Rola miejsc pamieci narodowej w edukacji i rozwijaniu

Rola miejsc pamieci narodowej w edukacji i rozwijaniu

Sławomir Maślikowski
Instytut Pamięci Narodowej
Rola miejsc pamięci narodowej w edukacji
i rozwijaniu świadomości historycznej
Pojęcia świadomość narodowa i świadomość historyczna mają najczęściej charakter ogólny.
Jednak gdyby przyszło nam podjąć próbę określenia, jakie treści kształtujące świadomość
historyczną młodzieŜy powinny być realizowane w programach szkolnych, problemem moŜe
okazać się samo zdefiniowanie tzw. świadomości szkolnej, która jest ściśle powiązana
z dwoma wymienionymi wcześniej terminami. Działaniom systematyzującym nie sprzyja
równieŜ sytuacja ciągłych zmian w zasobie pojęć pedagogicznych, będąca wynikiem reformy
systemu edukacji.
Świadomość społeczną stanowić będą „upowszechnione systemy i zbiory idei,
wyobraŜeń i wiedzy, które mają jednostki ludzkie o swoim świecie społecznym i jego
stosunkach z przyrodą, o swoich działaniach i zachowaniach, o swojej osobowości
biopsychicznej i o swoim myśleniu”1. Zaproponowaną wyŜej definicję moŜna poszerzyć
o treści określające świadomość narodową i świadomość historyczną. Świadomość narodowa
jest „jednym z zasadniczych elementów więzi narodowej, historycznie ukształtowanej na
fundamencie wspólnoty losów, będącym wyrazem dokonującej się lub dokonanej integracji
narodowej, poczucia wspólnoty i solidarności”. Świadomość historyczna, według trafnej
definicji poety Czesława Miłosza, istnieje wtedy, „kiedy przeszłość jakiejś kultury nie jest
abstrakcją, ale mnóstwem obrazów”.
Świadomość szkolna jest niewątpliwie częścią świadomości społecznej. WaŜną rolę
w jej kształtowaniu pełni nauczyciel. Istnieje wyraźna reakcja intelektualna pomiędzy
uczniem i pedagogiem, a komunikacja między nimi jest pomostem w przekazywaniu
informacji o świecie. Dlatego interesującą nas kwestię świadomości historycznej naleŜy
przyporządkować rzeczywistości gimnazjum i szkoły ponadgimnazjalnej. Takie ujęcie tematu
wydaje się celowe z tego powodu, iŜ pewną dojrzałość intelektualną uczeń osiąga juŜ na
poziomie gimnazjalnym. Omówienie interesujących nas problemów w odniesieniu do
nauczania historii najnowszej w szkole podstawowej wymagałaby natomiast odrębnego
potraktowania, równieŜ z tego powodu, Ŝe dyskusja na temat treści nauczania na tym etapie
edukacji ciągle trwa.
Istotnym dopełnieniem analizy podjętego zagadnienia będzie zdefiniowanie terminu
miejsce pamięci narodowej. Wyjaśnienia tego pojęcia są odmienne w poszczególnych
kręgach kulturowych. Wydaje się jednak, Ŝe wszystkie rozbieŜności charakteryzują istotę
analizowanego zjawiska. Dla przykładu, w definicji francuskiej „miejsce pamięci to kaŜda
materialna lub idealna jednostka znacząca, którą wola ludzi lub praca czasu przekształciły
w symboliczną cząstkę dziedzictwa pamiętanego przez daną wspólnotę” (Pierre Nora).
W definicji niemieckiej „miejsce pamięci to waŜne dla wielu pokoleń punkty ogniskujące
pamięć zbiorową i toŜsamość, stanowiące część społecznych, kulturowych i politycznych
zwyczajów [...] stanowi ono element realnej, społecznej, politycznej, kulturowej lub
wyobraŜonej przestrzeni” (Étienne François, Hagen Schulze). W definicji polskiej miejsce
takie to „grób lub cmentarz wojenny, krzyŜ przydroŜny, kapliczka, kopiec, nieruchomość lub
obiekt budowlany lub teŜ jego pozostałości upamiętniające postaci lub wydarzenia znaczące
dla Narodu i Państwa Polskiego, a w szczególności tablica pamiątkowa” (z ustawy Sejmu
RP).
1
Durkheim, Émile, Mauss, Marcel, O niektórych pierwotnych formach klasyfikacji. Przyczynek do badań nad
wyobraŜeniami zbiorowymi, [w:] M. Mauss, Socjologia i antropologia, Warszawa 2001, s. 515–574.
1
Próba określenia roli miejsc pamięci narodowej w edukacji, czyli w świadomości szkolnej,
będzie zatem mniej lub bardziej udanym zabiegiem polegającym na określeniu zakresu
wiedzy przeciętnego ucznia, czyli stanu jego świadomości historycznej, zarówno dotyczącej
historii całego kraju, jak i dziejów regionu.
