Nr 29

Transkrypt

Nr 29

INSTYTUT OCHRONY åRODOWISKA
INSTITUTE OF ENVIRONMENTAL PROTECTION
OCHRONA
åRODOWISKA
I ZASOB”W
NATURALNYCH
ENVIRONMENTAL PROTECTION
AND NATURAL RESOURCES
nr 29
Warszawa 2006
KOMITET WYDAWNICZY INSTYTUTU OCHRONY åRODOWISKA
Dr inø. Pawe≥ B£ASZCZYK, prof. dr hab. Barbara GWOREK ñ przewodniczπca,
dr inø. Graøyna MITOSEK, dr inø. Janusz PRZEW£OCKI, dr Jadwiga SIENKIEWICZ
Opracowanie edytorskie
Marta RADWAN-R÷HRENSCHEF, Alicja SIENKIEWICZ
Korekta techniczna
Barbara OKSA—SKA
© Copyright by INSTYTUT OCHRONY åRODOWISKA, Warszawa 2006
Wydawca
DZIA£ WYDAWNICTW IOå
00-548 Warszawa, ul. Krucza 5/11
tel.: (0-22) 628 15 69; 625 10 05 w. 58; fax: (0-22) 629 52 63
www.ios.edu.pl; e-mail: [email protected]
CZASOPISMO RECENZOWANE
ISSN 1230-7831-08-7
Druk: ARWIL s.c., ul. Czereúniowa 16, 02-456 Warszawa
e-mail: [email protected]
Spis treúci
Contents
Mieczys≥aw Borysiewicz, Wanda Kacprzyk
KOMPUTEROWE NARZ DZIA WSPOMAGANIA
ZARZ•DZANIEM ZAGROØENIAMI OD CHEMIKALI”W
UWOLNIONYCH DO åRODOWISKA ...............................................
COMPUTER SYSTEMS SUPPORTING MANAGEMENT
OF HAZARDS FROM CHEMICAL RELEASES
TO THE ENVIRONMENT
5
Barbara Gworek
GLIN W åRODOWISKU PRZYRODNICZYM
A JEGO TOKSYCZNOå∆ .................................................................... 27
ALUMINIUM IN THE ENVIRONMENT AND ITS TOXICITY
Monika Szczurowska, Konrad Podawca, Barbara Gworek
STRUKTURA FUNKCJONALNA OBSZAR”W WIEJSKICH ......... 39
THE FUNCTION STRUCTURE OF RURAL AREAS
Marta Rosolak, Barbara Gworek
STAN I OCENA GOSPODARKI ODPADAMI W POLSCE .............. 71
STATE AND ASSESSMENT OF WASTE MANAGEMENT
IN POLAND
Grzegorz Rπkowski
ZAGROØENIA WALOR”W PRZYRODNICZYCH
I SKUTECZNOå∆ OCHRONY PRZYRODY
W REZERWATACH POLSKI PO£UDNIOWEJ ................................ 85
THREATS TO THE NATURAL VALUES AND THE EFFICIENCY
OF NATURE PROTECTION IN NATURE RESERVES
OF SOUTHERN POLAND
3
Ochrona årodowiska i ZasobÛw Naturalnych nr 29, 2006 r.
KOMPUTEROWE NARZ DZIA
WSPOMAGANIA ZARZ•DZANIEM ZAGROØENIAMI
OD CHEMIKALI”W UWOLNIONYCH
DO åRODOWISKA
COMPUTER SYSTEMS SUPPORTING MANAGEMENT
OF HAZARDS FROM CHEMICAL RELEASES
TO THE ENVIRONMENT
S≥owa kluczowe: WD-chem, systemy informatyczne, wspomaganie decyzji úrodowiskowych, modelowanie, transport i los chemikaliÛw w úrodowisku, zgrubne metody ocen naraøenia, EPI, E-FAST, aplikacja ramowa MINS, modele meteorologiczne, MM5, modele emisji,
SMOKE, modele transportu, CMAQ, analizy geoprzestrzenne, SADA, bazy danych, substancje chemiczne, ECOTOX, RAIS, IRIS, HEAST.
Keywords: chemicals, SWD-chem ñ environmental decision support systems, modelling,
transport and fate of chemicals in the environment, screening methods of exposure evaluation, EPI (Estimation Program Interface), E-FAST (Exposure, Fate Assessment Screening
Tool), MIMS (Multimedia Integrated Modelling System), meteorological models, MM5 (The
fifth generation Mesoscale Model), emission models, SMOKE (Sparse Matrix Operator
Kernel Emission modelling), atmospheric pollutant transport models, CMAQ (Community
Multiscale Air Quality), data basis, ECOTOX (ECOTOXicology database), RAIS (Risk
Assessment Information System), IRIS (Integrated Risk Information System), HEAST (Health Effects Assessment Summary Tables).
In the paper a prototype Environmental Decision Support System ñ SWD-Chem is
presented. The system consists of modules and data bases for screening and detail calculations of the transport and fate of the chemicals in the environment and the consequences for human health and the environment. For detail analyses the software framework Multimedia Integrated Modelling System (MIMS) is used. For calculations of the
transport of chemicals in the atmosphere air two system are adopted: Multiscale System
5
for Air Quality Simulations (CMAQ) and Sparce Matrix Operator Kernel Emission
modeling (SMOKE).
CMAQ ñ Multiscale System for Air Quality Simulations is multiscale model for
a lot of pollutants using modern techniques for simulations of all atmospheric and near
ground processes influencing transport, conversion and deposition of pollutants and/or
their predecessors for both local and regional scales. System has been designed as a scientific tool for modelling and solving all-important aspects related to the air quality problems (including photochemical oxidant, acid deposition, food and particles).
MIMS ñ Multimedia Integrated Modelling System is a framework application supporting designing, configuration and performing complex simulations using variety
of models and tools related to them as iterators or analyses tools. MIMS performs modelling basing on user suggestions and dependently on type and amount of data user
possesses.
MM5 ñ Mesoscale Model of the Earth Atmosphere. Implementation of the system
on the Beowulf claster at the Institute of Atomic Energy. The fifth generation model
MM5 (NCAR/Penn State Mesoscale Model) is the last from the series, that began
with mesoscale model developed by Anthes and Warner at the Pensylvania State University on the early seventies. Since then the model has been changed many times
as to make its applicable much wider. These extensions include (i) subgriding possibilities, (ii) nonhydrostatic dynamic of atmosphere, (iii) four dimensional data
assimilation and more physical options (iv) possibilities to implement on different
computer platforms.
System of modelling emissions SMOKE ñ Sparce Matrix Operator Kernel Emission modelling ñ simulates emissions of gases and particles to the atmosphere taking
into account surrounding metrological conditions and performed socio-economical measures. Emissions are usually split into point sources, line sources (accidental release
from source moving on the road) and area sources. Point source modules simulate emissions from single point (e.g. chimney). Line source modules simulate emissions that are
long (e.g. from trucks). Area sources include moving sources not from the roads, biogenic emissions and other sources in relation to the area where population, animals
and plants exist.
1. WPROWADZENIE
Wspomaganie zarzπdzania zagroøeniami generowanymi przez chemikalia
wystÍpujπce na okreúlonym obszarze geoprzestrzennym wiπøe siÍ przede wszystkim z oszacowaniem wielkoúci moøliwego ryzyka, czyli z uzyskaniem odpowiedzi na nastÍpujπce pytania:
1)
2)
3)
4)
5)
6
Kto lub co jest eksponowane na zagroøenie (úrodowisko, cz≥owiek)?
