009
2010
Rys. 3 Trajektoria innowacji
Źródło: R.G.Cooper, j.w.
2) Model działań
Modele działań mogą być opisowe albo normatywne. Ich autorzy sugerują sekwencję
działań taką, jaka zwykle cechuje, ich zdaniem, zjawisko innowacji lub też, jaką powinny
mieć projekty innowacyjne. Najprostsza sekwencja to trzyetapowy wyścig ku rynkowi:
a) Etap pomysłów i idei
b) Etap badań i wdrożeń (B+R) i oprzyrządowania technologią
c) Etap komercjalizacji
Tablica 3 ilustruje etapy realizacji innowacji, typowe działania, ważne decyzje i
momenty procesu w przedsiębiorstwie. Zrozumiałym jest, iż proces ten nie przebiega
linearnie, „jak po sznurku” i jego złożoność, nieregularność zależy od wielkości, skali,
trudności, stopnia przełomowości i innych czynników. Wiele z tych i innych nie
wspomnianych działań przebiega w trybie iteracji i stopniowych przybliżeń. Zarządzanie
projektami (project management) stanowi niezbędną umiejętność w przedsiębiorstwie
chcącym odnosić sukcesy innowacyjne. Np. atutem firmy Microsoft jest szybkość (m.in.
meta-projektowanie sekwencji procesu innowacji „na zakładkę”) i „frontalność” ataku na
kluczowych etapach (zakupienie od konkurenta jego produktu i zmasowane zatrudnienie
własnych pracowników - programistów, np. w skali 100:1, aby w kilka miesięcy, już pod
własną marką wypuścić czasem znacznie udoskonalony, ale nie tu wymyślony, produkt.) Przy
okazji dodajmy, że jest to przykład przełamania nadspodziewanie często występującej bariery
absorpcji innowacji w postaci tzw. syndromu obcości (not invented here NIH). Uczenie się
zawsze i od każdego zapewne zawsze było dobra strategią, a w dobie dzisiejszej należy już do
tzw. kluczowych wyznaczników powodzenia (key success factors), tj. czynników
niezbędnych w ogóle dla zaistnienia na rynku, nie mówiąc już o wymogach sukcesu.
Tablica 3 Etapy realizacji innowacji, typowe działania, ważne decyzje i momenty
Etap pomysłów i idei
Etap badań i wdrożeń (B+R) i Etap komercjalizacji
oprzyrządowania technologią
Poszukiwanie, generowanie, Specyfikacja techniczna i
Strategia działań
ocena pomysłów
operacyjnych
technologiczna
Praca nad pomysłami,
Włączenie wiodących
Rozpoczęcie wytwarzania,
stadium koncepcyjne i
użytkowników, dostawców i
partia zerowa itp.
wynalazcze
Test marketingowy
innych partnerów 24
Wstępna analiza biznesowa
Analiza rynku / użytkownika Rekrutacja i szkolenie
personelu handlowego
Opukowanie (skaning)
Wstępny projekt (design) i
(sprzedaży)
technologii i planowanie
wynalazki
Nabycie technologii z
Rozpoczęcie akcji
zewnątrz
marketingowych
Wewnętrzne B+R
Wejście na rynek
Eksperymenty
(Roz)budowa
Tworzenie wersji projektu
międzynarodowej organizacji
(design i redesign)
marketingu
Analiza wytwarzalności
Wejście na rynki zagraniczne
(manufacturability)
Rozszerzanie zakresu
Testowanie
zastosowania
Składanie wniosków
Rozpoczęcie produkcji
patentowych
masowej i masowego
Przygotowanie narzędzi
marketingu
(tooling) i projektowanie
Reorganizacja / zmiany w
zakładu pilotażowego
zarządzaniu
Przygotowanie prototypów
Włączenie generalnych
dostawców
Plan marketingowy
Rachunek efektywności
inwestycji
Strategia rynkowa i
nierynkowa
Źródło: O.Granstrand, op. cit. s. 66. zmodyfikowana.
Podobne podejście, lecz wyróżniające większą liczbę etapów ilustruje rys. 4.
24
Do nowych tendencji w działalności innowacyjnej należy włączanie klientów ..
Wśród decyzji, jakie należy podjąć na etapie B+R i pozyskiwania technologii wymienić
należy: co wprowadzić to specyfikacji technologii, co wyprodukować samemu, a co zakupić
lub skooperować (make-or-buy-or-ally),25 kiedy i co opatentować, jak wytwarzać prototypy, z
którymi klientami przeprowadzić testy produktu (np. aby uniknąć przecieków). Rysunek 5
ukazuje możliwość bardziej złożonej konceptualizacji: sprzężenia zwrotne, działania
paralelne, itp.
a) Innowacja napędzana przez naukę i technologie
Badania
podstawowe
(Nauka
„czysta”)
Wdrożenia,
technologie
(nauka
stosowana)
Wytwarzanie
Marketing
Wytwarzanie
Sprzedaż
b) Innowacja napędzana przez potrzeby i popyt
Popyt
(potrzeby
rynkowe)
Badania i
Rozwój
Rys. 4. Tradycyjne spojrzenie na siły napędzające innowację: a) nauka i technologia, b) popyt
rynkowy
Źródło: O. Granstrand, J.Sigurdson, Technological and Industrial Policy In China and in Europe, TIPCE
Conference 1981, Occasional Report No 3, Lund University, s,14.
25
A. Sulejewicz, Partnerstwo strategiczne, kompetencja XXI wieku, SIMP, Warszawa, 1997
Nowa
potrzeba
Formułowanie
pomysłu
Nowe zdolności techn.logiczne
Potrzeby społeczne i potrzeby rynkowe
B+R,
pozyskiwanie
technologii
Produkcja
Marketing
Rynek
Najnowocześniejsze technologie i techniki produkcji
Rys. 5. Spojrzenie interaktywne na siły napędzające innowację:
Źródło: Dwa nieznacznie różniące się modele to: O. Granstrand, J.Sigurdson, j.w. oraz R. Rothwell, Successful
industrial innovation: critical success factors for the 1990s, R&D Management, 1992.
Czynniki powodzenia projektów innowacyjnych
Zagadkowy dość proces innowacji obarczony jest niepewnością, tym większą im
wcześniejsze jest stadium procesu.
26
Formy niepewności, z jakimi styka się innowator
zmniejszają się i zamieniają na bardziej poznawczo dostępne formy ryzyka w miarę
nabywania wiedzy i jej wykorzystania (rys. 5).
Nowa wiedza ujawnia nowe możliwości i słabe sygnały płynące z technologii lub z rynku
zamieniane są w toku procesu zarządzania innowacjami w bogate obszary wyboru
strategicznego, generujące rozmaite opcje i warianty. Wiedza przybliża innowatora do
osiągnięcia celu.
26
Ryzyko zależy od wielu innych czynników np. zaangażowania zasobów, kosztów alternatywnych itp.,
Idea
Czy to jest możliwe?
Czy to jest atrakcyjne?
N
i
e
p
e
w
n
o
ś
ć
Czy to da się zrobić?
Czy to jest to, czego chcemy?
Jak to zrobimy?
Produkt, biznes
Zaangażowane zasoby
Rys. 6. Spożytkowanie wiedzy obniża niepewność
Źródło: W.H.Matthews, IMD Laussanne, za: F. Janszen, The Age of Innovation, Prentice Hall 2000.
Cząstkowe badania empiryczne27 dla potrzeb organizacji kształcących ukazują
następujące czynniki powodzenia:
1) Pokazać wszystkim dodaną wartość
2) Ukazać jasno korzyści nowego produktu
3) Wybrać kompetentnego kierownika projektu
4) Świętować sukcesy
5) Zarząd musi być kompetentny i zaangażowany
6) Kierownik projektu musi być całkowicie oddany zamierzeniu
7) Ambicja się liczy
8) Stworzyć zespoły złożone z profesjonalistów i ekspertów
9) Włączyć w projekt wszystkich interesariuszy (nauczyciele, studenci, administratorzy,
dyrektorzy)
10) Pielęgnować otwartość kultury
3. Procesy konkurencji a innowacje
27
P.A. Kirschner, B. Cordewener, F. Paas, I. Wopereis, M. Hendriks, Determinants for failure and Success of
Innovation Projects, Open Universiteit Nederland, Educational technology Expertise Center,
Pomysły potrafią rodzić się niezależnie od systemu społecznego i ekonomicznego.
Jednak szeroko pojęty system instytucjonalny wywiera przemożny wpływ na ich
powstawanie, rozprzestrzenianie się i wielkość korzyści społecznych, jakie generują.
Wszystkie formuły tworzenia, przekazywania i wykorzystywania efektów procesów
innowacji mają formę kontraktową (lub dają się sprawdzić do kontraktu implicite). Innowacje
nie powstają samoistnie wskutek entuzjazmu „wolnomyślicieli” czy niestandardowych
zachowań pracowniczych. Czysto psychologiczne aspekty tworzenia obejmują oczywiście
kreatywność (nawet jeśli trąci to sformułowanie tautologią), upór, dowolne heurystyki i
wszelakie inicjatywy. Nie one jednak w skali społecznej decydują o gospodarczych
wyznacznikach procesów innowacji, „od pomysłu do przemysłu”. Ekonomista zwraca raczej
uwagę na ścieżkę „od przemyślności do pomyślności”, jako że w kapitalizmie, wśród
sposobów wyrażania społecznej aprobaty dla działań jednostek dominuje wynagrodzenie
bogactwem materialnym (wyrażanym w formie pieniężnej). To co popycha do działania
majsterkowicza w garażu lub naukowca w bibliotece miewa nikłe asocjacje z wartością akcji
na giełdzie (w tym wyceną przyszłej własnej firmy) ale decydować może o zaangażowaniu
emocjonalnym, wielkości wysiłku, słowem o inwestycjach osobistych potencjalnego (na
razie) innowatora. Jeśli polityka gospodarcza ma wpływ na tego typu czynniki, co jest
wątpliwe, należałoby je wspierać. Społeczne mechanizmy umacniania potencjalnych
innowatorów na tej drodze koncentrują się jednak na dalszych etapach procesu
innowacyjnego. Na wstępnym etapie fundują jedynie (lub aż) wizję przyszłych korzyści
indywidualnych i społecznych w psychice wynalazcy lub racjonalizatora.
W tej mierze ekonomista rozważa charakter bodźców, jakie w skali społecznej
(organizacji, firmy, lokalnej społeczności, kraju i państwa) potencjalny innowator, a jest nim
prawie zawsze zespół ludzki raczej niż pojedyncza jednostka, napotyka na każdym z
opisanych wyżej etapów realizacji innowacji. Krótkość niniejszego opracowania skłania do
ogólnego potraktowania ekonomicznych zasad analizy działań innowacyjnych. Analityk
mikroekonomiczny traktuje motywy działania jako „bodźce materialnego zainteresowania”,
tj. próbuje zidentyfikować i oszacować korzyści ekonomiczne, jakich racjonalnie postępujący
inwestor swojego czasu, wysiłku, kapitału ludzkiego (wykształcenia) i zasobów materialnych
własnych i cudzych może i powinien się spodziewać u rynkowego kresu procesu innowacji.
Formy transakcyjne
Efektem działalności innowacyjnej jest wycenialna na rynku wartość niematerialna.
Wartość tę można zrealizować (zawłaszczyć) poprzez
a) Samodzielne wdrożenie innowacji i produkcję dóbr i / lub usług na niej opartych
(zgodnie z modelem procesu innowacji opisanym w punkcie 2);
b) Sprzedaż praw własności do wytworzonego wynalazku, dającego się opatentować
procesu lub innego kompleksu praw własności intelektualnej;
c) Wdrożenie innowacji i produkcję dóbr i / lub usług na niej opartych wspólnie z
partnerem;
d) Odpłatne przekazanie cząstkowych praw wykorzystania stworzonej przez siebie
wartości intelektualnej innym organizacjom;
e) Jeśli innowacja jest „miękka”, trudna do jednoznacznego skodyfikowania, dotyczy
usług
raczej
niż
produktów
materialnych,
innowator
może
utworzyć
wyspecjalizowaną sieć sprzedaży usługi, samemu kontrolując strategiczne nakłady w
postaci wiedzy, umiejętności lub np. uprzywilejowanego dostępu do środków
finansowych (niższy koszt kapitału).
W przypadku a) innowator liczy na nadwyżkę przychodów nad wydatkami i
samodzielne kontrolowanie wszystkich etapów łańcucha wartości. Rozumieć należy, iż
rozpoznał on(a) sytuację
technologiczną i rynkową na każdym z etapów, ocenił pozytywnie własne zasoby i zdolność
konkurowania, tj. przekonany jest o przewadze konkurencyjnej własnej firmy i w ten sposób
maksymalizuje korzyść prywatną (mierzoną rozlicznymi wskaźnikami finansowymi)
sprzedając na rynku produkt finalny.
W przypadku b) wynalazca sprzedaje wynalazek, realizuje „od razu” skapitalizowane
dochody (zsumowane i zdyskontowane korzyści netto) na rynku, jakie można racjonalnie
prognozować. Innowator może nie posiadać zasobów finansowych na rozpoczęcie produkcji,
nie mieć kompetencji wytwórczych ani umiejętności menedżerskich. Rezygnuje także z
zakupu takich zasobów na rynku (nawet jeśli dysponuje środkami finansowymi lub ma do
nich dostęp).28
W przypadku c) innowator nie dysponuje omawianymi zasobami i kompetencjami, ale
znajduje sojusznika w postaci innego przedsiębiorstwa, które podejmuje się zrealizować
kolejne etapy wdrożenia projektu innowacyjnego, przypisując sobie przewagę konkurencyjną
w tym względzie. Trafny wybór partnera w aliansie strategicznym decyduje o powodzeniu
28
Stopień rozwoju systemu finansowego i jakość rynków kapitałowych jest szczególnie istotnym aspektem szeroko
pojętego systemu innowacji. Szczególnym jego segmentem jest venture capital podejmujący się finansowania
bardziej ryzykownych przedsięwzięć, a do tych należą projekty innowacyjne.
takiej strategii realizacji wartości tkwiącej w innowacji.29 Istotne jest to, że np. sama
koncepcja B+R może być od razu pomyślana tak, aby dostarczyć efekt innowacji innej firmie
dla dalszego „przetwarzania”. Mamy wtedy do czynienia z poddostawami B+R
(subcontracted R&D) świadczonymi np. przez małe firmy high-tech wielkim korporacjom lub
z tzw. inwestycjami strategicznymi tychże. 30
W przypadku d) firma innowacyjna przekazuje niektóre prawa do wykorzystania
stworzonej przez siebie wartości intelektualnej innym organizacjom. Niezależnie od tego czy
innowator sam realizuje wartość na rynku produktu finalnego (przypadek a lub, rzadziej c)
czy też nie, jego zestaw praw własności daje mu możliwość „wypożyczenia” aktywów i
zezwolenia na ich wykorzystanie w określonym celu przez inne jednostki gospodarujące.
Mamy wówczas do czynienia ze sprzedażą licencji.
W przypadku e) tj. franczyzy (franchising), firma wypożycza (jest to w istocie leasing
aktywów niematerialnych) innym firmom lub osobom fizycznym swoiste zasoby przez siebie
stworzone dla realizacji, pracochłonnych, usług. Klasycznym przypadkiem są sieci31
jadłodajni fast-food, sklepy, punkty usługowe itp. Kluczowymi zasobami przesądzającymi o
kontroli nad zasobami będącymi cudzą własnością mogą być know-how, logo i marka
handlowa, system rekrutacji personelu itp.
Złożoność procesów innowacji powoduje, że występują oczywiście także różne
warianty umowne, formy pośrednie, cząstkowe. Wszystkie, wspomniane tu i pominięte,
formy organizacji biznesu mające zrealizować potencjał rynkowy innowacji ekonomista
analizuje poprzez identyfikację logiki konkurencyjnej i logiki transakcyjnej. Posługując się
logiką konkurencyjną ekonomista bada strukturę gałęzi, relację sił, konfiguracje łańcucha
wartości w sektorze, sposoby konkurowania i strategie rynkowe graczy, charakter aktywów
strategicznych, stopień złożoności zadań (task complexity) itp.
Wnikając w logikę transakcyjną, staramy się uchwycić typ stosunków wiążących
uczestników gry rynkowej, formę ekonomiczno-prawną, zakres i podział praw własności,
rodzaj i wielkość kosztów transakcyjnych. W efekcie analizy strategicznej i strukturalnej
otrzymujemy model struktury rynku i umownych więzi wewnątrz i między- organizacyjnych,
29
Badania aliansów sygnalizują, że ok. 2/3 sojuszy nie realizuje celów, które przed nimi stawiają ich uczestnicy.
A. Sulejewicz, Partnerstwo strategiczne: modelowanie współpracy przedsiębiorstw, SGH, Warszawa, 1997.
30
Wielkie przedsiębiorstwa z kolei wcale nie muszą wdrażać owego wynalazku lub nowej technologii. To czy
„schowają je do szuflady”, czy zrealizują „marzenia” wynalazców zależeć będzie od ich własnej sytuacji
konkurencyjnej. Mogły przecież równolegle prowadzić własne badania a utworzyły sojusz tylko dla względów
pozyskiwania informacji o przedrynkowym stadium. Walka konkurencyjna na rynku zastawia wiele pułapek na
„technicznie” myślących innowatorów. Por niżej.
31
Technicznie rzecz biorąc, dla ekonomisty nie są to sieci (networks), ale łańcuchy (chains). Słownictwo polskie jest
tutaj niedokładne.
tj. danej przestrzeni gospodarczej (rynku, gałęzi, klastera, zagłębia, regionu, kraju lub
gospodarki światowej). Wśród nich odnajdujemy obiekty oddziaływania polityki wspierania
innowacji.
Elementy struktury rynku
Jedna z ważnych dyskusji o innowacjach dotyczy problemu, gdzie rodzi się ich więcej:
w dużych czy w małych przedsiębiorstwach? Rozstrzygnięcie nie jest łatwe także z racji
trudności mierzenia innowacji na etapie wcześniejszym niż komercjalizacja. Podsumowanie
przewag konkurencyjnych firm małych i dużych (dla innowacji w produkcji elektronicznych
instrumentów badań naukowych) pokazuje poniższa tablica 4.
Tablica 4. Przewaga konkurencyjna typów przedsiębiorstw w realizacji innowacji
Proces innowacji
Duże firmy
Niedawno założone Przedsiębiorca,
(zasiedziałe na
małe firmy dla
pierwszy produkt
rynku)
drugiego lub
kolejnych
produktów
Motywacja do innowacji
3
11
Zdolność to posiadania lub
1
3
1
tworzenia własnej wiedzy,
technologii
Przewaga kosztowa, dzięki
2
3
1
spożytkowaniu wiedzy
zewnętrznej
Zasoby dostępne dla
1
23
penetracji rynku
Zasoby dostępne dla
1
3
1 lub 2
wdrażania nowych
produktów
Przewaga kosztu i szybkości
3
11
we wprowadzaniu
prototypów i wczesnych
modeli komercyjnych
Elastyczność (flexibility)
3
2
1+
przejmowania nowych
produktów lub technologii
Przewaga kosztowa,
1
23
produkcja długich serii,
marketing
1 = największa przewaga konkurencyjna, 3 = najmniejsza przewaga konkurencyjna
Źródło: D. Shimshoni, The mobile scientist In the American instrument industry, Minerva, 1970 , t.8 nr 1. za:
Ch.Freeman, L.Soete, op.cit.
Wykazano np., że “większości z 70 najważniejszych dwudziestowiecznych
wynalazków (inventions) dokonano poza działami R&D wielkich firm”.32 Przekonywająca
argumentacja wskazuje, że uniwersytety, indywidualni wynalazcy i małe firmy mają
nieproporcjonalnie duży wkład w pojawienie się przełomowych wynalazków w XX wieku. Z
drugiej strony, firmy duże wydają się mieć relatywną przewagę we wprowadzaniu drobnych,
stopniowych innowacji. Korporacje mają zwykle cały portfel projektów badawczorozwojowych, firmy małe zmuszone są inwestować w swoje jedyne „jajko w koszyku” i
ponoszą większe ryzyko. Od 1983 roku, od kiedy w bazach danych pojawił się termin „alians
strategiczny” wielkie i małe firmy uczestniczą w nich ze wzrastającą częstotliwością. Siła
rynkowa graczy jest jednak nierówna i duże przedsiębiorstwa mogą wyzyskiwać swoich
mniejszych partnerów, włącznie do wykupu całych firm, przejmowania ich portfela
badawczego, zagrodzenia pola patentowego (patrz niżej), wykupienia licencji w celu
zniszczenia konkurencyjnego dorobku (np. przy walce o standardy technologiczne) itp.
Miejsce innowacji w strategiach przedsiębiorstw
Syntetyczne przedstawienie nastawienia konkurencyjnego przedsiębiorstw ukazuje
tablica 5.33 Formułowane w niej opisowe typy strategii stanowią raczej ogólne możliwości
działania niż analitycznie podbudowane techniki myślenia strategicznego. Tym niemniej
nawet zdroworozsądkowe rozróżnienia dają pewien pogląd o znaczeniu innowacji w
działaniach firm.
Strategia ofensywna ma na celu osiągnięcie przywództwa technologicznego i
rynkowego poprzez wyprzedzanie konkurentów we wprowadzaniu nowych produktów (tym
produktowe może być proces dla innych przedsiębiorstw). Na taką strategię może sobie
pozwolić bardzo niewiele firm. Zdecydowana większość graczy rynkowych, włącznie z tymi,
którzy kiedyś zachowywali się agresywnie, przyjmuje jedną z mniej wymagających
koncepcji.
Defensywna strategia innowacji nie oznacza braku innowacji: inne są tu typy
innowacji i ich planowanie w czasie. Firmy te nie ważą się na pierwszeństwo, lecz raczej
pragną podążać (followers) w bezpiecznej odległości za liderami, ale nie odstawać zbytnio.
32
Ch. Freeman, L.Soete, op.cit. s.233 Autorzy cytują badania: J.Jewkes, D. Sawers, A. Stillerman, The sources
of invention, 1958, Macmillan, London.
33
Tablica i akapit za Ch. Freeman, L. Soete, op. cit. rozdział 11 s. 265-285.
Mogą też być zmuszone do tego ze względu na brak niektórych zasobów lub kompetencji. 34
Wiele badań empirycznych w krajach przodujących potwierdziło, że większość B+R to
właśnie działania obronne lub imitacyjne, tj. drobne udoskonalenia, nieznaczne modyfikacje
produktów, koncentracja na usługach/obsłudze technicznej i tego typu działaniach o krótkim
horyzoncie czasowym.
O ile w działaniach obronnych firma nie zamierza po prostu „przekalkować”
wytworów firm pionierskich, ale stara się je udoskonalić lub nawet „przeskoczyć” (a zatem
np. opatentować), to firmy imitujące lub zależne nie mają na to ani zasobów ani kompetencji.
Nie są w stanie nawet dotrzymać kroku liderom. Zadowalają się podążaniem „w środku
stawki” lub nawet blisko „ogona” w zależności od ogólnego tempa przemian w gałęzi. Nie
kupują licencji, ale doceniają know-how; własne B+R mogą pozwolić im na uzyskanie
gdzieniegdzie patentu, ale nie stanowi to centralnego obszaru ich działań strategicznych.
Oszczędności na własnych wydatkach, skłaniają do polegania na dyfuzji innowacji w skali
społecznej (edukacja). Nawet jednak imitatorzy muszą dysponować jakąś przewaga
konkurencyjną (np. skuteczność zarządzania, niższe koszty ogólne, dostęp do tańszych
zasobów, energii itp.) Zwykle wymagają wsparcia państwa i jego polityki protekcyjnej.
Strategie zależne także nie oznaczają całkowitej pasywności: firmy te zmieniają swój produkt,
ale chodzi tu raczej o reaktywność na bodźce zewnętrzne niż wewnętrzny „drajw”. Zmiany
mogą dotyczyć mody a nie technologii (co bywa wielką zaletą w gałęziach o powolnym
postępie technicznym. W tradycyjnych gałęziach występują jeszcze elementy rękodzieła
(rzemiosło, restauracje, dekoratorzy). Ale nawet w gałęziach usługowych elektronizacja,
Internet, tendencje konwergencji technologicznej zmuszają do zmian większych niżby to
wynikało z intencji „tradycjonalistów”. Zrozumiałe jest, że w krajach słabiej rozwiniętych
takie właśnie tradycyjne i oportunistyczne (np. kopiowanie półlegalne lub nielegalne)
strategie przeważają.
Tablica 5 Strategie innowacyjne przedsiębiorstw
Funkcja
badawczorozwojowa i
techniczne
wewnątrz firmy
Badania
podstawowe
Badania
stosowane
34
Strategia
Atakująca Obronna
Imitująca Zależna
ofensywna defensywna
Tradycyjna Oportunistyczna
4
2
1
1
1
1
5
3
2
1
1
1
Zasoby można dokupić na rynku, kompetencje trzeba wytworzyć wewnątrz organizacji w toku jej rozwoju (path
dependence).
Wdrożenia
eksperymentalne
Inżynieria
projektowa
(design
enginering)
Inżynieria
produkcyjna
kontrola jakości
Obsługa
techniczna
Patenty
Informacja
naukowotechniczna
Kształcenie i
szkolenie
Prognozowanie
długookresowe i
planowanie
produktowe
5
5
3
2
1
1
5
5
4
3
1
1
4
4
5
5
5
1
5
4
3
2
1
2
5
4
4
5
2
5
1
3
1
1
1
5
5
4
3
3
1
1
5
4
3
2
1
5
1 = brak lub bardzo niski poziom; 5 = bardzo wysoki poziom
Źródło: Ch. Freeman, L. Soete, op.cit.
5. Zarządzanie innowacjami
Poniżej poruszymy kilka strategicznych zagadnień ekonomicznego podejścia do
zarządzania innowacjami. Keith Pavitt wyróżnia pięć typów gałęzi przemysłu/biznesu w
zależności od sposobu, w jaki organizuje się tam i zarządza innowacjami:35
1) Gałęzie z dominującymi dostawcami: są to rolnictwo, budownictwo, sektor ochrony
zdrowia. Przedsiębiorstwa są tu małe lub średnie zaś innowacje pojawiają się zwykle u
ich dostawców.
2) Gałęzie o dużym znaczeniu korzyści skali (scale economies): to hutnictwo stali,
petrochemia, przemysł spożywczy i samochodowy. Należą do gałęzi dojrzałych i
produkują w dużej mierze dobra niemarkowe (commodities). Konkurują poprzez
różnicowanie lub cenowo.36 Główny typ innowacji jest zorientowany procesowo i
nakierowany na obniżkę kosztów produkcji. Korzyści skali i udział w rynku to
najmocniejsze siły napędzające konkurencję między firmami.
35
K. Pavitt, What do we know abort strategic management of technology, California Management Review, t.32,
1990
36
Por. J. Kay, Podstawy sukcesu firmy, PWE 1996 [1993].
3) Sektory informacjochłonne: to np. sfera usług – bankowość, konsulting, biura
projektowe. Wiedza jest podstawowym czynnikiem produkcji. Innowacje oparte są
zwykle a zastosowaniach technologii informatycznych i komunikowani (ICT)
4) Gałęzie naukochłonne:37 należą do nich elektronika, farmaceutyki, przemysły
kosmiczne. B+R odgrywają tu zasadniczą rolę, jako że oczekiwanym efektem są
produkty (raczej niż procesy). Na obszarach (aby wskazać na międzygałęziowy
charakter takiego otoczenia) bardzo szybkiego postępu technicznego (turbulentnych)
przełomowe innowacje technologiczne pojawiają się w gałęziach hybrydowych,
biotechnologia, nanotechnologia, mikroelektronika.
5) Wyspecjalizowani dostawcy: mogą pojawiać się na obszarach, takich jak
oprzyrządowanie, budowa maszyn różnych generacji, oprogramowania. Firmy bywają
tu zwykle małe lub średnie. Ich zdolności konkurencyjne opierają się na
projektowaniu (design) i kompetencjach inżynieryjnych. Klientami są inne firmy.
Sugestii Pavitta nie należy traktować statycznie ani tym bardziej jako normy.
Przekształcenia strukturalne i „mega-tendencje” konwergencyjne likwidują niektóre gałęzie,
uwypuklają stosowanie poddostaw (outsourcing) lub podporządkowują je innej logice (np.
firmy farmaceutyczne ześrodkowują uwagę na marketingu i osiąganiu korzyści skali
podzlecając wiele badań małym firmom biotechnologicznym). Przemysły, w których
koncentrowano się na innowacjach procesowych stają się bardziej naukochłonne z racji
większego znaczenia (wprowadzania nowego) produktu itp.
Podobny charakter ma inny, menedżerski a więc mający ułatwiać zarządzanie, podział
gałęzi oparty na modelu cyklu życia gałęzi:38
1) Gałąź znajduje się najpierw w stadium „płynnym” (fluid). Zaliczyć by można nowe
obszary technologii, niektóre rodzaje produkcji oprogramowania, biotechnologie.39
2) Gałęzie „w średnim wieku” określają autorzy mianem stanu „przejściowego”
(transitional). Technologia jest dobrze rozpoznana i rozwija się szybko. To
mikroelektronika
3) Gałęzie dojrzałe znajdują się w stadium „swoistym” (specific). Zaliczają tu np.
hutnictwo i przemysł petrochemiczny.
37
Chodzi o science, czyli nauki przyrodnicze.
W.Abernathy, J. Utterback, Patterns of industrial innovation, Technology Review, 1978, t.80, nr 7.
39
Przykłady autorów pochodzą sprzed 30 lat, Dynamika rozwoju przemysłowego nakazuje ostrożność. Z drugiej
strony luka technologiczna między krajami posocjalistycznymi a centrami zaawansowanej technologii nie
zmniejszyła się i zapóźnienie czyni przykłady (niestety) mniej anachronicznymi.
38
Tablica 6 Myślenie o problemach zarządzania innowacjami
Problem
zarządczy
Innowacja
Stadium „płynne”
Stadium „przejściowe”
Stadium „swoiste”
Częste, zasadnicze
zmiany produktów
Zasadnicze zmiany
procesów wymuszane
przez rosnący popyt
Źródła
innowacji
Produkty
Pionierowie przemysłu,
użytkownicy produktu
Rozmaite wzorce /
projekty designs, często
„szyte na miarę”
(customized)
Wytwórcy, użytkownicy
Drobne (incremental)40
zmiany produktów i
kumulatywne
udoskonalenia jakości i
wydajności
Często dostawcy
Proces
produkcji
Elastyczny i
nieefektyw-ny, znaczne
zmiany łatwo dają się
wprowadzić
Kierunki są
nieokreślone z racji
wysokiej niepewności
technicznej
Co najmniej jeden
wzorzec design produktu
jest wystarczająco stabilny
na osiągnięcie znacznego
wolumenu sprzedaży
„Usztywnia się” i zmiany
zachodzą skokowo
Zwykle niezróżnicowane
standardowe produkty
Urządzenia
Ogólnego
przeznaczenia (general
purpose) wymagające
kwalifikowanej siły
roboczej
Zakład (plant)
Mała skala,
Zlokalizowany blisko
użytkownika lub źródła
innowacji
Niski
Ogólnego przeznaczenia z
działami
wyspecjalizowanymi
Efektywny,41 kapitałointensywny42 i
„usztywniony”; koszt
zmiany jest wysoki
B+R ześrodkowane są na
udoskonaleniach
technologii: stopniowych
zmianach produktu i nacisk
na procesy
Wyspecjalizowane (special
purpose), głównie
zautomatyzowane; siła
robocza to operatorzy
urządzeń sterujących i
monitorujących
Wielka skala, wysoce
wyspecjalizowany43
względem produktu
Średni
Wysoki
Nieliczni, ale ich liczba
rośnie, duże wahania
udziału w rynku
Funkcjonalne zalety
produktu
Nieformalna i
realizowana przez
przedsiębiorcę
Na imitatorów i
konkurencyjne patenty,
Liczni, ale ich liczba
maleje po ujawnieniu się
dominującego design
Zróżnicowanie modeli,
dostosowanie do potrzeb
Za pośrednictwem
zespołów zadaniowych i
projektowych
Na producentów bardziej
efektywnych i
Nieliczni, klasyczny
oligopol o stałych udziałach
w rynku
Cena
Badania i
Wdrożenia
(B+R)
Koszt zmiany
procesu
Konkurenci
Podstawa
konkurowania
Kontrola
organizacyjna
Wrażliwość
liderów
40
B+R nakierowywane są
na specyficzne atrybuty
produktu skoro tylko
pojawi się dominujący
design
Niektóre podprocesy
zautomatyzowane,
tworząc wyspy
robotyzacji
Struktury, reguły, cele
Na innowatorów
technologicznych
Terminologia zarządzania technologiami – prawie wyłączenie anglosaska bywa nagminnie spolszczana w
niedopuszczalny pod względem językowym sposób. Zapewne nie uniknęliśmy anglicyzmów, choć nie odważyłem
się użyć słowa „inkrementalne”.
41
Termin „efektywny” oznacza tu dla ekonomisty produkcję po najniższym przeciętnym koszcie długookresowym.
Realokacja zasobów pomiędzy dostawcami w gałęzi nie obniży łącznego społecznego kosztu podaży (co jest
tożsame z tzw. optimum w sensie Pareta).
42
Inwestycje bywają kapitałochłonne, produkcja bywa kapitałointensywna. Każde pojęcie ma swoje mierniki.
43
Termin wyspecjalizowany (specific) ma także sens zasobu, którego wartość znacząco spada w zastosowaniu
innym niż aktualne. Właściciel takich aktywów jest narażony na pułapki procesu konkurencji (np. oportunizm
odbiorcy lub dostawcy). O. E. Williamson, Ekonomiczne instytucje kapitalizmu, PWN 1998 [1985].
gałęziowych
na wprowadzenie
przełomowych
produktów
dostarczających wyższą
jakość
stwarzających wyższej
jakości produkty zastępcze
Źródło: W.Abernathy, J. Utterback, jw.
Jak wykorzystać można powyższy podział w myśleniu o zarządzaniu innowacjami
ilustruje tablica 6. (porównajmy ją z tablicą 3) Charakterystyka faz rozwoju gałęzi uzupełnia
wyjaśnienia tego, dlaczego firmy prowadzą działalności innowacyjną w taki a nie inny sposób
i ułatwia imitatorom poszukiwanie dobrego modelu.
Analiza cyklu życia nie daje jednak rozumienia mikro-charakterystyk samych
technologii. David Teece44 rozważa trzy podstawowe filary rozumienia czynników
determinujących działania innowacyjne:
a) Sposób (reżim) zawłaszczania korzyści (appropriation regime). Chodzi tu o
czynniki wewnętrzne lub zewnętrzne, w tym o struktury rynkowe, które pozwalają,
albo wręcz przeciwnie, uniemożliwiają odniesienie korzyści przez innowatora.
Zaliczymy tu patenty i inne intelektualne prawa własności, korzyści skali, nachylenie
krzywej doświadczenia45, tajemnice handlowe itp.
b) Paradygmat dominującego wzorca biznesowego / projektu technologicznego
(dominant design). Dwie fazy i jeden okres przejściowy określają ten paradygmat:
faza przed-paradygmatyczna46, którą cechuje koegzystencja kilku standardów i
wzorców, obfitość prób i błędów w celu identyfikacji pragnień rynkowych. W fazie tej
obserwować można wykształcanie się rynku. Pojawienie się projektu dominującego
(faza przejściowa) określi na pozostały czas życia gałęzi strukturalne cechy
zadomowionego tam sposobu prowadzenia interesów (biznesu). Przykładów
dostarczają „klasyczny” model „T” samochodu Forda, projekt mikrokomputera IBM
PC, czy samolotu DC3. Wreszcie, nadchodzi faza paradygmatyczna, gdy kolejne
projekty to jedynie warianty produktu i rozszerzenia wzorca podstawowego.
c) Aktywa komplementarne. Są to zasoby niezbędne dla pełnej komercjalizacji
innowacji. Zaliczamy tu technologie produkcji, dystrybucji, wytwarzania dóbr
komplementarnych. To one właśnie decydują o tym, czy losem innowacji będzie „wóz
albo przewóz”.
44
D. Teece, Profiting from technological innovation: implications for integration, collaboration, licensing and public
policy, Research Policy, 1986, t.15, nr 6; także Ch. Freeman, L. Soete, The Economics of Industrial Innovation, 3rd
ed. Pinter, London 1999.
45
Np. 80%-owa krzywa doświadczenia oznacza obniżkę kosztów jednostkowych o 20% przy każdorazowym
podwojeniu skumulowanej produkcji. Miarę te wprowadziła firma Boston Consulting Group.
46
W ten sposób post-pozytywistyczna filozofia nauki (wielka innowacja Thomasa Kuhna) trafiła pod strzechy
menedżerów.
W oparciu o powyższe rozróżnienia terminologiczne Teece sugeruje następujące
strategiczne warianty organizacyjne dla zarządzania innowacjami: patrz tablica 7.
Strategiczne ujęcie oznacza ujmowanie wszelkich (ważnych) działań przedsiębiorstwa na
sposób współzależny a zatem w relacji konkurencyjnej i transakcyjnej do zachowań innych
uczestników gry rynkowej.47
Tablica 7. Optymalne strategie dla innowatorów: integracja czy relacje umowne?
Niski stopień prawnej i technicznej
zawłaszczalności
Pozycja innowatorów Pozycja innowatorów
Wysoki stopień
o wiele korzystniejsza znacznie mniej
prawnej i
od pozycji
korzystna od pozycji
technicznej
imitatorów
imitatorów pod
zawłaszczalności
pod względem
względem
pozyskania aktywów pozyskania aktywów
komplementarnych
komplementarnych
48
Pozycja
Kontrakt
Kontrakt
Kontrakt
innowatorów i
imitatorów
korzystniejsza od
Innowator
Innowator lub
pozycji niezależnych
Innowator
powinien
imitator
właścicieli aktywów
zwycięży
zwyciężyć zwycięży; właściciel
komplementarnych
aktywów nie odniosą
korzyści
Pozycja49
Kontrakt - jeśli moż- Integracja
Kontrakt
(aby ograniczyć
innowatorów i
liwy na warunkach
pionowa
imitatorów mniej
konkurencyjnych;
ekspozycję)
korzystna od pozycji integracja50 - jeśli
niezależnych
trzeba
Innowator
właścicieli aktywów
zapewne przegra
Innowator
komplementarnych
zwycięży;
Innowator
z imitatorami
przyjdzie mu się
powinien
imitatorami/lub
podzielić zyskami z
zwyciężyć
właścicielami
właścicielami
aktywów
aktywów
komplementarnych
Źródło: D. Teece, jw.
Analiza kontraktualna otwiera bogactwo rozważań prawno-ekonomicznych (Law and
Economics) oraz neo-instytucjonalnych.
47
Bardzo płodne okazało się zastosowanie teorii gier (niekooperacyjnych) do modelowania interakcji innowatorów z
innymi graczami w walce o zawłaszczenie nadwyżki. „Przy okazji” matematycznie wykształceni ekonomiści być
może wygrali walkę konkurencyjną ze specjalistami od zarządzania o pozycję konsultantów dla wielkich firm.
48
Por. odnośnik
49
Por. odnośnik
50
Integracja pionowa oznacza realizację wszystkich (w przybliżeniu) – a na pewno wszystkich strategicznych działań w łańcuchu wartości wewnątrz przedsiębiorstwa. Kontrakt oznacza tu zatem umowę o „odstąpieniu” części
działań wartościotwórczych dostawcom z zewnątrz. Wybór typu adekwatnej umowy stanowi osobny fundamentalny
problem zarządzania (logika transakcyjna), dla rozwiązania którego przywołujemy narzędzia wypracowane na polu
ekonomii neo-instytucjonalnej, tj, głównie identyfikację kosztów transakcyjnych. Por O. E. Williamson, op. cit.
Ocena projektów innowacyjnych
Z ogólnospołecznego punktu widzenia, pozytywna ocena działań innowacyjnych
zasadza się na identyfikacji projektów cechujących się dodatnią wartością netto (mierzonych
np. wskaźnikami ROI, NPV, ROV itp.), gdzie suma wszelkich korzyści prywatnych i
społecznych przewyższa sumę wszelkich nakładów i kosztów prywatnych i społecznych.
Rozróżnienie i obliczenie wielkości kosztów i korzyści społecznych i prywatnych jest
złożonym zagadnieniem51 i przedmiotem strategicznych działań rynkowych i nierynkowych
oraz niekiedy sporów politycznych i etycznych.
Klasyczny
finansowy
model
oceny
przedsięwzięć
(typu
zdyskontowanych
przepływów pieniężnych) daje się zastosować także do projektów innowacyjnych. Z racji o
wiele wyższej niepewności, podstawowe techniki jednak prowadzą do licznych błędów i
zastępowane są przez wyszukane komputerowe symulacje korzystające z modeli
stochastycznych, potężnych nieliniowych itp. Ponadto wprowadzono techniki rankingowe
(scoring), techniki analitycznej hierarchii procesów (AHP), metody porównawcze, analizę
kosztów i korzyści (cost benefit analysis), analizę drzew decyzyjnych itp.52 Nie mając miejsca
na prezentację technik rachunkowych i dla zachowania spójności z resztą tekstu pozwolimy
sobie jedynie przedstawić technikę listy kontrolnej (checkslist). Mimo swojego, powiedzmy,
prymitywizmu ma jednak zalety elastyczności, dostarcza pewnej heurystyki, pozwala ująć
czynniki nie poddające się łatwo matematyzacji (np. wspomniany wyżej entuzjazm i
zdolności
przywódcze
liderów,
zaangażowanie).
Poniżej
reprodukujemy
lekko
zmodyfikowaną listę skompilowaną z czynników wybranych przez Deana (1968) i Seilera
(1965):53
- zgodność z celami przedsiębiorstwa
- zgodność z innymi planami długookresowymi
- dostępność wiedzy i umiejętności naukowych w B+R
- możliwość wystąpienia krytycznych problemów technicznych
- zawartość portfela B+R
- interakcje z innymi projektami B+R
- programy B+R konkurentów
- rozmiary potencjalnego rynku
- czynniki określające rozwój rynku
51
Zajmuje się tym obszarem decyzji gospodarczych wyspecjalizowany dział mikroekonomii - ekonomia
dobrobytu (welfare economics) z jej orężem analitycznym w postaci analizy kosztów i korzyści (cost benefit
analysis). Por. np. A. Sulejewicz, Analiza Społecznych Kosztów i Korzyści. Między Ekonomią Dobrobytu a
Planowaniem Rozwoju, PWN, Warszawa, 1991
52
Por. np. K.L.Poh, B.W.Ang, F.Bai, A comparative analysis of R&D project evaluation methods, R&D
Management, 2001, t.31 nr 1.
53
B.V. Dean, Evaluating, selecting, and controlling R&D projects, American Management Association, New York
1968, R. Seiler, Improving the effectiveness of research and development, McGraw-Hill, Maidenhead 1965. za: Ch.
Freeman I L. Soete op. cit.
- wpływ regulacji państwowych
- potencjał eksportowy
- prawdopodobne reakcje konkurentów
- możliwość licencjonowania I zawierania umów o know-how
- możliwość zawierania umów kooperacyjnych w B+R i z firmami konsultingowymi lub
innymi organizacjami
- wpływ na sprzedaż innych produktów54
- dostępność i ceny surowców i materiałów
- możliwość utworzenia jednostek spin-off dla celów wykorzystania innowacji
- dostępność umiejętności produkcyjnych i urządzeń
- dostępność umiejętności marketingowych i doświadczenia rynkowego
- wymagane nakłady na reklamę (koszty utopione)
- dostępność umiejętności obsługi technicznej i posprzedażnej
- wpływ na wizerunek przedsiębiorstwa
- ryzyka związane z ochroną zdrowia i życia55
- prognozowane koszty wdrożeń, produkcji i marketingu
- możliwości patentowe
- skala i czas niezbędnych inwestycji (koszty alternatywne)
- lokalizacja nowych zakładów lub rozbudowa istniejących
- postawy i motywacje kluczowego personelu B+R
- postawy i motywacje dyrektorów zarządzających
- postawy i motywacje działów produkcji i marketingu56
- postawy i motywacje związków zawodowych (i innych interesariuszy)
- ogólny wpływ na ekspansję firmy.
Toż to nieledwie powtórzenie podręcznika zarządzania firma jako taką. Tak jest w
istocie, i choć dziś komputerowe wspomaganie podejmowania decyzji pozwala na
wysublimowane rozważania i zdaje się zawstydzać stosujących tak prostackie metody,
niemało jest skłonnych sądzić, że lepiej jest „mieć rację z grubsza niż dokładnie się mylić”.
Patenty
„Patent jest tytułem prawnym dającym jego właścicielowi wyłączne prawo
spożytkowania wynalazku w ograniczonym czasie i przestrzeni poprzez niedopuszczenie osób
trzecich do, między innymi, wytwarzania, użytkowania i sprzedawania go bez pozwolenia”.57
Patent nie jest zatem samym wynalazkiem ani dokumentem technicznym, lecz prawem