Pomocne nam będą badania prowadzone przez pracującego na Uniwersytecie
Jagiellońskim Marka Kucię, będącego niekwestionowanym pionierem w tej dziedzinie.
Od ponad dekady próbuje on zdiagnozować wiedzę młodych Polaków o ojczystej historii,
ogniskując swoje zainteresowania wokół zagadnień związanych z najwaŜniejszymi
wydarzeniami z okresu II wojny światowej. Analizowaną grupą byli uczniowie pochodzący
z róŜnych regionów Polski, dlatego z duŜym prawdopodobieństwem moŜna postawić tezę
o reprezentatywności wyników analiz. Jest zrozumiałe, Ŝe wydarzenia historyczne były
sytuowane zarówno w kontekście dziejowym, jak i w ściśle określonym miejscu. To właśnie
umiejętność identyfikacji przez ucznia wydarzenia oraz miejsca z nim związanego pozwalała
na określenie stanu jego świadomości historycznej. Tutaj trzeba stwierdzić, Ŝe w trakcie
ankiet przeprowadzanych w środowisku krakowskim uczniowie wykazywali się stosunkowo
dobrą znajomością historii. Marek Kucia podczas opracowywania ankiety dąŜył do
wykroczenia poza wątek martyrologiczny, dlatego w kwestionariuszu pojawiły się pytania nie
tylko o Oświęcim czy Katyń, lecz takŜe np. o agresję radziecką z 17 września 1939 r. Spośród
przebadanych w 2005 r. młodych ludzi aŜ 60% uznało, Ŝe najwaŜniejszym miejscem pamięci
jest dla Polaków Oświęcim, a wydarzenia, które się tam rozegrały, pojmowane są jako
najbardziej tragiczne w całej historii II wojny światowej. Na kolejnej pozycji wymieniono
agresję niemiecką na Polskę 1 września 1939 r. (18%), a następnie powstanie warszawskie
(6%), obronę Westerplatte i zbrodnię katyńską (po 4% wskazań). Co wydaje się ciekawe,
zarówno starcia pod Lenino, jak i bitwę pod Monte Cassino wymieniło jedynie po 2%
ankietowanych. Agresję radziecką z 17 września 1939 r. oraz powstanie w getcie
warszawskim podało po 1% objętej badaniami młodzieŜy. Interesujące jest równieŜ,
iŜ w 2005 r. nikt z młodych ludzi nie wskazał na wyzwolenie Polski przez armię radziecką,
tymczasem dekadę wcześniej takiego wyboru dokonało 2% odpowiadających.
Dopełnieniem tego obrazu niech będzie próba przybliŜenia stanu świadomości
i wiedzy historycznej młodzieŜy w jednym z duŜych miast na południu Polski. PosłuŜę się tu
własnymi badaniami. Część z nich dotyczyła właśnie problematyki związanej z miejscami
pamięci narodowej, a pytania dotyczące tych zagadnień skierowałem do młodzieŜy
ponadgimnazjalnej. Analiza otrzymanego materiału jednoznacznie wpisuje się w bilans
Marka Kuci. Diagnozowanej młodzieŜy zaproponowałem wymienienie najwaŜniejszych – jej
zdaniem – miejsc pamięci narodowej, zarówno w skali kraju, jak i regionu.
W makrohistorycznym wymiarze aŜ 79% uczestników ankiety za najwaŜniejsze takie miejsce
uznało obóz koncentracyjny w Oświęcimiu. Ponadto młodzieŜ wymieniała obóz na Majdanku
(23%) i w Treblince (17%). Obóz w Sztutowie wskazywano w następnej kolejności, jednak
procent młodzieŜy, która podaje go w swoich ankietach, jest zdecydowanie mniejszy niŜ
w wypadku miejsc wskazanych wcześniej, bo wynosi tylko 5%. AŜ 68% uczniów podało
Kraków z Wawelem, kościołem Mariackim i oknem papieskim, kolejny odsetek to 57%
wskazań na Grób Nieznanego śołnierza w Warszawie, dalej na liście znajduje się Cmentarz
Powązkowski w Warszawie (45%) oraz – z takim samym wynikiem – pole bitwy pod
Grunwaldem i Westerplatte (41%). Znaczące miejsce w świadomości historycznej
ankietowanych zajmują dwa miasta – 25% uczniów wymieniło Wadowice, a 18% – Gdańsk.
Spośród regionalnych miejsc pamięci młodzieŜ wskazała miejscowy Grób Nieznanego
śołnierza (79%), pomnik Poległym w Obronie Ojczyzny i plac Pamięci Narodowej (68%),
cmentarz komunalny (52% wskazań), a takŜe pomniki Józefa Piłsudskiego (52%), księdza
Jerzego Popiełuszki (25%) i Jana Pawła II (23%). Część młodzieŜy wymieniła miejscowy
cmentarz Ŝydowski (8%). Ankietowani podawali równieŜ miejsca poza granicami kraju,
2
trzeba jednak przyznać, Ŝe były to nieliczne przypadki. Na Monte Cassino wskazało 20%
badanych, a na Katyń – tylko 7%. WaŜne dla historii dziewiętnastowieczne obiekty miejskie
wpisujące się w tradycję miejsc pamięci wymieniło tylko 9% spośród badanej młodzieŜy.