Jakie sπ drogi naraøenia?
Jaka moøe byÊ wielkoúÊ ekspozycji?
Jak czÍsto i jak d≥ugo zagroøenie moøe wystÍpowaÊ?
Jakie mogπ byÊ skutki naraøenia?
Komputerowe narzÍdzia wspomagania zarzπdzaniem zagroøeniami od chemikaliÛw...
AnalizÍ zagroøenia naleøy przy tym przeprowadziÊ dla kaødej substancji chemicznej znaczπco wp≥ywajπcej na wielkoúÊ ryzyka z uwzglÍdnieniem drÛg naraøenia. StÍøenie substancji chemicznych oraz rodzaj kontaktu sπ najwaøniejszymi elementami szacowania wielkoúci naraøenia. Uzyskane wyniki naleøy nastÍpnie powiπzaÊ z okreúleniem wielkoúci potencjalnych skutkÛw determinowanych przez danπ substancjÍ. To prowadzi ostatecznie do oszacowania ryzyka,
ktÛre mÛwi o prawdopodobieÒstwie wystπpienia okreúlonych skutkÛw w zagroøonym w úrodowisku/populacji.
Zarzπdzanie úrodowiskiem jest trudnym zadaniem, poniewaø naleøy przy tym
wziπÊ pod uwagÍ wiele czynnikÛw. WyrÛøniÊ moøna 3 obszary, w ktÛrych komputery mogπ okazaÊ siÍ pomocne.
Pierwszy obszar to z≥oøone procesy modelowania úrodowiskowego. Modele
mogπ mieÊ rÛøny zakres i dok≥adnoúÊ ñ od prostych rÛwnaÒ, ktÛre mogπ byÊ
obliczone na komputerach osobistych, do potÍønych programÛw dzia≥ajπcych
najefektywniej na najnowoczeúniejszych superkomputerach.
Drugi obszar to zarzπdzanie dostÍpnymi informacjami. Integracja informacji
z rÛønych ürÛde≥ jest konieczna w celu podejmowania úwiadomych decyzji. Waønymi ürÛd≥ami informacji mogπ byÊ dane obserwowane w terenie, wyniki symulacji lub dokumenty zwiπzane z politykπ ekologicznπ.
Ostatni, trzeci obszar obejmuje modelowanie samego procesu decyzyjnego,
u≥atwiajπce podejmowanie decydentom rÛwnowaøonych decyzji, ktÛre sπ spÛjne z wiedzπ o úrodowisku.
Reprezentatywne dane pomiarowe uzyskane w badaniach terenowych i/lub
epidemiologicznych, w realistycznych warunkach, sπ dok≥adniejsze od przewidywaÒ modeli. Jednakøe modele mogπ dostarczyÊ wielu uøytecznych
informacji w sytuacji braku takich pomiarÛw, a takøe mogπ byÊ uøyte do przewidywania rozwoju sytuacji w wybranym obszarze. Przy podejúciu opartym
na modelach najodpowiedniejszym rozwiπzaniem jest zastosowanie dwÛch
rodzajÛw narzÍdzi:
1) do szybkiego okreúlenia priorytetÛw zagroøeÒ ñ takie oszacowania oparte sπ
na minimalnym zestawie dostÍpnych danych, konserwatywnym podejúciu
(tzn. za≥oøeniu najgorszego wypadku) i prostych modelach, co zwykle prowadzi do przeszacowania;
2) do zaawansowanych oszacowaÒ skupiajπcych siÍ na zagroøeniach o wysokim priorytecie ñ w tych oszacowaniach wykorzystuje siÍ bardziej z≥oøone
modele i wiÍkszπ liczbÍ danych, a ñ w idealnym wypadku ñ sπ oparte na
dobrze zaprojektowanych badaniach monitoringowych.
Przedstawione wymagania wymuszajπ, aby komputerowe systemy wspomagania decyzji úrodowiskowych (KSWDå) mia≥y charakter wielowarstwowy
ñ pierwsza warstwa powinna umoøliwiÊ szybkπ selekcjÍ istotnych zagroøeÒ,
7
pozosta≥e zaú pozwoliÊ precyzyjniej okreúliÊ wielkoúci zagroøeÒ od wytypowanych ürÛde≥ i dla wyselekcjonowanych receptorÛw w ustalonych obszarach.
Podstawowymi elementami systemu powinny byÊ zatem:
1) modele do szybkich oszacowaÒ, zawierajπce wiele prostych modu≥Ûw do
estymacji w≥asnoúci fizyczno-chemicznych i losu substancji chemicznych
w úrodowisku (np. wspÛ≥czynnik oktanol-woda, sta≥a prawa Henryíego, punkty wrzenia i ciúnienia pary, wielkoúÊ biodegradacji, zdolnoúÊ do sorpcji, wspÛ≥czynniki hydrolizy, wspÛ≥czynnik biostÍøenia, okresy po≥owicznego rozpadu w rÛønych úrodowiskach, okreúlenie wielkoúci udzia≥u rÛønych faz itp.);
2) modele do zaawansowanych oszacowaÒ, úciúle dopasowane do rozwaøanego scenariusza zagroøenia ñ modele te powinny byÊ po≥πczone z systemami
informacji przestrzennej, zawierajπcymi m.in. informacje o populacji i ukszta≥towaniu terenu oraz dane batymetryczne; system informacji przestrzennej
powinien byÊ rÛwnieø sprzÍøony z systemami monitoringu úrodowiska: meteorologicznego, hydrologicznego oraz skaøeÒ; modele muszπ obejmowaÊ
wszystkie elementy úrodowiska: powietrze, wody powierzchniowe i gruntowe, organizmy øywe oraz gleby, a takøe uwzglÍdniaÊ wszystkie drogi naraøenia;
3) bazy danych do rankingu substancji chemicznych zawierajπce podstawowe
w≥asnoúci chemiczne i fizyczne oraz reprezentatywne wartoúci pomiarowe
umoøliwiajπce wyznaczenie wielu istotnych parametrÛw modelowych, takich jak: okreúlenie stopnia rozpuszczalnoúci w wodzie, zachowania siÍ pary,
oszacowania biodegradacji, sorpcji, zachowania siÍ w powietrzu, glebie oraz
wodach powierzchniowych i gruntowych; ponadto okreúlone powinny byÊ
procedury wyznaczajπce stÍøenie dla kaødej substancji w okreúlonych warunkach úrodowiskowych oraz tryb ustalenia priorytetowych zagroøeÒ.
Obecnie zgodnie z przyjmowanymi wymaganiami dotyczπcymi zaawansowanych systemÛw wspomagania decyzji úrodowiskowych1, system taki powinien m.in.:
1) mieÊ strukturÍ modu≥owπ wraz z odpowiednimi interfejsami umoøliwiajπcymi jednolite zarzπdzanie ca≥ym systemem;
2) zapewniÊ umoøliwienie do≥πczenia zaawansowanych naukowo modu≥Ûw procesÛw transportu i losu chemikaliÛw w rÛønych elementach úrodowiska,
mogπcych s≥uøyÊ jako podstawowe elementy dla wdroøenia systemu informatycznego;
3) zapewniÊ wdraøanie skutecznych algorytmÛw numerycznych dla spe≥nienia
wzrastajπcych øπdaÒ z≥oøonych wieloskalowych, wielooúrodkowych, wielowymiarowych modeli úrodowiskowych;
1
8
W tym m.in. sformu≥owane w Centrum Obliczeniowym PÛ≥nocnej Karoliny (NCSCC).