własności posiadającym wartość ekonomiczną. Nie wnikając w bardzo złożone aspekty
54
Jeśli negatywny wpływ innowacji na sprzedaż dotychczasowego produktu przewyższa dodatkowe korzyści z jej
wprowadzenia (choćby ona była technicznie zaawansowana i atrakcyjna dla konsumentów) model DCF sygnalizuje
zaniechanie wdrażania projektu. Strategiczny rachunek może to jednak zmienić.
55
Znany jest przypadek firmy Ford z lat 1970., kiedy to wada konstrukcyjna nowego modelu samochodu
powodowała zwiększoną śmiertelność w wypadkach drogowych. Rachunek przeprowadzony przez firmę „pokazał”,
że korzyści społeczne z uratowanych istnień ludzkich nie przewyższają koniecznych nakładów na uczynienie
samochodu bardziej bezpiecznym i firma zrezygnowała z „poprawek” sprzedając produkt z wadami. Przyjęta w
rachunku wycena przeciętnego, statystycznego życia ludzkiego wyniosła ok. 300 tys. USD.
56
Badania sprzeczności między jednym a drugim doczekały się nietrywialnych technik analizy finansowej
57
European Patent Office, EPO Annual Report, za: O.Grandstrand, op.cit. s.71 tłumaczenie własne.
prawne, poruszymy jedynie kilka ekonomicznych i zarządczych aspektów patentu jako oręża
walki konkurencyjnej.
Z jednej strony patenty są środkiem ochrony i narzędziem komercyjnego
wykorzystania nowych technologii. Z drugiej strony informacja o patentach jest bardzo
istotnym „nieosobowym” źródłem wywiadu strategicznego przedsiębiorstw (competitive
intelligence). Informacje te mogą być tak strategicznie ważne, iż niekiedy firmy rezygnują z
patentowania po to, by nie obudzić czujności rywali, którzy „przeczesują” rejestry w celu
wczesnego wykrycia zamierzeń innowatora (por. rys. 3). Pozwolenie na „reverse
engineering”58 imitatorom w momencie, gdy firma jest już po kampanii reklamowej i jest
jedynym dostawcą na rynku może się okazać bezpieczniejszą i zyskowniejsza strategią niż
„uprzedzenie” rywali o kierunkach prac badawczych i danie im czasu na przyspieszenie
własnych badań lub „obejście” patentów przez stworzenie technologii alternatywnych.
Zwykle patenty muszą dotyczyć dóbr o charakterze technicznym, nowinek o
nieoczywistym (non-obviousness) dla pozostałych uczestników rynku istocie. Patent uzyskuje
się w określonym kraju,59 na określony czas. Zalety i wady systemu patentowego dla
wynalazców, przedsiębiorstw i gospodarek narodowych przedstawia tablica 8.
Tablica 8. Zalety i wady systemu patentowego
Poziom
Zalety
Gospodarka
* Pobudza wynalazczość poprzez
narodowa
stwarzanie bodźców do
(społeczeństwo) inwestowania w B+R (także dla
reinwestowania i „obchodzenia”
cudzych wynalazków
* Pobudza stopę komercjalizacji
(stopę innowacji) poprzez
inwestowanie
* pobudza stopę upowszechnienia
(dyfuzji) i transferu technologii
poprzez ujawnianie informacji
(disclosure), marketing i sprzedaż
licencji
* Dostarcza sztucznego miernika
wynalazczości
Przedsiębiorstwo * Daje ograniczone, wymienialne
(transferowalne) prawa monopolowe
* Daje siłę przetargową i podstawę
do zakupów lub sprzedaży
określonych obiektów
58
Wady
* Ryzyko nieefektywności
monopolistycznej (w tym ryzyko
zaniechania lub opóźnienia
upowszechnienia)60
* Administracyjne koszty
ustanowienia i zarządzania
systemem
* Ryzyko zniekształcenia
poziomu, kierunków B+R i
inwestycji w ogólności
* Ryzyko przeinwestowania w
duplikowane projekty B+R i
wynalazki zastępcze (substytuty)
* Wymaga kontrolowanego
ujawnienia informacji
* Monopolistyczne zawyżanie cen
(w tym koszt nabycia technologii)
i stworzone przez konkurentów
Ocenia się, że przeciętnie w cztery lata każda innowacja jest już możliwa technicznie i komercyjnie do
naśladowania. Alternatywa dla patentowania w postaci tajemnicy handlowej jest zapewne skuteczniejsza w
przypadku technologii produkcji (procesu) raczej niż technologii produktowej.
59
Są jednak patenty europejskie.
60
Np. także w przypadku rozproszenia praw, gdy grupa wynalazców nie może dojść do zgody.
Jednostka
(wynalazca)
technologicznych
* Dostarcza informacji o
technologiach i konkurentach w
gałęzi (lub innych)
* Dostarcza motywacji zatrudnionym
pracownikom i daje narzędzie
pomiaru w zarządzaniu innowacjami
* Dostarcza podstaw dla
nagradzania, negocjacji umów lub
utworzenia własnej firmy
* Stanowi źródło uznania
* Dostarcza informacji o
technologiach
bariery wejścia do gałęzi
* Bezpośrednie i pośrednie koszty
procedur patentowych (w tym np.
koszty spraw sądowych)
* Wymaga kontrolowanego
ujawnienia informacji
* Monopolistyczne zachowania
właścicieli praw patentów
komplementarnych i/lub
„przeszkadzających”
* koszt procedur patentowych
Źródlo: O.Grandstrand, op.cit.
Strategie patentowe
Technologia przypomina krajobraz, w którym wyróżnić można obszary łatwiejsze i
trudniejsze do opanowania, na tle którego, można naszkicować kierunki ataku na wprost lub
przez okrążenie, zobrazować atak zmasowany lub punktowy. Metafory wojenne od zawsze
towarzyszą myśleniu strategicznemu; podobnie jest przy formułowaniu strategii patentowych.
Rywalizacja technologiczna może np. skłaniać konkurentów do formułowania następujących
koncepcji: 61
a) Blokowanie ad hoc i obchodzenie patentów (własnymi): badania naukowe i
wdrożeniowe owocują zwykle większą ilością mniej lub bardzie ważnych odkryć i
wynalazków. W portfelach B+R firm znaleźć się mogą najróżniejsze nadające się do
patentowania efekty. Blokowanie ad hoc to rezultat niewielkich nakładów, być może
uboczne skutki innego zamierzenia. Obchodzenie przypomina tworzenie substytutów
lub znalezienie nowego „wejścia” na szczyt (co bywa łatwiejsze niż wejście
pierwotne);
b) Poszukiwanie patentu strategicznego: firma dąży do opanowania jedynego (jak się
zdaje) „przejścia przez góry”, jego opatentowanie zamknie drogę konkurentom;
c) „Naloty dywanowe” lub „potop”: firma „bombarduje” patentami obszar swojego
zainteresowania technologicznego w gałęzi poprzez szeroko zakrojone B+R, szerzej
niż wydaje się to konieczne do realizacji innowacji. Jest to „patentowanie czego się
da” aby „założyć pole minowe” i utrudnić lub uniemożliwić konkurentom
przedostanie się na bezpieczny teren. Okresy początkowe w życiu gałęzi, kiedy nie są
61
O.Grandstrand, op.cit. s.219-222.
jasne dalsze kierunki jej rozwoju i panuje duża niepewność dają okazję do
wykorzystania pułapek patentowych zarówno w celach obronnych jak i ofensywnych.
d) Odgradzanie: świadomie zogniskowane B+R na wytwarzanie całej serii logicznie
powiązanych patentów mających odgrodzić konkurentów od pewnych obszarów
technologicznych,
np.
wariantów
procesów
chemicznych,
projektowania
molekularnego, warunków fizycznych (ciśnienie, temperatura)62
e) „Otoczenie”: jeden strategiczny patent konkurenta jest ogrodzony wokół mniej
ważnymi
patentami,
ale
łącznie
tworzącymi
barierę
dla
skutecznej
jego
komercjalizacji nawet po wygaśnięciu okresu ochrony. „Wyjście z okrążenia” bywa
możliwe przez wymianę krzyżową licencji (cross-licensing) między konkurującymi ze
sobą firmami.
f) Kombinacje patentów w sieci: wszelakie zamysły wytwarzania patentów tak, aby
utrudnić życie rywalom i wzmocnić swoją własną siłę przetargową.
Mimo wad, w gospodarce rynkowej intelektualne prawa własności i ochrona
patentowa stanowią niezbywalny i zyskujący na znaczeniu element prawa gospodarczego.
Akceptowane, ale w skali ogólnokrajowej raczej teoretycznie, alternatywy to tajemnica
handlowa oraz system nagród prestiżowych da wynalazców. Rynkowa imitacja jest procesem
kosztownym i czasochłonnym, i zważywszy na odmienne warunki zawłaszczalności wartości
innowacji, badacze wskazują, że nie jest oczywiste, że system patentowy jest w ogóle
niezbędny ani że dobrze pełni swoje funkcje. Z szeroko cytowanych badań Taylora i
Silberstona63 wynikało, że likwidacja ochrony patentowej spowodowałaby zmniejszenie
budżetów przedsiębiorstw na B+R zaledwie o ok. 5% lub mniej, z wyjątkiem niektórych
chemikaliów (o 25%) i farmaceutyków (o 64%). Takie empiryczne dane stoją w rażącej
sprzeczności z tezami zwolenników silnej ochrony patentowej opartych na klasycznym
ekonomicznym argumencie braku wystarczających bodźców do innowacji i mającym
wynikać z tego osłabieniu wzrostu gospodarczego i obniżeniu dobrobytu. Roszczenia
teoretyków „uszczelniania” i rozszerzania sytemu patentowego na coraz to nowe dziedziny
62
Firma du Pont ogrodziła swój wynalazek nylonu poprzez opatentowanie całej gamy molekularnych wariantów
polimerów, co do których można było przypuszczać, że posiadają cechy podobne do nylonu. Wielokrotne grodzenie
może przerodzić się w „bombardowanie”. F.M. Scherer, Industrial Market Structure and Economic Performance,
1980 Rand McNally, Chicago. W produkcji celofanu duPont oprócz patentowania rezultatów własnych badań,
wykupił liczne prawa patentowe od firm francuskich, podpisał umowy licencyjne z firmami zagrażającymi jej
własnymi pomysłami i w efekcie zmonopolizował na dłuższy czas rynek (firmie wytoczono w 1956 r. proces w
ramach ustawodawstwa antytrustowego). F.M. Scherer, D. Ross, Industrial Market Structure and Economic
Performance, 3rd ed. 1990.
63
C.T. Taylor, Z.A. Silberston, The economic impact of the patent system: a study of the British experience,
Cambridge, Cambridge University Press, 1973.
także okazują się słabsze niżby to sygnalizowała dominująca obecnie tendencja.64 W tzw.
Yale Apropriability Study pokuszono się o oszacowanie siły mechanizmów ochrony nadwyżki
ekonomicznej innowatora. Patenty okazały się być jednym z najsłabszych czynników.
Szybkość wejścia na rynek i wyprzedzenie konkurentów „wygrały”. Por tablica 9.65
Tablica 9. Siła strategicznych narzędzi ochrony nadwyżki ekonomicznej innowatora
Metoda
Innowacja procesowa
Innowacja produktowa
Patent (dla zapobiegania powielania)
3,52
4,33
Patent (dla uzyskania dochodów
3,31
3,31
royalities)
4,31
3,57
Utajnienie (tajemnica handlowa)
5,11
5,41
Wyprzedzenie czasowe (lead time)
5,02
5,09
Krzywa uczenia się (learning curve)
5,59
4,55
Sprzedaż / usługi
Skala Likerta (1-7)
Źródło: Yale Apropriability Study
5. Systemy innowacji (SI)
Wśród ekonomicznych innowatorów, pionierów podejścia systemowego do innowacji
(w sensie identyfikacji systemów innowacyjnych innovation systems) należy wymienić
Christophera Freemana (ekonomia techniki) i Richarda Nelsona (ekonomia ewolucyjna).66
System innowacji to najogólniej rzecz biorąc „wszystkie ważne ekonomiczne, społeczne,
polityczne, organizacyjne i inne czynniki wpływające na rozwój, dyfuzję i spożytkowanie
innowacji”.67 Podejście do innowacji od strony systemów poszukuje determinant
innowacyjności raczej niż jej efektów (np. wzrost gospodarczy, zatrudnienie).
Naturalnym dość punktem startowym badań było pojęcie Narodowego Systemu
Innowacji (National Innovation System NIS) (Freeman, Nelson, Lundvall). W rezultacie
pogłębiania analizy sformułowano koncepcje Regionalnego Systemu Innowacji (RIS),
Lokalnego Systemu Innowacji (LIS) a nawet sektoralnych systemów innowacji. Geograficzne
rozmiary regionu mogą przekraczać granice państwowe lub mieścić się w obrębie jednego
kraju. Pomimo, nietożsamych konceptualizacji innowacji i innych pojęć, wydaje się, że są to
podejścia komplementarne.
64
Szczególnie ciekawym przypadkiem są różne odłamy ruchu wolnego oprogramowania (w tym Open Source
Software).
65
Badania empiryczne sygnalizują, że 3/4 patentów nie jest przez nikogo czytane.
66
C. Freeman, 1987, Technology Policy and Economic Performance: Lessons from Japan,, London Pinter R.R.
Nelson red. National Innovation Systems. A comparative Study, Oxford University Press, Oxford, 1993,
67
C. Edquist, ed. 1997, Systems of Innovation: Technologies, Institutions and Organisations, London Pinter/Cassel.
Zgodnie z zasygnalizowaną wyżej ogólną definicją SI, obejmują wszystkich aktorów
(osoby, firmy (np. New Technology Based Firms NTBF), organizacje nie nastawione na zysk,
uczelnie, agendy rządowe i organy państwa) oraz instytucje (zestawy zasad, zwyczajów,
praktyk, praw, tj. formalnych i nieformalnych reguł, które regulują relacje pomiędzy aktorami
wywierając przemożny wpływ na ich zachowania). Reguły gry obejmują rozważane wyżej
prawo patentowe, ale i historycznie utrwalone (na dobre i na złe) relacje pomiędzy np.
organizacjami akademickimi a przemysłem, zakres interwencjonizmu państwowego lub
charakter kultury technicznej i mitologie (np. „kariery” pucybuta albo Kordiana)
funkcjonujące w świadomości społecznej. Obejmuje zatem i różne wyodrębniane dla potrzeb
analizy podsystemy, struktury itp., których mechanizmy oddziaływają na zakres, dynamikę i
rezultaty działalności innowacyjnej.
System innowacji to pojęcie raczej empiryczne, choć jednak o wiele bardziej złożone
od przytroczonej wyżej listy kontrolnej zestawionej dla potrzeb jednego projektu / jednego
przedsiębiorstwa.68 Wśród rozmaitych typologii czynników przytoczmy listę pięciu
podstawowych działań decydujących o organizacji produkcji, dystrybucji i koordynacji
innowacji:69
1)
2)
3)
4)
5)
Badania (podstawowe, stosowane, inżynieria)
Implementacja (wytwarzanie)
Użytek końcowy (klienci konsumujący produkt lub proces)
Efekty łańcuchowe (linkage) (łączenie różnych typów wiedzy komplementarnej)
Edukacja.
Niewątpliwie każda z tych funkcji może być realizowana lepiej lub gorzej, aktorzy
mogą kierować się busolą efektywności lub równości, instytucji może brakować a substytuty
mogą działać źle, państwu interwencjonistycznemu można przeciwstawić idee (neo)liberalne
itd. Częścią analizy SI jest więc charakterystyka tych „funkcjonalności” i jakości spełniania
przez nie celów (a więc np. stopnia w jakim system innowacji wspiera powstawanie i rozwój
firm innowacyjnych – NTBF). Liczba funkcji, które przyjdzie oceniać teoretykowi i
praktykowi polityki pro-innowacyjnej jest zmienna. Przytoczmy jedną z list70:
1) tworzyć kapitał ludzki
2) tworzyć i rozpowszechniać technologiczne okazje
3) tworzyć i upowszechniać produkty
68
Złośliwi mogą twierdzić, że SI to tylko taka bardziej zawansowana lista skonstruowana dla potrzeb wyższego
poziomu analizy (kolektywnej). Ocena taka byłaby niesprawiedliwa: przydatność podobnych koncepcji w publicznej
dyskusji nad polityka gospodarczą, w tym polityką wspierania innowacji niejednokrotnie sprawdziła się.
69
X. Liu, S.White, 2001, Comparing Innovation Systems, A Framework and Application to China’s Transitional
Context, Research Policy,
70
A.Rickne, 2000, New Technology Based Firms and Industrial Dynamics: Evidence from the Technological
Systems of Biomaterials in Sweden, Ohio, and Massachusetts, Dept. of Industrial Dynamics, Chalmers University za:
Ch. Edquist, The Systems of Innovation Approach and Innovation Policy, paper DRUID Conference, Aalborg June
2001.
4) być „inkubatorem” w celu tworzenia „skorupy” (faciclities), urządzeń i wsparcia
administracyjnego
5) ułatwiać regulację działalności związanej z technologiami, materiałami i
produktami powiększającymi rynek i dostęp do niego
6) legitymizować technologie i przedsiębiorstwa
7) tworzyć rynki i upowszechniać wiedzę rynkową
8) wspierać tworzenie i wykorzystywanie sieci (networking)
9) pobudzać (i nakierowywać) poszukiwania technologii, rynków i partnerów
10) ułatwiać finansowanie
11) tworzyć rynek pracy dogodny dla NTBF.
Taki lub podobny zestaw zadań powinien, jak się wydaje, być „chlebem powszednim”
dyskusji o polityce gospodarczej, „konkurencyjności”, koncepcjach edukacyjnych lub wkładu
Polski w realizację Strategii Lizbońskiej.
Przytoczmy także, dla zilustrowania mniej abstrakcyjnych rozważań, porównawczą
charakterystykę dwóch typów narodowych systemów innowacyjnych wschodnio-azjatyckich
tygrysów i latynoamerykańskiego (dla lat 1980-2000.):71
Tablica 10. Narodowe systemy innowacyjne (przykład charakterystyki)
Azja wschodnia (East Asia)
Ameryka Łacińska
Ekspansja powszechnego szkolnictwa,
Pogarszający się system kształcenia,
wysoki poziom skolaryzacji na poziomie
proporcjonalnie niższy udział absolwentów
wyższym, wysoki procent absolwentów
politechnik
politechnik i wydziałów nauk ścisłych
Import technologii zwykle powiązany z
lokalnymi inicjatywami sprzyjającymi
postępowi technicznemu; na późniejszych
etapach wysokie tempo wzrostu nakładów
własnych na B+R
Przemysłowe B+R osiągają zwykle poziom
przekraczający ½ całości B+R
Rozwój silnej infrastruktury naukowotechnicznej; na późniejszych etapach silne
więzi z B+R w przemyśle
Wysoki poziom inwestycji i silny napływ
japońskich zagranicznych inwestycji
bezpośrednich (ZIB) i technologii. Duży
wpływ japońskich metod zarządzania i
organizacji sieciowej
71
Ch. Freeman, L. Soete, 1999, op. cit.
Wysoki poziom transferu technologii,
zwłaszcza z USA, ale niski poziom B+R w
lokalnych przedsiębiorstwach i niskie
powiązanie z transferem technologii
Przemysłowe B+R zwykle nie przekraczają
poziomu ¼ całości B+R
Postępujące osłabienie infrastruktury
naukowo-technicznej i słabe więzi z
przemysłem
Spadek ZIB (głównie amerykańskich) i
ogólnie niższy poziom inwestycji. Niski
poziom uczestnictwa w międzynarodowych
sieciach przepływu technologii. Niewielka
poprawa dynamiki w latach 1990, ale gorsza
sytuacja pod względem długookresowych
inwestycji
Wielkie inwestycje w zaawansowaną
infrastrukturę telekomunikacyjną
Potężny i szybko rosnący przemysł
elektroniczny o dużym eksporcie i silnym
sprzężeniu zwrotnym z użytkownikami z
rynków międzynarodowych
Powolne tempo rozwoju nowoczesnej
telekomunikacji
Słaby przemysł elektroniczny, o niskim
eksporcie i nikłej wiedzy dostarczanej przez
marketing międzynarodowy
Wnioski pozostawiamy czytelnikowi. Studia porównawcze przydają się także dla
celów formułowania własnej polityki innowacji. Można postawić hipotezę, że podobnie jak w
przypadku strategii przedsiębiorstw, strategia zamierzona nie pokrywa się z rzeczywiście
realizowaną (emergent) i trzymanie się przeszłych celów, realizowanie przestarzałej misji,
choćby i najbardziej godnych realizacji in abstracto, przynosi więcej złego niż dobrego w
dobie globalizacji i szybkiej zmiany otoczenia.
Uwagi końcowe
Zaproponujmy następujące syntetyczne i uzupełnione72 podsumowanie referowanych
idei:
Badania makroekonomiczne potwierdzają, że kraje, które okazują więcej oznak
innowacji
są
zamożniejsze
i
wykazują
szybszy
wzrost
gospodarczy.
Podobnie
przedsiębiorstwa, które cechują wyższe wskaźniki świadczące o innowacji, są bogatsze
(zyskowniejsze, ceny ich akcji lub udziałów są wyższe) i rozwijają się szybciej.
W „gospodarce opartej na wiedzy” tradycyjne sposoby konkurowania nie wystarczają
do umocnienia swojej pozycji rynkowej. Nieuchronną tendencją towarzyszącą zdaje się być
tak szybki wzrost firm innowacyjnych, iż osiągają one pozycję monopolistyczną w gałęzi
(dającą zyski nadzwyczajne). Jednakże, rynkowa pozycja monopolisty jest – w dynamicznej
gospodarce – przejściowa.73
Intelektualne prawa własności (w tym system patentowy) stanowią mechanizm
pobudzający innowacje (zwiększają nagrodę za inwestycje) i przyczyniają się w znacznej
mierze do umacniania monopolu innowatorów. Społeczna korzyść silnych bodźców proinnowacyjnych znajduje przeciwwagę w niekorzyściach osłabienia dyfuzji innowacji w
72
A. Leger, S. Swaminathan, Innovation theories: relevance and implications for developing countries, DRUID
paper 2001, D. Archibugi, A. Coco, Measuring technological capabilities at the country level: a survey and a menu
for choice, DRUID paper 2005; Danish Research Unit for Industrial Dynamics http://www.druid.dk ; R. Morck, B.
Yeung, 2001, op. cit.
73
Strategie innowacji najczęściej analizowane są w modelach oligopolu i monopolu. tj. konkurencji niedoskonałej.
Postulatem innowacyjnego nauczyciela akademickiego byłoby szersze uwzględnienie innych typów ekonomii, niż
paradygmat neoklasyczny, który nadal uprzywilejowuje rozumowania statyczne.
społeczeństwie (populacji firm i organizacji) i „osiadania monopolisty na laurach”, odcinania
kuponów od przeszłej działalności.
Rozmaite typy innowacji mają swoich zwycięzców: wielkie, zasiedziałe korporacje
mają przewagę w kapitałochłonnych badaniach wymagających wielkich ilości sprzętu: są to
zwykle innowacje nakierowane na modyfikacje i udoskonalanie już istniejących obszarów
działania gospodarczego. Małe firmy wydają się mieć przewagę we wprowadzaniu
radykalnych innowacji: np. tworzących nowe gałęzie.
Organizacyjne strategie innowacji opierają się na wykorzystaniu wiedzy o kosztach
transakcyjnych i polegają na optymalizacji kontraktowych więzi z innymi graczami
rynkowymi. Nie sposób stwierdzić a priori o przewadze jakiejkolwiek z form, gdyż
optymalne posunięcia zależą od reżimu zawłaszczania nadwyżki i struktury rynku.
Odpowiedzią na ograniczenie konkurencji przez monopol jest nie tylko regulacja, lecz
także polityka gospodarcza państwa: np. liberalizacja obrotów handlowych i kapitałowych, w
tym wiedzą - licencjami i kapitałem intelektualnym. Globalne rynki, w większości
wypadków,74 utrudniają ustanowienie i obronę monopolu; pozwalają jednak na uzyskanie
korzyści skali w dziedzinie finansowania badań.
Polityka wspierania przez państwo miewa niemałe znaczenie. Subwencjonowanie
innowacji przez państwo może być skuteczne, ale nie jest jednoznacznie pozytywne.
Ekonomista odnajduje w niej wykrzywienie bodźców dla firm: ich innowacyjność może
przeradzać się w wynajdywanie nowych sposobów „wyszarpywania” środków od agend
państwa (lub Unii Europejskiej) (rent-seeking), co kończyć się może popieraniem i
subsydiowaniem „przegrywających” w wyścigu innowacji. Jeśli lobbying w krajowych i
unijnych korytarzach parlamentarnych i rządowych przynosi wyższą stopę zwrotu niż
zaangażowanie kapitałów w B+R fiasko takiego promowania innowacji jest nieuchronne.
Jeśli gremialna preselekcja „zwycięzców” (nieudolne naśladowanie tygrysów
japońskiego i koreańskiego) jest obarczona błędem i zniekształca bodźce, to tworzenie
korzystnego otoczenia dla przedsiębiorców i pozwolenie działać mechanizmom konkurencji
wydaje się mniej sporne: np. niższe podatki dają szanse na to, że zwycięzcy „wylosują się
sami” a subsydiowanie infrastruktury społecznej i ekonomicznej, w tym edukacji obniża
prywatne koszty funkcjonowania i inwestowania.
Podejście systemowe (SI) pozwala ponadto prześledzić zaobserwowaną skłonność
innowacyjnych firm do grupowania się w wybranych regionach geograficznych (grona,
klastery, dystrykty przemysłowe). Istnienie takich zagłębi skorelowane są z istnieniem
lokalnych zasobów wysoko wykwalifikowanej siły roboczej i „pokładów” wiedzy. Występuje
74
Może jednak stać się odwrotnie. Są to rynki, na których „zwycięzca bierze wszystko” (winner-take-all markets).
dodatnie sprzężenie zwrotne: firmy przyciągają ją i same są przyciągane przez rezerwuary
umiejętności. Innowacje w i poza zagłębiami podwyższają poziom płac i zwiększają
zróżnicowanie dochodów.
Firmy działające w zagłębiach innowacji korzystają z tzw. dodatnich efektów
zewnętrznych: niższe koszty działania i/lub wyższe przychody generowane kolektywnie przez
obecne w nim podmioty. Przepływ wiedzy, korzyści uczenia się, wzmacniane przez osiągane
przez firmy korzyści skali, zakresu lub bliskości sygnalizują większą siłę i stabilność
gospodarczą dystryktów wielobranżowych raczej niż wyspecjalizowanych „centrów
doskonałości”. Innowacyjne uprzemysłowienie jest procesem długofalowym (to jeden z
podstawowych składników rozwoju gospodarczego) i zapewne kraje i regiony zacofane nie
mają szans na inne niż jednobranżowe „centra”; należy więc umiejętnie wspierać ich
powstawanie i krzepnięcie.
Stopień rozwoju systemu finansowego i jakość mechanizmów finansowania małych i
średnich innowatorów, venture capital, publicznych i prywatnych funduszy innowacyjnych
ma istotny wpływ na upowszechnianie postaw przedsiębiorczych i innowacyjnych.
Istotne, także dla ekonomisty, są kwestie społecznego wymiaru procesu innowacji.
Rynek premiuje innowatorów i w miarę wzmożenia konkurencji innowacjami („gospodarka
oparta na wiedzy”) powiększa zróżnicowanie w podziale dochodu. Badania ukazują jednak,
że zarówno nierówności jak i egalitaryzm mogą być podejściem na miejscu, jeśli wpisane są
w struktury instytucjonalne obniżające koszty transakcyjne (np. względnie egalitarna Azja
wschodnia). Z drugiej jednak strony, duże nierówności przejawiające się np. w kontrolowaniu
bogactwa narodowego przez rodziny „oligarchów” wyraźnie skorelowane są z niskimi
wskaźnikami
innowacji.
Wypaczona
przedsiębiorczość
nakierowana
na
ochronę
odziedziczonego stanu posiadania skłania do obrony status quo także przy pomocy
mechanizmów państwa (będącego „w zmowie” i działającego na rzecz koncentracji „starego”
bogactwa).
Kulturowe mechanizmy transmisji wiedzy w „społeczeństwie informacyjnym” /
„społeczeństwie wiedzy” stanowią fragment kluczowego instytucjonalnego kontekstu działań
gospodarczych. Siła tradycyjnych mechanizmów, hierarchicznie zorganizowanych religii,
trwałości zróżnicowań klasowych dość jednoznacznie skorelowana jest z występowaniem
problemów gospodarczych. Wysokie koszty transakcyjnych, polityczne elity podejrzliwie
patrzące na ułatwienia dla (innowacyjnych) przedsiębiorców i „liberalne” ustawodawstwo
podwyższają łączne społeczne koszty (nieuchronnego) konkurowania we współczesnej
gospodarce światowej. Mitologie polskie ujawniają w tym względzie widoczne słabości.
Literatura
1. Abernathy, W., Utterback, J., Patterns of industrial innovation, Technology Review,
1978, t.80, nr 7.
2. Carlaw, K.,
Lipsey ,R.: A model of GPT-Driven Sustained Growth,
www.sfu.ca/~rlipsey
3. Clarke,
R.:
A
Primer
on
Diffusion
of
Innovations
Theory,
http://www.anu.edu.au/people/Roger.Clarke/SOS/InnDiff.html , 1999
4. Cooper, R.G.: Winning with new products: accelerating the process from idea to
launch, 1993, Addison Wesley
5. Czarniawska, B., Sevón, G. (red.): Translating Organizational Change. New York:
Walter de Gruyter, 1996..
6. Dean, B.V.: Evaluating, selecting, and controlling R&D projects, American
Management Association, New York 1968, R. Seiler, Improving the effectiveness of
research and development, McGraw-Hill, Maidenhead 1965.
7. Drucker, P. :Management, Tasks, Responsibilities, Practices, Harper and Row, New
York 1974.
8. Edquist, C. [red.]: Systems of Innovation: Technologies, Institutions and
Organisations, London Pinter/Cassel, 1997.
9. European Commission, COM (1995) 688.
10. Freeman, Ch.: 1987, Technology Policy and Economic Performance: Lessons from
Japan,, London Pinter
R.R. Nelson red. National Innovation Systems. A
comparative Study, Oxford University Press, Oxford, 1993,
11. Grandstrand, O.:The Economics and Management of Intellectual Property. Towards
Intellectual Capitalism, Edward Elgar, Cheltenham, 1999.
12. Granstrand, O., Sigurdson, J.: Technological and Industrial Policy In China and in
Europe, TIPCE Conference 1981, Occasional Report No 3, Lund University.
13. Innovation Definition. Comparative assessment. Draft developed under GNU Free
Documentation License, http://www.gnu.org
14. Kay, J.: Podstawy sukcesu firmy, PWE 1996 [1993].
15. Kirschner, P.A. [et al.]: Determinants for failure and Success of Innovation Projects,
Open Universiteit Nederland, Educational technology Expertise Center,
16. Kirzner, I. M.: Discovery and the Capitalist Process, Chicago, University of Chicago
Press, Chicago. Kirzner
17. Leger, A., Swaminathan, S.: Innovation theories: relevance and implications for
developing countries, DRUID paper 2001, D. Archibugi, A. Coco, Measuring
technological capabilities at the country level: a survey and a menu for choice,
DRUID paper 2005; Danish Research Unit for Industrial Dynamics
http://www.druid.dk ; R. Morck, B. Yeung, 2001, op. cit.
18. Liu, X., White, S.: Comparing Innovation Systems, A Framework and Application
to China’s Transitional Context, Research Policy, 2001,
19. Mytelka, L.K., Smith, K. :Innovation Theory and Innovation Policy. Bridging the
Gap, UNU/TECH, p.2. DRUID Conference 12-15.06.2001.
20. OECD, The Measurement of Scientific and Technological Activities, Proposed
Guidelines for Collecting and Interpreting Technological Innovation Data, (Oslo
Manual), Paris 1997.
21. Pavitt, K.: What do we know abort strategic management of technology, California
Management Review, t.32, 1990
22. Poh, K., Bai, F.: A comparative analysis of R&D project evaluation methods, R&D
Management, 2001, t.31 nr 1.
23. Rickne, A.: New Technology Based Firms and Industrial Dynamics: Evidence from
the Technological Systems of Biomaterials in Sweden, Ohio, and Massachusetts,
Dept. of Industrial Dynamics, Chalmers University za: Ch. Edquist, The Systems of
Innovation Approach and Innovation Policy, paper DRUID Conference, Aalborg
June 2001.
24. Saïd, E. :Representations of the intellectual, Vintage Books, New York, 1996, s.11.
25. Scherer, F.M.: Ross, D.: Industrial Market Structure and Economic Performance,
3rd ed. 1990.
26. Sulejewicz, A.: Analiza Społecznych Kosztów i Korzyści. Między Ekonomią
Dobrobytu a Planowaniem Rozwoju, PWN, Warszawa, 1991
27. Sulejewicz, A.: Partnerstwo strategiczne, kompetencja XXI wieku, SIMP,
Warszawa, 1997
28. Sulejewicz, A.: Partnerstwo strategiczne: modelowanie współpracy przedsiębiorstw,
SGH, Warszawa, 1997.
29. Taylor, C.T., Silberston, Z.A.: The economic impact of the patent system: a study of
the British experience, Cambridge, Cambridge University Press, 1973.
30. Teece, D.: Profiting from technological innovation: implications for integration,
collaboration, licensing and public policy, Research Policy, 1986, t.15, nr 6; także
Ch. Freeman, L. Soete, The Economics of Industrial Innovation, 3rd ed. Pinter,
London 1999.
Innowacje jako proces intelektualny i wdrożeniowy
Władysław Włosiński
1. Innowacje i innowacyjność
Przyjmijmy następujące skrócone definicje innowacji i innowacyjności: innowacje to
działania, które powodują wysoki poziom nowości lub zmian w skali przedsiębiorstwa lub
kraju, zaś innowacyjność to zdolność przedsiębiorstwa lub organizacji do kreowania lub
wdrażania nowości. Z określeń tych wynika, że zarówno pojedyncze innowacje, jak
i innowacyjność są procesami złożonymi, wymagającymi zarówno zaangażowania intelektu
(badania, studia, rozważania), jak i umiejętności wdrożeniowych. Przy efektywnie
funkcjonującym procesie innowacyjnym te dwa rodzaje aktywności mogą, a wręcz powinny
się pokrywać. To ogólne stwierdzenie jest dla wszystkich zrozumiałe i spotyka się
z powszechną aprobatą.
Inaczej rzecz ma się w praktyce: w organizacji badań i wdrożeń gwarantujących
efektywne wykorzystywanie wyników badań do celów praktycznych czy w przypadku
wpływu nowoczesnych technologii i produkcji na działalność badawczo-rozwojową. Ten
problem jest dostrzegany od dawna i w znacznym stopniu pomyślnie rozwiązywany
w krajach technologicznie rozwiniętych. Niestety nie mamy w Polsce zdrowego, opartego na
prawach rynku systemu kreowania badań i wdrożeń.
Ten stan trwa od kilkunastu lat i jest przedmiotem wielu dyskusji, które często nie
przynoszą żadnych rozwiązań. Wynika to częściowo z nawyków wyniesionych z uprzedniego
centralnego systemu kierowania nauką i gospodarką, pośrednio ze słabości ekonomicznoorganizacyjnej naszego przemysłu, a także z nieprzystosowania kadry naukowej
i inżynierskiej do nowych zasad możliwości transferu wiedzy z uczelni i instytutów do
przemysłu i usług. Poprawa tej sytuacji oraz zorganizowanie optymalnego systemu tworzenia
systemu innowacji jest obecnie w naszym kraju nakazem chwili, gdyż – jak wynika ze
statystyk światowych – Polska lokuje się pod względem innowacyjności na dalekim 72 miejscu.
Mamy nadzieję, że to opracowanie przyczyni się do zrozumienia istoty procesów
innowacyjnych i wzajemnych relacji pomiędzy przemysłem, badaniami i nauką. Aby określić
te relacje rozpatrzmy dokładniej rodzaje i cechy innowacyjności.
Można mówić o innowacyjności, jako mierze przypisanej danemu produktowi, bądź
usłudze, w tym ujęciu będzie to miernik tego, jak bardzo dany produkt lub usługa są
innowacyjne. W tym znaczeniu możemy wymienić różne cechy określające stopień
innowacyjności produktu/ usługi. Mogą to być: nowość w skali świtowej, nowość
w przedsiębiorstwie, nowość w przemyśle, nowość dla klienta itd. Na rysunku 1 widać , że
najczęściej
wybieranym
czynnikiem
charakterystycznym
dla
4
10
nowości
jest
nowa
technologia [15].
0
2
6
8
12
14
16
nowe umiejętności zarządzania
nowa usługa
nowe umiejętności projektowania
nowe potrzeby klienta
nowy dla klienta
nowy dla wspólnoty naukowej
nowe jakości
nowa nauka
nowe sposoby użycia
nowe wzory konsumpcji
nowe ulepszenia
nowi klienci
nowe korzyści
nowy dla przemysłu
nowy dla świata
nowa przewaga konkurencyjna
nowe umiejętności marketingowe
nowy proces
nowy projekt produktu
nowy dla firmy
nowy dla rynku
nowa linia produkcyjna
nowa technologia
Rys. 1. Czynniki charakteryzujące nowość [1].
Innowacje technologiczne mogą wywoływać zmiany w procesie technologicznym,
a więc powodować pewną nieciągłość w stosowanych technologiach, narzędziach i polityce
marketingowej. Nieciągłości technologiczne mogą wynikać z konieczności stosowania
w wytwarzaniu nowych procesów, konieczności podniesienia poziomu wiedzy pracowników,
rozbudowy zaplecza badawczo-rozwojowego lub wszystkich tych czynników jednocześnie.
Nieciągłości marketingowe mogą być wywołane np. poprzez: wprowadzenie nowego
produktu znacząco różnego od dotychczasowych, zmiany dotychczasowej polityki
marketingowej, konieczności podniesienia poziomu wiedzy pracowników marketingu. Obie
wspomniane nieciągłości: technologiczna i marketingowa mogą występować pojedynczo, ale
też równocześnie.
Przy tworzeniu modelu na potrzeby badań Garcia i Calantone [1] korzystają z jednego
czynnika głównego lub z czynnika głównego uzupełnionego czynnikami dodatkowymi. Takie
dopełnienie pozwala na otrzymanie danych uzupełniających, dających pełniejszy obraz
rzeczywistości w przeprowadzanych analizach. Najczęściej powtarzającymi się czynnikami
głównymi dla tworzenia modeli innowacji/innowacyjności są kolejno: nowość dla firmy,
nowość techniczna, unikalność/ wyższość produktu i zmiany w otoczeniu.
Działania innowacyjne a patentowanie
Nie wszystkie działania innowacyjne są patentowane. Autorzy pracy [1] powołując się na
dotychczasowe badania pokazują, że ilość patentów na innowacje może zmieniać się znacznie
w zależności od sektora przemysłowego średnio od 49 do 0,6 patentu na innowację.
Różnice występujące w badaniach wynikają przede wszystkim z przyjęcia różnych
definicji innowacji. W przedstawionym niżej badaniu ci sami autorzy [1] przyjęli innowacje
jako: „komercyjnie wprowadzony ‘nowy lub technicznie zmieniony produkt’ lub
implementacja ‘poprawionych metod produkcji dla istniejącego produktu lub dla produkcji
nowego produktu’”.
Przy tej definicji poziom opatentowanych innowacji zawiera się w granicach ok. 10 –
35 % dla innowacji procesu i ok. 14-52% dla innowacji produktu. Jest on najmniejszy dla
przedsiębiorstw o niższych obrotach, osiąga maksimum dla przedsiębiorstw o obrotach rzędu
1 mld €, by następnie znów spaść (rys. 2).
innowacje produktu
50
-1
00
10
020
0
20
030
0
30
040
0
40
050
0
50
075
0
75
010
00
10
00
-2
00
0
>2
00
0
25
-5
0
55
50
45
40
35
30
25
20
15
10
5
0
<2
5
procent opatentowanych innowacji
innowacje procesu
roczna sprzedaż w milionach €
Rys. 2. Procent opatentowanych innowacji w zależności od wielkości przedsiębiorstwa [1].
Liczba patentów w przedsiębiorstwach przekłada się na liczbę patentów w danej
branży czy kraju. Badania przeprowadzone przez autorów publikacji [1] wykazały, że
najwięcej patentów powstaje w dziedzinach związanych z komunikacją, komputerami
i lekarstwami. W skali państw najwięcej patentów powstaje w USA i Japonii, z tym że
różnica wynosi ok. 1 do 3, czyli biorąc pod uwagę wielkość kraju i liczbę przedsiębiorstw
dużo więcej patentów powstaje w Japonii.
Typy innowacji technologicznych
W literaturze naukowej ostatnich lat na szczególną uwagę zasługuje pojęcie innowacji
ciągłych i nieciągłych. Z tego typu podziałem można spotkać się w większości opracowań.
W niektórych występuje on w postaci dwustanowej, w niektórych jest rozbudowany o stany
pośrednie. Wprowadzenie stanu pośredniego jest o tyle uzasadnione, że umożliwia
dokładniejsze przyporządkowanie, a co za tym idzie - dokładniejsze określenie rozkładu
rodzajów innowacji występującego w rzeczywistości.
Przykładem podziału na trzy grupy są wyniki badań zestawione w tabeli 1. Wszystkie
badania opierały się na podziale trójstanowym: innowacje ciągłe, nowości i innowacje
radykalne.
nowości
innowacje ciągłe
innowacje radykalne
innowacje nieciągłe
25%
58,3%
75%
16,7%
23%
47%
77%
30%
48%
42%
52%
10%
37,5%
50%
62,5%
12,5%
Tabela 1. Rozkład procentowy nowych produktów według stopnia innowacyjności w wybranych badaniach [1].
Innowacje radykalne wymienione w tabeli 1 często są definiowane jako innowacje,
które wymagają stosowania nowych technologii i nowego rynku. W ten sposób mamy do
czynienia z nieciągłością technologiczną i marketingową w skali makro. Są one stosunkowo
rzadkie, ale potencjalnie niosą ze sobą duże korzyści dla przedsiębiorstwa, któremu udało się
je uzyskać.
Narzędziem, które może pomóc w identyfikacji tego typu innowacji jest
krzywa S Fostera [2]. Krzywa ta jest stosowana do opisania początku i ewolucji innowacji
radykalnych lub technologicznie nieciągłych. Teoria ta sugeruje, że możliwości
technologiczne produktu przesuwają się po krzywej S do momentu aż zostaną wyczerpane
z przyczyn naukowych, czasowych, braku odpowiednich zasobów itp. Nowe innowacje,
zastępujące stare technologie, wnoszą nową krzywą S, przesuniętą w stronę większych
efektów (rysunek 3).
Foster [2] tak charakteryzuje technologiczną ewolucję: „wcześnie w programach
naukowo-badawczych trzeba budować zasoby wiedzy, kierunki prac muszą być spisane
podobnie jak pojawiające się problemy techniczne. Badacze powinni odkryć i odrzucić
niewykonalne podejścia. Dotąd aż wiedza zostanie nabyta, postępy technologiczne są zwykle
powolne. Ale po tym okresie następuje okres maksymalnego wzrostu, przeważnie w połowie
realizowanego potencjału. Po tym okresie technologia osiąga swoje ograniczenia i wzrost
możliwości zaczyna zwalniać.”
Możliwości techniczne
Kolejny
produkt
Dochodzenie do
ograniczeń
Obszar szybkiego
wzrostu
Produkt bieżący
Powolny start, brak
wiedzy
Nakłady rynkowe/ badawcze
Rys. 3. Zależność możliwości technologicznych od nakładów [1].
Podobne analogie występują, jeżeli krzywą S zastosujemy do zmian rynkowych.