Co ciekawe, podawano równieŜ miejsca, które – jak się wydaje – nie powinny pojawić się
w tej kategorii, lecz w pewien sposób są uwzględniane w definicji ustawy sejmowej. Były to:
Kolumna Zygmunta III na placu Zamkowym w Warszawie (32% wskazań), Muzeum
Powstania Warszawskiego w Warszawie (14%) czy warszawski Pałac Kultury i Nauki (4%).
Nad otrzymanymi wynikami moŜna się zastanawiać, analizować je i na tej podstawie
wnioskować, jednak podsumowaniem niniejszych rozwaŜań niech będą przykłady
wypowiedzi anonimowych uczestników mojej ankiety. Młoda osoba pisze: „Miejsce pamięci
dla mnie to przede wszystkim cmentarz w mojej miejscowości [...], na którym spoczywają
moi ukochani przodkowie, na cmentarzu tym znajdują się równieŜ groby nieznanych
Ŝołnierzy – to dla mnie równieŜ waŜne elementy, które łączą się z miejscem pamięci. Zawsze
zastanawiał mnie fakt, kim byli za Ŝycia ci Ŝołnierze, kogo po swej śmierci pozostawili na
ziemi [...]”. Kolejna wypowiedź brzmi następująco „[...] ogólnie miejsca pamięci są pojęciem
względnym, dla mnie takich miejsc jest niewiele, ba – nie ma praktycznie wcale. Nie
potrzebuję Ŝadnych pomników, aby zacząć rozmyślać o historii Polski i jej tragedii. Jeśli tej
pamięci nie ma w nas samych, to przejście obok pomnika Piłsudskiego owego faktu nie
zmieni”. Wydawać by się mogło, Ŝe wypowiedzi te nie wyróŜniają się niczym szczególnym,
jednak stwierdzić trzeba, Ŝe pokoleniowe doświadczenia poszczególnych uczestników ankiet
nie tylko bezpośrednio wpływają na odbiór historii, lecz takŜe powodują refleksję
wyzwalającą krytyczne spojrzenie na ojczyste dzieje. Podobne treści zawiera jedna
z najnowszych socjologicznych definicji określających świadomość historyczną: „społeczna
pamięć przeszłości związana jest z fenomenem świadomości istnienia w czasie – tak osobnika
jak i zbiorowości, za której członka osobnik się uwaŜa. Łączy się z tym świadomość istnienia
przodków, co prowadzi do traktowania zbiorowości, której jest się uczestnikiem, jako
wspólnoty nie tylko tych, którzy Ŝyją dzisiaj, ale równieŜ tych, którzy Ŝyli wczoraj
i przedwczoraj, a samego siebie jako w pewnej mierze odpowiedzialnego za postępowanie
przodków. Daje to prawo dumy z ich chwalebnych czynów i zobowiązuje do rumieńca
wstydu z powodu ich haniebnych poczynań. Społeczna pamięć przeszłości to nie tylko zbiór
funkcjonujących w grupie wyobraŜeń o przodkach, ale i o wydarzeniach, jakie miały miejsce
w przeszłości grupy i w których brali udział przodkowie”.
MoŜna zaryzykować twierdzenie, Ŝe – pomimo malejącej z roku na rok liczby godzin
przeznaczonych na realizację programu historii – polska młodzieŜ, nawet ta
niezainteresowana przedmiotem, ma do przeszłości szacunek. Młodzi ludzie potrafią ten
stosunek manifestować, a przed wszystkim znają miejsca pamięci narodowej oraz mają
świadomość ich wartości w budowaniu toŜsamości narodu.
Literatura:
1. ChorąŜy E., Konieczka-Śliwińska D., Roszak S., Edukacja historyczna w szkole.
Teoria i praktyka, Warszawa 2008.
2. Durkheim, Émile, Mauss, Marcel, O niektórych pierwotnych formach klasyfikacji.
Przyczynek do badań nad wyobraŜeniami zbiorowymi, [w:] M. Mauss, Socjologia
i antropologia, Warszawa 2001, s. 515–574.
3. Kończal K., Co dwa stopnie to nie jeden. Kronika (nie)obecności „miejsc pamięci”
w badaniach historycznych, „Zapiski Historyczne” 2008, T. LXXIII, z. 2–3.
4. Kucia M., Optymistyczne dane – niepokojące pytania – radykalne wnioski,
[w:] Auschwitz i Holokaust. Dylematy i wyzwania polskiej edukacji, red. P. Trojański,
Oświęcim 2008, s. 35–44.
3
5. Szacka B., „Białe plamy” jako problem socjologiczny, [w:] Historia i wyobraźnia.
Studia ofiarowane Bronisławowi Baczce, Warszawa 1992, s. 200.
4