4) umoøliwiaÊ wdroøenie innowacyjnych technik w zakresie rozwiπzywania
niezgodnoúci przestrzennych i czasowych napotkanych podczas modelowania wieloskalowego i wielooúrodkowego, ≥πcznie z silnπ integracjπ analizy
geoprzestrzennej i symulacji procesÛw úrodowiskowych;
5) stanowiÊ jednolite úrodowisko informatyczne modelowania úrodowiskowego dla wielu czynnikÛw stresogennych, skal i oúrodkÛw, na potrzeby decydentÛw oraz oúrodkÛw badawczych;
6) umoøliwiaÊ wdroøenie dynamicznych i inteligentnych úrodowisk uøytkownika, ktÛre by≥yby pomocne w ocenie i syntezie danych, informacji i wiedzy
na temat transportu i losu chemikaliÛw w úrodowisku; obejmuje to parametryzacjÍ modelu, analizÍ niepewnoúci/podatnoúci oraz innowacyjne techniki
wyjúcia dla wizualizacji, analizy i interpretacji wielu zmiennych;
7) wykorzystywaÊ pe≥ny zakres technologii obliczeniowych, od komputerÛw
osobistych do przetwarzajπcych rÛwnolegle superkomputerÛw dostÍpnych
w sieci;
8) umoøliwiaÊ wizualizacjÍ wynikÛw w przystÍpnej formie (np. w postaci tabel, wykresÛw oraz map cyfrowych) i sporzπdzanie raportÛw.
2. KOMPUTEROWY SYSTEM WSPOMAGANIA ZARZ•DZANIEM
ZAGROØENIAMI CHEMICZNYMI
Charakterystyka systemu SWD-Chem. Prototypowa wersja komputerowego systemu wspomagania zarzπdzaniem zagroøeniami chemicznymi
(SWD-Chem) 2 sk≥ada siÍ z dwÛch grup oprogramowania:
1) pakietu programÛw do zgrubnych ocen zagroøeÒ cz≥owieka i úrodowiska
powodowanych przez uwolnienia substancji chemicznych do úrodowiska;
2) otwartego úrodowiska informatycznego, umoøliwiajπcego prowadzenie
zintegrowanych analiz obiegu (transport i los) chemikaliÛw w rÛønych
komponentach úrodowiska (powietrze, woda, gleba).
2
Opracowana w ramach pracy badawczej pt. ÑPodstawy metodyczne budowy systemu
zarzπdzania bezpieczeÒstwem chemicznym na szczeblu krajowym i regionalnymî, realizowanej
w Instytucie Ochrony årodowiska w latach 2002ñ2003, a finansowanej ze úrodkÛw KBN w ramach Programu Wieloletniego pn. ÑDostosowywanie warunkÛw pracy w Polsce do standardÛw
Unii Europejskiejî. Uzyskane wyniki dostÍpne na portalu internetowym http://manhaz.cyf.gov.pl/
/manhaz. Prace z tego zakresu sπ wspÛlnie prowadzone przez pracownikÛw Instytutu Ochrony
årodowiska oraz Centrum Doskona≥oúci: Zarzπdzanie Zagroøeniami dla Zdrowia i årodowiska
ÑMANHAZî (Management of Health and Environmental Hazards).
9
Zakres analizy zagroøeÒ úrodowiska. System SWD-Chem umoøliwia
przeprowadzenie analizy zagroøeÒ úrodowiska w trzech etapach:
1) etap I obejmuje zgrubne analizy ryzyka, majπce na celu identyfikacjÍ waønych czynnikÛw stresu úrodowiskowego i istotnych drÛg naraøenia oraz oszacowanie wzglÍdnego ryzyka i naraøonych receptorÛw; na tym etapie stosowane sπ konserwatywne za≥oøenia odnoúnie scenariuszy naraøeÒ i kryteriÛw
identyfikacji;
2) etap II obejmuje wykonanie dok≥adniejszych ocen w odniesieniu do wyselekcjonowanych receptorÛw, czynnikÛw stresu i drÛg naraøenia; na tym
etapie stosuje siÍ bardziej realistyczne za≥oøenia dotyczπce naraøenia, biodostÍpnoúci, uøytkowania terenu i skutkÛw toksycznych, umoøliwiajπce
zastosowanie bardziej zaawansowanych modeli obliczeniowych, opartych
na rÛwnaniach rÛøniczkowych wykorzystywanych do obliczeÒ ciπg≥ych
procesÛw przep≥ywu masy i energii, z uwzglÍdnieniem zaleønoúci czasowo-przestrzennych;
3) etap III obejmuje uúciúlenie oszacowania uzyskanego w etapie II w wyniku
uwzglÍdnienia danych pomiarowych z ocenianego obszaru i przeprowadzenia oszacowaÒ b≥ÍdÛw wynikÛw otrzymanych w trakcie analiz.
Zgrubne metody ocen naraøenia. Do przeprowadzenia zgrubnych metod
ocen naraøenia wykorzystano pakiet programÛw amerykaÒskiej Agencji Ochrony årodowiska obejmujπcy:
1) program EPI,
2) modu≥ E-Fast.
Program EPI s≥uøy do przeprowadzenia konserwatywnej oceny naraøenia na
podstawie dostarczanych oszacowaÒ fizycznych i chemicznych w≥aúciwoúci chemikaliÛw, waønych dla modelowania ich losu w úrodowisku, ktÛry zawiera nastÍpujπce modu≥y:
1) AOPWIN
ñ szacujπcy prÍdkoúci utleniania w atmosferze,
2) BCFWIN
ñ szacujπcy wspÛ≥czynnik biokoncentracji (BCF),
3) BIOWIN
ñ szacujπcy prawdopodobieÒstwo biodegradacji,
4) ECOSAR
ñ szacujπcy wodnπ toksycznoúÊ (LD50, LC50),
5) HENRYWIN ñ szacujπcy sta≥π prawa Henryíego,
6) HYDROWIN ñ szacujπcy prÍdkoúci wodnej hydrolizy (katalizacja kwasowa i podstawowa),
7) KOWWIN
ñ szacujπcy wspÛ≥czynnik podzia≥u oktanol-woda,
8) MPBPWIN ñ szacujπcy punkt topienia, punkt wrzenia i ciúnienie gazu,
9) PCKOCWIN ñ szacujπcy wspÛ≥czynnik sorpcyjny gleby (Koc),
10) WSKOWWIN ñ szacujπcy rozpuszczalnoúÊ w wodzie.
10
Program EPI zosta≥ zaprojektowany specjalnie w celu uruchamiania wymienionych wyøej dziesiÍciu programÛw i pobierania do nich danych wyjúciowych
oraz automatycznego uruchamiania tych programÛw w odpowiedniej kolejnoúci
bez koniecznoúci udzia≥u uøytkownika.