Początkowo, w fazie formowania rynku musi zostać utworzona baza wiedzy, zaś kierunki
prac, jak również pojawiające się problemy muszą być określone i sprawdzone. W okresie,
gdy posiadana wiedza stanowi przedmiot przewagi konkurencyjnej, następuje szybki wzrost
udziału w rynku. Jednak nowe rynki ewoluują wraz z innowacjami technologicznymi. Na
rynek wkraczają nowi konkurenci, nowi partnerzy i kanały dystrybucji do wykorzystania
nowych technologii. Początkowo sprzyja to rozwojowi przedsiębiorstwa przodującego,
jednak po jakimś czasie przedsiębiorstwa konkurujące z nim osiągają zbliżony poziom
wiedzy i stają się coraz bardziej konkurencyjne. Powoduje to stopniowe zmniejszane się
stopnia wzrostu.
Drugi rodzaj innowacji nazywany w tabeli nowością można zdefiniować jako ten
o cechach bardziej innowacyjnych niż ciągłych, jednak zbyt mało innowacyjnych, by określić
je mianem radykalnych. W większości prowadzonych badań stanowią one najliczniej
reprezentowaną grupę.
Song i Montoya – Weiss [3] klasyfikują ten typ innowacji jako: „całkowicie nową
kategorię produktu lub/ oraz nowy system produkcyjny i dystrybucyjny. Nowością jest
produkt, który:
(1) jest realizowany przy użyciu technologii wcześniej nieużywanej w przemyśle,
(2) jest krokiem naprzód lub powoduje znaczące zmiany w całości przemysłu oraz
(3) jest pierwszym takim produktem na rynku.”
Powyższa definicja wynika z tego, że autorzy [3] założyli podział innowacji na dwa typy:
ciągłe i nowości. Świadczy to o tym, jak dowolne może być traktowanie poszczególnych
określeń i definicji. W przypadku stosowania zacytowanej definicji innowacja, spełniająca
powyższe warunki będzie na pewno nowością, a w niektórych przypadkach, po spełnieniu
innych dodatkowych warunków nabierze cech innowacji radykalnej. Sumę innowacji
radykalnych i nowości nazywa się często innowacją nieciągłą [4].
Innowacje ciągłe można najkrócej opisać jako te, które są wynikiem rozwoju istniejących
produktów lub technologii. Wnoszą one nowe właściwości, korzyści lub poprawki do
istniejących technologii czy na istniejących rynkach. Autorzy pracy [3] tak scharakteryzowali
ten typ innowacji: „ciągłe innowacje zawierają adaptację, modyfikację i polepszenie
właściwości istniejących produktów i/lub systemów produkcji i dostawy.”
Innowacje ciągłe są ważne dla przedsiębiorstw, piszą o tym Johne i Snelson [5]:
„Innowacje ciągłe są ważne z dwóch podstawowych powodów: po pierwsze jako narzędzie
walki konkurencyjnej na rynkach o naturze technologicznej, po drugie ponieważ ciągłe
procedury bazujące na istniejących technologiach mogą pomóc dostrzec odpowiednie
momenty i szanse związane z przejściem na wyższy poziom technologiczny.”
Dla bardzo wielu firm innowacje ciągłe są sposobem utrzymania się na rynku. Rothwell
i Gardiner [6] pokazują, że innowacje ciągłe mogą wystąpić na wszystkich etapach procesu
tworzenia nowego wyrobu. W fazie koncepcyjnej ekipa badawczo-rozwojowa może
wykorzystywać istniejące technologie do poprawiania istniejących produktów. W czasie
„życia” produktu innowacje ciągłe mogą służyć jego ustawicznemu polepszaniu.
W literaturze przedmiotu wyodrębnia się jeszcze innowacje imitacyjne definiowane
w sposób następujący [7]: „innowacje występują tylko dla pierwszego przedsiębiorstwa, które
zakończy prace badawczo-rozwojowe owocujące wypuszczeniem pierwszego tego typu
produktu na rynek. Kolejne tego typu produkty są innowacjami imitacyjnymi nawet, jeżeli są
wynikiem prowadzenia prac badawczo-rozwojowych przez konkurencję, ale zakończonych w
późniejszym terminie. Imitatorzy nie muszą być świadomi, ani nie muszą korzystać z wyników
prac pierwszych innowatorów. Imitacje mogą być równie kosztowne, szczególnie pod
względem kosztów badawczo-rozwojowych, jak w przypadku pierwszych innowatorów.”
innowacje
ciągłe doskonalenie
efekt
szybki, skokowy
powolny, trwały
tempo
duże kroki, zmiany
małe kroczki
nieregularne, nieciągłe
regularne, przyrostowe
nagłe, niestabilne
stopniowe, stałe
wybranych kilku „liderów”
wszyscy
twardy indywidualizm
praca grupowa, wysiłek grupowy
indywidualne idee i wysiłki
podejście systemowe
budowanie na zgliszczach
utrzymanie i rozwój
technologiczny przełom, nowe
konwencjonalna wiedza, zastosowanie
wynalazki, nowe teorie
reguł sztuki
wymaga dużych inwestycji i
wymaga małych inwestycji, ale dużego
małego wysiłku do utrzymania
wysiłku do utrzymania
na technologię
na ludzi
rezultaty dla zysku
wspomaganie procesu dla lepszego
ramy czasowe
zmiany
zaangażowanie
podejście
forma
idea przewodnia
wymagania
orientacja
kryteria wprowadzania
wyniku
wielkie skoki
detale
informacje
zamknięte, zastrzeżone
otwarte, udostępnione
technologia
poszukiwanie nowych
bazowanie na istniejących
ograniczone do projektu
pełne
zogniskowanie
sprzężenie zwrotne
Tabela 2. Porównanie innowacji i ciągłego doskonalenia [15].
Występuje jeszcze inny rodzaj podziału innowacji, w którym cechą charakterystyczną jest
to, czego dana innowacja dotyczy, a nie charakterystyka samej innowacji, która po części jest
zdeterminowana jej podmiotem. I tak przyjmujemy, że:
- innowacje, które dotyczą produktów (usług) nazywamy innowacjami produktu,
- innowacje, które dotyczą procesu (procesu technologicznego, procesu wykonania usługi itp.)
nazywamy innowacjami procesu.
Podział na te dwie kategorie nie jest związany ze stopniem innowacyjności danego działania.
Innowacyjność
produktu
możemy
więc
zapisać
podstawowych w postaci wzoru:
Ipp = f (R, T, m, t)
Którego symbole oznaczają:
Ipp – innowacyjność rynkowa produktu (podstawowa),
R – nieciągłość rynkowej krzywej S w przemyśle,
T – nieciągłość technologicznej krzywej S w przemyśle,
jako
funkcję
czynników
m – nieciągłość w poziomie wiedzy marketingowej w przedsiębiorstwie,
t – nieciągłość w poziomie wiedzy technologicznej w przedsiębiorstwie.
Zależność między poszczególnymi czynnikami a innowacyjnością rynkową produktu jest
dodatnia.
W innowacyjności usług innowacyjne mogą być zarówno produkty, jak i usługi.
W przypadku usług można wyróżnić dwa główne czynniki wyróżniające nową usługę: stopień
nowości zastosowanej technologii, stopień nowości danej usługi na rynku.
Przy takiej różnorodności innowacji na potrzeby niniejszej pracy wybrano podział na
innowacje ciągłe i nieciągłe (rys. 4, tabela 2). Taki podział jest spotykany we współczesnej
literaturze [15], a jednocześnie pozwala przeprowadzić zdecydowaną dwustanową
Liczba innowacji
kwalifikację działań. Współczynnik In jest wyznacznikiem stopnia innowacyjności działań.
innowacje ciągłe
innowacje nieciągłe
1
Stopień innowacyjności (In)
Rys. 4. Podział działań pod względem stopnia innowacyjności [8].
2. Innowacyjność jako proces
Niezależnie od różnych form innowacji przedstawionych w poprzednim punkcie
zawsze mamy do czynienia z procesem ich powstawania i wdrażania. Twórcami
występującymi w procesie powstawania i praktycznej realizacji innowacji są najczęściej
badacze, inżynierowie, przedsiębiorcy, a także finansiści. Chociaż autorami projektów
i wyrobów lub procesów są zarówno pracownicy naukowi, jak i pracownicy przemysłu, to
jednak panujące przekonanie, że najważniejszym motorem postępu technologicznego, a więc
innowacyjności gospodarki, są osiągnięcia naukowe, a drogą prowadzącą do ich
wykorzystania jest tzw. pełny cykl rozwojowy zwany często „od pomysłu do przemysłu” jest
słuszny tylko co do kierunku przepływu, natomiast nie co do istoty.
W krajach dziś technologicznie zaawansowanych (Niemcy, Japonia) rozwój został
osiągnięty dzięki wykorzystywaniu zdobyczy nauki światowej. Podstawowym elementem
polityki innowacyjnej tych krajów było tworzenie ośrodków rozwojowych, działających przy
dużych
przedsiębiorstwach
przemysłowych,
których
podstawowym
celem
było
opracowywanie produktów i procesów innowacyjnych, a nie prowadzenie badań
pomnażających publikacje naukowe. Działalność badawczo-wdrożeniowa w tych ośrodkach
pozwalała na unowocześnianie produktów i umacnianie pozycji tych przedsiębiorstw na
rynku.
Prowadzenie prac badawczo-rozwojowych jest kosztowne i nie przynosi doraźnych
zysków przedsiębiorstwom. Z tego powodu mało kto uprawia taką politykę nie będąc
zmuszonym przez rynek. Właśnie w krajach o gospodarce wolnorynkowej postęp
technologiczny jest warunkiem istnienia przedsiębiorstwa. Jeżeli wielkie koncerny
przemysłowe wydają miliardy dolarów na badania i postęp technologiczny, to robią tak nie
dlatego, by uzyskać doraźne korzyści, czy też z miłości do nauki, ale dlatego, że jeśli tego nie
uczynią, za parę lat mogą zostać eliminowane z rynku.
Dochodzimy więc do podstawowej tezy mówiącej, że podstawową siłą wymuszającą
postęp technologiczny jest walka o rynek i zbyt. Postęp technologiczny inspiruje badania
naukowe, które czasem owocują wartościowymi osiągnięciami
w zakresie nauk
podstawowych. „Wbrew utartemu schematowi „nauka-technika-gospodarka”, system
pobudzeń biegnie na ogół w przeciwnym kierunku. Impulsy są obustronne, ale
przeprowadzone dotąd badania świadczą, że rozwój techniki ma na ogół większy wpływ na
rozwój nauki niż odwrotnie” [8].
W Polsce niestety często przywołuje się liniową zależność postępu technologicznego
w
formie
triady:
nauka-technika-przemysł,
co
powoduje
fałszywe
wyobrażenie
o mechanizmie procesów innowacyjnych. W rezultacie takiego rozumowania sfera badawcza
oczekuje stworzenia warunków, aby gospodarka kupowała i wykorzystywała ich koncepcje
teoretyczne, zaś gospodarka, spodziewa się, że sfera badawcza dostarczy jej gotowych
i przetestowanych receptur produkcyjnych. Rodzi to wzajemne pretensje i próby poprawienia
naukowych mechanizmów ‘ssania i tłoczenia” [9].
Niezależnie jednak od kierunku pobudzeń i potrzeb na rozwiązania innowacyjne,
zawsze występują nowe idee, pomysły lub rozwiązania teoretyczne, które aby mogły być
wykorzystywane w praktyce powinny być do tego celu przystosowane. Mechanizm tworzenia
rozwiązań innowacyjnych, aby był skuteczny, winien składać się z trzech elementów: idea,
dostosowanie pomysłu (idei) do potrzeb praktycznych i wykorzystanie pomysłu (idei)
w praktyce. Proces ten składa się więc z działalności intelektualnej i wdrożeniowej.
Niekoniecznie działalności te muszą być uprawiane w instytucjach. Często produkty
innowacyjne są efektem kontaktu producentów z klientami, czy też bezpośrednich dyskusji
inżynierów z uczonymi. Wydaje się jednak, że podstawowymi formami powstawania
pomysłów, ich praktycznego dostosowania oraz wdrożenia do praktyki są następujące
instytucje: instytut (uczelnia), ogniwo pośredniczące i przemysł. (rysunek 5, [10]).
Transfer Technologii
Badania
TYP
•
•
•
•
Podstawowe
Zastosowania
Kliniczne
Inne
DYSCYPLINA
TYP
•
•
•
•
Nauki o życiu
Technologie
informatyczne
Nauki
fizyczne
Nauki
społeczne
WSPARCIE
•
•
•
•
Granty
Kontrakty
Umowy
Kooperacje
Uczelnie (Instytuty)
ROZWÓJ
•
•
•
Innowacyjność
Ocena techniczna
Zabezpieczenie
prawne
i rozwój TI
Wyniki
ZYSKI
KOMERCJALIZACJA
•
•
•
Licencje
Firmy
Spin – off
Firmy
Start – up
Przemysł
•
•
•
Naukowe
Gospodarcze
Społeczne
Społeczeństwo
Rys. 5. Rola Parku Technologicznego [10].
W niniejszym opracowaniu zostaną podane wybrane przykłady problemów
występujących w instytutach (uczelniach) i w ośrodkach transferu wiedzy z instytutów
(uczelni) do praktyki. Podane przykłady krajowe na tle przykładów z Francji, Niemiec
i Izraela powinny posłużyć do usprawnienia polityki innowacyjnej w naszym kraju.
Obecnie w naszym kraju są stosunkowo mało wykorzystywane właśnie efekty badań
prowadzonych w instytutach i uczelniach. Aby skutecznie wykorzystywać zasoby wiedzy
i techniki z instytutów i uczelni wyższych po pierwsze muszą istnieć wartościowe
opracowania naukowe, po drugie muszą być zaangażowani producenci, użytkownicy tych
opracowań, a po trzecie musi być sprzyjający system przepływu wyników badań z uczelni do
przemysłu. Ten ostatni element jest naszym najsłabszym ogniwem. Praktycznie nie istnieje
w kraju skuteczny system, który można by naśladować czy polecać.
Niska
efektywność
wykorzystania
przeprowadzonych
badań
naukowych
prowadzonych w instytutach i uczelniach wynika po części z tego, że wyniki badań, choć
mają charakter często bardzo dobrych wynalazków, idei i pomysłów, to jednak
w proponowanej formie nie mogą być wdrożone do praktyki, ponieważ są zbyt ogólne.
Z drugiej strony absorpcja przemysłu i to zarówno tego dużego, jak i skupionego w małych
i średnich przedsiębiorstwach jest zbyt niska, aby w proponowanej postaci wdrożyć nowe
projekty do produkcji. Duże zakłady z dominującym kapitałem zagranicznym mają własne
centra badawcze dostarczające im nowych rozwiązań, a z kolei duże państwowe zakłady
przemysłowe są w złej kondycji finansowej i nie inwestują w nowe technologie. Małe
i średnie przedsiębiorstwa nie mają laboratoriów badawczych, które by mogły
przygotowywać propozycje i projekty uczelni czy instytutów do zastosowań praktycznych.
Stan ten wymaga szybkiego uruchomienia ogniw pośredniczących, które by dostosowywały
wyniki badań naukowych instytutów i uczelni do zastosowań praktycznych. Obecnie jednak
brakuje takich ogniw, nie istnieje również organizacja systemu wspomaganego finansowo
(niekoniecznie finansami publicznymi).
W krajach technologicznie rozwiniętych jak np. we Francji przekazywanie
i wykorzystywanie wyników badań przez przemysł oparte jest na systemie waloryzacji.
W tym systemie badania powstające w uniwersytetach czy laboratoriach badawczych są
ulepszane, dopracowywane do potrzeb rynkowych przez specjalnie do tego celu powołane
specjalistyczne (branżowe) centra technologii (CTT). Centra te częściowo wspomagane są
z funduszy publicznych, a częściowo z funduszy pochodzących z podatków zakładów
przemysłowych. Opracowane w CTT wyroby lub procesy technologiczne uwzględniające
potrzeby, umiejętności i kompetencje są następnie wykorzystywane przez duże zakłady
przemysłowe, małe lub średnie przedsiębiorstwa produkcyjne lub też przez nowo
organizowane małe przedsiębiorstwa zlokalizowane w specjalnie do tego powołanych tzw.
Technopolach.
Ważnym ogniwem tego systemu są regionalne ośrodki promocji małych i średnich
przedsiębiorstw (MiŚP) zatrudniające ok. 5-7 pracowników w regionie. Ośrodki te dysponują
bazami potrzeb MiŚP, a także posiadają dane na temat potencjałów naukowych
w istniejących na terenie regionu uniwersytetów i laboratoriów badawczych. Na tej podstawie
prowadzą politykę promocji i doradztwa, a także często zgłaszają potrzeby przemysłu
dotyczące np. nowych technologii ekologicznych do uniwersytetów.
W Niemczech rolę pośredniczącą pomiędzy uniwersytetami, a przemysłem
w przekazywaniu wyników badań spełniają Instytuty Fraunhofera lub znacznie rzadziej
Centra Technologiczne wspomagane ( w około 30%) finansami publicznymi czy też przez
Fundację „Transferu technologii”.
Przystosowane patenty lub opracowania naukowe są następnie przekazywane po
uwzględnieniu wiedzy, umiejętności praktycznych i kompetencji do odpowiedniego dużego
zakładu przemysłowego, do małych i średnich przedsiębiorstw czy też znacznie rzadziej do
nowo tworzonych przedsiębiorstw na terenie tzw. parków technologicznych. Ważnym
ogniwem tej struktury są Izby Przemysłowo-Handlowe (IPH), które prowadzą aktywną
politykę promocyjno-doradczą w regionie. Izby Przemysłowo-Handlowe dysponują
informacjami na temat stanu technologii i poziomu produkcji we wszystkich MiŚP
w regionie, a także przekazują potrzeby na nowe rozwiązania do laboratoriów
i uniwersytetów. W naszym kraju nie mamy takich zorganizowanych struktur, które byłyby
odpowiedzialne za transfer technologii.
Obecne w kraju istnieje kilka milionów MiŚP, ale tylko 2,5% z nich to
przedsiębiorstwa High-Tech. Dla zwiększenia efektywności wykorzystania badań naukowych
przez przemysł, a tym samym dla poprawy innowacyjności polskiego przemysłu, konieczne
jest obok różnych zasad stworzenie systemu polegającego na: utworzeniu ogniw
pośredniczących pomiędzy uczelniami, a przemysłem. Mogą to np. być Centra Transferu
Technologii, czy np. instytuty badawcze pracujące w ramach Fundacji „Transferu
technologii”. Taka forma jest np. sprawdzona w Izraelu. Do głównych zadań Fundacji należą:
transfer technologii, promocja badań, testy przemysłowe, komercjalizacja idei i wynalazków.
Do organizacji CTT mogą, a nawet powinny być wykorzystane wybrane instytuty
branżowe, oczywiście po ich reorganizacji. Szczególnie laboratoria i bazy badawcze tych
istniejących instytutów winny być wykorzystywane w tym systemie przepływu badań
z ośrodków naukowych do przemysłu. Powinien być zachowany badawczy charakter tych
instytucji, a przedmiotem ich zainteresowania powinno być przysposabianie osiągnięć
naukowych do potrzeb przemysłu i to najlepiej przemysłu zlokalizowanego w danym regionie
czy ewentualnie w danej branży.
Ogniwa pośredniczące pomiędzy instytucjami naukowymi i przemysłem są ważnym
i często rozstrzygającym elementem w procesie innowacyjnym, ale nie jest to jedyny problem
w dziedzinie łączenia działalności intelektualnej z działalnością wdrożeniową. Zarówno nasze
szkoły wyższe, jak i instytuty nie są jeszcze nastawione na prowadzenie badań i kształcenie
studentów zorientowanych właśnie na wykorzystywanie wyników badań oraz zdobywanych
w czasie studiów wiadomości w działalności innowacyjnej.
Do podstawowych mankamentów w procesie kształcenia w kontekście procesów
innowacyjnych należą: niechęć do podejmowania przez profesorów badań o charakterze
aplikacyjnym, zbyt rzadkie wciąganie do badań prowadzonych przez nauczycieli
akademickich ich studentów i doktorantów oraz brak programów nauczania przedmiotów z
zakresu przedsiębiorczości. Przeprowadzone badania wykorzystania wyników prowadzonych
w uczelniach w ramach tzw. grantów wykazały, że zaledwie pojedyncze wyniki badań zostały
- a raczej mogły być wdrożone - do produkcji. Ilość uzyskiwanych patentów przez
pracowników naukowych dużej uczelni technicznej (~1600 pracowników naukowych) jest
bardzo skromna i wynosi rocznie od 8 – 40 patentów krajowych. Rzadko się spotyka
wykorzystywanie prac dyplomowych czy rozpraw doktorskich, będących choćby częścią
przedmiotu
badań
prowadzonych
przez
profesora
(grant
badawczy lub
zlecenie
z przemysłu). Taka współpraca nauczyciela ze studentem może zaowocować przyswajaniem
sobie przez studenta czy doktoranta nawyków pracy badawczej i twórczości inżynierskiej,
które będą bardzo cenne w przyszłej pracy zawodowej. Na rysunku 6 pokazany jest schemat
obrazujący zalecaną współpracę pracowników naukowych z pracownikami (inżynierami)
z zakładu przemysłowego wdrażającego produkt lub proces.
P
100
100
Pracownicy uczelni
Pracownicy przemysłu
U
C
Z
75
75
Z
E
M
E
L
R
50
50
N
Y
S
U
Ł
S
I
A
Studenci
25
25
Ł
U
G
0
0
I
CZAS
Rys. 6. Zaangażowanie pracowników (uczelnia i przemysł) oraz studentów w badania rozwojowe (R+D) [11]
Na uczelniach brakuje również dobrze zorganizowanych, posiadających akredytację
laboratoriów naukowo-dydaktycznych, w których student ma szansę nauczyć się
nowoczesnych metod organizacji przeprowadzanych badań oraz testów technicznych.
Przeprowadzone wśród studentów i absolwentów Politechniki Warszawskiej badania
na siedemnastu różnych wydziałach (rysunek 7) wykazały, że aż 70% studentów (69% na
drugim roku studiów i 72% na piątym roku studiów) oraz około 66% absolwentów (65%
absolwenci pracujący na etatach i 67% absolwentów – właścicieli małych firm) jest
nastawionych innowacyjnie. Zainteresowania te niestety nie są w praktyce wykorzystywane,
ani też nie są doskonalone w procesie nauczania.
Czy uważasz, że aby dzisiaj zaistnieć na rynku z własną firmą należy
zaoferować coś innego lub zmienionego w porównaniu z tym, co już na
rynku jest?
80%
69%
72%
60%
40%
24%
6%
20%
0%
SII
N=470
25%
33%
4%
SV
N=401
67%
65%
33%
2%
AN
N=267
0%
AP
N=12
Należy zaoferować coś innego lub zmienionego w porównaniu z tym, co już na rynku istnieje
Nie trzeba oferować czegoś innego lub zmienionego w porówaniu z tym, co już na rynku istnieje
Nie wiem/nie mam zdania
Rys. 7. Zainteresowanie przedsiębiorczością przez studentów i absolwentów [12].
Według tego samego badania zarówno studenci, jak i absolwenci stwierdzają, że
uczelnia nie wyposaża ich w odpowiednią wiedzę i umiejętności z zakresu przedsiębiorczości,
a szkoda, ponieważ bardzo skutecznym sposobem przepływu nowoczesnych technologii
i innowacji, a zwłaszcza technologii zaawansowanych jest tworzenie przedsiębiorstw
wyodrębniających się uczelni. Przedsiębiorstwa te, razem z małymi i średnimi
przedsiębiorstwami uprawiającymi technologie zaawansowane w krajach dziś wysoko
rozwiniętych były siłami napędzającymi rozwój technologiczny, a następnie rozwój
gospodarczy. Wystarczy tu wymienić początek produkcji komputerów w USA, czy też małe
firmy wyrosłe z ośrodków akademickich rejonu bostońskiego tworzące swoistą sieć przy
słynącej dzisiaj z zaawansowanych technologii drogi „128”, czy też małe firmy utworzone
wokół Uniwersytetu Cambridge lub dziesiątki małych firm pochodzenia akademickiego
ulokowanych w parkach technologicznych wokół Brukseli.
Tworzenie się tzw. spin-offs wymaga jednak - poza potencjałem intelektualnym
w uczelni - odpowiedniego przedsiębiorczego nastawienia profesorów, a także polityki
proinnowacyjnej państwa i lokalnych władz samorządowych oraz aktywnego udziału
finansowego banków.
Należy stworzyć - poza przepisami ułatwiającymi powstawanie i funkcjonowanie
małych firm - także odpowiednią infrastrukturę w postaci np. parków technologicznych.
Powstające i lokujące się na terenach parków technologicznych małe firmy spin-offs będą nie
tylko źródłami nowoczesnych technologii, ale także miejscem konfrontacji pomysłu
z praktyką. Możliwość utworzenia firm spin-offs to także szansa dla absolwentów uczelni,
którzy, aby zrealizować swój cel i ambicje niekoniecznie musieliby emigrować.
Jedną z ważnych przyczyn niskiego stopnia wykorzystania wyników badań przez
przemysł w Polsce jest brak skutecznych systemów, które uwzględniałyby zarówno specyfikę
obecnie uzyskiwanych wyników badań naukowych, jak też wymogi przyszłych producentów.
Wydaje się, że nadal jednym z bardziej racjonalnych rozwiązań realizacji projektów
innowacyjnych może być model przyjęty przez Senat Politechniki Warszawskiej w roku 1999
(rysunek 8). Model ten rozwiązuje problemy podaży teoretycznych wyników badań
tworzonych przez naukowców- autorów z zapotrzebowaniami na odpowiednie nowatorskie
rozwiązania zgłaszanych przez przemysł i usługi. Na styku tych dwóch partnerów: naukowcy
- przyszli producenci powstaje trzeci partner, który dofinansowuje pomysł doprowadzając go
wspólnie z autorami do potrzeb przyszłego producenta. W modelu tym zyski uzyskane przez
producenta w 80% są kierowane do autorów pomysłu, 10% zysku przechodzi do miejsca
pracy autorów (wydział lub centrum badawcze), a 10% przypada organizatorowi tego procesu
– Centrum Transferu Technologii.
PROJEKTY INNOWACYJNE
10%
%
Badania
Autorzy
Centra
Badawcze
Centrum
Transferu
Technologii
80%
10%
Badania R+B
Komercjalizacja
Przemysł
Usługi
Wydziały
Rys. 8. Model powstawania i wdrażania innowacji [13].
3. Rekomendacje
Polskę charakteryzuje niski poziom innowacyjności małych przedsiębiorstw
w porównaniu z krajami zachodnioeuropejskimi. Z badań nt. innowacyjności w Polsce
przeprowadzonych w latach 1998-2000 wynika, że udział przedsiębiorstw innowacyjnych
w sektorze publicznym był wyższy niż w sektorze prywatnym. Pobudzenie postaw
innowacyjnych małych i średnich przedsiębiorstw to ważne zadanie dla polityki innowacyjnej
państwa, gdyż - jak wskazują wyniki badań statystycznych - dotychczas realizowane
programy z tego zakresu nie przyniosły do tej pory, zadowalających rezultatów w postaci
istotnego zwiększenia innowacyjności tej grupy przedsiębiorstw.
Jak wynika z diagnozy Ministerstwa Nauki i Informatyzacji z roku 2005 udział
przedsiębiorstw stosujących w Polsce innowacje w procesach produkcyjnych wyniósł 18%
i był zbliżony do odnotowanego na Słowacji (17%), ale bardzo niski w porównaniu ze średnią
dla UE-15 wynoszącą 51%.
Głównym źródłem finansowania działalności innowacyjnej w przemyśle w Polsce –
zarówno w sektorze prywatnym, jak i publicznym – były środki własne przedsiębiorstw
(w 2003 roku przypadło na nie prawie 70% wszystkich środków finansowych). W krajach
charakteryzujących się wysokim poziomem innowacyjności przemysłu większa część
środków pochodziła ze źródeł zewnętrznych (kredyty bankowe, venture capital, rządowe
programy wspierania działalności B+R i innowacyjnej).
Co więc należy uczynić dla udrożnienia przepływu wyników badań do zastosowań
przemysłowych? Jest to pytanie kluczowe, a na dobrą odpowiedź składają się następujące
warunki, które winny być spełnione:
- W uczelni pracują wysokiej klasy profesorowie prowadzący badania naukowe, którzy do
badań wciągają dyplomantów i doktorów.
- W programie studiów znajduje się przedmiot: „Przedsiębiorczość” składający się z wykładu
i zajęć praktycznych.
- Istnieje dobra informacja ze strony przemysłu i usług na temat potrzeb rozwojowych
w zakresie wyrobów, technologii wytwarzania i usług. Informacje te powinny także stanowić
inspirację do podejmowania przez uczelnię odpowiedniej tematyki badań. Rolę tę powinny
spełniać regionalne izby gospodarcze lub Fundacje „Transferu technologii”.
- Wyniki badań prowadzonych w uczelni muszą być udoskonalane do momentu aż przyjmą
formę nadającą się do praktycznych zastosowań. Wymaga to bardzo często opracowania
modelu wykonania pomiarów funkcjonalnych wyrobu lub sprawdzenia w skali laboratoryjnej
proponowanego procesu technologicznego, a często także badań środowiskowych.
- Wymienionych wyżej zadań tych nie powinni podejmować się profesorowie-autorzy badań
lub patentów, w każdym razie nie oni jedyni. Dla udoskonalania wyników badań
uczelnianych powinno istnieć ogniwo pośredniczące, które posiadając dobre informacje na
temat potrzeb przemysłowych, prowadzi prace badawczo-rozwojowe oraz zajmuje się
komercjalizacją prac wdrażanych do praktyki przemysłowej.
- Słaby ekonomiczne sektor MiŚP powinien organizować się w klastry branżowe
(np. optoelektronika) czy technika medyczna, które będą mogły skuteczniej uprawiać politykę
wdrożeniową i innowacyjną [14].
- Jednym z najważniejszych elementów wzrostu innowacyjności naszej gospodarki będzie
utworzenie infrastruktury w postaci parków technologicznych i centrów innowacyjnowdrożeniowych. Zadania tego nie jest się w stanie podjąć resort nauki. Infrastrukturę służącą
do prowadzenia działalności badawczo-rozwojowej powinno się stworzyć państwo
z udziałem lokalnych władz samorządowych, sektora bankowego i przedstawicieli sektora
nauki i edukacji.
Jak podaje Ministerstwo Gospodarki w opracowanym i opublikowanym 27 kwietnia
2006 roku materiale „Kierunki zwiększenia innowacyjności gospodarki na lata 2007–2013”
[16] dochodzenie do gospodarki opartej na wiedzy jest równoczesna realizacja trzech dróg
rozwojowych:
- wzrost zatrudnienia w dziedzinach i przedsiębiorstwach tradycyjnych, ale
wykorzystujących nowe technologie,
- zakładanie nowych firm i rozwój małych i średnich przedsiębiorstw, w szczególności
w sektorach wysokiej techniki i usługach, które posiadają odpowiednią wiedzę i
świadomość potrzeby wykorzystania nowych technologii oraz metod zarządzania
wiedzą, ale nie mają środków na innowacje,
- ukierunkowanie i motywowanie dużych firm do kreowania i wdrażania wyników
prac badawczych.
Również w tym okresie (2007-2013) wsparciu musi ulec poprawa efektywności
funkcjonowania rynku innowacji, a w szczególności zwiększenie przepływu rozwiązań
innowacyjnych przez upowszechnianie stosowania prawa własności przemysłowej oraz prawa
autorskiego.
Działania w tym zakresie powinny się koncentrować na następujących obszarach:
- finansowanie zachęty dla przedsiębiorstw zgłaszających patenty zagranicą
- usługi doradcze dla przedsiębiorstw skłonnych do opatentowania wyników prac
badawczo-rozwojowych poza granicami Polski
Dla zwiększenia współpracy sfery badawczo - rozwojowej z gospodarką godne
zalecenia [16] będą następujące działania:
- zorganizowanie finansowania publiczno-prywatnego pomagającego rozłożyć ryzyko
inwestowania w działania B+R,
- stworzenie warunków do powstawania w Polsce międzynarodowych centrów
badawczych,
- tworzenie i rozwój niepublicznej sfery badawczo-rozwojowej
- dostosowanie publicznej sfery B+R do potrzeb gospodarki dla zwiększenia
efektywności współpracy,
- stworzenie warunków ułatwiających wdrażanie i komercjalizację wyników badań
(szczególnie w MiŚP).
Literatura
1. Garcia R., Calantone R., A critical look at technological innovation typology and
innovativeness terminology: a literature review, Journal of Product Innovation
Management 2002, 19, s. 110-132.
2. Foster R. N., Innovation the attackers advantage, New York Summit, 1986.
3. Song M. X. Montoya-Weiss M. M., Critical development activities for really new
versus incremental products, Journal of Product Innovation Management 1998, 15,
s. 124-135.
4. Rice M. P., Colarelli O’Connor G., Peters L. S., Morone J. G., Managing
discontinuous innovation, Research Technology Management 1998, 41 (3), s. 52-58.
5. Johne F. A., Snelson P.A., Success factors in product innovation: a selective review of
literature, Journal of Product Innovation Management 1988, 5, s. 114-128.
6. Tarantino D., Using value innovation to create competitive advantage, Physician
Executive 2005, 31, s. 74-76.
7. Harter D., Krishnan M., Slaughter S. Effects of process maturity on quality, cycle time
and effort in software product development, Management Science 2000, 46, s. 451466.
8. Pavitt K., The social shaping of the national science base, Research Policy 1998, 27.
9. Galar R., Wiedza jako zasób środowiska. Budżetowe instrumenty finansowania B+R
w Polsce, Krajowa Izba Gospodarcza, Warszawa 2005, s. 7-21.
10. Innovation place, referat wygłoszony 1.07.2006 r., PAN.
11. Włosiński W., Transfer technologii, Forum Akademickie 2000, 4.
12. Kłosowski D., Wpływ nauczania przedsiębiorczości w uczelniach technicznych.
rozprawa doktorska, Politechnika Warszawska, 2004.
13. Włosiński W., Prace CTT - PW 2004 – niepublikowane.
14. Szerenos
A.,
Badania
uwarunkowań
powstawania
i
rozwoju
klastrów
wysokotechnologicznych w województwie mazowieckim, rozprawa doktorska,
Politechnika Warszawska, 2004.
15. Fijałkowski C., Ocena innowacyjności działań w systemie zarządzania jakością
przedsiębiorstwa produkcyjnego, rozprawa doktorska, Politechnika Warszawska,
2006.
16. Kierunki zwiększania innowacyjności gospodarki na lata 2007-2013, Ministerstwo
Gospodarki, 2006.
O innowacyjności75
- Innowacje jako przedmiot obrotu gospodarczego
Wojciech Dominik
Motto: potrzeba jest matką wynalazku
Pojęcie „innowacja”, wprowadzone na początku XX w przez J.A. Schumpetera w
odniesieniu do działalności gospodarczej, w szerokim znaczeniu polega na [1]:
7. wprowadzeniu do produkcji wyrobów nowych lub też udoskonalenie dotychczas
istniejących,
8. wprowadzeniu nowej lub udoskonalonej metody produkcji,
9. otwarciu nowego rynku,
10. zastosowaniu nowego sposobu sprzedaży lub zakupów,
11. zastosowaniu nowych surowców lub półfabrykatów,
12. wprowadzeniu nowej organizacji produkcji.
Rozumieć więc można innowacje jako tworzenie fundamentalnych zmian obejmujących transformację nowej idei lub technologicznego wynalazku w rynkowy produkt lub
proces. Częściej jednak innowacje definiuje się jako pomyślną ekonomicznie eksploatację
nowych pomysłów.
Innowacyjność gospodarki to zdolność i chęć podmiotów gospodarczych do ciągłego
poszukiwania i wykorzystywania w praktyce gospodarczej wyników badań naukowych, prac
badawczo-rozwojowych, nowych koncepcji, pomysłów i wynalazków, do doskonalenia i
rozwoju wykorzystywanych technologii produkcji materialnej i niematerialnej (usługi), do
wprowadzania nowych metod i technik w organizacji i zarządzaniu, doskonalenia i rozwijania
infrastruktury oraz poszerzania zasobów wiedzy.
Innowacyjność gospodarcza dotyczyć może zarówno sektora produkcji jak i sektora
usług i obejmować wszelkie czynniki prowadzące do powstania nowej jakości [2]. W Polsce
innowacyjność utożsamiana jest z wykorzystaniem w procesie produkcji materialnej i
niematerialnej wyników prac badawczo-rozwojowych, współpracą podmiotów gospodarczych
i instytucji naukowych oraz nowymi technologiami [3]. Wydaje się, że taka, dość zawężona,
75
Innowacja: wprowadzenie czegoś nowego; rzecz nowo wprowadzona; nowość; reforma.
„Słownik Wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych” Władysława Kopalińskiego
interpretacja trafnie charakteryzuje metodę dążenia do podniesienia poziomu innowacyjności
krajowej gospodarki.
Technologie, patenty, prace badawcze i rozwojowe o potencjalnej użyteczności
gospodarczej są domeną nauk przyrodniczych i technicznych. Stąd największe oczekiwania
na generowanie nowatorskich technologii użytecznych w praktyce gospodarczej adresowane
są do instytucji nauki przyrodnicze i techniczne uprawiających. Wydaje się jednak, że takie
oczekiwania są adresowane niewłaściwie. Tworzenie w systematyczny i zorganizowany
sposób nowych technologii nie stanowi o racji bytu uczelni i nie powinno o podstawach jej
bytu przesądzać. Naturalnym generatorem innowacji jest firma, dla której wprowadzanie
nowych, innowacyjnych produktów jest warunkiem rozwoju i skutecznej konkurencji. Rola
firmy w procesie tworzenia innowacji na ogół sprowadza się do określenia nowego produktu i
jego cech, określenia oczekiwań rynku, zainwestowania środków finansowych i wdrożenia
produkcji. W procesie innowacyjności uczelnie i instytuty naukowe mogą być traktowane
jako dostarczyciele technologii i wiedzy niezbędnych do technicznego wytworzenia produktu.
Mechanizm innowacyjności zadziała skutecznie pod warunkiem zaistnienia naturalnego
partnerstwa - obustronnie korzystnego, między sferą nauki a gospodarką.
Powstanie innowacyjnego środowiska sprzyja przyspieszaniu procesu rozwoju
gospodarczego opartego na wiedzy. Na podstawie analizy doświadczeń w krajach wiodących
pod względem technologicznym wymienić można cechy pozwalające wyodrębnić
innowacyjne środowisko przedsiębiorczości z otoczenia. Na specyficzne charakterystyki
innowacyjnego środowiska przedsiębiorczości mogą składać się: obszar geograficzny,
infrastruktura
i
zasoby
materialne,
zbiór
działających
w
jego
obrębie
aktorów
(przedsiębiorstw, instytucji badawczych i edukacyjnych, lokalnych władz publicznych,
kompetentnych i wykwalifikowanych pracowników), logika organizacyjna (zdolność do
współpracy), logika uczenia się (zdolność do zmian). Powstanie na danym obszarze parków
naukowo-technologicznych
jest
jednym
z
przejawów
tworzenia
się
środowiska
innowacyjnego [4,5].
Innowacyjność i transfer technologii a rozwój
W ostatnich latach wpływ technologii na rozwój społeczno-gospodarczy oraz stopień
konkurencyjności stał się szczególnie widoczny. W świecie, w którym poziom wzajemnych
zależności i powiązań systematycznie wzrasta, realny wzrost gospodarczy wynika głównie ze
zdolności
do
innowacji
przedsiębiorstwach.
technologicznych
w
konkurencyjnych
w
skali
globalnej
Technologia stała się kluczem do rozwoju ekonomicznego państw i konkurencyjności
w gospodarce. Inwestowanie w rozwój nowych technologii i ich upowszechnianie uznaje się
za siłę napędową wzrostu gospodarczego. Nowe technologie umożliwiają zastosowanie
wydajniejszych metod pracy i otwierają nowe perspektywy w działalności człowieka.
Umożliwiają także rozszerzenie spektrum ludzkich potrzeb o nowe usługi i produkty,
poprawę jakości oraz skrócenie czasu wprowadzania produktu na rynek. Możliwości
tworzenia korzyści ekonomicznych w tym zakresie są realne i powinny być w sposób
systematyczny wykorzystywane i rozwijane.
Konieczność
rozwoju
gospodarczego
przez
rozwój
technologii,
efektywne
wykorzystanie i poszerzanie wiedzy, podnoszenie poziomu innowacyjności oraz zdolność do
przyswajania nowych technologii w działalności gospodarczej determinują trzy podstawowe
czynniki [6].
Po pierwsze, działalność gospodarcza wymaga coraz obszerniejszej wiedzy.
Pojawienie się i rozwój informatyki, łączności i technologii internetowych oraz technologii
interdyscyplinarnych zmieniło społeczno-gospodarczą strukturę krajów i regionów. W krajach
wysoko rozwiniętych zachodzi przemiana strukturalna na rzecz dziedzin przemysłu
wymagających dużego wkładu innowacji i kwalifikacji, jak również w kierunku sektora
usługowego. Wprowadzone pod koniec lat 90-tych ubiegłego wieku pojęcie „nowej
gospodarki”, będące zanegowaniem tradycyjnej metody gospodarowania i nadużywane w
epoce burzliwego rozwoju dotcom-ów, nie oparło się próbie czasu. Nowe technologie
informatyczne zwiększają konkurencyjność, wydajność i jakość w branżach tradycyjnych.
Po drugie, globalizacja rynków zmieniła dynamikę względnej przewagi. Wydaje się,
że siła ekonomiczna kraju nie może być oparta wyłącznie na zasobach naturalnych i
korzystnym stosunku nakładów kapitałowych do kosztów pracy („tania siła robocza”), a
strategie rozwoju w żadnym stopniu nie powinny zakładać tych czynników jako
dominujących. W warunkach zliberalizowanej wymiany handlowej zaciera się tradycyjne
rozróżnienie między produkcją na rynki krajowe i zagraniczne. W ramach globalnej
konkurencji i skróconego czasu życia produktów, gdy konkurencyjność przedsiębiorstw
należy mierzyć w skali rynku światowego, nieuniknionym czynnikiem gospodarczym staje się
efektywność
innowacji
technologicznych.
Strategie
technologiczne
występują
jako
obowiązujący element planów finansowych i ekonomicznych tych przedsiębiorstw, które
chcą być konkurencyjne na rynku międzynarodowym. Nowoczesna technika jest kluczowym
czynnikiem w handlu międzynarodowym, a wynalazki w zakresie produktów i procesów stają
się niezbędne do stworzenia i utrzymania konkurencyjności Zdobywanie przewagi rynkowej
opiera się w coraz większym stopniu o innowacje.
Po trzecie, w teorii gospodarczej technika zajmuje poczesne miejsce jako motor
rozwoju gospodarczego. Wiedza, ze swojej natury, uważana jest za czynnik produkcji. Bardzo
odważne modele wywodzące się z „New Economy” stanowią, iż wiedza w rozwiniętej
gospodarce jest podstawą procesu wytwarzania – jest zarówno surowcem wyjściowym,
czynnikiem produkcji jak i produktem końcowym. Uznaje się, że działania innowacyjne
przedsiębiorstwa obejmują nie tylko inwestycje w aktywa materialne (maszyny,
wyposażenie), ale także inwestycje w aktywa niematerialne. Aktywa niematerialne mają