Modu≥ E-FAST jest wykorzystywany przy przeprowadzaniu konserwatywnego oszacowania potencjalnych wielkoúci dawek inhalacyjnych, wch≥anianych
drogπ pokarmowπ i przez skÛrÍ, chemikaliÛw uwalnianych do powietrza i wÛd
powierzchniowych oraz pochodzπcych z produktÛw konsumenckich (specjalny,
dodatkowy modu≥ CEM). Do uruchomienia modelu E-FAST potrzebne sπ
nastÍpujπce dane:
1) w odniesieniu do wszystkich elementÛw úrodowiska:
● oszacowania uwolnieÒ do powietrza, wÛd i gleby (masa/czas),
● czÍstotliwoúci i czasy trwania uwolnieÒ (np. dni/rok);
2) w odniesieniu do uwolnieÒ do wÛd:
● usuwanie zanieczyszczeÒ podczas oczyszczania úciekÛw (%),
● usuwanie zanieczyszczeÒ w procesie uzdatniania wody pitnej (%), jeúli
znane,
● oszacowana czÍúÊ, ktÛra ulegnie sorpcji do szlamu i pozostanie w szlamie
(bezwymiarowe),
● wspÛ≥czynnik biokoncentracji (mg/kg/mg/L),
● rozpatrywane stÍøenie (µg/L) (tj. ostry i/lub chroniczny rozpatrywany poziom dla ochrony organizmÛw wodnych);
3) w odniesieniu do uwolnieÒ do gleby: oszacowany potencja≥ migracji do wÛd
podziemnych ze sk≥adowisk odpadÛw (oszacowany na podstawie fizykochemicznych w≥aúciwoúci i fizycznej formy sk≥adowanych substancji);
4) w odniesieniu do emisji do powietrza: oszacowany poziom usuwania zanieczyszczeÒ przez urzπdzenia ochrony powietrza lub przez spalanie (%);
5) w odniesieniu do chemikaliÛw obecnych w produktach konsumenckich:
● masa czπsteczkowa,
● czÍúÊ masy produktÛw konsumenckich (jeúli dotyczy),
● zmierzone lub oszacowane ciúnienie pary dla rozpatrywanej substancji
chemicznej.
Multimedialne zintegrowane úrodowisko modelowania (MIMS) 3. W prototypowej wersji komputerowego systemu wspomagania zarzπdzaniem zagroøeniami chemicznymi (SWD-Chem) w zakresie analiz szczegÛ≥owych podjÍto
prÛbÍ spe≥nienia wymagaÒ odnoúnie rozwiπzaÒ informatycznych zaprezento3
Multimedia Integrated Modelling System.
11
wanych we wprowadzeniu. W tym celu wykorzystano opracowane w USA
na potrzeby Agencji Ochrony årodowiska multimedialne zintegrowane úrodowisko modelowania. Jest to aplikacja ramowa wspomagajπca projektowanie,
konfigurowanie i przeprowadzanie z≥oøonych symulacji z wykorzystaniem
rÛønorodnych modeli i zwiπzanych z nimi narzÍdzi (rys. 1). Modelowanie za
pomocπ MIMS jest oparte na podanych przez uøytkownika wskazÛwkach uzaleønionych od rodzaju i liczby danych, ktÛrymi uøytkownik dysponuje. Ramowa aplikacja modelujπca MIMS oferuje uøytkownikowi interfejs, ktÛry pozwala
przygotowywaÊ szeroko zakrojone projekty, z wykorzystaniem wielu rÛønych
programÛw i baz danych, zapewniajπc dostÍp do plikÛw, bibliotek i programÛw
wykonawczych, a jednoczeúnie ≥πczy wszystkie te elementy, co umoøliwia
uøytkownikowi sprawniejsze i szybsze przeprowadzanie dzia≥aÒ. Uøywanie
MIMS motywuje teø badaczy/naukowcÛw do stosowania ujednoliconych
formatÛw, u≥atwiajπcych wymianÍ i rozpowszechnianie informacji. System
MIMS umoøliwia przep≥yw i wymianÍ informacji, w tym danych wejúciowych
i wyjúciowych, pomiÍdzy kompatybilnymi modelami úrodowiskowymi.
Korzystajπc z MIMS uøytkownicy mogπ w jednej aplikacji po≥πczyÊ modele
dotyczπce rÛønych mediÛw úrodowiskowych (powietrza, powierzchni ziemi,
wÛd powierzchniowych, wÛd podziemnych, organizmÛw øywych), dziÍki
czemu mogπ prowadziÊ badania symulacyjne obejmujπce ca≥oúÊ ekosystemu.
System MIMS dzia≥ajπc jak pojedyncza struktura ramowa, przyczynia siÍ do
uøywania wspÛlnych zestawÛw danych i nieustannie zmienia siÍ, tak aby najlepiej opisywaÊ interakcje zachodzπce na naturalnych powierzchniach styku
rÛønych mediÛw (np. powietrzeñwody powierzchniowe, wody powierzchnioweñwody podziemne).
Rys. 1. Elementy zintegrowanego úrodowiska informatycznego MIMS
Fig. 1. Elements of the integrated modelling system MIMS
12
System multimedialnego zintegrowanego úrodowiska modelowania (MIMS)
s≥uøy uøytkownikowi jako swoista, zintegrowana biblioteka, zawierajπca zestawy danych, programy wykonawcze oraz inne narzÍdzia i sekwencje operacyjne (tzw. elementy MIMS). Elementy systemu MIMS mogπ byÊ wymieniane
zarÛwno miÍdzy uøytkownikami, jak i miÍdzy poszczegÛlnymi projektami
(rys. 1).
System MIMS oferuje uøytkownikowi elastyczny sposÛb integrowania
podczas budowy scenariusza rÛønorodnych narzÍdzi (modeli, narzÍdzi analitycznych, narzÍdzi gridujπcych, iteratorÛw, zestawÛw danych itp.). System ten kieruje sposobem komunikacji miÍdzy narzÍdziami i ustawieniami parametrÛw
wybranych narzÍdzi obs≥ugi wskazanych scenariuszy. ZdolnoúÊ koordynowania
rÛønorodnych modeli i narzÍdzi jest centralnπ cechπ tego systemu. DziÍki temu
uøytkownik ma moøliwoúÊ:
1) wizualnego przedstawienia przep≥ywu danych uøywanych w trakcie modelowania,
2) kopiowania specyfikacji dla modelu z≥oøonego i modyfikowania ich przy
kolejnych uruchomieniach modelu,
3) kontrolowania rÛønych programÛw poprzez graficzny interfejs uøytkownika, co eliminuje koniecznoúÊ edytowania skryptÛw i plikÛw kontrolnych,
4) uruchamiania z≥oøonego modelowania w úrodowisku Windows i wspÛ≥pracy z uøytkownikami innych platform,
5) ≥πczenia modeli wykorzystujπcych rÛøny krok czasowy lub rÛøne siatki
geoprzestrzenne (przysz≥e wersje aplikacji),
6) ≥atwiejszego integrowania rÛønych modeli,
7) gwarancjÍ, øe podczas powtarzania symulacji pomiÍdzy modelami wymieniane sπ poprawne wartoúci wejúciowe,
8) automatyzacji zadaÒ powtarzalnych, takich jak badania niepewnoúci metodπ Monte Carlo,
9) integrowania narzÍdzi analizy danych w celu wykorzystywania ich podczas
przeprowadzania symulacji oraz do badania wynikÛw symulacji,
10) wykorzystywania úcieøek obliczeniowych wypracowanych juø przez
badaczy zajmujπcych siÍ danym problemem.
System MIMS umoøliwia modelowanie zjawisk zachodzπcych w rÛønych
elementach úrodowiska (rys. 2).
W celu stworzenia elastycznej i solidnej metody ≥πczenia i wymiany modeli
i zestawÛw danych wykorzystano w MIMS zmodyfikowanπ wersjÍ paradygmatu modelowania z systemu architektury o dynamicznej informacji DIAS 4
4
System opracowany przez Narodowe Laboratorium w Argonne USA.
13
Rys. 2. Schemat zjawisk zachodzπcych w úrodowisku, ktÛre mogπ byÊ modelowane przy pomocy MIMS
Fig. 2. Chemical pathways in the environment which can be modeled by MIMS
14
oraz bibliotekÍ oprogramowania wspierajπcego DIAS. W paradygmacie DIAS
jednπ lub wiÍcej modelujπcych osÛb rozk≥ada bÍdπcy przedmiotem model systemu na obszary przedstawiajπce istotne zagadnienia lub pomys≥y do uwzglÍdnienia w obliczeniach. Przyk≥adami takich obszarÛw mogπ byÊ: warstwa wodonoúna, ürÛd≥o zanieczyszczeÒ, atmosfera, domy i populacja ryb. Kaødy obszar charakteryzujπ parametry i procesy. Parametry to cechy opisujπce obszar, a procesy
sπ zachowaniami, ktÛre wykazuje obszar. Modele umoøliwiajπ wiπzanie procesÛw aktywnych do symulacji (rys. 3).
Rys. 3. Modele sπ narzÍdziami wdraøania procesÛw przewidzianych w obszarze obiektu, ktÛre
sπ wybierane do obliczeÒ symulacyjnych wybranych scenariuszy
Fig. 3. Models are considered to be tools for handling of processes in the area of selected objects for simulation of selected scenarios
Kaødy model jest zdefiniowany tak, aby mÛg≥ pobieraÊ i zapisywaÊ dane do
parametrÛw obszaru. W rzeczywistoúci parametry kaødego obszaru s≥uøπ za standard wszelkich informacji o tym obszarze.
Obszar A np. moøe przedstawiaÊ jezioro (rys. 4). Jego parametry mogπ
obejmowaÊ g≥Íbokoúci, temperatury oraz stÍøenia azotu. Obszar B moøe przedstawiaÊ obszar miejski z takimi parametrami, jak populacja, rodzaj oczyszczania úciekÛw oraz dzia≥alnoúÊ gospodarcza. Za pomocπ modelu B moøna wprowadziÊ proces uwolnienia przez obliczenie iloúci substancji odøywczych, ktÛrπ
obszar miejski dostarcza do jeziora. Za pomocπ modelu A moøna wprowadziÊ
procesy chemiczne zachodzπce w wodzie przez obliczenie stÍøenia substancji
odøywczych w jeziorze. Poniewaø kaødy model jest definiowany w kontekúcie
standardÛw danych dostarczonych przez obszary, modele nie sπ zwiπzane
bezpoúrednio z innymi modelami. Umoøliwia to osobie modelujπcej wymianÍ
modelu, wprowadzenie dodatkowego procesu bez wywierania wp≥ywu na inne
modele obecne w systemie, ≥atwe usuniÍcie modeli z symulacji i wprowadzenie
15
Rys. 4. Modele sπ zdefiniowane tak, aby moøna by≥o odczytywaÊ informacje i zapisywaÊ je na
obszary
Fig. 4. Models are defined in a way facilitating transfers of data to and out of selected domains
w to miejsce zestawÛw danych zawierajπcych ten sam rodzaj informacji co
dane produkowane przez model. Programy analizy danych i oceny modelÛw
mogπ takøe byÊ w≥πczone w scenariuszach jako Ñmodeleî.
Rozwiπzania oprogramowania MIMS zawierajπ wiele udogodnieÒ wspomagajπcych uøytkownika w zakresie:
1) konfigurowania modeli obliczeniowych dla symulacji okreúlonych scenariuszy (z chwilπ, gdy uøytkownik zdefiniuje nowy scenariusz obliczeniowy MIMS przekazuje opis tego scenariusza do systemu zarzπdzajπcego bibliotekπ DIAS, ktÛry przywo≥uje odpowiednie modele w odpowiedniej kolej-noúci),
2) wykonywania obliczeÒ iteracyjnych (obliczenia czu≥oúci i analizy niepewnoúci, kalibracja modeli i ich optymalizacja wymagajπ wielokrotnych obliczeÒ tych samych scenariuszy. MIMS zawiera pakiet dedykowany do takich
obliczeÒ opartych na metodach Monte Carlo),
3) u≥atwienia manipulacji danymi przestrzennymi (MIMS ma specjalny model dedykowany do takich operacji, oparty na technikach GIS),
4) przedstawienia graficznego danych wejúciowych i wynikÛw symulacji
(MIMS ma specjalny pakiet do rÛønorodnych prezentacji danych wejúciowych i wynikÛw symulacji w postaci wykresÛw, diagramÛw, zestawieÒ
i map tematycznych).
System MIMS umoøliwia zintegrowanie úrodowiskowych systemÛw modelowania emisji i transportu substancji w powietrzu za pomocπ zaawansowa16
nych pakietÛw programÛw, takich jak SMOKE 5 i CMAQ 6, oraz numerycznego prognozowania przewidywania parametrÛw meteorologicznych, takich
jak MM5.
System SMOKE. System ten s≥uøy do analizy uwolnieÒ substancji chemicznych do úrodowiska, bazujπcej na modelowaniu emisji za pomocπ rzadkich macierzy. W najnowszej wersji 2.1 tego systemu nie ma juø ograniczeÒ iloúci jednoczeúnie przetwarzanych substancji emitowanych ze wszystkich ürÛde≥. Najwaøniejszym elementem systemu jest symulacja rozprzestrzeniania substancji
gazowych, takich jak: tlenek wÍgla, tlenki azotu, lotne weglowodory organiczne, dwutlenek siarki i py≥y, w szczegÛlnoúci py≥ PM 2,5 i PM 10.
Niezwykle waøne znaczenie majπ zanieczyszczenia substancjami toksycznymi takimi, jak: rtÍÊ, kadm, benzen. W aktualnej nowej wersji systemu zosta≥y wbudowane mechanizmy BEIS2 i BEIS3 do obs≥ugi ürÛde≥ emisji biogenicznych. Podstawowym celem systemu SMOKE jest przetworzenie danych
wejúciowych dotyczπcych emisji w dane wejúciowe w siatkach obliczeniowych
w celu dalszego przetwarzania przez modele dotyczπce jakoúci powietrza.
Typowe pierwotne dane wejúciowe to: ca≥kowite emisje roczne dla okreúlonych ürÛde≥ lub úrednie emisje dobowe. Typowe modele jakoúci powietrza
natomiast wymagajπ danych w odstÍpach godzinnych w oczkach siatki i dla
kaødego rodzaju modelowanej substancji chemicznej. W zwiπzku z tym typowe przetwarzania danych wejúciowych do SMOKE obejmuje transformacjÍ
tych danych do informacji o emisjach w wybranej siatce czasowo-przestrzennej stosowanej do obliczeÒ w modelach jakoúci powietrza. Rodzaje ürÛde≥ emisyjnych, ktÛre sπ przetwarzane przez SMOKE, to: stacjonarne ürÛd≥a powierzchniowe, toksyczne ürÛd≥a punktowe i ürÛd≥a mobilne.
EmisjÍ ze ürÛde≥ mobilnych SMOKE oblicza na podstawie danych dotyczπcych ich aktywnoúci (np. natÍøenie ruchu itp.) z wykorzystaniem wspÛ≥czynnikÛw emisji stosowanych w modelu Mobile 6. W odniesieniu do emisji
ze ürÛde≥ powierzchniowych w SMOKE stosuje siÍ modele BEIS2 i BEIS3
do obliczeÒ emisji z gleby i roúlinnoúci, przy wykorzystaniu informacji
opartych na danych meteorologicznych w godzinnych przedzia≥ach czasu.