podstawowe znaczenie dla ustalenia możliwości rozwojowych przedsiębiorstw poprzez
wprowadzanie nowych technologii i produktów innowacyjnych. Do aktywów niematerialnych
zalicza się: potencjał badawczo-rozwojowy, wytworzone technologie, wynalazki, zakupione
licencje, zdolność projektowo-techniczną oraz poziom kwalifikacji kadry. Inwestycje
materialne i niematerialne wzajemnie potęgują swój wpływ na proces innowacyjnego rozwoju
firmy [7].
Proces innowacyjny
Innowacja nie jest procesem jednokierunkowym, stymulowanym wyłącznie przez
rozwój naukowy, lecz ma charakter interaktywny z silnym sprzężeniem zwrotnym. Takie
rozumienie procesu innowacyjnego opisane zostało modelem powiązań łańcuchowych
stworzonym przez Kline’a i Rosenberga [8]. Model obejmuje dwa główne typy powiązań.
Pierwsze, charakteryzujące się poziomymi przepływami zwrotnymi, dotyczy innowacji
wewnątrz firmy. Drugie, charakteryzujące się pionowymi połączeniami, dotyczy interakcji
pomiędzy firmą a systemem naukowo-technicznym, którego jest ona częścią.
Punktem wyjścia na poziomie firmy dla podjęcia działań innowacyjnych jest
perspektywa zdobycia potencjalnego rynku, po czym następuje dokonanie wynalazku
oraz/lub powstaje analityczny projekt nowego wyrobu lub nowej technologii.
Dokonanie wynalazku jest konsekwencją znaczącego oderwania od przeszłych
doświadczeń; jest to nowy sposób na uzyskanie funkcji, która nie jest oczywista dla znających
poprzedni stan techniki. Analityczny projekt „składa się z różnych układów istniejących
składników lub z modyfikacji znanych projektów w celu zrealizowania nowych zadań lub
zrealizowania dawnych zadań wydajniej lub taniej”. Analityczne projekty wywodzą się
głównie z doświadczeń i wiedzy zgromadzonej w firmie lub wynikają z kontaktów z innymi
firmami; projekty analityczne są więc zorganizowanymi i sterowanymi formami
racjonalizatorstwa. „Niewynalazcze” projekty analityczne mogą być – i często są – głównymi
elementami w procesie innowacyjnym. Finalnym etapem prac prowadzących do opracowania
nowego wyrobu lub technologii oraz podjęcia produkcji jest szczegółowe opracowanie
projektowe oraz badania techniczne w celu określenia parametrów technicznych i procedur
produkcyjnych.
Istotnym elementem powstawania innowacji są połączenia zwrotne pomiędzy fazami
procesu występującymi wewnątrz firmy oraz połączenia z zasobami wiedzy i działalnością
badawczą zewnętrznymi wobec podmiotu proces innowacyjny prowadzącego. Skuteczne
korzystanie z zewnętrznych połączeń (sektor usług naukowych, sektor usług technicznych,
instytucje wspierające przemysł) jest niezwykle istotne dla optymalizacji kosztów procesu
innowacyjnego. Alternatywną metodą, uzupełniającą, a często zastępującą główny rdzeń
własnego procesu innowacyjnego firmy, jest uzyskanie pełnej wiedzy z zewnątrz poprzez
transfer technologii w drodze zakupu licencji. W krajach zapóźnionych pod względem
posiadania własnych zasobów technologicznych oraz mechanizmów rozwoju naukowotechnicznego, a do takich należy obecnie Polska, postęp techniczny związany jest najczęściej
z transferem technologii z zagranicy. Kraje rozwijające się są importerami technologii z
krajów technologicznie zaawansowanych, dla których eksport licencji może być znaczącym
źródłem dochodów w międzynarodowym obrocie handlowym.
Większość firm, szczególnie małych i średnich, w krajach technologicznie zacofanych
nie dysponuje dostatecznymi zasobami ludzkimi i finansowymi, by podjąć działalność
badawczą. Transfer technologii staje się w takich przypadkach najłatwiejszym sposobem
wprowadzenia innowacji na poziomie firmy. Przyswajanie technologii już istniejących
powiększa wiedzę firmy i może zwiększyć jej potencjał innowacyjny przede wszystkim w
zakresie opracowania nowych projektów racjonalizatorskich. Skuteczne wykorzystanie przez
firmę „importu” technologii dla uruchomienia własnego procesu rozwoju innowacyjnego
zależne jest od szeregu czynników, spośród których najważniejsze to:
•
Podstawy techniczne i wiedza zgromadzona w firmie (baza technologiczna)
•
Zdolność firmy do wytworzenia nowej technologii
•
Stopień opanowania zaimportowanej technologii oraz konsekwencja w jej
wykorzystaniu dla dalszego rozwijania wiedzy własnej
•
Intensywność powiązań firmy z naukowym i technicznym otoczeniem.
Baza technologiczna firmy odgrywa istotną rolę w procesie transferu technologii. Zwykle
stosowaną praktyką rozwojową firmy jest ulepszenie stosowanych technologii i rozszerzenie
zakresu produkcji w obszarach bliskich posiadanej bazie technologicznej. Stopień i zakres
kompetencji w bazie technologicznej determinuje skalę, tempo i kierunki innowacyjnego
rozwoju firmy. Baza technologiczna pełni zarazem rolę „tłumacza” umożliwiającego
przekształcenie importowanej technologii w wyniki produkcyjne.
Baza technologiczna powinna obejmować podstawowe umiejętności umożliwiające
przedsiębiorstwom wytworzenie nowych produktów, usług, zbudowanie nowych powiązań
oraz osiągnięcie przewagi konkurencyjnej. Skuteczne zarządzanie potencjałem rozwojowym
stanowi samo w sobie zdolność określaną jako zarządzanie technologią.
Zarządzanie innowacjami (technologią, wiedzą) w przedsiębiorstwie
Aktywa
niematerialne
przedsiębiorstwa
w
postaci
wynalazków,
wzorów
przemysłowych, nabytych licencji, majątkowych praw autorskich, wiedzy utajnionej (know-
how), receptur itp. są składnikiem zgromadzonych zasobów wiedzy. Strategiczne planowanie
innowacyjnego rozwoju firmy wymaga nie tylko decyzji w sprawie zbycia lub nabycia
licencji, podjęcia ukierunkowanych badań rozwojowych i opatentowania czy utajnienia jej
wyników. Takie decyzje wynikać muszą z działania wewnętrznego systemu zarządzania
wiedzą w najszerszym rozumieniu tego pojęcia w odniesieniu do podmiotu gospodarczego.
Rosnące znaczenie zarządzania wiedzą spowodowało pojawienie się szeregu trendów
rozwojowych: globalizacja ze zwiększonym natężeniem konkurencji, zwiększenie stopnia
„wirtualności” i znaczenia technologii cyfrowych umożliwione rozwojem technologii
informacyjnych, przemiany prowadzące do dominacji gospodarki opartej na wiedzy i
towarzyszących zmianach struktury organizacyjnej, nowe wymagania kwalifikacyjne wobec
pracowników. Sukces przedsiębiorstwa dążącego do większego wykorzystania wiedzy w
prowadzeniu działalności gospodarczej w coraz większym stopniu związany będzie ze
skutecznością pracowników w rozwoju, przyswajaniu i wdrażaniu wiedzy technologicznej.
Zdolność identyfikowania kluczowych elementów wiedzy i skuteczne ich wykorzystanie
odgrywa fundamentalną rolę w rozwoju przedsiębiorstwa, z czego powstaje potrzeba
sprawnego zarządzania aktywami niematerialnymi w przedsiębiorstwie [9,10].
Gospodarka oparta na wiedzy wymaga by przedsiębiorstwo łączyło działalność
gospodarczą, procesy wytwarzania i strukturę w taki sposób, by efektywniej wykorzystywać
zasoby i w konsekwencji skutecznie realizować cele gospodarcze oraz oddziaływać z nowymi
rynkami [11].
Podstawową przesłanką problematyki Zarządzania Wiedzą jest założenie, że
przedsiębiorstwo lepiej zarządzające zasobami wiedzy będzie skuteczniej funkcjonować na
globalnym konkurencyjnym rynku. Mówiąc wprost, zarządzanie wiedzą postrzegane jest jako
klucz do opanowania nowych procesów technologicznych i wytworzenia nowych produktów.
Zarządzanie wiedzą wpływa na wyniki przedsiębiorstwa na szereg sposobów, które
pogrupować można w trzy kategorie: minimalizacja ryzyka, poprawa wydajności oraz poziom
innowacyjności.
Istnieje powszechnie uzasadnione przekonanie, że wiedza nie tylko pozwala poprawić
efektywność i uzyskać lepsze wyniki gospodarcze. Sposób zarządzania wiedzą wpływa na
tempo i charakter procesu innowacyjności oraz tworzenie i wytwarzanie produktów
zaawansowanych technologicznie. Typowo, przedsiębiorstwo innowacyjne ogniskuje
zainteresowanie
na
nowotworzonej
wiedzy
oraz
skutecznym
wiedzy
wdrażaniu.
Przedsiębiorstwo takie zatrudnia wysokokwalifikowaną kadrę tworząc w ten sposób
kreatywne środowisko tworzenia i przyswajania innowacji. Oczywiście inwestycje w
tworzenie proinnowacyjnego środowiska poprzedza strategiczny przegląd zasobów wiedzy
oraz sformułowanie technologicznej wizji rozwojowej. Firma innowacyjna dąży do
przełamania barier, sprzyja tworzeniu nowej wiedzy i kieruje procesami jej ugruntowania
oraz globalizuje lokalne osiągnięcia technologiczne. Świadome i celowe zarządzanie
zasobami wiedzy w przedsiębiorstwie jest podstawą rozwoju technologii procesowych i
produktowych. Sukcesy rynkowe firmy Pfizer są dobrą ilustracją skuteczności właściwie
dobranego systemu zarządzania własnymi i pozyskiwanymi zasobami wiedzy. Jednym z
głównych składników zarządzania procesem badawczo-rozwojowym w firmie Pfizer jest
intensywna eksploracja publikacji naukowych, co sprzyja aktualizacji zasobu wiedzy
własnych zespołów badawczych oraz identyfikacji badań światowych i stopnia ich
zaawansowania. Takie podejście w znacznym stopniu przyczyniło się do opracowania
substancji powszechnie znanej jako „niebieska tabletka” [12].
Systemy innowacyjne w transferze technologii
Zdolność firm do przyjęcia udanych strategii transferu technologii zależy nie tylko od
ich wewnętrznych uwarunkowań, lecz także od systemów innowacyjnych w otoczeniu.
System innowacyjny określić można jako sieć publicznych i prywatnych instytucji, których
działalność umożliwia stworzenie, import, asymilację, modyfikację, upowszechnienie i
wykorzystanie ekonomicznie przydatnej wiedzy. Lokalne, regionalne i krajowe sieci w
Polsce, poprzez horyzontalne połączenia, są często składowymi sieci o wymiarze europejskim
organizowanych przez Komisję Europejską.
W systemie innowacyjnym kraju uczestniczą (lub uczestniczyć powinny) instytucje o
różnym
charakterze
obejmujące
szeroki
wachlarz
kompetencji.
Odpowiedzialność
administracji rządowej i samorządowej za innowacyjny rozwój kraju wiązać się powinna z
dbałością o harmonijne wzmacnianie i skuteczne wykorzystanie wszystkich niezbędnych w
systemie instytucji. Ważniejsze instytucje systemu innowacji wymagające stałego
wspomagania to:
•
Organizacje zaangażowane w podstawowe badania naukowe, w tym uniwersytety i
instytuty Polskiej Akademii Nauk
•
Organizacje zaangażowane w badania rozwojowe, w tym uczelnie techniczne i
jednostki badawczo-rozwojowe
•
Instytucje szkolnictwa wyższego
•
Organizacje techniczne i doradcze
•
Jednostki normalizacyjne, akredytacyjne i certyfikacji
•
Instytucje i organizacje wspomagające i promujące transfer technologii
•
Ośrodki i systemy informacji naukowo-technicznej
•
Ośrodki szkolenia i rozwoju kadr.
W skutecznym systemie innowacyjności nie może zabraknąć miejsca dla
przedsiębiorstw produkcyjnych i usługowych oraz instytucji kapitałowo-inwestycyjnych.
Szczególną rolę powinny odgrywać przedsiębiorstwa największe, funkcjonujące w skali
ponadregionalnej – ogólnokrajowej, europejskiej, światowej. Rola dużych koncernów, takich
jak ORLEN, LOTOS, PSE, KGHM, PGNiG, jest istotna dla zapewnienia stabilizacji oraz
strategicznego ukierunkowania procesów innowacyjności. Największe koncerny światowe
uczestniczą w sposób istotny w globalnym rozwoju technologicznym poprzez tworzenie
własnych laboratoriów badawczo-rozwojowych prowadzących prace na rzecz części
przemysłowej koncernu, a często także świadczących usługi na zewnątrz w formie
podejmowania badań zamawianych oraz sprzedaży licencji. Zasoby komercyjnych ośrodków
badawczo-rozwojowych stanowią często istotny składnik aktywów niematerialnych
koncernu-właściciela. Wybrane przykłady, charakteryzujące aktywność innowacyjną dużych
przedsiębiorstw na świecie i w Polsce przedstawione zostaną w dalszej części.
System innowacji w Polsce
Wspieranie innowacji w Polsce posiada bardzo bogatą strukturę organizacyjną i
instytucjonalną zawierającą właściwie wszystkie uznane elementy z kanonu struktur
europejskich w tej dziedzinie wspieranych z funduszy publicznych. Na koniec 2005 roku
identyfikowano w Polsce 536 wyodrębnionych organizacyjnie ośrodków prowadzących
działalność w zakresie szkoleń i doradztwa, pomocy finansowej, transferu technologii i oferty
lokalowej dla małych i średnich przedsiębiorstw (MSP) w tym 281 ośrodki szkoleniowodoradcze, 44 centra transferu technologii, 76 lokalnych funduszy pożyczkowych, 57 funduszy
poręczeń kredytowych, 18 akademickich inkubatorów przedsiębiorczości, 53 pozauczelniane
inkubatory przedsiębiorczości oraz 8 parków technologicznych [13]. Instytucjonalnie, co
drugi polski ośrodek innowacji i przedsiębiorczości jest zorganizowany w ramach
pozarządowych instytucji wspierania rozwoju (stowarzyszenia, fundacje), a co czwarty działa
w ramach spółek prawa handlowego tworzonych przy zaangażowaniu instytucji i środków
publicznych (głównie agencje rozwoju regionalnego i lokalnego). W ostatnich latach
zaobserwować można włączanie się w system wsparcia instytucji przedstawicielskich biznesu
– izb, cechów, stowarzyszeń i zrzeszeń pracodawców. Rośnie także zaangażowanie szkół
wyższych,
instytucji
naukowo-badawczych
oraz
władz
samorządowych
(tworzenie
Regionalnych Strategii Innowacji).
Pomimo znaczącej liczby uczestników działań wspierających oraz różnorodności
form organizacji i współpracy sieciowej, trudno jest mówić o istnieniu w Polsce zwartego,
przejrzystego, sprawnego, stabilnego i skutecznego systemu innowacji jako składnika
realizacji strategicznego rozwoju technologicznego kraju. Być może po części dlatego, że
strategia gospodarczego rozwoju w oparciu o innowacje nie została w pełni określona ani na
poziomie krajowym ani na poziomie regionalnym w stopniu powszechnym, a wiodące
przedsiębiorstwa nie kwapią się by w ustalaniu kierunków rozwojowych aktywnie
uczestniczyć. Dość często ośrodki wspierania innowacyjności powstawały w wyniku
oddolnych inicjatyw grup osób fizycznych, czemu sprzyjały programy finansowane ze
środków pozakrajowych, w tym Programy Ramowe Unii Europejskiej i Fundusze
strukturalne.
Wybrane elementy krajowego systemu wspierania innowacyjności w Polsce
Stymulowanie współpracy pomiędzy podmiotami potencjalnie wpływającymi na
rozwój technologiczny jest uznanym w Europie sposobem wspierania innowacyjności.
Komisja Europejska systematycznie inicjuje i finansuje w ramach kolejnych Programów
Ramowych projekty instytucjonalnego i sieciowego wspomagania rozwoju technologicznego.
Istotnymi składowymi europejskiego systemu jest także upowszechnianie informacji o
powstających technologiach, tworzenie struktur sieciowych wpływających na dynamikę
współpracy pomiędzy sektorem badawczym i gospodarczym, tworzenie regionalnych strategii
innowacyjnych. Inicjatywy europejskie oraz środki finansowe w ramach Europejskich
Funduszy Strukturalnych przyczyniły się do powstania i rozwoju proinnowacyjnych struktur
w Polsce.
Spośród instytucji rządowych wspierających rozwój przedsiębiorczości, w tym
rozwój przedsiębiorczości opartej na nowych technologiach, zdecydowanie największe
znaczenie ma Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości - PARP http://www.parp.gov.pl/.
PARP jest Agencją rządową podlegającą Ministrowi Gospodarki. Jej zadaniem jest
zarządzanie
funduszami
pochodzącymi
z
budżetu
państwa
i
Unii
Europejskiej,
przeznaczonymi na wspieranie przedsiębiorczości i rozwój zasobów ludzkich, ze
szczególnym uwzględnieniem potrzeb małych i średnich przedsiębiorstw. PARP jest także
jedną z instytucji odpowiedzialnych za wdrażanie działań finansowanych z Funduszy
Strukturalnych.
Celem działania Agencji jest realizacja programów rozwoju gospodarki zwłaszcza w
zakresie wspierania:
•
rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw,
•
rozwoju eksportu,
•
rozwoju regionalnego,
•
wykorzystywania nowych technik i technologii,
•
tworzenia nowych miejsc pracy, przeciwdziałania bezrobociu oraz rozwoju zasobów
ludzkich.
Cele Agencji realizowane są poprzez dotacje dla firm sektora MSP oraz instytucji
działających na rzecz rozwoju MSP, usługi doradcze i eksperckie, organizowanie
przedsięwzięć informacyjnych i promocyjnych. Agencja organizuje też corocznie konkurs
„Polski Produkt Przyszłości”, w którym przedsiębiorcy, uczelnie i instytuty badawcze mogą
ubiegać się o przyznanie zaszczytnego miana projektom związanym z innowacyjnymi
wyrobami i technologiami. Agencja utworzyła i prowadzi internetowy Portal Innowacji
(http://www.pi.gov.pl/) zawierający bardzo bogate zasoby informacyjne związane z
działaniami proinnowacyjnymi.
Przy Agencji akredytowana jest sieć doradztwa tworząca Krajowy System Usług dla
MSP (KSU - http://ksu.parp.gov.pl). KSU obejmuje ponad 180 podmiotów, które świadczą
usługi w ponad 190 lokalizacjach na terenie całej Polski. W skład sieci wchodzą głównie
agencje rozwoju regionalnego i lokalnego, centra wspierania biznesu, izby przemysłowohandlowe oraz lokalne fundacje i stowarzyszenia - nie nastawione na osiąganie zysku i
świadczące usługi bezpośrednio na rzecz MSP i osób podejmujących działalność
gospodarczą. Ośrodki KSU mają wdrożony system zapewnienia jakości, gwarantujący
odpowiedni standard świadczonych usług doradczych (w tym o charakterze ogólnym oraz
proinnowacyjnym), szkoleniowych, informacyjnych i finansowych (w tym poręczenia
kredytów i pożyczek oraz udzielanie pożyczek). KSU jest systemem otwartym, do którego w
trybie ciągłym mogą dołączać nowe ośrodki. W ramach KSU działa także grupa ośrodków,
które świadczą usługi doradcze o charakterze proinnowacyjnym, tworzących Krajową Sieć
Innowacji (KSI). Obecnie KSI obejmuje 18 ośrodków. Zadania KSI to pomoc w zakresie
tworzenia warunków do transferu i komercjalizacji nowych rozwiązań technologicznych oraz
realizacji przedsięwzięć innowacyjnych w przedsiębiorstwach sektora MSP. Wszystkie
ośrodki KSI mają uregulowaną stałą współpracę z jednostkami naukowymi w zakresie
świadczonych usług dla MSP.
Sieć STIM
W obrębie jednego z działań Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego
utworzona została na początku 2005 roku Ogólnopolska Sieć Transferu Technologii i
Wspierania Innowacyjności MŚP – STIM (http://www.stim.org.pl/). Główną przesłanką
podjęcia projektu był widoczny brak regionalnego oraz jednolitego krajowego systemu
świadczenia usług na rzecz MŚP, z zakresu szeroko rozumianego transferu technologii i
wspierania innowacyjności. Zadaniem projektu STIM jest budowanie uniwersalnej w skali
ogólnopolskiej sieci dostępu do usług informacyjnych i doradczych. W fazie pilotażowej
STIM działa w dziewięciu regionach Polski. Oferta sieci STIM skierowana jest do małych i
średnich przedsiębiorstw, jako odbiorców technologii, a także do jednostek naukowych i firm
dostarczających nowoczesne technologie. Oferta STIM obejmuje:
•
Udostępnienie aktualizowanej na bieżąco bazy ofert i zapytań technologicznych,
•
Indywidualne konsultacje obejmujące doradztwo z zakresu m.in. transferu technologii,
innowacyjności, praw własności intelektualnej, finansowania technologii,
•
Poszukiwanie partnerów handlowych,
•
Audyty technologiczne, opinie o technologii.
Organizatorzy Sieci szacują, że oferta STIM dotrze do grupy 200 tysięcy firm
polskich, głównie z sektorów produkcyjnych.
Sieć Ośrodków Przekazu Innowacji - Innovation Relay Centres (IRC)
Europejska sieć IRC została powołana przez Komisję Europejską w 1995 r. w
ramach programu “Innowacje”, będącego częścią Europejskiego Programu Badań i Rozwoju
Technologicznego (http://irc.cordis.lu/). Jej zadaniem jest wspieranie międzynarodowego
transferu technologii. Ośrodki IRC pomagają lokalnym firmom i organizacjom zajmującym
się technologiami (jak uczelnie czy instytuty badawcze) w dostępie do europejskiego rynku
technologii poprzez promowanie ich możliwości i osiągnięć technologicznych w Europie oraz
identyfikowanie i pomoc w pozyskiwaniu potrzebnych im rozwiązań technicznych i
organizacyjnych. Informacja o dostępnych lub poszukiwanych technologiach dostępna jest
wszystkim członkom sieci Innovation Relay Centres za pośrednictwem wspólnego systemu
informatycznego. Obecnie w 31 krajach Europy, w tym w Polsce, działa ponad 250
organizacji skupionych w ponad 70 regionalnych konsorcjach IRC. Z ich pomocy korzysta
niemal 200 tysięcy firm z całej Europy. Dzięki dofinansowaniu projektu przez Komisję
Europejską podstawowe usługi są bezpłatne. Sieć IRC oferuje:
•
Audyt technologiczny
•
Pomoc w znalezieniu partnera
•
Bezpośrednie spotkania partnerskie
•
Misje zagraniczne
•
Pomoc doradczą.
W lipcu 2000 r. rozpoczęły w Polsce swoją działalność trzy Ośrodki Przekazu
Innowacji powołane w wyniku konkursu ogłoszonego w ramach 5. Programu Ramowego
Unii Europejskiej. W kwietniu 2004 r. zmieniła się struktura ośrodków. Obecnie działają w
Polsce cztery ośrodki: IRC North-East Poland (woj. lubelskie, podlaskie, warmińskomazurskie), IRC Central Poland (woj. łódzkie, mazowieckie, pomorskie, kujawskopomorskie), IRC South Poland (woj. małopolskie, podkarpackie, śląskie, świętokrzyskie) i
IRC
West
Poland
(woj.
dolnośląskie,
lubuskie,
opolskie,
wielkopolskie,
zachodniopomorskie), zrzeszające 15 organizacji (http://www.irc.org.pl/). Zasadniczym celem
sieci IRC jest promocja innowacyjności i handlowej wymiany technologicznej pomiędzy
organizacjami w Europie. Zadaniem podstawowym ośrodków IRC jest umożliwienie
Transgranicznych Transferów Technologii (TTT). Dzięki działalności polskich Ośrodków
Przekazu Innowacji, podmioty polskie zawierają corocznie kilkanaście umów TTT, ze
zdecydowaną przewagą importu.
Parki naukowo-technologiczne
Parki naukowo-technologiczne (PNT) są tworzone w celu promowania lokalnej i
regionalnej gospodarki poprzez wspieranie przedsiębiorczości, innowacji i transferu
technologii. PNT stały się globalnie uznanym narzędziem promocji ekonomicznego rozwoju
regionalnego poprzez wytworzenie warunków sprzyjających powstaniu proinnowacyjnych
środowisk oraz organizacyjnemu ułatwianiu prowadzenia działalności gospodarczej opartej o
nowe technologie.
Pod pojęciem „park naukowo-technologiczny” rozumiemy zorganizowany kompleks
gospodarczy umożliwiający:
– wspomaganie i przyspieszony rozwój przedsiębiorstw nastawionych na rozwój
produktów i metod wytwarzania w technologicznie zaawansowanych branżach;
– optymalizację warunków transferu technologii i komercjalizacji rezultatów badań z
instytucji naukowych do praktyki gospodarczej.
Parki technologiczne stają się synonimem struktur gospodarczych XXI wieku,
łączących na jednym terenie instytucje naukowo-badawcze, innowacyjne firmy, otoczenie
wspierania biznesu, instytucje finansowe. Skutecznie funkcjonujące parki charakteryzują się
wysokim potencjałem przedsiębiorczości i klimatem biznesu przyciągającym osoby kre-
atywne oraz są beneficjentami rządowych, regionalnych i lokalnych programów wspierania
przedsiębiorczości innowacyjnej. Obecnie w Polsce zliczyć można 27 inicjatyw parków
technologicznych, spośród których 8 realizuje w pełnym zakresie działalność statutową,
włącznie z udostępnianiem powierzchni i usług wspierających dla firm. Inicjatywę utworzenia
parku naukowo-technologicznego lub przemysłowo-technologicznego spotykamy w każdym
województwie; skala rozwoju tych przedsięwzięć nie jest jednak zadowalająca. Jedną z
najciekawszych inicjatyw jest niedawne powołanie Warszawskiego Parku Technologicznego,
które to przedsięwzięcie ma szansę w stosunkowo krótkim czasie stać się wiodącym parkiem
w kraju ze względu na zdecydowaną politykę miasta, deklarowane wsparcie państwa oraz
największy w kraju potencjał naukowy zgrupowany w regionie.
Transfer Technologii: przegląd sytuacji
Technologię można określić jako system wiedzy, technik, kwalifikacji i organizacji
używany do produkcji, sprzedaży i wykorzystania towarów i usług zaspokajających popyt
ekonomiczny i społeczny. Istnieje tradycyjny podział między pionowym i poziomym
transferem technologii. Transfer pionowy to klasyczny proces prowadzący poprzez kolejne
etapy od działalności badawczo-rozwojowej do produktu rynkowego lub nowej usługi.
Horyzontalny transfer technologii następuje pomiędzy odrębnymi podmiotami prawnymi,
którymi mogą być przedsiębiorstwa, instytuty naukowo-badawcze, osoby fizyczne i instytucje
pośredniczące będące właścicielem praw wyłącznych. W strukturze poziomego transferu
wyróżnić można:
•
Licencje, sprzedaż patentów i wzorów użytkowych, sprzedaż know-how
•
Kooperację przemysłową, udzielanie licencji wzajemnych, strategiczne partnerstwo
•
Usługi badawcze, technologiczne i techniczne
•
Zakup dóbr inwestycyjnych
•
Tworzenie spółek joint venture.
Szczególną
podgrupę
międzynarodowy,
który
strumienia
dotyczy
transferu
podmiotów
technologicznego
działających
w
stanowi
różnych
transfer
obszarach
geograficznych, ukierunkowanych na rozłączne geograficznie rynki, mogących funkcjonować
w różnych systemach prawnych, w szczególności dotyczących prawa ochrony własności
przemysłowej. Przyswajanie doświadczeń światowych jest naturalną drogą innowacyjnego
rozwoju, a zatrudnianie specjalistów zagranicznych na kluczowych stanowiskach jest jedną z
powszechnie stosowanych praktyk prowadzących do rozwoju technologicznego firmy.
Transfer technologii jest procesem, który wyzwala strategia technologiczna firmy.
Zwieńczeniem procesu udanego transferu jest uruchomienie produkcji oraz sprzedaż
wyrobów lub usług. Wszystkie etapy pośrednie muszą harmonijnie współgrać, a podstawową
przesłanką decydującą o sukcesie procesu jest uzyskanie możliwie pełnej informacji i
prawidłowa jej analiza. Podstawowe składowe procesu to:
•
Firmowa strategia innowacji technologicznych
•
Informacje o technologiach istniejących i rynku technologii
•
Określenie kryteriów wyboru technologii najbardziej odpowiedniej do stawianych
celów strategicznych
•
Ustalenie prawnych i umownych warunków negocjacji transferu
•
Zapewnienie warunków absorpcji i wdrożenia technologii po dokonaniu transakcji.
Prawidłowe zaprojektowanie i zorganizowanie procesu transferu maksymalizuje szanse
udanej ekspansji rynkowej i wzrostu konkurencyjności firmy.
Obszerne i szczegółowe omówienie zagadnień procesu transferu technologii w
odniesieniu do sytuacji w Polsce znaleźć można w opracowaniu [14]: Jak wdrażać innowacje
technologiczne w firmie, PARP Warszawa, 2005. Poradnik przedstawia też prezentację
rozwoju wybranych polskich firm innowacyjnych na przykładzie ATM S.A., Vigo System i
CEMAT Silicon.
Ochrona własności przemysłowej
Działalność ekonomiczna polegająca na produkcji towarów lub świadczeniu usług
opiera się na specyficznych technologiach, często stanowiących przedmiot praw wyłącznych.
Wprowadzanie innowacji technologicznych i ich komercyjne wykorzystanie wiąże się z
koniecznością uwzględniania praw własności intelektualnej i przemysłowej. „Każda
transakcja dotycząca współpracy w zakresie technologii lub jej transferu jest w istocie rzeczy
transakcją dotyczącą praw” ([15] za [6]).
Termin “własność intelektualna” obejmuje, w powszechnym rozumieniu, prawo
autorskie i prawo własności przemysłowej. Własność przemysłowa jest rodzajem praw
wyłącznych wynikających z narodowego i międzynarodowego prawodawstwa. Konwencja
Paryska o Ochronie Własności Przemysłowej z 1883 roku, ratyfikowana przez Polskę w 1975
roku, wymienia przedmioty podlegające ochronie własności przemysłowej, do których
zalicza: patenty na wynalazki, wzory użytkowe, wzory przemysłowe, znaki towarowe, znaki
usługowe, nazwy handlowe i oznaczenia pochodzenia. Konwencja stanowi też podstawę
zwalczania nieuczciwej konkurencji. Cechą prawnej ochrony własności przemysłowej jest jej
charakter terytorialny; przy ubieganiu się o udzielenie praw wyłącznych należy składać
oddzielne wnioski i prowadzi oddzielne postępowanie w każdym z krajów. Dzięki
porozumieniom międzynarodowym możliwe jest ubieganie się o ochronę patentową w
uproszczonych procedurach oraz w drodze jednego postępowania. Przykładem takiego
porozumienia jest Układ o Współpracy Patentowej (Patent Cooperation Treaty – PCT)
zawarty w 1970 roku; porozumienie daje możliwość uzyskania ochrony wynalazku w więcej
niż jednym kraju przy obniżonych kosztach.
Skuteczne
funkcjonowanie
systemów
ochrony
patentowej
jest
jednym
z
ważniejszych czynników decydujących o potencjalnym dostępie do technologii. Przyznanie
wynalazcy patentu oznacza zapewnienie praw wyłącznych na określony czas w określonym,
zgodnie ze złożonym zastrzeżeniem, obszarze terytorialnym. Przyjęcie przez urząd patentowy
wniosku o udzielenie praw wyłącznych wiąże się jednocześnie ze zgodą wynalazcy na
opublikowanie informacji o zgłoszeniu po upływie 18 miesięcy od złożenia zastrzeżenia oraz
opublikowanie pełnego opisu patentowego po przyznaniu patentu. Sprawny system patentowy
reprezentuje najbardziej wyczerpujące, ogólnie dostępne źródło informacji o nieobjętych
tajemnicą technologiach; informacje patentowe mogą być wykorzystywane w skali krajowej i
międzynarodowej. Wykorzystywanie światowego systemu informacji patentowej, analiza
zawartości sektorów tematycznych, analiza stanu prawnego ułatwiają podjęcie strategicznych
decyzji technologicznych w firmie, wybór optymalnych kontrahentów oraz przygotowanie
negocjacji handlowych.
Transfer technologii poprzez zakup licencji na korzystanie z patentu lub know-how,
projektu technicznego, gotowej linii produkcyjnej czy umowy współpracy w zakresie badań i
rozwoju wiąże się z koniecznością dokonywania wyceny aktywów niematerialnych
podlegających transakcji. Negocjacje pomiędzy dostawcą i odbiorcą technologii związane są
głównie z wyceną przekazanych praw własności w kontekście sposobu i zakresu ich
wykorzystania. W transakcjach między przedsiębiorstwami negocjujące strony „mówią tym
samym językiem”, stosują podobne kryteria oceny ryzyka i korzyści oraz najczęściej
charakteryzują się podobnymi mechanizmami decyzyjnymi, co sprzyja zawarciu obustronnie
korzystnej umowy. Inaczej sprawa wygląda w przypadkach transferu technologii pomiędzy
uczelniami wyższymi i ośrodkami badawczymi a podmiotami gospodarczymi. W miarę
zwiększania presji politycznej i gospodarczej na uczestnictwo ośrodków badawczych w
rozwoju technologicznym kraju, uczelnie wyższe są coraz bardziej zainteresowane
korzystaniem z owoców prowadzonych przez siebie badań, zwłaszcza, że w niektórych
dziedzinach, np. biotechnologii, zacierają się różnice pomiędzy badaniami podstawowymi i
dotyczącymi zastosowań praktycznych. Uczelnie w Polsce na ogół nie są jednak
przygotowane do podejmowania handlowych działań w zakresie transferu technologii.
Niedomaga zarówno świadomość instytucji i środowiska akademickiego na temat praw
majątkowych do wyników badań (wszelkie prawa majątkowe do wszelkiej własności
intelektualnej powstałej w uczelni w trakcie procesu naukowego i dydaktycznego należą do
uczelni i stanowią składnik jej mienia, o ile umowy związane z finansowaniem
poszczególnych prac badawczych nie stanowią inaczej), brak systemowych rozwiązań
inwestowania w ochronę patentową, wewnętrzne struktury (o ile istnieją) działające na rzecz
współpracy z gospodarką nie są na ogół wyposażone w uprawnienia warunkujące sprawną i
skuteczną kooperację handlową z otoczeniem. Wymienione czynniki, poza mizerią
finansowania badań i naukowców, stanowią jedną z poważniejszych barier transferu
technologii z nauki do gospodarki, co skutkuje niewielkim, wręcz śladowym jak na potencjał
badawczy i rozwojowy istniejący w kraju, strumieniem licencji z nauki do gospodarki.
Rynek technologii; problem wyceny w transferze technologii
Na rynkach światowych firmy prowadzą handel technologią w sposób podobny do
obrotu towarami czy usługami. Rozróżnić można dwa rodzaje komercyjnego przepływu
technologii:
•
Transfer technologii pomiędzy firmami niepowiązanymi ze sobą strukturalnie
•
Transfer technologii w ramach ponadnarodowych koncernów (MNC).
Dane światowe wskazują, że strumień transferu technologii pomiędzy niezależnymi
podmiotami gospodarczymi stanowi nie więcej niż 30% całości. Oznacza to, że znacząca
większość całkowitego przepływu technologii na świecie ma miejsce wewnątrz korporacji tj.
pomiędzy firmami macierzystymi i ich filiami w różnych krajach. Statystyki dotyczące
licencjonowania i usług badawczo-rozwojowych wewnątrz firmy są dalece niekompletne,
gdyż rozliczenia między oddziałami tej samej firmy często w nieadekwatny sposób
odzwierciedlają rzeczywistą wartość przepływu technologii.
W porównaniu z innymi produktami technologia wykazuje kilka własności
szczególnych:
•
Wiedza jest kategorią nieuchwytną
•
Cechą wiedzy jest zdolność kumulacji
•
Wiedza nie podlega zużyciu
•
Wiedza cechuje się łatwością przekazu
•
Wiedza ma charakter globalny.
Intensywność transakcji na rynku technologii jest niewielka w porównaniu z obrotem
handlowym zwykłych wyrobów, co podwyższa niepewność w ustalaniu ich wartości
handlowej. Dodatkowo, żadna ze stron nie dysponuje pełną wiedzą na temat zasobów i
zamierzeń drugiej – sprzedający ujawnia pełną informację na temat technologii dopiero po
zawarciu transakcji, a kupujący nigdy nie ujawnia swojej strategii i spodziewanych obszarów
rynkowych. Koszty wdrożenia nowej technologii przez nabywcę mogą być też trudne do
realnego oszacowania przed podpisaniem umowy. Z tych powodów ustalenie ceny transakcji
zależy w dużym stopniu od siły rynkowej stron oraz zdolności negocjacyjnych. Nabywca
technologii stoi z reguły na pozycji słabszego, podczas gdy dostawca posiada pozycję
monopolisty lub quasi-monopolisty. W każdym razie, kryterium decyzyjnym nabywcy musi
opierać się na zestawieniu oczekiwanych efektów finansowych ze sprzedaży produktu z
kosztami nabycia i wdrożenia nowej technologii oraz oceną skutków nowego przedsięwzięcia
w długofalowym wzroście wartości firmy.
W warunkach gospodarki nasyconej techniką, technologia stała się jednym z
najbardziej wartościowych aktywów przedsiębiorstw i środkiem zapewnienia konkurencyjnej
pozycji rynkowej. Eksport technologii w formie udzielenia licencji może stanowić dla firm i
instytucji istotne źródło dodatkowych dochodów i jest elementem strategii większości
przedsiębiorstw opierających swoją działalność na rozwiązaniach technologicznych. Eksport
technologii może też wiązać się z ekspansją rynkową poprzez tworzenie zagranicznej sieci
sprzedaży, tworzenie filii zagranicznych, zakładanie spółek joint venture oraz eksport
towarów wytwarzanych w wyniku innowacji technologicznych.
Import technologii wiąże się z możliwością szybkiego wprowadzenia na rynek
nowego produktu, podniesieniem poziomu technologicznego przedsiębiorstwa, ewentualnym
dostępem do najwyższej jakości surowców oraz potencjalnym nawiązaniem partnerstwa z
licencjodawcą. Należy pamiętać, że zakup technologii wiąże się nieodzownie z pewnymi
poważnymi zagrożeniami:
•
Zakup licencji, nawet w firmie o najwyższej renomie, nie gwarantuje sukcesu na
każdym rynku
•
Patenty mogą okazać się przestarzałe lub naruszone, a sam fakt istnienia patentu nie
zawsze oznacza najwyższy światowy poziom technologiczny w danej dziedzinie.
•
Może pojawić się nieprzewidziana konkurencja; licencjodawca prowadzący
intensywne prace rozwojowe może stanowić potencjalnie największe zagrożenie
konkurencyjne wprowadzając na rynek wyroby oparte na nowszych, nieujawnionych
technologiach własnych.
Przedsiębiorstwa prowadzące aktywnie własne badania technologiczne, wdrażające
technologie oparte na twórczym wykorzystaniu zasobów publicznie dostępnych oraz
pozyskiwaniu wyników badań prowadzonych w instytucjach naukowych mają większe szanse
na zdobycie trwałej przewagi rynkowej w wymiarze globalnym.
Rynek transferu technologii w Polsce
Dane statystyczne na temat procesów transferu technologii (TT) w Polsce są bardzo
skąpe. Andrzej Jasiński w pracy [16] przedstawia informację na temat TT opracowaną na
podstawie Roczników Statystycznych GUS za lata 1996-2002. W analizowanym okresie w
obrocie krajowym liczba przedsiębiorstw kupujących licencje kształtowała się na poziomie
100 rocznie, a po stronie licencjodawców na poziomie kilkunastu rocznie, bez wyraźnej
tendencji wzrostowej lub spadkowej. W obrocie TT z zagranicą licencję nabywało też około
100 przedsiębiorstw rocznie, natomiast eksporterami licencji było w ostatnich latach
badanego okresu po kilka firm rocznie. Andrzej Jasiński konkluduje słusznie m.in, że:
•
Liczba jednostek sprzedających swoje osiągnięcia techniczne innym firmom [...]
świadczy o bardzo małej skali procesów dyfuzji technologii w polskim przemyśle,
•
Liczba jednostek sprzedających swoje osiągnięcia techniczne za granicę jest wręcz
śladowa,
•
Polskie przedsiębiorstwa wykazują małe zainteresowanie transferem techniki, w
szczególności tzw. nie ucieleśnionym,
•
Zdecydowanie zbyt mała jest skala transferu osiągnięć nauk technicznych (prac B+R)
– zarówno w obrocie krajowym, jak i zagranicznym.
Pewną nadzieję na wzrost innowacji i transferu technologii mogą dawać inwestycje
koncernów zagranicznych w tworzenie ośrodków badawczo-rozwojowych w Polsce. Polska
Agencja Informacji i Inwestycji Zagranicznych podaje (http://www.paiz.gov.pl/index/), że
międzynarodowe korporacje coraz częściej wybierają Polskę jako miejsce lokalizacji swoich
centrów badawczo - rozwojowych (B+R). Szacuje się, że zagraniczne firmy zainwestują w
tym roku około 100 milionów dolarów w centra B+R w Polsce. Przedstawiając argumenty na
rzecz otwierania centrów B+R w naszym kraju PAIIZ podaje, że „w Polsce funkcjonuje już
około 30 centrów badawczo-rozwojowych założonych przez inwestorów zagranicznych i
liczba ta stale powiększa się o nowe ośrodki. Jednocześnie osiągane przez te placówki
doskonałe wyniki powodują, iż firmy do których należą, często decydują się na ich
rozbudowę. Aktualnie w polskich centrach B+R pracuje ok. 1,8 tysiąca specjalistów”. Centra
badawczo-rozwojowe posiadają w Polsce między innymi ABB, Alstom, Bosh, General
Electric Aircraft Engines, GlaxoSmithKline, Hewlett-Packard, IBM, Intel, Lucent
Techologies, Microsoft, Motorola i Siemens. Niewątpliwie lokowanie przez ponadnarodowe
koncerny swoich ośrodków badawczych w naszym kraju jest świadectwem istniejącego i
niewykorzystanego potencjału rozwojowego, szczególnie w formie zasobów kwalifikowanej
kadry i jakości kształcenia w szkołach wyższych. PAIIZ podaje: „Inwestorzy zagraniczni nie
mogą narzekać na brak wyspecjalizowanych kadr, polskie politechniki kształcą doskonałych
inżynierów. W 2005 roku dużą grupę absolwentów politechnik zatrudniła amerykańska firma
TRW.
Pracują
w
częstochowskim
centrum
rozwoju
samochodowych
systemów