Przebiegi SMOKE mogπ byÊ przeprowadzone z wykorzystaniem dwÛch
podejúÊ 7: przez wykorzystanie skryptÛw Unixa lub úrodowiska informatycznego MIMS.
5
Sparse Matrix Operator Kernel Emissions, opracowany w Oúrodku MCNC Environmental
Modelin Center, jest rozwijany przez Uniwersytet PÛ≥nocnej Caroliny w USA.
6 Community Multiscale Air Quality (CMAQ).
7 Obydwa podejúcia zosta≥y wykorzystane przy adaptacji systemu SMOKE2 do systemu
Beowulf w Instytucie Energii Atomowej.
17
W odniesieniu do kaødej kategorii ürÛde≥ procesor emisji wykonuje nastÍpujπce zadania:
1) wczytuje pliki z danymi dotyczπcymi spisu emisji;
2) (opcjonalnie) prognozuje emisje na podstawie danych dotyczπcych okreúlonego roku na modele dla innych (przysz≥ych/minionych) lat;
3) przekszta≥ca gatunki bÍdπce w spisie w gatunki mechanizmÛw chemicznych
okreúlone przez model jakoúci powietrza;
4) (opcjonalnie) stosuje kontrolÍ spÛjnoúci danych emisyjnych;
5) modeluje czasowy rozk≥ad emisji, uwzglÍdniajπc moøliwy wp≥yw warunkÛw meteorologicznych;
6) modeluje przestrzenny rozk≥ad emisji;
7) wykonuje badanie jakoúci wprowadzanych danych i wynikÛw.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
Modelowanie emisji jest rozbijane przez SMOKE na nastÍpujπce etapy:
ustalanie struktury danych: uporzπdkowanie danych w wektory danych
emisji, aby moøna by≥o przeprowadzaÊ dzia≥ania na macierzach;
prognozowanie na przysz≥oúÊ/przesz≥oúÊ: obliczenie i zastosowanie wspÛ≥czynnikÛw prognozowania dla spisu emisji;
przetwarzanie czasowe: przypisanie emisji godzinom epizodu modelowania;
proces rozdzielania chemicznego: tworzenie rzadkiej macierzy wspÛ≥czynnikÛw rozdzielenia chemicznego;
przetwarzanie przestrzenne: tworzenie rzadkiej macierzy wspÛ≥czynnikÛw
przypisania przestrzennego;
przetwarzanie kontroli: tworzenie rzadkiej macierzy wspÛ≥czynnikÛw kontroli;
transformacja emisji: tworzenie iloczynu wszystkich macierzy i dzia≥anie
powsta≥π macierzπ na wektor spisu emisji.
Powyøsze uporzπdkowanie ma liczne zalety. Po pierwsze, procesy sπ znacznie bardziej niezaleøne od siebie i cz≥onowe, zwiÍkszajπc w ten sposÛb moøliwoúÊ ponownego uøycia danych. Na przyk≥ad, ten sam plik poziomu emisji
ürÛd≥owych z podzia≥em na kroki czasowe jest wykorzystywany w podstawowym wypadku, jak rÛwnieø w strategii kontroli oraz dla kaødej siatki z siatek
zagnieødøonych. Po drugie, pozwala uniknπÊ wielu kosztownych ponownych
obliczeÒ. Wdroøenie nowej strategii kontroli, uwzglÍdniajπcej na przyk≥ad
ürÛd≥a stacjonarne, wymaga zazwyczaj jedynie stworzenia nowej macierzy
kontroli oraz nowej macierzy transformacji, ktÛra jest potem wykorzystywana
przez modu≥ transformacji emisji. Czas konieczny do przetworzenia nowej
strategii kontroli jest wobec tego znacznie krÛtszy, rzÍdu minut, w porÛwnaniu z kilkoma dniami potrzebnymi przy wykorzystaniu tradycyjnego prze18
twarzania emisji, wymagajπcego ponownego uruchomienia ca≥ego preprocesora emisji.
Najlepsze osiπgi obliczeniowe SMOKE uzyskuje przy wykorzystaniu wspÛ≥czesnych architektur HPC 8, poniewaø rÛwnoleg≥oúÊ operacji na wektorach i macierzach jest wtedy jawna. Skorzystanie ze specyficznego uporzπdkowania ürÛde≥ eliminuje poszukiwania zmniejszajπce osiπgi zwyk≥ych procesorÛw emisji.
Eliminowane sπ zbÍdne zapisy emisji, co zmniejsza znacznie wymagania dotyczπce miejsca na przechowanie danych oraz zwiÍksza spÛjnoúÊ danych.
Model CMAQ. Jest to model wieloskalowy trzeciej generacji dla wielu
zanieczyszczeÒ, wykorzystujπcy nowoczesne techniki symulacji wszystkich
procesÛw úrodowiskowych majπcych wp≥yw na transport, przekszta≥canie
i depozycjÍ zanieczyszczeÒ z powietrza zarÛwno w skali lokalnej, jak i regionalnej. Model zaprojektowano jako narzÍdzie do ca≥oúciowego rozpatrywania
wszystkich waønych zagadnieÒ zwiπzanych z powietrzem (≥πcznie z utleniaczami fotochemicznymi, py≥em zawieszonym, depozycjπ kwaúnπ i substancjami
odøywczymi).
System modelowania CMAQ (rys. 5) zawiera nastÍpujπce procesory:
1) procesor interfejsu emisja ñ chemia (ECIP), ktÛry pobiera dane z modelu
emisji MEPS w celu wykorzystania w CCTM, tworzy godzinne, trÛjwymiarowe dane emisji dla CMAQ z osobnych plikÛw z rodzajem ürÛd≥a tworzonych przez MEPPS, zawierajπcych ürÛd≥a liniowe (emisje z pojazdÛw),
obszarowe i punktowe, a nastÍpnie oblicza wzrost i poczπtkowe pionowe
rozprzestrzenienie ob≥oku dla ürÛde≥ punktowych emisji dla okreúlenia
pionowych poziomÛw CCTM, dla ktÛrych powinny byÊ wprowadzone
emisje ürÛde≥ punktowych; poniewaø warunki meteorologiczne majπ wp≥yw
zarÛwno na wzrost ürÛd≥a punktowego ob≥oku, jak i na emisje biogeniczne,
dane meteorologiczne z MCIP sπ takøe wykorzystywane w ECIP;
2) procesor interfejsu meteorologia ñ chemia (MCIP), ktÛry pobiera i przetwarza dane wyjúciowe z modelu meteorologicznego dla CCTM, w≥πcza dane
meteorologiczne, jeøeli istnieje taka potrzeba, konwertuje miÍdzy systemami wspÛ≥rzÍdnych, oblicza parametry ob≥oku oraz oblicza parametry powierzchniowej i planetarnej warstwy granicznej (PBL) dla CCTM; procesor
ten wykorzystuje informacje o uøytkowaniu terenu z procesora uøytkowania
terenu (LUPROC) w celu obliczenia parametrÛw PBL i powierzchniowych;
3) procesory poczπtkowych i brzegowych (granicznych) warunkÛw (ICON
i BCON), ktÛre dostarczajπ pÛl stÍøeÒ odpowiednio dla poszczegÛlnych substancji chemicznych na poczπtek symulacji i dla siatek okrπøajπcych prze8
hight-performance computing
19
Rys. 5. Powiπzania systemu modelowania emisji i meteorologicznego systemu modelowania
z modelem chemicznego transportu CMAQ i z procesorami interfejsÛw dla CMAQ
Fig. 5. Links between models of atmospheric chemical transport of CMAQ, the emission modelling system and the numerical weather prediction system
strzeÒ modelu, wykorzystujπc dane dostarczone z poprzednich trÛjwymiarowych symulacji modelowych lub z profili pionowych czystej troposfery; zarÛwno profile pionowe, jak i wymodelowane pola stÍøeÒ posiadajπ specyficzne mechanizmy chemiczne zwiπzane ze sobπ, ktÛre pokazujπ, w jaki sposÛb te pliki zosta≥y stworzone;
4) procesor prÍdkoúci fotolizy (JPROC), ktÛry oblicza czasowo rÛøne prÍdkoúci fotolizy, wymaga pionowych profili ozonu, profili temperatury, profilu stÍøenia liczby aerozolu oraz albedo powierzchni ziemi w celu obliczenia
prÍdkoúci fotolizy dla CCTM; procesor wykorzystuje te informacje w modelach transferu radiatywnego w celu obliczenia przep≥ywu aktynicznego niezbÍdnego do obliczenia prÍdkoúci fotolizy.