bezpieczeństwa. W 2006 TRW r. zapowiada przyjęcie kolejnych inżynierów. Ogromne
zapotrzebowanie na kadrę zgłasza koreański koncern LG, który rozbudowuje fabrykę
telewizorów w Mławie i tworzy od podstaw wielki zakład w Kobierzycach na Dolnym
Śląsku. Tysiąc pracowników chce zatrudnić do 2007 r. producent sprzętu AGD Wrozamet,
który buduje zakład we Wrocławiu. Inżynierów poszukuje rozrastający się Sanitec Koło,
producent ceramiki sanitarnej. Na absolwentów technicznych uczelni liczą jeszcze w 2006 r.
coraz większe zakłady światowych potęg: Volkswagena, Volvo, General Electric, Whirlpool.”
Należy zdecydowanie wspomagać proces organizowania ośrodków B+R w Polsce przez
zagraniczne koncerny wprowadzając odpowiednie regulacje prawne i stawiając określone
wymagania przy udzieleniu preferencji inwestycyjnych. Ten składnik polskiego systemu
innowacji może okazać się nieoceniony w wyzwoleniu procesu rozwoju technologicznego
kraju.
Jak jest w Stanach Zjednoczonych?
Niewątpliwie wiodącą w skali światowej pod względem innowacyjności i rozwoju
technologicznego jest gospodarka Stanów Zjednoczonych. Rozwiązania instytucjonalne i
prawne Stanów Zjednoczonych często stawia się za wzór do naśladowania podczas dyskusji o
słabości innowacyjności gospodarki polskiej i metodach zaradczych.
Wprowadzona w 1980 roku ustawa zwana Bayh-Dole Act, przyznająca instytucjom
podejmującym badania finansowane ze środków publicznych prawa majątkowe do
dysponowania wytworzoną własnością intelektualną, zdecydowanie przyczyniła się do
uruchomienia systemu transferu technologii w Stanach Zjednoczonych. Instytucje badawcze
stały się zainteresowane ochroną patentową i komercjalizacją wyników badań poprzez
udzielanie licencji oraz aktywne wspieranie tworzenia innowacyjnych podmiotów
gospodarczych. W ciągu dwudziestu lat od wprowadzenia nowej regulacji prawnej prawie
wszystkie uniwersytety amerykańskie podjęły program transferu technologii, a liczba nowych
instytucji podejmujących aktywność na tym polu była największa i właściwie niezmienna w
latach 1983-1999. Przełomowy akt prawny nie spowodował natychmiastowej cudownej
przemiany w nastawieniu instytucji akademickich wobec urynkowienia dorobku naukowego i
zasobów laboratoryjnych; upowszechnienie aktywnego modelu współpracy akademiagospodarka trwało 20 lat w warunkach szybko wzrastających funduszy publicznych
przeznaczanych na badania (Rys. 1). Akt prawny stanowił jedynie zachętę dla instytucji
naukowych do podejmowania przedsiębiorczości gospodarczej z wykorzystaniem wyników
prac badawczych i rozwojowych. Upowszechnienie świadomości w środowisku i instytucjach
akademickich o możliwych korzyściach finansowych z komercyjnego traktowania badań
podlegało długotrwałemu procesowi, który obejmował strategiczne planowanie i nie podlegał
presji administracji federalnej cierpliwie oczekującej na pozytywne skutki w dużej skali.
Rysunek 1 Liczba uniwersytetów amerykańskich przystępująca w kolejnych latach do
programu Transferu Technologii
Stowarzyszenie
Uniwersyteckich
Menedżerów
Technologii
w
Stanach
Zjednoczonych (Association of University Technology Managers – AUTM) w dorocznym
raporcie za rok 2004 obejmującym zagadnienia związane z komercyjnym transferem
technologii (AUTM U.S. Licensing Survey: FY 2004) przedstawia dane charakteryzujące
mechanizmy i skalę komercjalizacji badań. Najważniejsze dane liczbowe przedstawiają się
następująco:
•
Urząd Patentowy Stanów Zjednoczonych przyznał w roku 2004 ponad 3800 patentów
uniwersytetom objętym przeglądem (przeglądem objęto 232 uniwersytety oraz 69
szpitali klinicznych i instytutów badawczych w USA); dla porównania w roku 1980
odpowiednia liczba patentów była mniejsza niż 250
•
W roku 2004 tylko na terenie USA powstało 567 nowych produktów opartych o
wyniki badań w uniwersytetach i niekomercyjnych instytutach, a całkowita liczba
nowych produktów w tej kategorii wprowadzonych na rynek od 1998 roku
przewyższyła 3100
•
Od 1980 roku uniwersytety, szpitale kliniczne i niekomercyjne instytuty badawcze
utworzyły 4534 podmioty gospodarcze (spin-out), z czego 462 w roku 2004, w
oparciu o przekazane licencje technologiczne; ponad dwie trzecie z tych firm było
nadal aktywnych w roku 2004, co demonstruje skuteczność rynkową
opracowywanych w instytucjach wynalazków.
•
Akademicki transfer technologii jest „dobrodziejstwem” dla małych i średnich
przedsiębiorstw – w 2004 roku ponad 65% licencji udzielonych zostało firmom
zatrudniającym mniej niż 500 pracowników.
Cytowane w Raporcie AUTM stwierdzenie Zespołu Doradców d/s Nauki i Techniki
Prezydenta USA mówi: „Istniejący system prawny transferu techniki działa i nie powinien
być zmieniany”.
Finansowanie badań w niekomercyjnych instytucjach naukowych USA
Raport AUTM podaje, że w 2004 roku całkowita kwota środków finansowych
przeznaczonych na badania w instytucjach naukowych objętych przeglądem wyniosła 41.2
miliarda dolarów. Proporcje udziałów poszczególnych źródeł w nakładach na badania (Rys.
2) przedstawiają się następująco:
•
Budżet federalny USA – 27.7 miliarda $
•
Podmioty gospodarcze – 3.0 miliarda $
•
Budżet stanowy i lokalny, fundacje, osoby fizyczne oraz inwestycje własne instytucji
naukowych – 10.5 miliarda $.
W latach 1991-2004 udział procentowy w nakładach na badania z budżetu
federalnego i podmiotów gospodarczych utrzymywał się na stabilnym poziomie, odpowiednio
około 67% i 8%, przy ponad trzykrotnym wzroście całkowitych wydatków na badania
naukowe w tym okresie. Udział funduszy gospodarczych w całkowitym finansowaniu badań
naukowych w instytucjach akademickich można ocenić jako niewielki pod względem
finansowym, ale na pewno jest to udział znaczący dla rozwijania relacji akademiagospodarka.
Rysunek 2 Wydatki na badanie naukowe w uniwersytetach, klinikach medycznych i
instytutach niekomercyjnych w Stanach Zjednoczonych w podziale na źródła
finansowania
Przychody instytucji naukowych z komercjalizacji wyników prac badawczych
Według AUTM Survey instytucje naukowe informują o przychodach finansowych w
roku 2004 pochodzących z tytułu 11000 aktywnych licencji spośród ponad 27000
udzielonych od roku 1991. Całkowity przychód netto wyniósł 1.4 miliarda $, z czego 1.1
miliarda $ pochodziło z tytułu tantiem, a pozostała kwota z jednorazowej zapłaty za
udzielenie licencji oraz sprzedaży udziałów (Rys. 3). Z porównania kwoty przychodów
finansowych z licencjonowania technologii i całkowitych nakładów na badania w roku 2004
wynika, że przeciętnie w pojedynczej instytucji naukowej komercyjne przychody finansowe
stanowią tylko 3.5% całkowitych kosztów badań, a w latach 1991-2004 wskaźnik ten nie
przekroczył nigdy 5%.
Rysunek 3 Przychody instytucji naukowych w Stanach Zjednoczonych z komercjalizacji
wyników badań
Warto w tym miejscu zastanowić się nad strukturą finansowania badań naukowych i
badań rozwojowych w Stanach Zjednoczonych – wiodącej gospodarce na świecie pod
względem innowacyjności i rozwoju technologicznego. Produkt Krajowy Brutto (GDP) w
Stanach Zjednoczonych wyniósł 12000 miliardów dolarów w roku 2004 [na podstawie
informacji
U.S.
Department
of
Commerce.
Bureau
of
Economic
Analysis
(http://www.bea.gov/)]. Udział nakładów na badania GERD (Gross Domestic expenditure on
R&D) w tymże roku wyniósł 2.66% GDP, czyli kwotowo wydano w USA na badania i
rozwój około 320 miliardów dolarów. Podział GERD na finansowanie prac R+D
prowadzonych w trzech głównych sektorach kształtował się następująco (dane Eurostat
http://epp.eurostat.ec.europa.eu/):
•
w sektorze przedsiębiorstw: 1.87%
•
w sektorze instytutów „rządowych”: 0.32%
•
w sektorze szkolnictwa wyższego: 0.36%
Udział w GERD badań prowadzonych przez badawcze ośrodki przemysłowe w
Stanach Zjednoczonych wyniósł w roku 2004 61.4% całkowitych wydatków na B+R
(odpowiednio 64.6% rok wcześniej), co stanowi kwotę około 196 miliardów dolarów. Na
podstawie powyższej analizy można sformułować prosty i spodziewany wniosek: największy
kwotowo udział w prowadzeniu badań B+R w Stanach Zjednoczonych ponoszą
przedsiębiorstwa. Na podstawie porównania kwoty całkowitych wydatków przedsiębiorstw na
badania, z wydatkami poniesionymi przez przedsiębiorstwa na finansowanie badań w
publicznych instytucjach naukowych (Rys. 2) sformułować można kolejny wniosek: przemysł
finansuje badania rozwojowe prowadzone prawie wyłącznie w badawczych instytucjach
komercyjnych, często zależnych własnościowo; finansowanie przez przemysł badań w
publicznych instytucjach badawczych stanowi natomiast śladową część w stosunku do
nakładów całkowitych podmiotów gospodarczych przeznaczanych na badania.
Dane Eurostat pozwalają porównać strukturę udziału poszczególnych sektorów w
badaniach naukowych i rozwojowych w Unii Europejskiej i poszczególnych krajach.
Strukturę udziału trzech najważniejszych sektorów – przemysłu, instytutów państwowych i
szkół wyższych w wybranych krajach oraz średnio w grupie 25 i 15 wiodących krajów Unii
Europejskiej przedstawia rysunek 4. Przedstawiony wykres wskazuje, że Polska
charakteryzuje się najmniejszym procentowym zaangażowaniem przemysłu w badaniach
rozwojowych – znacznie mniejszym niż w Czechach i na Węgrzech; wysiłek przemysłu
polskiego, odniesiony do całkowitych nakładów na badania, jest ponad dwukrotnie mniejszy
niż średnia wiodących krajów Unii Europejskiej. Aby osiągnąć proporcje Stanów
Zjednoczonych czy charakterystyczne dla UE15 przemysł krajowy powinien inwestować w
badania ponad sześciokrotnie więcej niż obecnie przy utrzymaniu aktualnych, bardzo
skromnych przecież, nakładach państwa na badania. Tu też należy szukać potencjalnych
źródeł niewystarczającego tempa rozwoju innowacyjnego kraju. Można postawić tezę, że
niedorozwój innowacyjny Polski i nieprawidłowa struktura udziału poszczególnych
sektorów w badaniach i rozwoju technicznym kraju nie wynikają z nadmiernego
finansowania przez
niedostatecznego
państwo badań podstawowych,
prowadzenia
badań
lecz są
technologicznych
przez
raczej skutkiem
przedsiębiorstwa,
szczególnie duże, i niewielkich nakładów finansowych przemysłu na te cele.
szkoły wyższe
instytucje rządowe
przemysł
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
Po
ls
ka
ie
m
cy
Fi
nl
an
di
a
Sz
w
W
ec
ie
ja
lk
a
St
B
an
ry
ta
y
ni
Zj
a
ed
no
cz
on
e
Irl
an
di
a
N
or
w
eg
ia
C
ze
ch
y
15
N
EU
EU
25
0%
Rysunek 4 Udział procentowy badań naukowych i rozwojowych prowadzonych w podmiotach
przemysłowych, rządowych instytucjach badawczych i szkołach wyższych (opracowanie własne na
podstawie danych Eurostat)
Rola dużych koncernów w rozwoju technologii
Warto zastanowić się, jaka jest skala i specyfika udziału dużych koncernów w
rozwoju technologicznym. Na użytek niniejszej pracy przeprowadzono analizę postaw
innowacyjnych czterech dużych przedsiębiorstw z branży petrochemicznej: British Petroleum,
Shell, PKN ORLEN i LOTOS. Analiza w zakresie nastawienia technologicznego koncernów
przeprowadzona została na podstawie publicznie dostępnej zawartości stron internetowych
firm, odpowiednio, http://www.bp.com, http://www.shell.com/ oraz http://www.orlen.pl/.
Już przy pobieżnym przeglądzie materiałów BP rzuca się w oczy wszechobecne
pojęcie technology. Z prezentacji dla inwestorów Technology where it counts z 12 grudnia
2005 roku [17] dowiadujemy się, że BP w swojej strategii koncentruje się na wybranych
technologiach zwiększając w ten sposób stabilność i zapewniając przewagę konkurencyjną
firmy w przyszłości. W 2004 roku inwestycyjne nakłady technologiczne firmy oraz nakłady
na B+R wyniosły, odpowiednio, około 750 milionów i 300 milionów USD (bez
uwzględnienia inwestycji technologicznych firm zależnych TNK-BP i Innovene).
Technologie własne umożliwiają BP zwiększenie skuteczności identyfikacji nowych
złóż ropy, zwiększenie efektywności wydobycia ze złóż „trudnych”, wprowadzenie nowych
metod
wykonywania
odwiertów
horyzontalnych,
zmniejszenie
korozyjności
linii
przesyłowych z zakwaszonych złóż, wytwarzanie paliw nie zawierających siarki
(pierwszeństwo na rynku stanów Zjednoczonych) itd. Hasłem promocyjnym BP jest:
Converting resources to reserves through technology. Wśród „technologii jutra”, nad którymi
pracuje, BP wymienia odnawialne źródła energii, technologie pozyskiwania „ciężkiej ropy” z
łupków bitumicznych, technologie skraplania paliw gazowych, pozyskiwanie energii z
biomasy oraz zwiększenie wydajności przetwarzania energii słonecznej. Dodatkowo BP
prowadzi program współpracy z uniwersytetami nakierowany na sięganie granic naukowych i
technicznych w celu „lepszego spełniania oczekiwań społeczeństw oraz ulepszenia sposobu
funkcjonowania firmy”.
Koncern Shell charakteryzuje podobne nastawienie do technologii. W analogicznej
prezentacji strategii rozwojowej firmy skierowanej do inwestorów [18] także położono nacisk
konieczność inwestowania w technologie dla zapewnienia rozwoju i przewagi konkurencyjnej
firmy. Technologie rozwijane w Shell to: technologie wydobywcze, odnawialne źródła
energii (wiatrowa, słoneczna, biomasa, paliwo wodorowe), technologia gazyfikacji węgla,
skraplanie gazu naturalnego, biotechnologiczne metody wytwarzania etanolu, technologie
zmniejszenia emisji dwutlenku węgla i wiele innych. Szeroki wachlarz kierunków
rozwijanych technologii, bogactwo aktywów niematerialnych firmy, wysokokwalifikowana
kadra techniczna są fundamentem, na którym Shell buduje wizerunek stabilnej firmy z
wyraźnymi perspektywami rozwojowymi. Przedsiębiorstwo posiada też w pełni zależną firmę
badawczo-rozwojową Shell Global Solutions (SGS) działającą w dwóch lokalizacjach –
Holandia oraz Teksas, i zatrudniająca ponad pięć tysięcy pracowników. W niedalekiej
przyszłości Shell Global Solutions otworzy trzecią placówkę w Indiach i zatrudniać będzie
sześć tysięcy osób. Przywilejem firmy SGS, nadanym przez firmę władającą, jest możliwość
wykonywania niektórych usług badawczych i eksperckich także na zlecenie innych niż Shell
podmiotów. Wyniki finansowe SGS nie są dostępne, ale na podstawie tempa rozwoju firmy
sądzić można, że zyski z działalności (usług badawczych i eksperckich oraz sprzedaży
technologii) są znaczne, a aktywa niematerialne w SGS zgromadzone przyczyniają się do
umocnienia przewagi konkurencyjnej Royal Dutch Shell.
Zarówno British Petroleum jak i Shell starają się przekonać akcjonariuszy i
przyszłych inwestorów, że nakłady na inwestycje technologiczne oraz badania nad nowymi
technologiami związanymi z energetyką zapewnią firmie długotrwały rozwój uniezależniając
ją w dużym stopniu od dostawców ropy i cyklicznych kryzysów na rynku paliw płynnych.
Porównanie prezentacji BP i Shell pod względem nastawienia innowacyjnego z
analogicznymi informacjami PKN ORLEN i LOTOS wypada zdecydowanie niekorzystnie dla
przedsiębiorstw polskich. Na stronach internetowych PKN ORLEN termin technologia nie
pojawia się. Sądzić można na tej podstawie, że w ORLEN technologia jest pojęciem
nieznanym, tematem tabu, określeniem wstydliwym lub bagatelizowanym obszarem
potencjalnej działalności. W informacji dla akcjonariuszy zarząd ORLEN podaje dane
liczbowe dotyczące sprzedaży, spodziewanej dywidendy, zwiększenia mocy produkcyjnych
przetwórstwa ropy, podejmowanych akcji marketingowych itp. Bagatelizowanie inwestycji
we własne technologie może perspektywicznie postawić ORLEN w sytuacji pełnego
uzależnienia od dostawców ropy naftowej i technologii jej przetwórstwa. Obecna przewaga
konkurencyjna wynikająca z quasi-monopolu na rynku krajowym może nie przełożyć się na
stabilny długotrwały rozwój firmy. PKN ORLEN korzysta z kosztownych zapewne
eksperckich usług zewnętrznych. Shell Global Solutions informuje, że wykonał na
zamówienie ORLEN usługę ekspercką, która pozwoliła zmniejszyć koszty obsługi instalacji
rafineryjnych i tym samym podwyższyć rentowność [19]. Program został zapoczątkowany w
2002 roku i trwał trzy i pół roku. PKN ORLEN zmniejszył koszt o 30%, z czego większość
jest zasługą ekspertyzy firmy SGS.
Na stronach internetowych Grupy LOTOS S.A. znajdujemy pewne informacje na
temat rozwoju technologicznego koncernu (http://www.lotos.pl/firma/wiecej_program.html):
„W latach 2007 – 2010 Grupa LOTOS S.A. przewiduje budowę nowej instalacji
destylacji atmosferycznej i próżniowej oraz instalacji utylizacji ciężkich pozostałości po
przerobie ropy naftowej (IGCC), instalacji odasfaltowania rozpuszczalnikowego (SDA) oraz
łagodnego hydrokrakingu (MHC). Ciężka pozostałość to ok. 20 proc. masy ropy naftowej, z
której bez powyższych instalacji nie da się wyprodukować wysokiej jakości paliw ani olejów.
Wytwarzamy z niej obecnie ciężki olej opałowy i asfalty. Unikalną cechą PKRT [Programu
Kompleksowego Rozwoju Technicznego]jest koncepcja połączonego wykorzystania trzech
różnych nowoczesnych technologii:
•
Technologia odasfaltowania (SDA) pozwoli na odzyskanie z ciężkiej pozostałości z
przerobu ropy maksymalnej ilości półproduktów, z których można jeszcze wytworzyć
wartościowe produkty. Ich wysoki uzysk z instalacji opartej na tej technologii będzie
możliwy wyłącznie dzięki możliwości utylizacji zagęszczonych i zanieczyszczonych
"resztek" z tej pozostałości w instalacji IGCC.
•
Technologia IGCC (Integrated Gasification Combined Cycle) będzie wykorzystana w
celu stworzenia kompleksu, w którym z zagęszczonych pozostałości z przerobu ropy
naftowej wytwarza się gaz syntezowy, usuwa z niego zanieczyszczenia, po czym czysty
gaz syntezowy jest spalany i produkowana jest energia elektryczna oraz ciepło (para
technologiczna). Gaz syntezowy będzie stanowić również efektywne źródło pozyskania
wodoru potrzebnego w procesach rafineryjnych. Będzie to ekologicznie czyste źródło
mediów energetycznych i wodoru dla Rafinerii z możliwością sprzedaży ograniczonej
ilości energii elektrycznej na zewnątrz.
•
Technologia łagodnego hydrokrakingu (MHC), pozwalająca wyprodukować paliwa o
jakości wymaganej po roku 2009 i wysokiej wartości rynkowej, z półproduktów
otrzymywanych w instalacji SDA.
Gwarancją skutecznej i efektywnej realizacji programu Programu Kompleksowego
Rozwoju Technicznego (PKRT) jest szereg umów, jakie zawarła Grupa LOTOS S.A.:
•
Umowy licencyjne na technologie IGCC/SDA/MHC z Shell Global Solutions
International i Kellogg Brown & Roots
•
Umowa z Lockheed Martin Corporation o realizacji zobowiązań offsetowych,
polegająca na współfinansowaniu zakupu przez GL S.A. trzech podstawowych
nowoczesnych technologii przemysłowych dla Projektu od ww. licencjodawców
•
Długoterminowa umowa z firmą Shell International Trading and Shipping Company
Ltd. na zakup głównych produktów pochodzących z instalacji wybudowanych w
ramach PKRT
•
Porozumienie z Shell Global Solutions International o świadczeniu usług
inżynieryjnych i doradczych przy realizacji inwestycji
•
Kontrakty z firmą Fluor oraz konsorcjum Uhde/Technip dotyczące prac projektowych
i inżynieryjnych dot. podstawowych instalacji PKRT, niezbędnych do przygotowania
projektu umowy na realizację Programu.”
Jak widać z przedstawionej powyżej informacji koncernu LOTOS, flagowe
technologie wprowadzane w najbliższej przyszłości pochodzą wyłącznie ze źródeł
zagranicznych, a głównym dostawcą jest, podobnie jak w przypadku PKN ORLEN, firma
Shell Global Solutions. Koncerny polskie nie informują o podjęciu prac badawczorozwojowych zwiększających ich innowacyjność w strategicznie ważnych sektorach.
Wnioski, jakie się nasuwają na podstawie przedstawionych powyżej faktów:
•
Koncerny ponadnarodowe intensywnie inwestują w rozwój technologii głównie we
własnych ośrodkach badawczych,
•
Firmy nie posiadające własnego potencjału rozwoju technologii silnie uzależniają się
od przedsiębiorstw w rozwój technologii inwestujących,
•
Dysponowanie aktywami niematerialnymi stabilizuje pozycję firmy sprzyjając
powstaniu długofalowej przewagi konkurencyjnej,
•
Technologia własna pozwala uzyskać silną pozycję rynkową i umożliwia uzyskanie
dodatkowych przychodów ze sprzedaży licencji i usług eksperckich,
•
Duże przedsiębiorstwa ustalają poziom technologiczny i mogą wpływać na
innowacyjność kraju; technologie przełomowe (Apple, Microsoft, Intel, Google)
eksplodują w stabilnym środowisku innowacyjnym utworzonym przez dorobek
stabilnych przedsiębiorstw technologicznych.
Otoczenie prawne innowacyjności w Polsce
Ocenić można, że w obowiązującym obecnie w Polsce systemie prawnym znajduje
się wiele elementów sprzyjających postawom innowacyjnym. Uczelnie polskie od dawna
wyposażone są w prawa materialne do dysponowania wytworzoną własnością intelektualną.
Nadal nie obserwuje się jednak w Polsce skutków, jakie przyniosło uchwalenie w Stanach
Zjednoczonych aktu Bayh-Dole przyznającego uczelniom prawa majątkowe do patentów.
Może to wynikać z braku świadomości znaczenia posiadanych praw.
Prawo o Szkolnictwie Wyższym otwiera przed uczelniami możliwość tworzenia
podmiotów prawa handlowego wykorzystujących dorobek badawczy uczelni w prowadzeniu
działalności
gospodarczej.
Ustawa
o
niektórych
formach
wspierania
działalności
innowacyjnej z dnia 29 lipca 2005 roku umożliwia dodatkowe odliczania od podstawy
opodatkowania nakładów na nowe technologie. Elementy systemu prawnego wydają się nie
blokować innowacyjności w Polsce. Przyczyn niedorozwoju innowacyjnego kraju upatrywać
można w nadal niedostatecznej kulturze innowacji, niewielkim poziomie finansowania badań
naukowych i rozwojowych, słabości finansowej i strategicznej małych i średnich
przedsiębiorstw oraz biernością innowacyjną przedsiębiorstw dużych.
LITERATURA
1. „Innowacje i transfer technologii – słownik pojęć” red. Krzysztof B. Matusiak,
wydawnictwo Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa, 2005
2. OECD, Oslo Manual. The Measurement of scientific and technological activities.
Proposed Guidelines for Collecting and Interpreting Technological Innovation Data,
OECD/Eurostat, Paris 1997
3. E. Stawasz, Innowacje a mała firma,Uniwersytet Łódzki, Łódź 1999.
4. K. B. Matusiak, M. Matusiak, Potencjał i zasoby parków technologicznych [w:] K. B.
Matusiak (red.), Ośrodki innowacji w Polsce. Analiza krajowych instytucji wspierających innowacyjność i transfer technologii, PARP, SOOIPP, Warszawa/Poznań
2005, s. 135–156
5. B. M. Marciniec, J. Guliński (red.), Parki naukowe i technologiczne. Polska
perspektywa, Wyd. Poznańskie, Poznań 1999.
6. Negocjacje w transferze technologii; podręcznik szkoleniowy UNIDO Polska Agencja
Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa, 2004
7. K. Pavitt, „International patterns of technological accumulation”, Strategies in Global
Competition, N. Hood and J.E. Vahlne, eds. (Beckenham, Croom, Helm, 1988)
8. S.J. Kline, N. Rosenberg, „An overview of Innovation”, The Positive Sum Strategy, R.
Landau and N. Rosenberg eds. (Washington, D.C., National Academy Press, 1986)
9. Raich, M. (2000), Managing in the Knowledge Based Economy, Raich, Zurich.
10. Hall, R. (2003), Knowledge Management in the New Business Environment, Acirrt
Report, University of Sydney.
11. Burnes, B. (2000), Managing Change — A Strategic Approach to Organisational
Dynamics, Pearson Education, Harlow.
12. Rollo, C. and Clarke, T. (2001), International Best Practice: Case Studies in
Knowledge Management. Standards Australia International Limited
13. K.B. Matusiak, Ośrodki innowacji w Polsce. Analiza krajowych instytucji
wspierających innowacyjność i transfer technologii, PARP, SOOIPP,
Warszawa/Poznań 2005).
14. A. Sosnowska, S. Łobejko, A. Kłopotek, J. Brdulak, A. Rutkowska-Brdulak, K.
Żbikowska; Jak wdrażać innowacje technologiczne w firmie, Poradnik dla
przedsiębiorców, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa, 2005.
15. K. Singh, „Technology innovation and evolving regime of intellectual property rights
– perspective for developing countries” Journal of Scientific and Industrial Research,
50(1991)145
16. Andrzej H. Jasiński, Bariery transferu techniki na rynku dóbr zaopatrzeniowoinwestycyjnych, Wydawnictwo Naukowe Wydziału Zarządzania Uniwersytetu
Warszawskiego, Warszawa 2005
17. http://www.bp.com/liveassets/bp_internet/globalbp/STAGING/global_assets/downloa
ds/T/technology_webcast_slides_12dec05.pdf
18. http://www.shell.com/static/investoren/downloads/quarterly_results/2006/q1/q1_2006_presentation.pdf
19. http://www.shell.com/static/globalsolutionsen/downloads/news_and_library/2006/Hyd_Eng_world_review_107006.pdf Shell
Global Solutions, Contribution to World Review supplied for publication in
Hydrocarbon Engineering, May 2006
Innowacyjność w sektorze wiedzy
Jerzy Woźnicki
Wprowadzenie
Takie pojęcia jak ‘gospodarka oparta na wiedzy’, ‘społeczeństwo informacyjne’,
‘społeczeństwo wiedzy’ czy ‘społeczeństwo sieciowe’ na stałe weszły do debat dotyczących
kwestii ekonomicznych, społecznych i naukowych. Spoglądając na wiedzę, a w tym na jej
wytwarzanie, dystrybucję i
wykorzystywanie z punktu widzenia instytucjonalnego i
infrastrukturalnego (co stanowi fragment życia publicznego i gospodarczego), będziemy
mówić o sektorze wiedzy, w skład którego wchodzą instytucje zajmujące się produkowaniem,
przetwarzaniem
i
upowszechnianiem
wiedzy:
uniwersytety,
ośrodki
badawcze,
przedsiębiorstwa działające na obszarze high-tech itp.
Z kolei patrząc na wiedzę, a w tym jej wytwarzanie, dystrybucję i wykorzystywanie, z
punktu widzenia człowieka, w ujęciu indywidualnym i zbiorowym (traktując te zjawiska jako
fragment życia społecznego) mówimy o społeczeństwie wiedzy, którego przejawami jest nie
tylko dominująca – co najmniej w zakresie dynamiki wzrostu - rola sektora wiedzy w
gospodarce, ale również rozwój kapitału ludzkiego i pojawienie się zjawiska tzw. wiedzy
rozproszonej.
Tradycyjna misja uniwersytetu opiera się na postulatach szerzenia, ale i poszerzania
wiedzy. W tej ostatniej roli uczelnia akademicka występuje współcześnie, w społeczeństwie
wiedzy, w roli tzw. generatora wiedzy i stymulatora procesów prowadzących do postępu w
wiedzy, co stanowi domenę nauki. Odnotowując, że problem niedostatecznie rozwiniętej
innowacyjności w naszym kraju ma swoje źródła w barierach natury kulturowej, w
komentarzu należy tu wspomnieć o kilku kwestiach:
1.
Dla rozwoju gospodarki opartej na wiedzy istotna jest ta część przyrostu
wiedzy, która ma znaczenie ekonomiczne i może stać się stymulatorem rozwoju
gospodarczego kraju, a także źródłem rozwoju przedsiębiorczości o charakterze
proinnowacyjnym.
2.
Innowacyjność gospodarki w Polsce poprawia się wolniej niż wynikałoby to z
możliwości wynikających z tempa rozwoju gospodarczego. Potwierdza to wniosek o
konieczności stymulowania innowacyjności w naszym kraju.
3.
Jednym z najważniejszych zadań w zakresie poprawy innowacyjności
gospodarki jest komercjalizacja technologii. Polska dotąd ciągle nie osiąga
satysfakcjonujących efektów na tym polu.
Wśród czynników ograniczających nasze możliwości w tym zakresie należy
wymienić:
•
niedostateczne mechanizmy prawno ekonomiczne i niekorzystne uwarunkowania
kapitałowe (rola państwa – kreowanie funduszy typu seed capital i venture
capital).
•
brak dostatecznie dużej liczby działających komercyjnie niewielkich firm
badawczych (prywatnych), które sprzedawałyby technologie lub same byłyby
kupowane wraz ze swoimi technologiami przez wielkie korporacje; bardzo ważne
jest pytanie o tego przyczyny i perspektywy zmiany sytuacji.
•
brak dostatecznej wiarygodności poszczególnych podmiotów w procesie
komercjalizacji technologii.
Rodzą się pytania co można uczynić, aby usuwać istniejące bariery? W odniesieniu do
problemów zasygnalizowanych w punktach 1 i 2 niezbędne są działania rządu na rzecz
tworzenia infrastruktury innowacyjności, a w przypadku punktu 3 pożądane jest tworzenie
warunków do zaistnienia synergii wiarygodności, ale przede wszystkim potrzebne są
przykłady sukcesu.
Wszystko to wymaga właściwego stanu rozwoju sektora wiedzy w Polsce. Wydolność
tego sektora w pokonywaniu barier rozwojowych innowacyjności wymaga aby jego instytucje
same stały się jej nośnikiem w swym działaniu. Innymi słowy innowacyjny sektor wiedzy
można budować tylko w oparciu o innowacyjne instytucje sektora wiedzy.
Obserwujemy kształtowanie się społeczeństwa informacyjnego. Globalizacja świata,
totalnie przewartościowująca wcześniejsze wyobrażenia o sposobie i kierunkach rozwoju
krajów i głównych dziedzin aktywności człowieka, stała się faktem. Dostrzegamy zmiany w
organizacji procesów wytwarzania, a także w polityce państw, która w coraz większym
stopniu traci charakter lokalny. Wszystko to wywiera znaczny wpływ na naukę i kulturę. Nie
negując potrzeby trwania przy ich uniwersalnej i humanistycznej misji i wizji, nie można nie
dostrzegać konieczności zmian w sposobach organizowania ludzkiej aktywności mającej na
celu bardziej efektywne kształtowanie warunków kreowania wartości intelektualnych.
Prawdziwe wyzwania dla nauki polskiej wiążą się bowiem z możliwościami
efektywnego konkurowania przez polskie instytucje akademickie i placówki badawcze na
rynku badań naukowych w Unii Europejskiej, oraz z godnymi poparcia ambicjami uczelni
akademickich i instytutów naukowych konkurowania na europejskim rynku kształcenia i
badań - co rysuje się jako wielkie wyzwanie przyszłości. Niezwykle ważne jest, abyśmy, sami
wykazując się innowacyjnością własną, potrafili - poprzez właściwą politykę naukową i
edukacyjną - tworzyć także warunki do promocji polskich dobrych marek instytucji
akademickich i naukowych, jako pewnego
rodzaju polskich znaków firmowych
rozpoznawalnych w Europie.
Nasz kraj musi także być aktywnym uczestnikiem w dziele tworzenia wspólnej
europejskiej przestrzeni szkolnictwa wyższego, co następuje w ramach tzw. procesu
bolońskiego, oraz budowy europejskiego obszaru badań naukowych. Decydujące znaczenie w
tym kontekście ma oczywiście polityka rządu, a zwłaszcza działania właściwych ministrów.
Powinny one obejmować także prace nad pożądanymi zmianami w systemie badań
naukowych w Polsce.
System badań naukowych w sektorze wiedzy
Rola państwa w odniesieniu do sektora wiedzy:
A. w zakresie zasadniczych celów polega na:
-
zapewnianiu prawa do nauki
-
zapewnianiu powszechnego i równego dostępu do wykształcenia oraz
wolności nauczania,
-
stymulowaniu rozwoju badań naukowych i doskonaleniu mechanizmów
ich wykorzystania,
-
zapewnianiu autonomii uczelni,
-
zapewnianiu wolności badań naukowych oraz ogłaszania ich wyników,
-
stosowania zasady zrównoważonego rozwoju
B. w zakresie sposobów realizacji celów polega na:
-
ustalaniu założeń i kierunków oraz realizacji polityki edukacyjnej oraz
polityki w zakresie badań naukowych i innowacji – przy współdziałaniu
instytucji partnerskich ładu systemowego
-
stanowieniu aktów prawnych, określających działanie systemu edukacji
narodowej i systemu badań naukowych,
-
sprawowaniu nadzoru nad funkcjonowaniem tych systemów,
-
stymulowaniu i zapewnianiu jakości kształcenia i efektywności badań,
-
wykonywaniu
funkcji
regulacyjnych,
sprawozdawczych, wynikających z ustaw,
koordynacyjnych
i
-
tworzeniu warunków zapewniania właściwego miejsca kraju na arenie
międzynarodowej w obszarze sektora wiedzy, a w tym w dziedzinie
szkolnictwa wyższego i nauki
Wniosek: Państwo powinno działać na rzecz rozwoju sektora wiedzy i gospodarki
opartej na Wiedzy, co obejmuje w szczególności politykę proinnowacyjną.
Rozwój Polski zwiększa zainteresowanie zagranicznych instytucji badawczych
naszym rynkiem nauki. Te instytucje mogą przystępować do tworzenia jednostek filialnych
lub zakładać nowe instytuty. Będą się pojawiać także inne niepubliczne instytucje badawcze.
Rozwija się sektor niepublicznych szkól wyższych, z których niektóre osiągają status uczelni
akademickich. Inne nowe uwarunkowania działania systemu badań naukowych związane są
ze zmianami, jakim podlega bezpośrednie otoczenie tego systemu. Dotyczy to zwłaszcza
życia gospodarczego oraz systemu edukacji narodowej.
Organizacja systemu badań naukowych powinna zapewniać możliwość lepszego
integrowania polityki państwa w obszarze edukacji narodowej i szeroko rozumianej sfery
nauki, powinna ograniczyć monopol w zakresie finansowania badań ze środków publicznych,
powinna jednak zachować udział osób legitymujących się dorobkiem naukowym i
doświadczeniem badawczym w procesach decyzyjnych dotyczących oceny instytucjonalnej i
finansowania projektów badawczych. Osoby te nie powinny w żadnej mierze móc
występować w podwójnej roli. Powinna tez być ograniczona możliwość działań choćby w
najmniejszym stopniu naruszających zasady etyki w nauce.
W systemie badań naukowych ważne jest dążenie do harmonizacji rozwiązań
dotyczących finansowania badań ze środków pochodzących z budżetów lokalnych oraz od
jednostek gospodarczych. Problemem wymagającym rozwiązania jest sposób finansowania ze
środków publicznych badań mających znaczenie praktyczne w wymiarze lokalnym. Wiąże się
to z określeniem właściwych form i instrumentów realizacji polityki proinnowacyjnej
państwa na szczeblu organów samorządu wojewódzkiego.
Uczelnie akademickie odgrywają bardzo ważną role w polityce naukowej z każdego
punktu widzenia. Ze względu na ich potencjał i wyniki - są pionem dominującym. Nie
znajduje to jednak właściwego odzwierciedlenia w obecnym usytuowaniu szkól wyższych
jako podmiotów instytucjonalnych w systemie badań naukowych. Nie mówimy tutaj o roli
indywidualnie wypełnianej przez uczonych rekrutujących się z uczelni. Potrzebna jest w tym
miejscu zmiana w postaci zwiększenia roli uczelni akademickich w systemie badań
naukowych.
Tożsamość uniwersytetu współczesnego
Za paradoks naszych czasów może być uznany fakt, że uniwersytety, jeśli chcą
utrzymać swój autorytet i pozycję, powinny wprawdzie pozostawać świątyniami wiedzy, ale
zarazem muszą próbować być centrami wspaniałości, czego nie można osiągnąć bez
innowacyjności i popierania postępu w sposób wyprzedzający otoczenie. Uniwersytety, jeśli
mają kształtować ludzi nie tylko posiadających wiedzę i zdolnych do jej przyswajania, ale
także otwartych, przedsiębiorczych i nade wszystko kreatywnych, same muszą jako instytucje
– przez odważne wprowadzanie innowacji modelowych i przez nacechowane otwartością
postawy swych profesorów - dowodzić swej zdolności, nie tylko do nadążania za rozwojem,
ale wręcz do jego kreowania i promowania w różnych dziedzinach.
Uniwersytet, bez względu na rodzaj reprezentowanych dyscyplin naukowych, jest
instytucją użyteczności publicznej o roli kulturotwórczej w sensie społecznym. Uniwersytet
jest instytucją, która odwołuje się do tradycyjnych wartości mających charakter akademicki i
w oparciu o nie buduje swoją tożsamość. Uniwersytet jest instytucją, która tworzy własną
kulturę i sama określa swoja misję. Wobec tego - o czym warto przypominać nieustannie dzieło uniwersytetu i on sam jest częścią narodowej kultury. Szkoła wyższa to jednak także
duże przedsiębiorstwo, którego działanie jest silnie uwarunkowane ekonomicznie, a w
związku z tym musi ona realizować własną realistyczną strategię rozwoju, opierając się w
pewnej części na środkach własnych.
Obserwujemy w wielu uniwersytetach na świecie zjawisko, zderzania się tradycyjnej
kultury szkoły wyższej z jej nową strategią rozwojową. Często tak bywa, że kultura wygrywa
- to nie jest tylko prawidłowość charakterystyczna dla uniwersytetu. Można jednak
powiedzieć, że od lat 80-tych XX wieku obserwujemy triumfalne wkraczanie do uniwersytetu
amerykańskiego i europejskiego dorobku dyscypliny „organizacja i zarządzanie” która
przyniosła w latach 60-tych ogromny postęp w działalności firm komercyjnych. Wiedza z
obszaru „management” coraz odważniej jest przenoszona do uniwersytetów i zaczyna
wpływać na ich funkcjonowanie. Dzisiaj istnieje już wyróżniona dyscyplina naukowa o
nazwie „university management”, która intensywnie rozwija się i której dorobek zastosowany
praktycznie przynosi rozkwit wielu uniwersytetom na świecie. Kanonem akademickim
ugruntowanym
na
przełomie
wieków
XX/XXI
jest
model
przedsiębiorczego, ale uwaga - nie przedsiębiorstwa uniwersyteckiego.
Europa wiedzy
tzw.
uniwersytetu
Obserwujemy sieciowość wiedzy i jej dostępność, co stwarza nieosiągalny dotąd
potencjał w dziedzinie kształcenia i możliwość zaopatrywania społeczeństwa w wiedzę, dobra
i usługi. Przewiduje się, że wiedza jest i będzie w sposób bardziej rozproszony tworzona i
wykorzystywana. Rozwijają się bowiem różne centra wytwarzania wiedzy i jej źródła:
badania naukowe w szkołach wyższych i instytutach, badania i projekty innowacyjne w
gospodarce oraz sieci społeczne jako istotne źródła samowiedzy społecznej. Wszystko to
stanowi podstawę do kształtowania się w całej Europie sektora wiedzy, którego znaczenie dla
rozwoju i konkurencyjności krajów staje się decydujące. Prowadzi nas to w kierunku
problematyki kształtowania właściwej polityki w odniesieniu do sposobów kreowania i
dystrybucji wiedzy oraz instytucji sektora wiedzy, którego potrzeba rozwoju, także w naszym
kraju, stała się paląca. Rozwinięte kraje europejskie weszły bowiem już znacznie wcześniej w
okres kształtowania społeczeństwa wiedzy i gospodarki opartej na wiedzy. To właśnie te dwa
procesy kreują „Europę wiedzy”.
Prowadzi nas to w kierunku problematyki właściwej polityki w odniesieniu do
sposobów kreowania wiedzy oraz instytucji sektora wiedzy.
Komisja Europejska w swym dokumencie pt. „Rola uniwersytetów w Europie
Wiedzy” stwierdza m. in.: „(...) Niniejszy Komunikat otwiera dyskusję na temat roli, jaką
pełnią uniwersytety (szkoły wyższe) w społeczeństwie wiedzy i gospodarce opartej na wiedzy
w Europie, jak również na temat warunków, w których będą mogły tę rolę pełnić efektywnie
(...)”.
„(...) Europejskie szkolnictwo wyższe nie jest wolne od problemów, a uniwersytety w Europie
nie są w tej chwili konkurencyjne wobec głównych partnerów w świecie, jakkolwiek publikują
prace naukowe o wysokiej jakości. (...)”, i dalej „(...) Unii Europejskiej potrzebne są prężne
ośrodki uniwersyteckie. Europa potrzebuje wysokiej jakości kształcenia na poziomie
szkolnictwa wyższego po to, aby doprowadzić do optymalizacji procesów niezbędnych z
punktu widzenia społeczeństwa wiedzy oraz po to, by osiągnąć cel sformułowany przez Radę
Europejską w Lizbonie, cel dotyczący stworzenia w Europie najbardziej konkurencyjnej i
dynamicznej gospodarki w świecie – gospodarki opartej na wiedzy, zdolnej do trwałego
wzrostu, tworzącej coraz większą liczbę lepszych miejsc pracy i zapewniającej większą
spójność społeczną(...)”.
Dokument Komisji stawia wiele pytań m. in. takich:

w jaki sposób doprowadzić do lepszej współpracy pomiędzy uczelniami i
przedsiębiorstwami, tak aby zapewnić popularyzację osiągnięć naukowych oraz ich
lepsze wykorzystanie dla dobra gospodarki i społeczeństwa;

jak stworzyć spójny, kompatybilny i konkurencyjny europejski obszar
szkolnictwa wyższego, który postulowano w Deklaracji Bolońskiej, jak również
europejski obszar badań naukowych, którego stworzenie, według Rady Europejskiej
obradującej w Lizbonie w marcu 2002 roku, powinno stać się celem Unii
Europejskiej.
Zauważmy, że dokument Komisji Europejskiej za szczególnie istotny i aktualny
problem europejskiego szkolnictwa wyższego uznaje jego niedostateczną konkurencyjność.
Komisja Europejska wzywa do działania. Szkolnictwo wyższe staje się bowiem dziedziną
strategiczną i jednym z priorytetów polityki europejskiej, której głównym celem staje się
zapewnienie młodym Europejczykom oraz zainteresowanym studentom spoza Europy
możliwości zdobycia wyższego wykształcenia szczególnie wysokiej jakości. Tak wysokiej
aby Europa mogła wygrywać konkurencję na tym polu. Czy kraje europejskie, a w tym
Polska, czynią wszystko co możliwe aby stworzyć warunki do realizacji tego celu?
Rola ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym
Nasza polska odpowiedź na wyzwania, o których mówi Komisja Europejska to m. in.
nowa ustawa Prawo o szkolnictwie wyższym.
Przyjęta w 2005 r. nowa ustawa Prawo o szkolnictwie wyższym wprowadziła szereg
fundamentalnych zmian z punktu widzenia innowacyjności:
•
stwarzając warunki do różnicowania się uczelni zwiększono rolę statutów uczelni jako
źródła prawa w szkolnictwie wyższym
(uczelnia bardziej odpowiedzialna, mniej
„państwowa”, bardziej „publiczna” lepiej dostosowana do rynku, konkurencji i
potrzeb społecznych, w tym regionalnych),
•
sprowadzono mechanizmy ułatwiające współdziałanie i konsolidację
pośrednią
uczelni (tworzenie związków uczelni, jednostek międzyuczelnianych i wspólnych oraz
zamiejscowych i zagranicznych)
•
wprowadzono nowe organizacyjne rozwiązania proinnowacyjne: centrum transferu
technologii, inkubator przedsiębiorczości
Uwaga:
•
Wzmocnienie znaczenia pionu naukowego na uczelniach następuje także w wyniku
utworzenia Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego
Statuty stają się w większym stopniu niż do tej pory źródłem prawa i pozwalają
kształtować uczelniom swoją tożsamość (w tym proinnowacyjną) i własną kulturę
instytucjonalną w sposób znacznie bardziej zróżnicowany niż do tej pory. Po co to jest
potrzebne? Mamy dwumilionową rzeszę studentów, która jest ogromnie zróżnicowaną grupą
ludzi zainteresowanych ofertą dla siebie. Otoczenie uczelni i jego oczekiwania stają się coraz
bardziej zróżnicowane. Misja i oferta uczelni musi być także bardzo zróżnicowana, gdyż
odpowiada na zróżnicowane potrzeby, ograniczenia i oczekiwania. Podobnie zróżnicowany
jest potencjał poszczególnych szkół wyższych i ich dorobek.
Związki uczelni i inne instytucjonalne formy współdziałania z podmiotami
zewnętrznymi oznaczają zmianę sposobu myślenia o podmiotach systemu szkolnictwa
wyższego:
•
nowe możliwości współdziałania instytucji akademickich i naukowych, a także
konsolidacji instytucjonalnej i agregacji zasobów w szkolnictwie wyższym, zarówno
publicznym jak i niepublicznym.
•
wprowadzono mechanizmy ułatwiające współpracę oraz instytucjonalną konsolidację
pośrednią uczelni, dookreślono możliwości działań uczelni podejmowanych wspólnie
– m. in.:
•
wprowadzono do ustawy posiadające osobowość prawną związki uczelni, które
mogą być powoływane w ramach każdego z sektorów – publicznego oraz
niepublicznego.
•
jednostki międzyuczelniane i jednostki wspólne oraz krajowe i zagraniczne
jednostki wykonujące zadania inne niż dydaktyczne.
W uczelni może funkcjonować przedstawicielstwo zewnętrznych interesariuszy
uczelni w postaci konwentu, którego zasady działania, zakres kompetencji i sam fakt istnienia
lub nie, określa statut uczelni. Może on określać wspólne kompetencje senatu i konwentu, ale
może przesądzić, że konwentu nie ma w uczelni. Jest to obszar decyzji samej uczelni. W
skład konwentu uczelni publicznej mogą wchodzić w szczególności przedstawiciele organów
państwowych i organów samorządu terytorialnego i zawodowego, instytucji i stowarzyszeń
naukowych, zawodowych oraz twórczych,
organizacji pracodawców oraz organizacji
samorządu gospodarczego, przedsiębiorców i instytucji finansowych. W skład konwentu
publicznej uczelni zawodowej mogą wchodzić przedstawiciele uczelni akademickiej, z którą
publiczna uczelnia zawodowa współdziała.
Uczelnia może prowadzić działalność gospodarczą wyodrębnioną organizacyjnie i
finansowo w zakresie i formach określonych w statucie. Jednakże
prowadzenie przez
uczelnię działalności dydaktycznej, naukowej, badawczej, doświadczalnej, artystycznej,
sportowej, diagnostycznej, rehabilitacyjnej lub leczniczej nie stanowi działalności
gospodarczej.
W celu lepszego wykorzystania potencjału intelektualnego i technicznego uczelni oraz
transferu wyników prac naukowych do gospodarki, uczelnie mogą prowadzić akademickie
inkubatory przedsiębiorczości oraz centra transferu technologii.
Zgodnie z zapisami ustawy akademicki inkubator przedsiębiorczości tworzy się w celu
wsparcia działalności gospodarczej środowiska akademickiego lub pracowników uczelni i
studentów będących przedsiębiorcami. Akademicki inkubator przedsiębiorczości utworzony:
•
w formie jednostki ogólnouczelnianej działa na podstawie regulaminu zatwierdzonego
przez senat uczelni;
•
w formie spółki handlowej lub fundacji działa w oparciu o odpowiednie dokumenty
ustrojowe.
Natomiast centrum transferu technologii tworzy się w celu sprzedaży lub
nieodpłatnego przekazywania wyników badań i prac rozwojowych do gospodarki. Centrum
transferu technologii utworzone:
•
w formie jednostki ogólnouczelnianej działa w oparciu o regulamin zatwierdzony
przez senat uczelni;
•
w formie spółki handlowej lub fundacji działa w oparciu o odpowiednie dokumenty
ustrojowe.
Akademickie szkoły wyższe jako instytucje sektora wiedzy
Często zadajemy sobie pytanie o możliwości wkładu akademickich szkół wyższych w
działania proinnowacyjne. Uwzględniając dotychczasowe doświadczenia i oceniając rysujące
się wyzwania, możemy stwierdzić, ze rola uczelni może być następująca:
•
konwencjonalna, wypełniana w Polsce, jako partnera merytorycznego, realizatora
zamówionego projektu badawczego;
•
niekonwencjonalna i pożądana w Polsce, ale dotąd nie dość rozwijana, jako:
-
partnera uwiarygodniającego,
-
partnera wspierającego przedsięwzięcie organizacyjnie i materialnie.
Instrumentarium własne pozostające w dyspozycji Uczelni to:
-
jednostki organizacyjne wspierające przepływ wiedzy o technologiach między
podmiotami gospodarczymi i instytucjami badawczymi;
-
wydzielone zasoby i środki materialne dedykowane, przeznaczone na cele
proinnowacyjne;
-
wspieranie rozwoju przedsiębiorczości w sposób zorganizowany;
-
parki technologiczne oraz parki nauki;
-
inne rozwiązania o charakterze niekonwencjonalnym.
Na tle dotychczasowych rozważań można sformułować następujące wnioski ogólne:
•
Bariery mogą być pokonywane jedynie poprzez uruchamianie ambicji i inwencji ludzi.
Wymaga to prawa dla pracowników i ich instytucji do działań niekonwencjonalnych.
•
Trzeba otwierać możliwości i uwalniać ludzi oraz instytucje do działania.
•
Państwo zainteresowane wynikiem musi brać na siebie cześć obowiązków, ale i
ryzyka.
Jeżeli założyć, ze nie chodzi nam o osiągniecie jednorazowe, wyjątkowe, o sukces
jednego produktu jednej firmy, to o kreowaniu szans na sukces trzeba mówić w kategoriach
systemowych. Należy wiec zajmować się planowanym i systematycznym tworzeniem
bardziej sprzyjających warunków poprawy innowacyjności i konkurencyjności polskich firm
we współdziałaniu z uczelniami. Warunki te musza oczywiście obejmować właściwe
działania i rozwiązania z obszaru polityki makroekonomicznej (w tym z zakresu polityki
podatkowej, prawa pracy, dostępności taniego kredytu), odbiurokratyzowanie gospodarki i
walkę z korupcja, ale także politykę wspierania prac zmierzających do opracowywania
nowych technologii w sposób umożliwiający ich komercyjne wykorzystanie, lecz również
poszukiwania nowych produktów.
Większa otwartość uczelni na otoczenie jest niezbędna, większa elastyczność w
kształceniu w językach obcych, no i w ogóle bardziej elastyczne procedury studiowania,
przyjmowania na studia, indywidualne ścieżki nauczania, itd. Transparentność i komunikacja,
promocja międzynarodowa, system zapewniania jakości, rozwój zasobów ludzkich,
ogłaszanie konkursów na stanowiska, ale właśnie coraz bardziej międzynarodowe. Mobilność
nieporównanie większa.
Przechodząc do zarządzania musimy stwierdzić, że należy dokształcać kadry
kierownicze. Wzmacniać publiczną odpowiedzialność za szkolnictwo wyższe, ale dokonując
pewnych zmian. Zastępując na przykład w ramach oceny jakości badanie wejścia badaniem
wyjścia, zachęcając uczelnie do realizacji własnych strategii.
Powinny być określane cele średniookresowe,
a w tym nowe obszary badań,
nowatorskie kształcenie, nowe usługi. Żeby to słowo „nowe” w uczelniach, powiedziałbym
stało się słowem – kluczem. Niektórzy rektorzy ustanawiali na przykład funkcję prorektora
do spraw rozwoju. Bywało, że ich następcy odchodzili od tego bo się tym rozwojem tak
uczelnia zmęczyła, że trzeba było po kadencji iść do wyborów ogłaszając, żadnych zmian,
żadnego rozwoju. Ostatnie wybory elektorskie, w wielu uczelniach były wygrywane pod
hasłem: żadnych eksperymentów, bez przesadnego rozwoju a ci, którzy mówili: zmienię dużo
–przegrywali wybory.
Zarządzanie i rozwój zasobów ludzkich wymaga poszerzenia ram dla realizacji
własnej polityki kadrowej. Trzeba tworzyć wewnętrzne systemy zapewniania jakości i
wprowadzać mechanizmy nadążania za zmianami w otoczeniu uczelni. Bo kluczowe
elementy jakości w procesie kształcenia, są oparte
na zasadzie żeby uczyć tego, co
nadchodzi. Nadążająca innowacyjność własna powinna stać się elementem kluczowym
systemu funkcjonowania uczelni.
Ważne jest też profesjonalne zarządzanie majątkiem, finansami i kreowanie
wizerunku, bo uczelnie dysponują dużym majątkiem.
Finansowanie to osobny problem. Niewątpliwie potrzebny jest postęp w tej dziedzinie
w całej Europie. Na tle Czech my wyglądamy tak jak 2:1 w nakładach na studenta. I to się nie
może przekładać pozytywnie na dzieło uczelni jakim jest dobrze wykształcony młody
człowiek. Wzrost finansowania z ośrodków publicznych jest niezbędny, powinien być
kierowany do sektora i publicznego i niepublicznego, trzeba tworzyć warunki do
konkurowania o środki ale uczelnie muszą udowodnić, że większe fundusze zostaną
wykorzystane efektywnie, a nie posłużą do
petryfikacji istniejącego systemu. To
finansowanie musi być oparte na ocenie wyników oraz wewnętrznej i zewnętrznej
konkurencji, stymulowaniu jednostek i grup, szczególnie innowacyjnych.
W odniesieniu do finansowania pochodzącego z przemysłu Strategia Lizbońska jest
próbą ustanowienia nowego partnerstwa z uczelniami.
Powinny się pojawić jakieś regulacje i bodźce do modernizacji systemowej w
kontekście europejskim, miedzy innymi w kierunkach, o których była mowa wyżej.
Wieloletnie strategie rozwojowe, porozumienia między państwem – regionem – uczelnią.
Ogólnie jest, jak gdyby w dokumentach unijnych wołanie o strategię. To znaczy o planowanie
strategiczne, o kreślenie jakichś konkretnych programów rozwojowych, tak, żeby można było
z ich realizacji rozliczać władzę. Władzę uczelnianą, władzę regionalną, władzę państwową. I
reagować na to na przykład cięciem środków, kiedy nie widać, żeby wysiłek Unii w postaci
środków finansowych, tworzył jakieś nowe wartości. Unia nie proponuje kopiowania
rozwiązań amerykańskich, ale stwierdza się w dokumentach, że trzeba podjąć reformę
europejskiego szkolnictwa wyższego.
I tu kolejny już raz docieramy do problemów polityki proinnowacyjnej państwa pojawiają się pytania o instrumentarium dające rękojmię skuteczności takiej polityki. Sprawa
jest trudna, bo można tu wpaść w pułapkę finansowania atrap innowacyjności.
Jednym z istotnych i wykorzystywanych w świecie instrumentów w polityce
proinnowacyjnej państwa jest stymulacja powstawania tzw. parków technologicznych lub
przemysłowo-technologicznych, działających w partnerstwie ze szkołami wyższymi. Parki
także nie powinny być budowane same dla siebie. Mają być przede wszystkim miejscem,
gdzie osoby prawne lub fizyczne posiadające pomysł na przedsięwzięcie gospodarcze
uzyskają szansę realizacji swej inicjatywy, zwłaszcza w jej fazie początkowej.
Inicjatywy i formuły tzw. parków przemysłowo-technologicznego powinna służyć zatem
tworzeniu warunków dla lepszej absorpcji innowacji i rozwoju technologii w gospodarce.
Pojęcia innowacje i nowe technologie muszą być jednak rozumiane szeroko. W istocie
chodzi o osiąganie przez firmy działające w ramach Parku przewagi konkurencyjnej dzięki
wykorzystanej innowacji lub zastosowanej nowej technologii.
Do osiągnięcia
takiej przewagi potrzeba aby firma na tej drodze uzyskiwała
niekoniecznie swego rodzaju wyższość technologiczną ale przede wszystkim lepsze efekty
ekonomiczne niż konkurenci, zwłaszcza międzynarodowi. Skłaniać to powinno twórców
parków ku szerokiej formule działania, w ramach której znane i wdrożone na rynkach
zagranicznych technologie b lub wcześniej wykorzystane innowacje mogą w pełnym tego
słowa znaczeniu stać się podstawą sukcesu w działalności innowacyjnej, a w szczególności
technologicznej firm działających w ramach parku.
Niekoniecznie więc wymagane byłoby wchodzenie na rynek
rzeczywiście nowatorskie w skali światowej rozwiązania, których
w oparciu o
efektywne wdrożenie
napotykałoby na niewspółmiernie większe bariery, których pokonywanie wiązać się musi ze
znacznie większym ryzykiem dla inwestorów.
Uwagi końcowe
1.
Czego zatem najbardziej brakuje w sektorze wiedzy w Polsce? Najbardziej
komercyjnych firm badawczych, które żyłyby z innowacyjnych badań i
wdrożeń. Takich właśnie firm powinno być w Polsce tysiące. Tego jednak
w naszym kraju nie ma. Oczywiście, tego rodzaju firmy ciągłe upadają i
wciąż są tworzone nowe, jest to proces zdrowy, bo w wyniku selekcji
usuwani są nieudolni. W systemie, na który łożone są pieniądze musi
istnieć mechanizm usuwania nieudolnych - nie tylko firm, ale także
pracowników. System, w którym się pojawiają elementy wpływu
politycznego lub socjalnego musi się zakończyć klęską.
2.
Analizy i doświadczenia instytucji spełniających rolę inkubatorów
przedsiębiorczości lub parków nauki wskazują na istnienie istotnych barier
dla rozwoju innowacyjności, której podstawą jest własny dorobek twórcy
inwestora/wynalazcy lub założonego przez niego – być może ze
współpracownikami – mikroprzedsiębiorstwa, za które uważa się zwykle
firmę zatrudniającą do 5 osób.
Wśród przyczyn niedorozwoju tego swoistego rynku wynalazków w Polsce wymienia
się m. in.:

brak tradycji wynalazczych mający swe źródła w zaborach, wieloletnim zacofaniu,
braku kapitału, zaściankowości wynikającej z wieloletniej izolacji naszego kraju

braku z jednej strony wiary u samych wynalazców w możliwość osiągnięcia sukcesu
ekonomicznego dzięki wynalazkowi, z drugiej zaś brak wiarygodności wynalazców w
oczach ewentualnych inwestorów

brak kapitału i tradycji jego pomnażania za sprawą inwestycji w przedsięwzięcia
innowacyjne związane z dużym ryzykiem

brak doświadczeń i niedorozwój instytucjonalny w zakresie infrastruktury i logistyki
związanej z transferem technologii i ich komercjalizacją

brak rozwiązań prawnych wspierających innowacyjność

brak przykładów spektakularnych sukcesów biznesowych za sprawą wdrożenia
nowych rozwiązań technologicznych

brak rzeczywiście innowacyjnych nowych opracowań (szuflady są puste).
Z pewnością w stwierdzeniach tych jest wiele racji. Mamy do czynienia z głębokim
niedorozwojem rynku innowacji w Polsce. Tymczasem, żeby móc osiągać sukcesy w tym
zakresie trzeba działać na rozwiniętym rynku. Aby wykreować ten rynek należy aktywnie
pobudzać na nim popyt, tworząc warunki sprzyjające rozwojowi podaży, co wymaga
przełamywania ograniczeń mentalnych, pokonywania bariery nieufności i braku wiary w
sukces konieczny u wszystkich potencjalnie zainteresowanych partnerów w łańcuchu
innowacyjnym.
Wśród przyczyn ograniczających rynek innowacji w Polsce (ale i w Europie w
porównaniu z USA) istotną rolę odgrywa niedorozwój instrumentów rynku kapitałowego, a w
tym krajowej formuły kapitałów wysokiego ryzyka. Dla pokonania w pożądanej skali makro
tych ograniczeń niezbędne są działania na szczeblu rządowym i wdrażanie odpowiednich
rozwiązań systemowych w tym prawno-podatkowych.
Literatura
1.
Antonowicz D.: Uniwersytet przyszłości: wyzwania i modele polityki. Warszawa, ISP
2005.
2.
Baczko T. [red.]: Raport o innowacyjności gospodarki Polski w 2005 roku. Warszawa,
Instytut Nauk Ekonomicznych PAN 2005.
3.
Bańska A. [et al.]: Zarządzanie uczelnią: efektywność i satysfakcja w pracy
administracyjnej. Kraków, Uniwersytet Jagielloński 2002.
4.
Dąbrowski M., Zając M. [red.]: Rozwój e-edukacji w ekonomicznym szkolnictwie
wyższym. Warszawa, FPAKE 2005.
5.
Gajewska-Rychlik H., Goryńska A. [red.]: Kreowanie nowego. Warszawa, Wyższa
Szkoła Przedsiębiorczości i Zarządzania im. Leona Koźmińskiego 2002.
6.
Gierszewska
G.
[red.]:
Knowledge
management.
Warszawa,
Wyższa
Szkoła
Przedsiębiorczości i Zarządzania im. Leona Koźmińskiego 2001.
7.
Gołębiowski T., Dąbrowski M., Mierzejewska B. [red.]: Uczelnia oparta na Wiedzy:
organizacja procesu dydaktycznego oraz zarządzanie wiedzą w ekonomicznym
szkolnictwie wyższym. Warszawa, FPAKE 2005.
8.
Górniewicz J. [et al.]: Zarządzanie systemem zapewniania jakości kształcenia w szkole
wyższej i jego monitorowanie. Olsztyn, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski 2004.
9.
Jabłecka J.: Koordynacja badań akademickich: teorie, koncepcje i rzeczywistość.
Warszawa, CBPNiSW UW 2002.
10.
Kohler J., Huber J. [red.]: Higher education governance between democratic culture,
academic aspirations and market forces. Strasbourg, Council of Europe 2006.
11.
Kwiatkowski S., Charles S. [red.]: Intellectual produkt and intellectual capital. Warszawa,
Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Zarządzania im. Leona Koźmińskiego 2003.
12.
Kwiatkowski S., Sadlak J. [red.]: Intellectual entrepreneurship through higher education.
Warszawa, Akademia Przedsiębiorczości i Zarządzania im. Leona Koźmińskiego 2003.
13.
Leja K.: Instytucja akademicka: strategia, efektywność, jakość. Gdańsk, Gdańskie
Towarzystwo Naukowe, 2003.
14.
Pawłowski K.: Rediscovering higher education In Europe. Bucharest, UNESCO-Cepes
2004.
15.
Polska w Zjednoczonej Europie. Substrat ludzki i kapitał społeczny. Warszawa, Fundacja
Rektorów Polskich i Polska Akademia Nauk 2006.
16.
Ramowa struktura kwalifikacji Europejskiego Obszaru
Szkolnictwa Wyższego.
Kopenhaga, Ministerstwo Nauki, Techniki i Innowacji Danii 2005.
17.
Raport o zasadach poszanowania autorstwa w pracach dyplomowych oraz doktorskich w
instytucjach akademickich i naukowych. Warszawa, Fundacja Rektorów Polskich 2005.
18.
Report on trends and developments In higher education In Europe. Paris, UNESCO-Cepes
2003.
19.
Warner D., Palfreyman D. [red.]: Higher education management: the key elements.
Balmoore, Open University Press 1997.
20.
Wnuk-Lipińska E.: Innowacyjność a konserwatyzm: uczelnie polskie w procesie przemian
społecznych. Warszawa, CBPNiSW UW 1996.
21.
Woźnicki
J.
[red.]:
Elastyczny
system
studiów
dwustopniowych.
Warszawa,
Wydawnictwo Naukowe PWN 1996.
22.
Woźnicki J. [red.]: Model zarządzania publiczną instytucja akademicką. Warszawa, ISP
1999.
23.
Woźnicki J. [red.]: Nowe podejście do standardów kształcenia w szkolnictwie wyższym.
Warszawa, Fundacja Rektorów Polskich-Konferencja Rektorów Akademickich Szkół
Polskich 2006.
24.
Woźnicki J. [red.]: Regulacje prawne, dobre wzorce i praktyki dotyczące korzystania
przez podmioty gospodarcze z wyników prac badawczych i innych osiągnięć
intelektualnych instytucji akademickich i naukowych. Warszawa, ISW, PARP, KIG 2006.
25.
Zadania polskich szkół wyższych w realizacji nowej Strategii Lizbońskiej. Warszawa,
Fundacja Rektorów Polskich 2005.
26.
Zadania polskich szkół wyższych w realizacji Strategii Lizbońskiej. Warszawa, Instytut
Społeczeństwa Wiedzy 2004.
Dodatek 1
Realizacja wspólnotowego programu lizbońskiego:
KOMUNIKAT KOMISJI DO RADY, PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO,
EUROPEJSKIEGO KOMITETU EKONOMICZNO-SPOŁECZNEGO ORAZ
KOMITETU REGIONÓW
Badania naukowe i innowacje jako inwestycje na rzecz
wzrostu i zatrudnienia: wspólna koncepcja
KOMISJA WSPÓLNOT EUROPEJSKICH
Bruksela, dnia 12.10.2005
COM(2005) 488 wersja ostateczna
{SEC(2005) 1253}
{SEC(2005) 1289}
SPIS TREŚCI
Wprowadzenie
115
Rozdział 1 Badania naukowe i innowacje w centrum polityki UE
117
1.1. Lepsze przepisy dla nowych technologii
117
1.2. Przekierunkowanie pomocy państwa na badania i innowacje
118
1.3. Zwiększenie wydajności i wykorzystanie własności intelektualnej 118
1.4. Atrakcyjny jednolity rynek dla naukowców 119
1.5. Wykorzystanie zamówień publicznych dla wspierania badań i innowacji 119
1.6. Lepsze i szersze wykorzystanie zachęt podatkowych 120
Rozdział 2 Badania naukowe i innowacje w centrum finansowania przez UE 122
2.1. Mobilizacja środków publicznych i prywatnych na rzecz kluczowych technologii 123
2.2. Wykorzystanie Europejskich Funduszy Strukturalnych dla wspierania badań i
innowacji 124
2.3. Poprawa dostępu MŚP do źródeł finansowania
125
2.4. Mobilizowanie programów krajowych i innych źródeł finansowania badań naukowych
i innowacji w Europie
125
Rozdział 3 Badania naukowe i innowacje jako główny priorytet przedsiębiorstw
127
3.1. Wzmocnione partnerstwa między uczelniami wyższymi a przemysłem
127
3.2. Bieguny innowacji oraz klastry ukierunkowane na badania i klastry przemysłowe
128
3.3. Proaktywne usługi wspierające przedsiębiorstwa w pobudzaniu badań i innowacji
129
3.4. Zarządzanie innowacjami i przemiany społeczne 129
3.5. Możliwości innowacyjnych usług
130
3.6. Ustanowienie Europejskiego Systemu Monitorowania Badań Przemysłowych i
Innowacji oraz ulepszenie sprawozdawczości w zakresie kapitału intelektualnego
130
Rozdział 4 Udoskonalone polityki w zakresie badań i innowacji 132
4.1. Badania i innowacje jako priorytetowa kwestia krajowych programów reform na rzecz
wzrostu gospodarczego i zatrudnienia 132
4.2. Udoskonalone narzędzia analizy politycznej 132
4.3. Wspieranie uczenia się polityki i współpracy
133
Wnioski……………………………………………………………………………………….13
4
Realizacja
wspólnotowego
programu
lizbońskiego:
KOMUNIKAT KOMISJI DO RADY, PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO,
EUROPEJSKIEGO
KOMITETU
EKONOMICZNO-SPOŁECZNEGO
ORAZ
KOMITETU REGIONÓW
Badania naukowe i innowacje jako inwestycje na rzecz wzrostu i
zatrudnienia:
wspólna koncepcja
WPROWADZENIE
Osiągnięcie przez UE trwałej konkurencyjności w skali światowej wymaga zmian
prowadzących do stworzenia dynamicznej gospodarki opartej na wiedzy. Dlatego inicjując
nowe lizbońskie partnerstwo na rzecz wzrostu gospodarczego i zatrudnienia76, Rada
Europejska wyróżniła jako jeden z trzech głównych obszarów działań wiedzę i innowacje jako
siły napędowe wzrostu. Niniejszy komunikat określa działania na tym obszarze zgodnie z
nadrzędnym nowym partnerstwem pomiędzy Wspólnotą i Państwami Członkowskimi,
opartym na zintegrowanych wytycznych (Integrated Guidelines, IG)77 w sprawie
przygotowania krajowych programów reform oraz na wspólnotowym programie lizbońskim
(Community Lisbon Programme, CLP)78. Dla podkreślenia pełnej zgodności ze
wspólnotowym programem lizbońskim oraz z zatwierdzonymi przez Radę Europejską
zintegrowanymi wytycznymi, w streszczeniu każdego rozdziału zawarte są odniesienia do
odpowiednich dokumentów. Polityki w zakresie innowacji oraz badań naukowych mają w
tym kontekście zasadnicze znaczenie, ponieważ łącznie uwzględniają one wszystkie czynniki
wpływające na powstawanie nowej wiedzy i idei, ich wykorzystanie oraz zastosowania
komercyjne.
Silny i trwały wzrost gospodarczy wymaga energicznej i zintegrowanej odpowiedzi ze strony
polityki. UE powinna zmobilizować spójny zestaw instrumentów obejmujących badania
naukowe, innowacje i inne powiązane polityki. Potrzebna jest koordynacja między
poziomami regionalnym, Państw Członkowskich oraz europejskim, a działania na poziomie
europejskim powinny wspierać i uzupełniać wysiłki władz krajowych i sektora prywatnego.
Na szczycie Rady Europejskiej w Barcelonie w 2002 r. sformułowano cel zwiększenia do
roku 2010 całkowitych inwestycji w badania naukowe w UE z 1,9 % do 3 % PKB, przy
jednoczesnym zwiększeniu udziału inwestycji sektora prywatnego z 55 % do dwóch trzecich.
Dla osiągnięcia tego celu Państwa Członkowskie muszą zreformować i wzmocnić publiczne
systemy badań naukowych i innowacji, ułatwić zawiązywanie partnerstw publicznoprywatnych, zapewnić sprzyjające otoczenie regulacyjne, wspierać rozwój [wspomagających]
rynków finansowych oraz stwarzać atrakcyjne możliwości edukacji, kształcenia zawodowego
i kariery.
1
„Wspólne działania na rzecz wzrostu gospodarczego i zatrudnienia. Nowy początek strategii lizbońskiej”,
(COM(2005) 24 wersja ostateczna) z dnia 2.2.2005 r.
77
Zalecenie Rady 2005/601/WE z dnia 12 lipca 2005 r. w sprawie ogólnych wytycznych polityki
gospodarczej Państw Członkowskich i Wspólnoty (2005-2008).
78
Wspólne działania na rzecz wzrostu i zatrudnienia: Wspólnotowy program lizboński” (COM(2005) 330
wersja ostateczna) oraz Załącznik do dokumentu „Wspólne działania na rzecz wzrostu i zatrudnienia: Wspólnotowy
program lizboński” (SEC(2005) 981).
115
Sformułowanie celu zwiększenia wydatków na badania do 3 % PKB, a następnie planu
działań79 na rzecz zwiększenia tych nakładów miało mobilizujący wpływ na Państwa
Członkowskie. Niemal wszystkie z nich wyznaczyły cele, których osiągnięcie zwiększyłoby
inwestycje w badania naukowe w UE do poziomu 2,6 % PKB w roku 2010. Jednakże zamiast
rosnąć, intensywność badań w UE pozostaje mniej więcej na tym samym poziomie80. W
większości Państw Członkowskich wzrost publicznych i prywatnych inwestycji w badania, a
także zakres i ambicje inicjatyw politycznych pozostają daleko w tyle w stosunku do tego,
czego wymaga osiągnięcie celów krajowych, a tym bardziej celu UE. Szczególnie niski jest
poziom inwestycji sektora prywatnego. Również europejskie osiągnięcia w zakresie
innowacji nie polepszyły się w wystarczającym stopniu81.
Na całym świecie zaostrza się konkurencja o przyciągnięcie inwestycji w badania naukowe i
innowacje. Obok atrakcyjnych lokalizacji jak np. USA i Japonia pojawili się nowi
konkurenci: Chiny, Indie i Brazylia. Jeśli UE chce pozostać konkurencyjna i zachować swój
model społeczny, pilnie potrzebne są daleko idące reformy. Konkurencja przybrała przy tym
takie rozmiary, że żadne z Państw Członkowskich nie odniesie sukcesu działając w
pojedynkę. Należy w pełni wykorzystać synergie transgraniczne. Jest to jedyny sposób
zwiększenia osiągnięć w zakresie badań i innowacji oraz ich rzeczywistego przekształcenia
we wzrost gospodarczy i nowe miejsca pracy w UE. Wysoki poziom wydatków na R&D oraz
osiągnięcia w zakresie innowacji przyczyniają się do tworzenia większej liczby lepszych
miejsc pracy. Badania naukowe i innowacje są poza tym potrzebne do lepszego
przygotowania gospodarki UE na przyszłe wyzwania, dzięki tworzeniu takich rozwiązań dla
kwestii wzrostu gospodarczego, rozwoju społecznego i ochrony środowiska, z których
korzyści odniosą wszystkie zainteresowane strony.
Niniejszy komunikat opiera się na partnerstwie na rzecz wzrostu gospodarczego i
zatrudnienia82. Dotyczy on całego spektrum badań i innowacji, łącznie z innowacjami nie
posiadającymi charakteru technicznego. Precyzuje on zobowiązania przyjęte we
wspólnotowym programie lizbońskim, szczegółowo opisując zarysowane w tym programie
planowane środki wspierania badań i innowacji. Komunikat naszkicowuje ambitne działania
wykraczające poza plan działań na rzecz osiągnięcia celu 3 % i dotychczasową politykę w
zakresie innowacji83. Wzmacnia on związki między badaniami naukowymi a innowacjami
dzięki koncentracji polityki w zakresie badań na generowaniu nowej wiedzy i jej
zastosowaniach, a także na warunkach ramowych dla prowadzenia badań naukowych, oraz
skupieniu polityki na rzecz innowacji na przekształcaniu wiedzy w wartości ekonomiczne i
sukces rynkowy. Zgodnie z koncepcją Komisji w zakresie lepszego stanowienia przepisów,
środki mogące mieć wpływ na konkurencyjność będą przedmiotem oceny wpływu.
79
COM(2003) 226 wersja ostateczna.
http://www.cordis.lu/indicators/publications.htm (Key Figures 2005 on Science, Technology and
Innovation) oraz http://epp.eurostat.cec.eu.int/ (dane Eurostat).
81
http://trendchart.cordis.lu/ (European Innovation Scoreboard)
82
„Wspólne działania na rzecz wzrostu i zatrudnienia: Wspólnotowy program lizboński” (COM(2005)330
wersja ostateczna) z dnia 20.7.2005 r.
83
„Polityka na rzecz innowacji: dostosowanie podejścia Unii w kontekście strategii lizbońskiej” (COM(2003)
112 wersja ostateczna).
80
116
ROZDZIAŁ 1 BADANIA NAUKOWE I INNOWACJE W CENTRUM POLITYKI UE
Badania naukowe i innowacje potrzebują przewidywalnego i przyjaznego otoczenia
regulacyjnego w celu przyciągnięcia inwestycji prywatnych oraz łatwiejszego wprowadzenia
nowych pomysłów na rynek. Odpowiednie działania powinny oprócz celów polityki UE w
dziedzinach środowiska, bezpieczeństwa, zdrowia i transportu uwzględniać również specyfikę
poszczególnych sektorów, potrzeby MŚP oraz rolę publicznych instytucji związanych z
badaniami naukowymi. Wiele procedur administracyjnych i regulacyjnych dotyczących badań
i innowacji pozostaje w gestii Państw Członkowskich. Niemniej Wspólnota może zarówno
służyć dobrym przykładem w obszarach, w których posiada kompetencje, jak również
wspierać Państwa Członkowskie w obszarach, za które są one odpowiedzialne – nie w postaci
nasilenia interwencji, lecz poprzez lepsze i bardziej ukierunkowane przepisy oraz polityki.
Mając to na uwadze, wszystkie polityki na poziomie Państw Członkowskich i UE powinny
tam gdzie to możliwe zostać „dostrojone” w celu wspierania badań naukowych i innowacji.
Powinny one wspierać doskonałe osiągnięcia w badaniach podstawowych i stosowanych, a
jednocześnie umożliwiać przedsiębiorstwom wytwarzanie, pozyskiwanie i stosowanie
technologii, wiedzy i środków finansowych, potrzebnych im do wykorzystywania nowych
szans rynkowych.
1.1.
Lepsze przepisy dla nowych technologii
Przepisy prawne mogą pomagać bądź przeszkadzać badaniom naukowym i innowacjom.
Zależy to od ich zaprojektowania, obejmującego ich wpływ na ryzyko komercyjne i pewność
prawną, momentu, w którym się pojawiają oraz możliwości dopuszczenia przez nie
alternatywnych rozwiązań technicznych. W ramach inicjatywy na rzecz „lepszego
stanowienia przepisów”, służącej ulepszeniu prawa wspólnotowego, przeprowadzenie oceny
wpływu jest obecnie obowiązkowe dla wszystkich nowych wniosków legislacyjnych
Wspólnoty. Należy do tego również ocena wpływu tych wniosków na badania i innowacje.
Istotne jest również przewidywalne, wyprzedzające podejście w kwestii stanowienia prawa, w
szczególności do regulacji rynku produktów. W tym przypadku należy określić, w jakich
przypadkach istnienie, względnie brak przepisów lub norm, stanowi przeszkodę dla
rozwijania i wprowadzania nowych technologii oraz powstawania nowych rynków. Przyszłe
środki regulacyjne powinny również zostać uwzględnione w planowaniu działań w zakresie
badań i innowacji. Komisja zintensyfikuje dialog z zainteresowanym stronami w celu
określenia barier prawnych dla badań i innowacji, wykorzystując w szczególności
Europejskie Platformy Technologiczne oraz sektorowe panele innowacji, które zostaną
utworzone w ramach europejskiej inicjatywy INNOVA. Ułatwi to dalsze spójne rozwijanie
technologii oraz otoczenia prawnego.
Inicjatywa „Europe INNOVA” składa się z szeregu sektorowych projektów innowacyjnych,
które łączą analizę i doświadczenia praktyczne. Zostanie ona uruchomiona w końcu 2005 r. i
będzie obejmować:
•
Sektorowy Punkt Obserwacyjny („Sectoral Innovation Watch”), służący ocenie
osiągnięć różnych sektorów przemysłu w zakresie innowacji oraz określeniu sił
napędowych i wyzwań dla innowacji
•
Ogólnoeuropejskie sieci klastrów przemysłowych, zgrupowane w ramach sektorów,
służące identyfikacji i wymianie sprawdzonych rozwiązań w pokrewnych obszarach
polityki
•
Sieci podmiotów finansujących badania, zorganizowane w ramach sektorów, służące
określeniu szczególnych potrzeb przedsiębiorstw w tych sektorach w zakresie
finansowania
117
Panele innowacji złożone z wysokokwalifikowanych ekspertów odpowiednich
sektorów przemysłu, przedstawicieli środowiska akademickiego i decydentów
politycznych, służące zatwierdzaniu wyników projektów i sporządzaniu zaleceń
politycznych
• Forum „Europe INNOVA”, wirtualną platformę, służącą kontaktom wszystkich
inicjatyw związanych z polityką na rzecz innowacji i wymianie sprawdzonych
rozwiązań
Warunki, w których działają przedsiębiorstwa, uzależnione są również od jakości przepisów
prawnych i ich skutecznego stosowania. Oznacza to, że przepisy Wspólnoty muszą być
włączane do przepisów krajowych bez tworzenia dodatkowych utrudnień biurokratycznych, i
że stosować należy procedury administracyjne przyjazne badaniom naukowym i innowacjom.
Państwa Członkowskie są proszone o transpozycję i stosowanie przepisów Wspólnoty w
sposób, który będzie wspierał badania i innowacje.
•
1.2.
Przekierunkowanie pomocy państwa na badania i innowacje
Rozkwitowi badań i innowacji najlepiej służą otwarte i konkurencyjne rynki. Jednak jak
wyjaśniono w planie działań „Pomoc państwa”84, niedostatki rynku mogą przeszkodzić w
osiągnięciu optymalnego poziomu badań i innowacji. Obok innych instrumentów polityki
również pomoc państwa może posłużyć do korekty niedostatków rynku i stworzyć zachęty
dla uczestników rynku, w ten sposób ułatwiając badania i innowacje. Istniejące przepisy dają
już wprawdzie Państwom Członkowskim duże możliwości w zakresie wspierania badań
naukowych i innowacji na drodze pomocy państwa, Komisja zapowiedziała jednak, że
dokona przeglądu swoich przepisów, tak by lepiej uwzględniały priorytety polityki
Wspólnoty i potrzebę systemu, który jest bardziej przyjazny badaniom i innowacjom.
W tym celu Komisja przedstawiła niedawno dokument konsultacyjny w sprawie pomocy
państwa na rzecz innowacji, który zawiera konkretne propozycje ulepszenia zasad pomocy
państwa przeznaczonej na innowacje, a także zwiększenia możliwości finansowania i
pewności prawnej. Celem trwającego nadal przeglądu jest stopniowe ograniczenie pomocy
państwa przy jednoczesnym przekierunkowaniu jej na działania, które przyniosą najtrwalsze
efekty w zakresie tworzenia miejsc pracy oraz zwiększenia konkurencyjności i wzrostu
gospodarczego. W szczególności Komisja zamierza zmienić wspólnotowe zasady pomocy
państwa w zakresie badań i rozwoju, tak by lepiej odzwierciedlały priorytety Wspólnoty,
np. wspieranie transgranicznej współpracy w zakresie badań, partnerstwa publiczno-prywatne
dotyczące badań, rozpowszechnianie wyników badań naukowych oraz duże projekty
badawcze o wspólnym europejskim znaczeniu. Komisja planuje również przegląd przepisów
dotyczących pomocy państwa oraz kapitału podwyższonego ryzyka.
Zgodnie z planem działań na rzecz technologii dla środowiska Komisja będzie również
pobudzać innowacje ekologiczne oraz zwiększenie produktywności dzięki ekowydajności, w
szczególności dokonując przeglądu wytycznych Wspólnoty dotyczących pomocy panstwa w
dziedzinie środowiska.
1.3.
Zwiększenie wydajności i wykorzystanie własności intelektualnej
Większość przedsiębiorstw high-tech uważa własność intelektualną (intellectual property, IP)
za swój najcenniejszy kapitał. Skuteczna i sprawna ochrona własności intelektualnej ma
centralne znaczenie dla badań i innowacji. Jeśli przedsiębiorstwo zaniedbuje ochronę swojej
własności intelektualnej, może w ciągu dnia ponieść straty idące w miliony. Jeśli UE chce być
atrakcyjną lokalizacją dla przedsiębiorstw high-tech, to potrzebuje taniego, bezpiecznego
prawnie i przyjaznego dla użytkowników systemu ochrony własności intelektualnej.
84
„State aid action plan: Less and better targeted state aid: a roadmap for state aid reform 2005-2009”
http://europa.eu.int/comm/competition/state_aid/others/action_plan/saap_en.pdf
118
Wprowadzenie wspólnotowego znaku towarowego oraz wzoru wspólnotowego były ważnymi
krokami w tym kierunku.
Nie istnieje jeszcze niestety podobna procedura w przypadku patentów. Przedsiębiorstwa w
UE muszą ponosić duże wyższe koszty opatentowania niż w USA. Przyczyną są głównie
wysokie koszty tłumaczeń i utrzymania patentów oraz fakt, że patent europejski w przypadku
sporu prawnego musi być broniony oddzielnie przed sądami każdego z Państw
Członkowskich, co grozi też wydaniem sprzecznych orzeczeń. Wprowadzenie patentu
wspólnotowego oznaczałoby duży krok naprzód dla rozwiązania tych problemów dzięki
utworzeniu unijnego sądu patentowego i obniżeniu kosztów tłumaczeń.
Nie będzie to jednak krok wystarczający. Użytkownicy często zaniedbują ochronę własności
intelektualnej z powodu nieznajomości istniejących możliwości ochrony. W związku z tym
Komisja wzmocni istniejące służby wspierające i informacyjne, jak np. tak zwany IPRHelpdesk, oraz będzie zachęcać do skuteczniejszej współpracy między odpowiednimi
instytucjami krajowymi. Współfinansowanie Wspólnoty może mieć miejsce w przypadku
wspólnych projektów w ramach inicjatywy PRO INNO oraz w przypadku koordynacji
polityki w ramach inicjatywy RTD OMC.
W roku 2006 Komisja rozpocznie również dialog z przemysłem i innymi zainteresowanymi
stronami w celu określenia, jakie użyteczne działania można jeszcze podjąć dla zapewnienia
europejskiemu przemysłowi solidnych ram prawnych w zakresie własności intelektualnej.
1.4.
Atrakcyjny jednolity rynek dla naukowców
UE musi przyciągnąć większą liczbę wysokiej klasy naukowców i w pełni wykorzystywać te
zasoby ludzkie, jeśli chce wzmocnić własną pozycję w nauce, technologii i innowacjach.
Najzdolniejsze umysły powinny być zachęcane do wybrania kariery naukowej i do
pozostania, względnie przyjazdu, do Europy. Wspólnie z Państwami Członkowskim została w
ostatnich latach opracowana i wprowadzona w życie szeroko zakrojona, zintegrowana
strategia wzmocnienia zasobów ludzkich w europejskich badaniach naukowych.
Ostatecznym celem jest stworzenie w Europie otwartego i konkurencyjnego rynku pracy dla
naukowców, poprzez silniejsze zróżnicowanie kompetencji i ścieżek kariery na poziomie
ponadnarodowym. Na poziomie krajowym osiągnieto znaczne postępy w zakresie szeregu
środków służących usuwaniu barier dla mobilności naukowców, rozwijaniu umiejętności i
kompetencji niezbędnych dla ich karier w różnych sektorach i dyscyplinach oraz poprawie ich
statusu i rozwoju zawodowego. Mobilni naukowcy napotykają jednak ciągle problemy natury
prawnej, administracyjnej i informacyjnej, szczególnie w związku z podatkami i
zabezpieczeniem społecznym, oraz inne bariery utrudniające przekraczanie granic
sektorowych bądź państwowych. Bariery te muszą zostać usunięte.
Komisja będzie wspierać i monitorować realizację jej zaleceń w sprawie Europejskiej Karty
Naukowca oraz Kodeksu postępowania przy rekrutacji pracowników naukowych. Podobnie
będzie w przypadku dyrektywy w sprawie dopuszczenia oraz pobytu naukowców z państw
trzecich przekraczającego trzy miesiące oraz związanego z nią zalecenia, , które będzie
wyprzedzać stosowanie niektórych przepisów dyrektywy. Państwa Członkowskie proszone są
o realizację tego zalecenia, jak również zalecenia Rady w sprawie krótkookresowych wiz dla
naukowców z państw trzecich. Komisja wspólnie z Państwami Członkowskimi będzie
nadal opracowywać i wprowadzać w życie środki mające na celu usuwanie istniejących
barier napotykanych przez mobilnych naukowców. Komisja będzie również działać na
rzecz zwiększenia publicznego uznania dla wysiłków naukowców i zachęca do tego również
Państwa Członkowskie.
1.5.
Wykorzystanie zamówień publicznych dla wspierania badań i innowacji
Inwestycje przedsiębiorstw w badania i innowacje są w dużej mierze określane przez rynek,
w szczególności przez wymagania konsumentów. Ponieważ zamówienia publiczne stanowią
119
16 % PKB UE, władze publiczne są ważnymi podmiotami na rynku. Dysponują one w
związku z tym poważnymi środkami pobudzania prywatnych inwestycji w badania i rozwój.
Może to następować np. poprzez taką specyfikację wymagań funkcjonalnych, która
pozostawia przedsiębiorstwom możliwie dużo swobody na przedstawienie innowacyjnych
rozwiązań. Stanowiłoby to dla przedsiębiorstw silną zachętę do maksymalizacji sprawności i
parametrów oferowanych produktów i usług , szczególnie wówczas, gdy władze publiczne
występują w roli klientów „pilotażowych”, otwierających tzw. „lead markets” dla nowych
technologii. Do rynków, na których władze publiczne posiadają duży potencjał pobudzania
popytu na nowe technologie należą transport, energia, ochrona środowiska, zdrowie, edukacja
oraz informacja i łączność.
Dla wykorzystania tego potencjału urzędnicy odpowiedzialni za zamówienia publiczne
potrzebują poparcia politycznego i administracyjnego, a także praktycznego wsparcia.
Decydenci polityczni oraz władze publiczne powinni być świadomi możliwości, które oferują
nowe ramy prawne w zakresie zamówień publicznych, przede wszystkim w zakresie
zachęcania przedsiębiorstw do zwiększania udziału technologii i innowacji w zamawianych
towarach i usługach. Potrzebne są nowe narzędzia dla wspierania potrzebnych zmian. W
dziedzinie środowiska sporządzono w tym celu w 2004 r. „Podręcznik zamówień publicznych
uwzględniających potrzeby ochrony środowiska”.
Komisja będzie wyraźniej zwracać uwagę na korzyści płynące z reorientacji zamówień
publicznych na pobudzanie badań i innowacji oraz na możliwości stwarzane w tym
zakresie przez wspólnotowe prawo zamówień publicznych. Nastąpi to przy pomocy
„Podręcznika zamówień publicznych uwzględniających badania i innowacje”.
Prace te, które będą w pełni zgodne z dyrektywami dotyczącymi zamówień publicznych85
oraz zasadami pomocy państwa, należy rozpatrywać w szerszym kontekście wielu
możliwości, którymi polityka zamówień publicznych może posłużyć się dla realizacji
lizbońskiego partnerstwa na rzecz wzrostu gospodarczego i zatrudnienia. W związku z tym
Komisja zapewni spójność różnych zapoczątkowanych inicjatyw oraz zanalizuje w jaki
sposób najlepiej zrealizować znaczący wkład, który zamówienia publiczne mogą wnieść w
osiągnięcie celów lizbońskich. Wysiłki te mogą przynieść lepsze rezultaty, jeśli
zainteresowane strony oraz urzędnicy odpowiedzialni za zamówienia publiczne w Państwach
Członkowskich będą gotowi do uczenia się od siebie nawzajem i do wymiany sprawdzonych
rozwiązań.
1.6.
Lepsze i szersze wykorzystanie zachęt podatkowych
Dobrze pomyślane zachęty podatkowe mogą wspierać badania i innowacje przedsiębiorstw w
sposób prostszy i bardziej przewidywalny niż subsydia, jednakże za cenę ograniczenia
możliwości wspierania badań i innowacji w ściśle określonych obszarach. Wiele Państw
Członkowskich wprowadziło w ostatnich latach nowe zachęty podatkowe lub znacząco
rozszerzyło istniejące instrumenty w celu pobudzenia badań w sektorze prywatnym. W wielu
Państwach Członkowskich stanowią one obecnie zasadniczą część łącznych publicznych
nakładów w zakresie wspierania badań w przedsiębiorstwach. Koncepcja oraz stosowanie
zachęt podatkowych są jednakże bardzo zróżnicowane, co prowadzi do mało atrakcyjnego,
niejednolitego otoczenia podatkowego.
Zachęty podatkowe wchodzą zasadniczo w zakres kompetencji Państw Członkowskich. Ich
skuteczność i stabilność mogłyby jednak zostać polepszone poprzez zidentyfikowanie i
rozpowszechnianie sprawdzonych rozwiązań zgodnych z prawem Wspólnoty, oraz poprzez
wspieranie w całej Unii uzgodnionych koncepcji dotyczących wspólnych problemów, takich
jak transgraniczny outsourcing badań, ekspansja młodych przedsiębiorstw prowadzących
intensywną działalność badawczą lub wzajemne dostosowanie krajowego wsparcia dla
85
Dyrektywy UE 2004/17 oraz 2004/18.
120
dużych europejskich projektów badawczych. Można również zbadać możliwość ich
rozszerzenia na inne formy innowacji, jak np. wzornictwo czy inżynierię procesów.
Wszystkie systemy tego rodzaju muszą być oczywiście zgodne z prawem wspólnotowym.
Podczas konstruowania zachęt podatkowych należy zwrócić szczególną uwagę na MŚP, które
często dokonują outsourcingu działalności badawczej lub pozyskują nowe technologie w
drodze transferu technologii. Młode innowacyjne MŚP często również wypracowują niższe
zyski, bądź nawet ponoszą straty, przez co zachęty podatkowe nie przynoszą im tak dużych
korzyści jak dużym przedsiębiorstwom.
Komisja zamierza przyjąć komunikat mający doprowadzić do bardziej skutecznego,
stabilnego i w większym stopniu uzgodnionego stosowania zachęt podatkowych w całej
UE. Będzie on zawierał wytyczne w sprawie konstruowania i stosowania zachęt podatkowych
dla pobudzania R&D, w tym specjalne uregulowania dla obszarów będących przedmiotem
wspólnego zainteresowania.
121
Przesunięcie badań naukowych i innowacji w centrum polityki UE:
Komisja zobowiązuje się:
1.1
1.2
1.3
1.4
1.5
1.6
zintensyfikować
dialog
z
zainteresowanymi stronami w celu
zidentyfikowania przeszkód prawnych
dla badań i innowacji
przyjąć uregulowania w zakresie
pomocy państwa bardziej przyjazne
dla badań i innowacji
wspierać działania na rzecz poprawy
oraz efektywnego stosowania systemu
praw własności intelektualnej
wspierać, monitorować oraz dalej
rozwijać działania w ramach strategii
rozwoju zasobów ludzkich w obszarze
badań
wspierać wykorzystanie zamówień
publicznych dla pobudzania badań i
innowacji
przygotować wytyczne w zakresie
wspierania i optymalnego stosowania
zachęt podatkowych dla R&D
Państwa
Członkowskie
są
proszone o:
transpozycję prawa wspólnotowego
w sposób, który będzie sprzyjał
badaniom i innowacjom
Odniesienie:
pełne wykorzystanie możliwości
stwarzanych przez nowe ramy
prawne w celu wspierania badań i
innowacji
przyjęcie patentu wspólnotowego, a
póki to nie nastąpi, o ulepszenie
istniejącego systemu
wdrożenie (po ich przyjęciu)
dyrektywy i zaleceń w sprawie
zasobów ludzkich w obszarze
badań, a także innych środków
rozważenie możliwości dokonania
przeglądu procedur zamówień
publicznych przy wykorzystaniu
wymiany
doświadczeń
oraz
możliwości stwarzanych przez
nowe przepisy
wdrożenie
na
zasadzie
dobrowolności mających się ukazać
wytycznych przy uwzględnieniu
sytuacji krajowej
IG 7 i 13
IG 7 i 14
IG 8
CLP działanie I.1
IG 7
CLP działanie III.10
IG 3 i 8
IG 7
CLP działanie III.9
ROZDZIAŁ 2 BADANIA NAUKOWE I INNOWACJE W CENTRUM FINANSOWANIA PRZEZ UE
Programy pomocy publicznej mają zasadnicze znaczenie dla „doskonałych osiągnięć i
atrakcyjności bazy naukowej”, jak również dla innowacyjnych osiągnięć przedsiębiorstw.
Przy podziale wydatków publicznych należy na wszystkich poziomach priorytetowo
traktować badania naukowe i innowacje. Ponadto należy lepiej wykorzystywać różnorodne
mechanizmy pomocy publicznej dla osiągnięcia efektu dźwigni w postaci zwiększonych
inwestycji sektora prywatnego: dotacje, instrumenty kapitału własnego, systemy gwarancji
oraz inne mechanizmy podziału ryzyka.
Komisja poszła w tym kierunku w przypadku wniosków dotyczących siódmego programu
ramowego na rzecz badań86 (FP7) oraz programu ramowego na rzecz konkurencyjności i
innowacji87 (CIP), Funduszy Strukturalnych88, Funduszu Rozwoju Obszarów Wiejskich oraz
innych ważnych instrumentów. Są to wzajemnie uzupełniające się instrumenty, z których
każdy charakteryzuje odrębna forma zarządzania (governance). Państwa Członkowskie
również powinny zwiększyć wysiłki, uwzględniając własny specyficzny kontekst oraz
wykorzystując doświadczenia innych.
86
87
88
122
2.1.
Mobilizacja środków publicznych i prywatnych na rzecz kluczowych technologii
Rada oraz Parlament Europejski proszone są o przyjęcie wniosków Komisji
dotyczących FP7 oraz CIP, które zapewnią środki i instrumenty finansowe potrzebne do
podjęcia wyzwań nowego lizbońskiego partnerstwa na rzecz wzrostu gospodarczego i
zatrudnienia.
W przypadku FP7 Komisja proponuje utrzymać jako główny instrument transgraniczne
projekty współpracy, które polegają zazwyczaj na współpracy przemysłu i publicznych
ośrodków badań. Komisja proponuje ponadto nowe koncepcje, które dodatkowo zwiększą
znaczenie FP7 dla przemysłu. Komisja proponuje w szczególności utworzenie
długoterminowych partnerstw publiczno-prywatnych, tzw. „Wspólnych Inicjatyw
Technologicznych”, w obszarach, gdzie wobec zakresu badań oraz wymaganych zasobów
materialnych i ludzkich, istniejące systemy są niewystarczające. Będą one realizować części
programów badań strategicznych określonych przez Europejskie Platformy Technologiczne,
w koordynacji z krajowymi programami i projektami w tym samym obszarze. Ich celem
będzie połączenie finansowania ze wspólnotowych i krajowych środków publicznych ze
środkami sektora prywatnego. W razie potrzeby mogą zostać wykorzystane pożyczki EBI.
Kolejnym nowym instrumentem zaproponowanym w ramach FP7 jest „mechanizm
finansowania oparty na podziale ryzyka”. Służy on ułatwieniu dostępu do pożyczek EBI
podmiotom uczestniczącym w dużych europejskich projektach badawczych w rodzaju
nowych infrastruktur badawczych bądź dużych projektów realizowanych w ramach
współpracy, w tym projektom EUREKA. Dzięki dzieleniu ryzyka z EBI mechanizm pozwoli
na zwiększenie wysokości pożyczek na projekty badawcze oraz na finansowanie projektów o
wyższym poziomie ryzyka niż byłoby to w normalnych warunkach możliwe w przypadku
finansowego zaangażowania EBI.
Propozycje Komisji w przypadku FP7 mają również na celu wzmocnienie możliwości MŚP w
zakresie badań i innowacji. Aby wesprzeć outsourcing badań przez MŚP lub stowarzyszenia
MŚP, Komisja zaproponowała podwojenie środków finansowych przeznaczonych na
działania specjalne. Nastąpi dalsze zwiększenie udziału MŚP w siódmym programie
ramowym dzięki należytemu uwzględnieniu potrzeb tego sektora w określaniu zawartości
obszarów tematycznych oraz poprzez dalsze uproszczenie i racjonalizację procedur
administracyjnych i finansowych. Komisja będzie ponadto nadal wspierać udział MŚP w
programach badawczych UE.
W dziedzinie technologii teleinformatycznych (ICT) Komisja uruchomiła inicjatywę i201089.
Podkreśla ona dominującą rolę ICT jako zasadniczego czynnika umożliwiającego innowacje.
Dla przykładu, szerokopasmowa łączność stacjonarna bądź bezprzewodowa jest
podstawowym warunkiem stworzenia podstawowej infrastruktury dla innowacji i gospodarki
opartj na wiedzy. Technologie teleinformatyczne pobudzają popyt na nowe zastosowania i
usługi oraz zapewniają przedsiębiorstwom możliwości zwiększenia produktywności poprzez
innowacje w procesach. Program na rzecz konkurencyjności i innowacji pozwoli wspierać
przejęcie oraz lepsze wykorzystanie technologii teleinformatycznych w sektorze publicznym i
prywatnym.
Ekoinnowacje, w tym metody zwiększenia sprawności energetycznej, posiadają duży
potencjał tworzenia przewag konkurencyjnych dla przedsiębiorstw europejskich. Wniosek
dotyczący programu na rzecz konkurencyjności i innowacji obejmuje wsparcie dla projektów
89
„i2010 – Europejskie społeczeństwo informacyjne na rzecz wzrostu i zatrudnienia” (COM(2005) 229
wersja ostateczna); http://europa/eu.int/information_society/eeurope/i2010/index_en.htm
123
pilotażowych oraz dla przekształcania innowacyjnych technologii ekologicznych w produkty
rynkowe, zgodnie z planem działań na rzecz technologii dla środowiska90.
Dla zamknięcia luk istniejących między badaniami naukowymi a wdrożeniem ich rezultatów
zapewnione są dalsze środki finansowe Wspólnoty, np. z linii budżetowych sieci
transeuropejskich, przy pomocy których wspierane są projekty przemysłowe w dziedzinie
systemów nawigacji radiowej (GALILEO), kolejnictwa, kontroli ruchu lotniczego oraz inne
inteligentne systemy transportowe.
2.2.
Wykorzystanie Europejskich Funduszy Strukturalnych dla wspierania badań i
innowacji
Wspierana przez Fundusze Strukturalne polityka spójności w coraz większym stopniu
koncentruje się na zagadnieniach wiedzy, badań naukowych i innowacji. Tam gdzie regiony,
Państwa Członkowskie i Komisja wspierają rozwój w ramach podejścia oddolnego, opartego
na partnerstwie i podziale zarządzania środkami, sprawdza się to jako bardzo skuteczny
instrument prowadzący do przyspieszenia wzrostu i tworzenia nowych miejsc pracy. W
bieżącym okresie programowania (2000-2006) poczyniono już poważne starania w tym