Modelowanie ob≥oku w siatce (PinG). System modelowania CMAQ zawiera algorytmy dla fizycznych i chemicznych procesÛw majπcych wp≥yw na
zanieczyszczenia w ob≥okach uwolnionych z wybranych duøych ürÛde≥ punktowych (MEPSE) w skali podsiatki. Modu≥y PinG symulujπ wzrost i powiÍkszanie ob≥oku oraz istotne dynamiczne i chemiczne procesy w ob≥okach podsiatki;
20
mogπ byÊ uøywane do symulacji przy wielkoúci komÛrek 36 km i 12 km; przy
komÛrkach 4 km nie stosuje siÍ modu≥Ûw PinG, a emisje MEPSE sπ bezpoúrednio uwalniane do komÛrek siatki CTM 3-D.
Procesy w ob≥okach. Prawid≥owe opisy ob≥okÛw sπ nieodzowne w modelach jakoúci powietrza ze wzglÍdu na krytycznπ rolÍ w transporcie atmosferycznym zanieczyszczeÒ i w procesach chemicznych. Ob≥oki majπ zarÛwno bezpoúredni, jak i poúredni wp≥yw na stÍøenia zanieczyszczeÒ ñ bezpoúrednio zmieniajπ stÍøenie przez wodne reakcje chemiczne, pionowe mieszanie oraz procesy
usuwania przez mokrπ depozycjÍ, a poúrednio majπ wp≥yw na stÍøenia przez
zmienianie radioaktywnych transmitancji, majπcych wp≥yw na prÍdkoúci fotolizy i na przep≥ywy biogeniczne. W systemie CMAQ sπ modelowane g≥Íbokie
chmury konwektywne i p≥ytkie chmury przy uøyciu algorytmÛw wdroøonych
w RADM dla wielkoúci komÛrek 36 i 12 km.
Modelowania meteorologiczne i modelowania emisji. Model CMAQ do
realizacji obliczeÒ rozprzestrzeniania siÍ i losu zanieczyszczeÒ emitowanych
do powietrza potrzebuje systemu modelowania meteorologicznego piπtej generacji (MM5) 9, ktÛry generuje pola meteorologiczne w rÛønych skalach przestrzenno-czasowych, oraz takiego systemu modelowania emisji jak SMOKE.
Powiπzania tych systemÛw z CMAQ przedstawiono na rysunku 6.
NarzÍdzia wspomagania analiz geoprzestrzennych danych pomiarowych.
Jednym z elementÛw systemu SWD-Chem jest modu≥ pozwalajπcy na przeprowadzenie typowych analiz geoprzestrzennych:
1) oceny przestrzennych korelacji miÍdzy danymi,
2) modelowania takich korelacji,
oraz
3) wizualizacji przestrzennych rozk≥adÛw stÍøeÒ, ryzyka i innych wynikÛw analiz w zaleønoúci od preferencji uøytkownika.
Do realizacji tych celÛw zaadaptowano w ramach SWD-Chem pakiet
SADA10.
Interakcyjne bazy danych. Na potrzeby systemu wspomagania decyzji w zakresie zarzπdzania chemikaliami w úrodowisku SWD-Chem zaadoptowano
pakiet baz danych: ECOTOX i RAISIR, zawierajπcych podstawowe dane o w≥asnoúciach substancji chemicznych niezbÍdne do modelowania procesÛw transportu i losu chemikaliÛw w úrodowisku oraz skutkÛw dla cz≥owieka i úrodowiska.
9
Opracowany w Pennsylvanie State University/National Centre for Atmospheric Research.
Spatial Analysis and Decision Assistance, opracowanego przez Instytut Modelowania årodowiskowego na Uniwersytecie Tennessee w USA.
10
21
Rys. 6. ZaleønoúÊ miÍdzy systemami modelowania wspÛ≥pracujπcymi z CMAQ
Fig. 6. Interrelation between CMAQ and other systems providing data for simulations by CMAQ
Baza ECOTOX 11, zasilana na podstawie publikowanych danych literaturowych, zawiera cztery niøej wyszczegÛlnione grupy informacji dotyczπcych
poszczegÛlnych 7523 chemikaliÛw wraz ze úrodkami ochrony roúlin i 5305
gatunkÛw:
1) ekotoksykologiczne parametry docelowe: BAF, BCF, BCFD, EC 50 ,
ED50, IC50, LC50, LD50, LETC, LOEC, LOEL, LT50, MATC, NOERC,
NOEL, NR-LETH, NR-ZERO, T1/2,
2) grupy efektÛw toksycznych: akumulacja, zachowanie siÍ, skutki biochemiczne, skutki na poziomie komÛrkowym, wzrost, úmiertelnoúÊ, skutki dla populacji, reprodukcji i dla ekosystemÛw,
3) oúrodki naraøenia: woda (s≥ona, s≥odka), gleba (naturalna, sztuczna, humusowa, zmineralizowana, odpadowa i nawoøona),
4) drogi naraøenia: m.in. droga lπdowa, droga wodna (wymywanie, przep≥yw,
p≥ywy).
11
Opracowana przez Krajowe Laboratorium ds. Badania SkutkÛw Zdrowotnych i årodowiskowych w USA.
22
W ramach bazy ECOTOX jest dostÍp do baz danych obejmujπcych wspÛ≥czynniki naraøenia dzikich zwierzπt i informacje o toksycznoúci (Cal/Ecotox12)
oraz progi graniczne naraøeÒ ekotoksycznych (ET) dla wybranych chemikaliÛw
wraz z oprogramowaniem je wyliczajπcym.