zakresie – wydatki na badania i innowacje stanowią 7,4 % łącznych wydatków Europejskiego
Funduszu Rozwoju Regionalnego przeznaczonych dla słabiej rozwiniętych regionów (7,5 mld
EUR) oraz 11 % wydatków dla regionów znajdujących się w fazie restrukturyzacji
gospodarki (2,4 mld EUR). Komisja zaproponowała znaczne zwiększenie przez Państwa
Członkowskie wydatków w tym obszarze w kolejnym okresie programowania. Podobne
starania podejmowane są w przypadku Europejskiego Funduszu Społecznego.
Podejście to znalazło odzwierciedlenie w sporządzonym przez Komisję projekcie
strategicznych wytycznych dla polityki spójności91, który zakłada, że Fundusze Strukturalne
będą w pełni służyć realizacji partnerstwa na rzecz wzrostu gospodarczego i zatrudnienia.
Finansowanie może dotyczyć całej gamy działań związanych z badaniami naukowymi i
innowacjami, takich jak regionalne i ponadregionalne „klastry”, centra doskonałości, transfer
technologii, usługi wspierające działalność gospodarczą, a także działania rozwijające kapitał
ludzki oraz pomagające pracownikom i przedsiębiorstwom przewidywać zmiany
ekonomiczne i dostosowywać się o nich. Regiony i Państwa Członkowskie mogą
wykorzystywać Fundusze Strukturalne w sposób elastyczny, najlepiej odpowiadający im
specyficznym potrzebom, oraz wykorzystywać synergie z FP7 i CIP. Innowacyjne działania
będą również współfinansowane przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju
Obszarów Wiejskich, w celu opracowania nowych, wysokiej jakości produktów o wysokiej
wartości dodanej oraz wspierania zrównoważonego wykorzystywania zasobów naturalnych.
Komisja, przy pomocy strategicznych wytycznych oraz interakcji z Państwami
Członkowskimi i regionami, będzie wspierać wykorzystanie Funduszy Strukturalnych i
Funduszu Rozwoju Obszarów Wiejskich w celu polepszenia wiedzy oraz innowacji na rzecz
wzrostu.
Państwa Członkowskie proszone są o jak najpełniejsze wykorzystanie Funduszy
Strukturalnych i Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich dla
zbudowania i wzmocnienia silnych systemów badań naukowych i innowacji.
90
„Pobudzanie technologii na rzecz zrównoważonego rozwoju: plan działań na rzecz technologii dla
środowiska w Unii Europejskiej (COM(2004) 38 wersja ostateczna); http://europa.eu.int/eurlex/en/com/cnc/2004/com2004_0038en01.pdf
91
Strategiczne wytyczne określają ramy strategiczne dla nowych programów operacyjnych, które mają być
wspierane przez Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego (EFRR), Europejski Fundusz Społeczny (ESF) oraz
Fundusz Spójności. Zob. COM(2005) 299 wersja ostateczna.
124
2.3.
Poprawa dostępu MŚP do źródeł finansowania
Dostęp do źródeł finansowania jest w dalszym ciągu istotnym problemem dla
przedsiębiorstw, w tym także dla innowacyjnych MŚP. Przedsiębiorstwa innowacyjne oraz
prowadzące intensywną działalność badawczo-rozwojową napotykają często trudności w
pozyskaniu środków finansowych między etapem demonstracji nowej technologii, procesu,
produktu lub usługi a ich wprowadzeniem na rynek. Rynek finansowy dla przedsiębiorstw
innowacyjnych, począwszy od etapu ich zakładania aż po fazę ekspansji, jest w dalszym ciągu
słabo rozwinięty w porównaniu z rynkami największych konkurentów UE.
Lepszy dostęp do kapitału własnego i quasi kapitału własnego jest również potrzebny bardziej
dojrzałym innowacyjnym MŚP po to, by poprzez kolejne inwestycje przedsiębiorstwa te były
w stanie osiągnąć pełen potencjał, wprowadzić swoje produkty i usługi na rynek oraz w
dalszym ciągu finansować prowadzone badania naukowe. Wymaga to zachęt pobudzających
do podejmowania większego ryzyka oraz zmiany podejścia instytucji finansowych,
prywatnych inwestorów oraz aniołów biznesu (business angels). W związku z tym w
komunikacie, który ma zostać opublikowany w 2006 r., Komisja dokładniej zbada różne
aspekty finansowania wzrostu i działań podejmowanych przez UE.
W programie ramowym na rzecz konkurencyjności i innowacji Komisja przedstawiła
konkretne propozycje poprawy dostępu MŚP do źródeł finansowania. Zaproponowany
nowy mechanizm dla szybko rozwijających się innowacyjnych MŚP poprawi i wzmocni
wspólnotowe mechanizmy podziału ryzyka i zysków z prywatnymi inwestorami i spełni rolę
dźwigni w zapewnieniu przedsiębiorstwom innowacyjnym kapitału własnego.
Zaproponowany system gwarancji dla MŚP poprawi dostęp MŚP do kapitału własnego i quasi
kapitału własnego (finansowanie typu „mezzanine”) poprzez podział ryzyka związanego z
tymi operacjami. Szczególne wsparcie otrzymają MŚP pracujące nad ekoinnowacjami.
Powyższe instrumenty będą zarządzane przez Europejski Fundusz Inwestycyjny oraz będą
uzupełnieniem inicjatywy grupowej Europejskiego Banku Inwestycyjnego w zakresie
inwestycji w innowacje92. Instrumenty te powinny również dążyć do synergii ze środkami
polepszającymi dostęp MŚP do źródeł finansowania w ramach Funduszy Strukturalnych,
takimi jak dotacje i pożyczki.
Ponadto Komisja zaprosi zainteresowane strony do wspólnego określenia pozostałych
problemów dotyczących finansowania oraz zbadania możliwych rozwiązań. Na przykład w
chwili obecnej MŚP nie mogą w dogodny sposób wykorzystywać posiadanych praw
własności intelektualnej (IPR) w celu pozyskania finansowania dłużnego, które stanowi
znaczną część ich zewnętrznych źródeł finansowania. Stanowi to w szczególności problem
dla MŚP z sektora high-tech i prowadzących intensywną działalność badawczą, które często
nie są w stanie zapewnić innych zabezpieczeń instytucjom finansowym, ponieważ IPR
stanowią ich główne aktywa. Komisja będzie zachęcać środowisko finansowe, organy
odpowiedzialne za zagadnienia rachunkowości oraz środowiska związane z własnością
intelektualną do zbadania możliwości wyceny IPR93.
2.4.
Mobilizowanie programów krajowych i innych źródeł finansowania badań
naukowych i innowacji w Europie
Wspólnotowe źródła finansowania wspierające działania w dziedzinie badań i innowacji
stanowią jedynie niewielką część wysiłków europejskiego sektora publicznego94. By
zrównoważyć brak masy krytycznej programy krajowe muszą zwiększyć swą skuteczność i
komplementarność, przyczyniając się do powstania całkowicie zintegrowanej Europejskiej
92
93
94
Inicjatywa „Innowacja 2010”: http://www.eib.eu.int/site/index.asp?designation=i2i
Patrz także działania dot. opracowywania sprawozdań na temat kapitału intelektualnego w rozdziale 3.5
Na przykład na szósty program ramowy przypada 5 % badań finansowanych ze środków publicznych w UE
125
Przestrzeni Badań i Innowacji oraz systematycznie mobilizować krajowe źródła
finansowania, tak by wspierać działania w dziedzinie badań naukowych i innowacji w
Europie. Inicjatywa ERA-NET95 otworzyła perspektywy dla wzmożonej współpracy
międzynarodowej, tym samym pokazując skuteczność tego podejścia.
Komisja wystąpiła z propozycją poszerzenia i wzmocnienia instrumentów Wspólnoty
służących dalszemu pobudzaniu międzynarodowej współpracy i koordynacji pomiędzy
regionalnymi i krajowymi programami wspierającymi badania naukowe i innowacje. W
ten sposób Wspólnota będzie bezpośrednio wspierać opracowywanie i realizację przez
Państwa Członkowskie wspólnych programów w dziedzinie badań i innowacji. Instrumenty te
obejmują program ERA-NET Plus, nowe inicjatywy podejmowane na podstawie art. 169
Traktatu WE w ramach siódmego programu ramowego oraz program na rzecz wspierania
innowacji w przedsiębiorstwach w ramach programu ramowego na rzecz konkurencyjności i
innowacji (CIP), wykorzystujący inicjatywę PRO INNO, której rozpoczęcie zaplanowano na
połowę 2006 r.
Inicjatywa PRO INNO ma na celu wspieranie międzynarodowej współpracy pomiędzy
agencjami i programami na rzecz innowacji poprzez:
• Utworzenie platformy „INNO Learning” w celu określenia i dalszej oceny dobrych
praktyk wspierających innowacje poprzez wzajemną weryfikację oraz badania wpływu
• Wspieranie utworzenia sieci INNO w celu skupienia podmiotów zarządzających
regionalnymi/krajowymi programami innowacji, tak by ułatwić współpracę
międzynarodową
• Wspieranie szczególnych międzynarodowych inicjatyw w zakresie innowacji oraz
partnerstw publiczno-prywatnych w ramach działań INNO
Zaproszenie do składania wniosków zostanie ogłoszone w październiku 2005 r.
W większości państw UE, za wyjątkiem Zjednoczonego Królestwa, darowizny stanowią słabo
rozwinięte źródło finansowania badań naukowych (w szczególności badań podstawowych).
Należy zatem zwiększyć znaczenie fundacji i funduszy powierniczych w pozyskiwaniu
środków na badania naukowe. Oznacza to konieczność uwzględnienia szeregu kwestii natury
prawnej, regulacyjnej i podatkowej. Fundacje powinny charakteryzować się także większą
przejrzystością i odpowiedzialnością, tak by wzbudzić zaufanie donatorów. Komisja bada
sposoby rozwoju i wykorzystania potencjału dobroczynności jako źródła finansowania
badań naukowych.
Badania naukowe i innowacje w centrum finansowania z budżetu UE
Komisja zobowiązuje się do:
Państwa Członkowskie są zachęcane do:
2.1
zachęcania do korzystania z Funduszy
Strukturalnych w celu pobudzania badań
naukowych i innowacji
2.2
wspierania lepszego dostępu do źródeł
finansowania dla innowacyjnych MŚP
przyjęcia wniosków Komisji dotyczących
Funduszu
Spójności
i
Funduszy
Strukturalnych oraz pełnego wykorzystywania
szerokiego wachlarza nowych możliwości
oferowanych przez te fundusze oraz przez
Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów
Wiejskich, w zakresie badań naukowych i
innowacji
pełnego wykorzystywania programów w
zakresie kapitału własnego i gwarancji oraz
zaangażowania środowisk finansowych do
ułatwiania dostępu do źródeł finansowania
95
Odniesienie
:
CLP
działania
II.1 do 3,
III.1 i 2
IG 8 i 15
http://www.cordis.lu/coordination/era-net.htm
126
2.3
wspierania
opracowywania
nowych
technologii i ich wprowadzania na rynek
2.4
mobilizowania krajowych i regionalnych
programów w dziedzinie badań i
innowacji
oraz
innych
źródeł
finansowania
ROZDZIAŁ 3 BADANIA
NAUKOWE
PRZEDSIĘBIORSTW
przyjęcia wniosków Komisji w sprawie
siódmego programu ramowego w dziedzinie
badań naukowych oraz programu ramowego
na rzecz konkurencyjności i innowacji,
wspólnie z Parlamentem Europejskim
maksymalnego
wykorzystywania
wspólnotowych
mechanizmów
wsparcia
finansowego w celu pobudzania współpracy
międzynarodowej
I
INNOWACJE
JAKO
GŁÓWNY
CLP
działania
II.4 i 5
IG 8
CLP II.4
PRIORYTET
Gdy badania i innowacje są głównym priorytetem przedsiębiorstw, stają się siłą napędową
dobrobytu i wzrostu gospodarczego. Powszechnie wiadomo, że innowacyjne osiągnięcia
przedsiębiorstw rosną, gdy przedsiębiorstwa te są powiązane w klastry i sieci. Polityka
publiczna nie może prowadzić do tworzenia klastrów, jednak finansowanie ze środków
publicznych może je wspierać. Aby podstawy naukowe UE wzmocniły podstawy jej
przemysłu należy dążyć do znacznej poprawy współpracy pomiędzy działalnością badawczą
sektora publicznego i przemysłem.
Przedsiębiorstwa oraz formułowanie polityk mogą skorzystać z lepszych informacji
dotyczących tendencji w zakresie prywatnych inwestycji w badania i innowacje, zwłaszcza w
poszczególnych sektorach. W procesie kształtowania polityk w dziedzinie badań i innowacji
większy nacisk należy położyć na potrzeby poszczególnych sektorów. Należy także ulepszyć
usługi wspierające przedsiębiorstwa przy wprowadzaniu nowych technologii na rynek oraz w
zakresie innowacji, w szczególności by pomóc MŚP w przezwyciężeniu ich szczególnych
problemów i doprowadzić do ich uczestnictwa w europejskich sieciach.
3.1.
Wzmocnione partnerstwa między uczelniami wyższymi a przemysłem
Nieoptymalna współpraca w zakresie badań oraz transferu wiedzy pomiędzy publicznymi
organizacjami badawczymi (PRO), w szczególności uczelniami wyższymi, a przemysłem jest
jedną ze słabych stron europejskiego systemu badań i innowacji. Podczas gdy szereg Państw
Członkowskich dokonało już wiele w tym obszarze, ich działania były często prowadzone
jedynie z krajowej perspektywy. Dlatego też zasady i praktyki stosowane obecnie w UE, w
szczególności dotyczące praw własności do wyników badań finansowanych ze środków
publicznych oraz umów kontraktowych pomiędzy PRO i przemysłem, są niejednolite.
Bardziej jednolite zasady i praktyki obejmujące całą UE mogłyby wspierać powiązania
pomiędzy PRO i przemysłem oraz zwiększałyby ich wpływy. Pomogłoby to w tworzeniu
działających na równych zasadach transgranicznych partnerstw badawczych pomiędzy
uczelniami a przemysłem, przyczyniając się w ten sposób do Europejskiej Przestrzeni Badań i
Innowacji.
W tym celu Komisja wystosuje komunikat określający wytyczne UE służące poprawie
współpracy w dziedzinie badań i transferu wiedzy pomiędzy PRO a przemysłem.
Państwa Członkowskie i inne zainteresowane strony będą zachęcane do dobrowolnej i
elastycznej realizacji tych wytycznych. Wytyczne te powstaną w oparciu o istniejące dobre
praktyki (stosowane zarówno przez Państwa Członkowskie, jak i zainteresowane strony),
takie jak inicjatywa na rzecz odpowiedzialnego partnerstwa (Responsible Partnering
Initiative), zainicjowana przez szereg europejskich stowarzyszeń przemysłowych i
uniwersyteckich96.
96
EIRMA, EUA, Proton i EARTO, “Handbook on responsible partnering”, http://www.eirma.asso.fr
127
Komisja zaproponuje również działanie, które ma na celu wzmocnienie pozycji uczelni
wyższych w dziedzinie badań naukowych i technologii w Europie, także w zakresie tworzenia
wiedzy dla i wspólnie z przedsiębiorstwami oraz transferu wiedzy do społeczeństwa. Program
w zakresie mobilności „Partnerstwa i ścieżki rozwoju między przemysłem a uczelniami
wyższym” realizowany w ramach siódmego programu ramowego, przyczyni się do
wzmożonego dzielenia się wiedzą poprzez wspólne partnerstwa badawcze obejmujące
zatrudnianie doświadczonych naukowców, oddelegowanie personelu, itp. W kontekście
nowych ram pomocy państwa na rzecz badań i rozwoju Komisja sprecyzuje kwestię
partnerstw pomiędzy uczelniami a przemysłem w odniesieniu do zasad dotyczących pomocy
państwa.
3.2.
Bieguny innowacji oraz klastry ukierunkowane na badania i klastry przemysłowe
W UE działa wiele dynamicznych klastrów przemysłowych, choć są one mniejsze i w
mniejszym stopniu zintegrowane niż klastry w USA. Badania i innowacje ponoszą zatem
straty z powodu fragmentaryczności, podobnie jak rynek wewnętrzny. Aby uczynić je jak
najbardziej atrakcyjnymi dla inwestorów zagranicznych, bieguny innowacji i klastry muszą
osiągnąć masę krytyczną. Nie mogą one powstawać zupełnie od zera, lecz w oparciu o
solidne podstawy przemysłowe i zaufanie pomiędzy środowiskiem naukowym i przemysłem.
Tworzenie sieci w obrębie klastrów i pomiędzy dopełniającymi się klastrami jest kluczowym
czynnikiem wpływającym na ich pomyślny rozwój. Centra szkoleniowe i badawcze,
instytucje finansowe, doradcy w zakresie innowacji i własności intelektualnej, miejscowe i
regionalne agencje rozwoju oraz inne organizacje wspierające odgrywają decydującą rolę w
maksymalnym wykorzystaniu kreatywnego potencjału przedsiębiorstw. Stale rosnąca
złożoność produktów i procesów oraz potrzeba łączenia usług takich jak utrzymanie,
logistyka i wprowadzanie do obrotu stwarzają problemy nawet dla najlepszych klastrów.
Współpraca pomiędzy klastrami może pomóc w rozwiązaniu tych problemów.
Inicjatywa „Regiony wiedzy” będzie wspierać międzynarodowe uczenie się od siebie i
współpracę pomiędzy klastrami prowadzącymi intensywną działalność badawczą, skupiając
władze regionalne i agencje rozwoju, publiczne organizacje badawcze, przemysł oraz inne
zainteresowane strony. Główne działania obejmują:
• Analizę, opracowanie i realizację programów badawczych dotyczących klastrów
regionalnych oraz współpracy między nimi.
• „Mentorowanie” regionów słabiej rozwiniętych pod względem badań przez wysoko
rozwinięte regiony.
• Działania mające na celu poprawę integracji podmiotów i instytucji badawczych z
gospodarkami regionalnymi.
Państwa Członkowskie zachęca się do opracowania regionalnych i krajowych strategii dla
klastrów i biegunów innowacyjnych przy pomocy wsparcia ze strony Europejskich Funduszy
Strukturalnych. Szereg środków na poziomie UE będzie zachęcać i wspierać wysiłki
podejmowane w Państwach Członkowskich i regionach. Komisja dostarczy im instrukcję
służącą analizie mocnych stron i strategii klastrów działających w UE. Inicjatywa „EuropeINNOVA” zapewni wsparcie dla tworzenia sieci pomiędzy klastrami przemysłowymi w
celu wzmocnienia międzynarodowej współpracy i poznania sposobów tworzenia i
zarządzania udanymi inicjatywami w zakresie klastrów.
Wreszcie, w ramach siódmego programu ramowego zaproponowano zwiększenie
środków w celu kontynuacji wspólnotowej inicjatywy „Regiony wiedzy”, która wspiera
128
sformułowanie i realizację polityk sprzyjających rozwojowi klastrów ukierunkowanych na
badania.
3.3.
Proaktywne usługi wspierające przedsiębiorstwa w pobudzaniu badań i innowacji
MŚP odgrywają zasadniczą rolę w gospodarce Unii Europejskiej zapewniając w UE-25 około
66% miejsc pracy w sektorze prywatnym oraz 57% wartości dodanej. Wiele z nich boryka się
jednak z trudnościami wynikającymi z ich rozmiaru, w szczególności jeśli chodzi o
innowacje, dostęp do informacji, tworzenie sieci i poszukiwanie partnerów. Władze publiczne
powinny zająć się odnośnymi problemami na rynku poprzez ułatwianie rozpowszechniania
technologii wśród MŚP i wzmacnianie ich zdolności do opracowania, zdobycia, przyjęcia i
zastosowania nowych technologii.
Polityka UE w dziedzinie innowacji usprawnia zatem międzynarodowy transfer technologii
(ITT) pomiędzy przedsiębiorstwami i zachęca je do wprowadzania innowacji na rynek, w
szczególności poprzez sieć centrów przekazu innowacji97, które zapełniają lukę na rynku
stanowiąc regionalne ramy dla współpracy w Europie oraz łącząc wiedzę podstawową z
kompetencjami i kontaktami na poziomie europejskim. Komisja będzie nadal wspierać sieć
centrów przekazu innowacji, zachęcając do synergii z innymi sieciami wspierania
przedsiębiorstw, takimi jak centra EuroInfo, mając na celu tworzenie licznych „punktów
usługowych” oraz poprawę i poszerzenie zakresu, skuteczności i jakości świadczonych przez
nie usług. Komisja zachęca również do tworzenia sieci, które wzmacniają innowacje poprzez
międzyregionalną współpracę w ramach Funduszy Strukturalnych. Ulepszenia te skupią się
przede wszystkim na działaniach w zakresie transferu technologii oraz poszukiwania
partnerów pomiędzy innowacyjnymi MŚP, organizacjami badawczymi i dużymi
przedsiębiorstwami.
3.4.
Zarządzanie innowacjami i przemiany społeczne
„Zarządzanie innowacjami” jest warunkiem niezbędnym dla pomyślnego rozwoju innowacji
w przedsiębiorstwach. Wiele przedsiębiorstw, w szczególności MŚP napotyka trudności w
planowaniu, realizacji i wprowadzaniu na rynek innowacyjnych produktów oraz we
wprowadzaniu innowacyjnych procesów produkcyjnych. Innowacja nie może funkcjonować
bez uwzględnienia czynnika ludzkiego. Dlatego też, oprócz określonych umiejętności
badawczych i kwestii związanych z karierą naukową omówionych w ramach strategii
przedstawionej w pkt. 1.4, również dalsze kształcenie i szkolenie zawodowe jest istotne dla
utrzymywania umiejętności i wiedzy kapitału ludzkiego w Europie na stałym poziomie, co
jest niezbędne dla innowacji. Obejmuje to umiejętności związane z przedsiębiorczością i
gotowość do podejmowania ryzyka.
W celu utrzymania własnej konkurencyjności przedsiębiorstwa każdej wielkości powinny być
bardziej elastyczne w reagowaniu na gwałtowne zmiany w zakresie popytu, przystosowywać
się do nowych technologii, takich jak technologie teleinformatyczne i e-gospodarka oraz być
w stanie na bieżąco wprowadzać innowacje. W tym celu należy wspierać i rozpowszechniać
innowacyjne formy pracy, jak podkreślono w Europejskiej Strategii Zatrudnienia. Również
program „Edukacja i szkolenie 2010”98 i zintegrowany program działań w zakresie
kształcenia ustawicznego99 są istotne w ułatwianiu przemian strukturalnych i społecznych.
97
http://irc.cordis.lu/
Komunikat Komisji „Education and Training 2010: The Success of the Lisbon Strategy Hinges on Urgent
Reforms” (COM(2003) 685 wersja ostateczna) z 11.11.2003 r.
http://europa.eu.int/comm/education/policies/2010/et_2010_en.html
99
Wniosek dotyczący decyzji Parlamentu Europejskiego i Rady ustanawiającej zintegrowany program działań
w zakresie kształcenia ustawicznego (COM(2004) 474 wersja ostateczna) z 14.7.2004 r.
98
129
Innowacje wymagają inwestycji w zasoby ludzkie i rozwόj umiejętności. Zaangażowanie na
rzecz innowacji i badań jest także wyrazem odpowiedzialności społecznej przedsiębiorstwa100
(CSR). Inicjatywy organizowane na zasadzie dobrowolności, które wykraczają poza wymogi
prawne, wynikające z umów oraz inne wymogi, mogą pobudzać konkurencyjność
przedsiębiorstwa oraz innowacje w zakresie społeczeństwa i środowiska łączące korzyści
gospodarcze przedsiębiorstwa z celami społecznymi. Komisja będzie sprzyjać takim
innowacyjnym praktykom w zakresie odpowiedzialności społecznej przedsiębiorstwa
wśród firm europejskich.
W celu wspierania rozpowszechniania dobrych praktyk w zakresie zarządzania innowacjami
Komisja będzie ułatwiała opracowanie nowych narzędzi służących samoocenie, które
mogłyby być stosowane przez regionalne i krajowe agencje innowacji wspierające MŚP.
Ponadto Komisja będzie zachęcała do utworzenia nowej Europejskiej nagrody za
osiągnięcia w zakresie innowacji jako najwyższej nagrody mającej na celu podniesienie
statusu przedsiębiorców europejskich odnoszących sukcesy w zakresie innowacji.
3.5.
Możliwości innowacyjnych usług
Sektor usług odgrywa ważną rolę we wzroście gospodarczym i tworzeniu nowych miejsc
pracy. Obecnie innowacje w zakresie usług są uwarunkowane głównie przez nowe oferty,
które odpowiadają na potrzeby klientów. Jednakże usługi są w coraz większym stopniu
warunkowane także przez większe nakłady inwestycyjne na badania i uzależnione od
przyjęcia nowych technologii.
W związku z rosnącym znaczeniem usług w gospodarce europejskiej, do końca 2006 r.
Komisja, w oparciu o prace i polityczne zalecenia europejskiego forum usług związanych z
przemysłem101, określi strategię wspierania innowacyjnych usług w UE. Mechanizmy
wspierające innowacje zostaną dostosowane do określonych potrzeb sektora usług, jak
również zostaną podjęte szczególne wysiłki w celu udoskonalenia oceny innowacji opartych
na usługach.
3.6.
Ustanowienie Europejskiego Systemu Monitorowania Badań Przemysłowych i
Innowacji oraz ulepszenie sprawozdawczości w zakresie kapitału intelektualnego
Pomimo, że poziom inwestycji na badania najważniejszych przedsiębiorstw europejskich w
wielu sektorach jest porównywalny z poziomem w USA i Japonii, deficyt badawczy UE jest
spowodowany w znacznym stopniu zbyt małymi nakładami inwestycyjnymi sektora
prywatnego, co po części jest wynikiem innego składu sektorów. Produkcja UE w niektórych
kluczowych sektorach przemysłu, w których prowadzona jest intensywna działalność
badawcza, jest niższa w porównaniu z USA i Japonią102. Zarówno ten jak i inne czynniki, w
niektórych przypadkach typowe dla danego sektora, hamują innowacyjne osiągnięcia i
konkurencyjność UE.
Podczas gdy Państwa Członkowskie dysponują obszernymi danymi i analizami na temat
inwestycji w badania przez przemysł i osiągnięć w zakresie innowacji, dostępność i
porównywalność danych na poziomie przedsiębiorstwa i sektora musi zostać zwiększona, tak
by lepiej zrozumieć czynniki wpływające na tendencje w zakresie inwestowania, określić
nadchodzące wyzwania i rozpoznać przeszkody i możliwości stojące na drodze do poprawy
inwestycji w badania i innowacje.
100
CSR polega na dobrowolnym uwzględnieniu przez przedsiębiorstwa aspektów natury społecznej i
środowiskowej w ich działalności oraz relacjach z zainteresowanymi stronami (COM(2002)347).
101
http://europa.eu.int/comm/internal_market/services/brs/forum_en.htm
102
http://eu-iriscoreboard.jrc.es/
130
Jak przedstawiono w skrócie w najnowszym komunikacie na temat polityki w dziedzinie
przemysłu103, Komisja ustanowi Europejski System Monitorowania Badań
Przemysłowych i Innowacji. Podstawą systemu jest skoordynowane opracowanie i
wykorzystanie różnych narzędzi statystycznych i analitycznych. W tym celu Komisja
poszerzy zakres monitorowania i analizowania prywatnych inwestycji w badania poprzez
uzupełnienie sporządzanej corocznie europejskiej tablicy wyników inwestycji przemysłu w
badania o wyniki badań sektorowych na temat przyszłych tendencji. Ponadto system będzie
działał w oparciu o Sektorowy Punkt Obserwacyjny wyników i praktyk w zakresie innowacji
(„Sectoral Innovation Watch”), który monitoruje i porównuje sektorowe struktury w zakresie
innowacji. Taki system informacyjny wspiera decydentów politycznych w optymalizacji
polityk w dziedzinie badań i innowacji poprzez lepsze uwzględnienie potrzeb i specyfiki
poszczególnych sektorów oraz przyczynia się do zwiększenia konkurencyjności sektorów
przemysłu i przedsiębiorstw. Grupa zainteresowanych stron wysokiego szczebla, obejmująca
reprezentantów przemysłu i decydentów politycznych, zapewni wskazówki i komentarze na
temat zakresu i przydatności tego działania dla konkurencyjności.
Nieliczne przedsiębiorstwa systematycznie dokonują bilansu w zakresie kapitału
intelektualnego, czyli wartości powstałej dzięki badaniom i innym zasobom wiedzy.
Niedocenianie kapitału intelektualnego może doprowadzić do ukierunkowania rynków
finansowych na przedsiębiorstwa tradycyjne, zamiast na przedsiębiorstwa prowadzące
intensywną działalność badawczą, oraz mieć wpływ na podział zasobów w obrębie
przedsiębiorstw. Pomimo opracowania szeregu metod pomiarowych i sprawozdawczych w
zakresie kapitału intelektualnego, w szczególności dla celów wewnętrznego zarządzania,
proces ich przyjmowania przez przedsiębiorstwa jest powolny. Komisja będzie wspierać ich
dalszy rozwój i wykorzystywanie jednocześnie udoskonalając jednolitość definicji i
metod w całej UE. Należy przy tym uwzględnić opinie zainteresowanych stron i rozwój
zasad rachunkowości.
Badania naukowe i innowacje jako główny priorytet przedsiębiorstw
Odniesienie
:
3.1.
sformułowania wytycznych UE w celu
poprawy współpracy w zakresie badań i
transferu wiedzy pomiędzy badaniami
w sektorze publicznymi i przemysłem
realizacji wytycznych
warunków krajowych
CLP
działanie
III.10
3.2.
wspierania biegunów innowacji oraz
klastrów ukierunkowanych na wiedzę i
klastrów przemysłowych
3.3.
zapewniania
określonych
usług
wspierających przedsiębiorstwa, w
szczególności MŚP, w celu pobudzania
badań i innowacji
3.4.
propagowania dobrych praktyk
zakresie zarządzania innowacjami
3.5.
określenia i wdrożenia strategii
propagującej usługi innowacyjne
rozważenia
sposobów
innowacyjnych usług
3.6.
rozszerzenia
monitorowania
i
analizowania prywatnych inwestycji na
uwzględnienia wyników monitorowania i analiz
na poziomie UE
w
przy
uwzględnieniu
pełnego
wykorzystania
Funduszy
Strukturalnych w celu rozwoju biegunów
innowacji i uczestnictwa w inicjatywach UE w
zakresie klastrów
pełnego
wykorzystania
Funduszy
Strukturalnych oraz wsparcia centrów przekazu
innowacji w celu poprawy usług wspierających
innowacje, w szczególności dla MŚP
propagowania
wykorzystywania
nowych
narzędzi służących zarządzaniu innowacjami
oraz rozważenia przyznawania nagród w
zakresie innowacji
propagowania
IG 8 i 10
CLP
działanie
III.1
IG 8 i 15
CLP
działania
III.1
IG 8 i 15
IG 8
ILS104
rozdział 6
103
COM(2005)474 wersja ostateczna
„Wspólne działania na rzecz wzrostu gospodarczego i zatrudnienia. Dalsze etapy wdrożenia zrewidowanej
strategii lizbońskiej” (ILS) - SEC(2005) 622/2
104
131
badania oraz sektorowych wyników w
zakresie innowacyjności
ROZDZIAŁ 4 UDOSKONALONE POLITYKI W ZAKRESIE BADAŃ I INNOWACJI
UE stanowi obecnie mozaikę krajowych i regionalnych systemów badań i innowacji, które są
dostosowane do różnych miejscowych warunków. Udoskonalenie ich skuteczności wymaga
bardziej systematycznej współpracy pomiędzy Państwami Członkowskimi w zakresie kwestii
międzynarodowych oraz wytworzenia synergii pomiędzy poszczególnymi systemami badań i
innowacji. Opracowanie spójnych i wzajemnie się wspierających polityk przez regiony,
Państwa Członkowskie i instytucje europejskie jest istotne dla wzmocnienia Europejskiej
Przestrzeni Badań i Innowacji oraz dla realizacji nowego partnerstwa w ramach procesu
lizbońskiego na rzecz szybszego i zrównoważonego wzrostu gospodarczego zapewniającego
więcej miejsc pracy lepszej jakości.
Komisja zapewni podstawy dla solidnej analizy gospodarczej i politycznej oraz
skuteczniejsze kanały przepływu informacji dla decydentów politycznych, tak by mogli oni
wzajemnie korzystać z doświadczeń oraz wzmocnić międzynarodową koordynację i
współpracę.
4.1.
Badania i innowacje jako priorytetowa kwestia krajowych programów reform na
rzecz wzrostu gospodarczego i zatrudnienia
Polityki w dziedzinie badań i innowacji są jednym z kluczowych obszarów zrewidowanej
strategii lizbońskiej. Rada przyjęła nowy zestaw zintegrowanych wytycznych105, który będzie
pomagał Państwom Członkowskim w przygotowaniu ich krajowych programów reform.
Państwa Członkowskie będą corocznie składać sprawozdania dotyczące wyzwań, celów i
rozwoju polityki w zakresie badań i innowacji oraz postępów w ich realizacji. Podkreślony
zostanie wkład programów operacyjnych współfinansowanych przez Fundusz Spójności i
Fundusze Strukturalne.
Dla wielu Państw Członkowskich badania i innowacje powinny stać się głównymi
wyzwaniami określonymi w krajowych programach reform. We wszelkich stosownych
przypadkach Komisja zbada krajowe programy reform pod kątem celów w zakresie
inwestycji na badania oraz rozwoju polityki w dziedzinie badań i innowacji. Dwustronne
dialogi z Państwami Członkowskimi przyczynią się do określenia ich potencjalnych mocnych
i słabych stron oraz odpowiednich środków politycznych w celu poprawy warunków dla
badań i innowacji.
4.2.
Udoskonalone narzędzia analizy politycznej
Opracowanie stosownych polityk w celu wzmocnienia inwestycji w badania i innowacje
wymaga przeprowadzenia solidnej analizy gospodarczej i politycznej obecnej sytuacji.
Istnieje potrzeba informacji i analizy wyzwań, wprowadzonych środków, ich wdrażania i
wpływu oraz skuteczności systemów badań i innowacji. Może ona zostać zaspokojona
poprzez wykorzystanie odpowiednich wskaźników i polityk porównawczych oraz dobrych
praktyk w odniesieniu do poszczególnych kontekstów. Stosowanie tej analizy powinno być
stopniowo rozszerzone na poziom regionalny.
W tym celu Komisja, w ścisłej współpracy z Państwami Członkowskimi, będzie nadal
rozwijać narzędzia uzupełniające, czyli europejską tabelę tendencji w zakresie innowacji
105
Patrz w szczególności wytyczna nr 7 (zwiększenie i poprawa inwestycji w dziedzinie badań i rozwoju,
realizowanych w szczególności przez sektor prywatny) i nr 8 (wspieranie wszelkich form innowacji) w zaleceniu
Rady 2005/601/WE z dnia 12 lipca 2005 r. w sprawie ogólnych wytycznych polityki gospodarczej Państw
Członkowskich i Wspólnoty (2005–2008), Dz.U. L 205 z 6.8.2005 r., str. 28.
132
(European Trend Chart on Innovation) oraz system informacyjny dotyczący krajowych
polityk w dziedzinie badań (ERAWATCH). Obejmie to tablicę wyników w zakresie
innowacji oraz najważniejsze dane dotyczące badań. Narzędzia te będą kluczowymi
elementami dla monitorowania nowego partnerstwa lizbońskiego na rzecz wzrostu
gospodarczego i zatrudnienia oraz zapewnią zestaw dobrych praktyk, które mogą być
powszechnie stosowane w celu wykorzystania mocnych i zwalczenia słabych stron krajowych
systemów badań i innowacji. Będą one powiązane z przyszłym międzyinstytucjonalnym
portalem, który będzie stanowić główne miejsce dostępu do zasobów internetowych UE w
dziedzinie nauki, badań i innowacji.
4.3.
Wspieranie uczenia się polityki i współpracy
Istnieje potrzeba kontynuacji procesu uczenia się polityki oraz potrzeba oceny dobrych
praktyk wspierających badania i innowacje w odniesieniu do ich zdolności do powszechnego
zastosowania oraz metod realizacji, przy uwzględnieniu określonych warunków regionalnych
i krajowych. Komisja będzie w dalszym ciągu zapewniać europejskie platformy w celu
dzielenia się i zatwierdzania dobrych praktyk, skupiając stosowne zainteresowane strony i
zachęcając do wzajemnej weryfikacji. Poprzez ten proces Komisja będzie również wspierać
wspólne podejście do kwestii o znaczeniu międzynarodowym oraz bardziej systematyczną
kulturę oceniania w UE.
Polityki w dziedzinie badań są koordynowane pod kierownictwem Komitetu Badań
Naukowo-Technicznych (CREST). W celu usprawnienia tego procesu, w stosownych
przypadkach Komisja zaprosi CREST do organizowania obrad na szczeblu Dyrekcji
Generalnej. Ponadto zainicjowano program pilotażowy, który wspiera oddolne inicjatywy
koordynacyjne kilku państw i regionów w zakresie polityki w dziedzinie badań (RTD OMCNET). Będzie on w dalszym ciągu rozwijany w ramach siódmego programu ramowego.
Skuteczne powiązania będą zapewnione przez zespół ds. polityki w zakresie przedsiębiorstw,
który będzie koordynował kwestie polityki w dziedzinie innowacji.
RTD OMC NET jest inicjatywą wspierającą, poprzez zaproszenia do składania wniosków,
inicjatywy podejmowane przez szereg państw i regionów, które w stosownych przypadkach
obejmują także inne zainteresowane strony. Wybrane działania:
• przyczynią się do zwiększenia skuteczności krajowych polityk poprzez wzmożone
uczenie się od siebie, wzajemną weryfikację oraz określenie dobrych praktyk;
• określą kwestie o wyraźnie międzynarodowym znaczeniu, które skorzystałyby ze
wspólnie organizowanych działań pomiędzy Państwami Członkowskimi lub działaniami
wzajemniej się wspierającymi na poziomie krajowym lub EU;
• przygotują podstawy dla wspólnych działań podejmowanych przez zainteresowane
Państwa Członkowskie, jak również, w stosownych przypadkach, dla prawodawstwa i
wytycznych Wspólnoty.
Mając na celu dalsze ułatwianie procesu uczenia się i kształtowania polityki w dziedzinie
innowacji Komisja skorzysta z istniejących narzędzi, które służą opracowaniu i porównaniu
strategii innowacyjnych, takich jak Regionalne Strategie Innowacyjne wspierające regiony w
rozwoju systemów innowacji. Zostaną one uzupełnione i udoskonalone poprzez przyszłą
platformę „INNO Learning”, która skupi się na współpracy międzynarodowej. Komisja
wykorzysta istniejące interaktywne platformy kształcenia w dziedzinie badań i innowacji
regionalnych pod kierownictwem platformy „Innowacyjne Regiony w Europie”, która skupia
zainteresowane strony z poszczególnych regionów i państw oraz zapewnia zestaw dobrych
praktyk i studiów przypadków.
133
W celu poprawy zarządzania badaniami i innowacjami w Europie:
4.1
4.2
4.3
monitorowania i wspierania osiągnięć
krajowej polityki w zakresie badań i
innowacji poprzez nowe partnerstwo
lizbońskie
na
rzecz
wzrostu
gospodarczego i zatrudnienia
dalszego rozwoju narzędzi analizy
polityki w zakresie badań i innowacji
wspierania platform w zakresie uczenia
się
polityki
oraz
ułatwiania
międzynarodowej
współpracy
politycznej
w stosownych przypadkach, do sporządzania
sprawozdań na temat osiągnięć krajowej
polityki w zakresie badań i innowacji w
krajowych programach reform w ramach
nowego partnerstwa lizbońskiego na rzecz
wzrostu gospodarczego i zatrudnienia
pełnego wykorzystania analiz statystycznych i
politycznych zapewnianych przez Komisję
pełnego wykorzystania międzynarodowego
uczenia się polityki i współpracy
Odniesienie
:
CLP
rozdział 2
ILS rozdział
3i6
ILS rozdział
6
ILS rozdział
4i6
WNIOSKI
Działania przedstawione w niniejszym komunikacie zapewnią maksymalną skuteczność
polityk w dziedzinie badań i innowacji. Są one zgodne ze zrewidowaną strategią lizbońską,
która kładzie nacisk na celowość, partnerstwo i racjonalizację. W szczególności nadają one
treść priorytetowi wiedza i innowacje na rzecz wzrostu, poprzez zapewnianie ram dla rozwoju
synergii na wszystkich poziomach. Patrząc wstecz na wcześniejsze osiągnięcia, wszystkie
działania, zarówno nowe jak i zaktualizowane, należy prowadzić dynamicznie i
zdecydowanie, by osiągnąć cel jakim jest podniesienie wysiłków UE w zakresie badań i
innowacji na światowy poziom jeśli chodzi o ich intensywność i skuteczność. W stosownych
przypadkach Komisja zaproponuje także inicjatywy, które skupiają polityki w dziedzinie
badań i innowacji na poziomie najważniejszych sektórów strategicznych.
Krajowe programy reform opracowane w ramach nowego partnerstwa lizbońskiego na rzecz
wzrostu gospodarczego i zatrudnienia powinny w pełni objąć wyzwania dotyczące badań i
innowacji. We wszystkich obszarach, w których międzynarodowa współpraca stanowi
wysoką wartość dodaną, krajowe programy reform będą wspierane przez skoncentrowaną
pomoc finansową Wspólnoty dla działań w dziedzinie badań i innowacji w Europie, wytyczne
dla skoordynowanego rozwoju polityki oraz udoskonalone platformy uczenia się od siebie. W
ten sposób powstanie prawdziwa Europejska Przestrzeń Badań i Innowacji, opierająca się na
określonych atutach Państw Członkowskich i regionów.
Szczegóły dotyczące działań opisanych w niniejszym komunikacie przedstawiono w
dokumencie towarzyszącym. W stosownych przypadkach informacje na temat działań
przewidzianych w tym dokumencie oraz jego załączniku będą systematycznie aktualizowane,
przy uwzględnieniu postępόw w zakresie zintensyfikowania i polepszenia działalności w
dziedzinie badań i innowacji w Europie oraz bieżących dyskusji dotyczących perspektywy
finansowej na lata 2007-2013. Ponadto podejście będzie aktualizowane w świetle realizacji
partnerstwa na rzecz wzrostu gospodarczego i zatrudnienia.
134

Pobierz Pdf - Logo KIG - Krajowa Izba Gospodarcza

Transkrypt

Podobne dokumenty

Dobre_praktyki_innowacyjne 1552.77 kB - MSODI

Rola uczelnianych centrów transferu technologii w komercjalizacji wyników badań naukowych

Raport o Innowacyjności Polskiej Gospodarki