Risk Assessment Information System (RAIS) 13 jest uznanym w úwiecie
systemem baz danych stosowanym w analizach zagroøeÒ cz≥owieka determinowanych przez zanieczyszczenie úrodowiska. RAIS obejmuje zintegrowany
system informacji na temat ryzyka (IRIS) 14, ktÛry powsta≥ g≥Ûwnie w celu wspierania dwÛch pierwszych krokÛw procesu oceny ryzyka, tj. identyfikacji zagroøeÒ i oceny reakcji na otrzymanπ dawkÍ, oraz zestawienia danych z zakresu
oceny skutkÛw zdrowotnych (HEAST) 15. Poprzez bazÍ RAIS moøna uzyskaÊ
dane dotyczπce m.in.:
1) chronicznych i subchronicznych dawek referencyjnych;
2) wspÛ≥czynnikÛw nachyleÒ dla substancji rakotwÛrczych, wch≥aniania z przewodu pokarmowego, przenikania przez skÛrÍ, akumulacji w rybach, suchego przejmowania przez roúliny (gleba/woda ñ tkanki roúlin ñ na drodze suchej lub mokrej);
3) wspÛ≥czynnikÛw przejúcia dla mleka (gleba/woda ñ krowa ñ mleko ñ cz≥owiek) i wspÛ≥czynnikÛw lotnoúci;
4) masy czπsteczkowej substancji chemicznych, stÍøeÒ nasycenia w glebie, sta≥ej
prawa Henryíego i wspÛ≥czynnikÛw podzia≥u (woda ñ wÍgiel organiczny
i woda ñ oktanol).
3. WYKORZYSTANIE SWD-CHEM W PRAKTYCE
System komputerowy SWD-Chem, wspomagajπcy zarzπdzanie zagroøeniami chemicznymi, oraz wyøej wymienione bazy danych stanowiπ narzÍdzia
umoøliwiajπce:
1) przygotowanie racjonalnych przes≥anek kontroli zagroøeÒ chemicznych zwiπzanych z produkcjπ, przetwarzaniem, dystrybucjπ, sk≥adowaniem i stosowaniem chemikaliÛw;
12 Opracowane przez Biuro Oceny Zagroøenia Zdrowia årodowiskowego (OEHHA) we wspÛ≥pracy z Centrum Informacji o årodowisku Uniwersytetu Kalifornijskiego.
13 Opracowany przez Krajowe Laboratorium Oak Ridge w USA.
14 Integral Risk Assessment System, opracowany i utrzymywany przez amerykaÒskπ AgencjÍ Ochrony årodowiska.
15 Health Effects Assessment Summary. Tables ñ zbiÛr wszystkich dostÍpnych danych potrzebnych do oszacowania skutkÛw zdrowotnych przygotowany i aktualizowany przez amerykaÒskπ AgencjÍ Ochrony årodowiska.
23
2) wype≥nianie postanowieÒ krajowych przepisÛw prawnych, ktÛre sπ zharmonizowane z wymaganiami WspÛlnoty Europejskiej w zakresie zdrowia ludzi
i ochrony úrodowiska, w tym m.in. stref jakoúci powietrza;
3) inwentaryzacjÍ punktowych, obszarowych i liniowych ürÛde≥ emisji;
4) diagnozowanie i prognozowanie rozk≥adÛw przestrzenno-czasowych emisji
dla rÛønorodnych siatek czasowo-przestrzennych na poziomie lokalnym oraz
w skali regionu i kraju w funkcji przyjÍtych strategii ograniczania skutkÛw
emisji;
5) dostarczanie argumentÛw w procesie negocjacji zwiπzanym z uzyskaniem
zintegrowanego pozwolenia;
6) prognozowanie transportu skaøeÒ w úrodowisku oraz ocenÍ ich skutkÛw dla:
● zdrowia cz≥owieka,
● ekosystemÛw wodnych,
● ekosystemÛw lπdowych,
● jakoúci powietrza;
7) podejmowanie decyzji dotyczπcych úrodowiska przez dostarczanie informacji istotnych z punktu widzenia ochrony úrodowiska decydentom dla osÛb
zarzπdzajπcych ryzykiem o potencjalnych skutkach rÛønych decyzji zarzπdzania.
OsiπgniÍcie pe≥nej wersji operacyjnej systemu, przystosowanej do realizacji
wymienionych zadaÒ i umoøliwiajπcej pe≥ne wykorzystanie systemu w kraju
wymaga dodatkowych dzia≥aÒ, obejmujπcych:
1) dalsze udoskonalanie systemu i pe≥ne jego dostosowanie do warunkÛw krajowych w aspekcie rodzajÛw dostÍpnych danych wejúciowych i ich formatu;
dotyczy to w szczegÛlnoúci danych o ürÛd≥ach emisji oraz numerycznego
prognozowania pogody;
2) powiπzanie SWD-Chem z systemem informacji przestrzennej (GIS);
3) opracowanie graficznych interfejsÛw uøytkownikÛw, uwzglÍdniajπcych ich
preferencje.
W ramach promocji systemu SWD-Chem uruchomiono stronÍ www dedykowanπ temu systemowi i jego potencjalnym zastosowaniom a takøe przeprowadzono seriÍ seminariÛw roboczych dla potencjalnych uøytkownikÛw systemu
w ramach pakietu roboczego dotyczπcego modelowania transportu zanieczyszczeÒ w powietrzu i úrodowisku wodnym na potrzeby systemÛw wspomagania
decyzji.
24
PIåMIENNICTWO
Borysiewicz M., Garanty I., Kozubal A., Furtek A., JÍdrzejec H., Potempski S., Wasiuk A.,
Wojciechowicz H. 2005: Implementacja systemu modelowania emisji SMOKE, Raport
IEA, B 28/2005.
Borysiewicz M., Potempski S. 2005: Struktura i funkcje systemu wspomagania decyzji w zakresie zagroøeÒ wynikajπcych ze sta≥ych emisji skaøeÒ do atmosfery SWD-ES. Raport
B-47/IEA/2005.
Emissions and Air Quality ModelingóPhase I Task 2 Report. 2003: Recommended Model Configurations And Evaluation Methodology For Phase I Modeling. Prepared by: ENVIRON
International Corporation, California 95616 Revised August 4.
Borysiewicz M., Furtek A., JÍdrzejec H., Potempski S., Wasiuk A., Wojciechowicz H. 2003:
CMAQ ñ wieloskalowy model dla symulacji jakoúci powietrza, Raport A-103/IEA/2003.
Borysiewicz M., Ga≥kowski A., Potempski S. 2003: MM5 ñ mezoskalowy model atmosfery ziemskiej. Implementacja systemu na klastrze obliczeniowym Beowulf w Instytucie Energii
Atomowej, Raport A-102/IEA/2003.
Borysiewicz M., Kacprzyk,W., Øurek J. 2001: ÑZintegrowane oceny ryzyka i zarzπdzanie zagroøeniami w obszarach przemys≥owychî CIOP, Warszawa.
Versar Inc. 1999: Environmental and Fate Assessment Screening Tool (E-FAST) Documentation Manual (Revised Draft Report. Washington, DC: U.S. Environmental Protection
Agency, Office of Pollution Prevention and Toxics. EPA Contract No. 68-W-99-041.
December 31.
U.S. Environmental Protection Agency (EPA). 1989: Exposure Factors Handbook, Office of
Health and Environmental Assessment, Washington D.C. EPA/600/8-89/043.
Rizzoli A.E., Young W.J. 1997: Delivering Environmental Decision Support Systems: Software
Tools and Techniques. Environ. Modelling & Software, 12, 237ñ249.
U.S. Environmental Protection Agency. 1997: Policy for use of probabilistic analysis in risk
assessment: guiding principles for Monte Carlo analysis. Washington, DC: Office of Research and Development.
American Society for Testing and Materials. 1996: Standard terminology relating to biological
effects and environmental fate. E943-95a. In: ASTM.
U.S. Environmental Protection Agency. 1995: Proposed Guidelines for Ecological Risk Assessment. Risk Assessment Forum. EPA/630/R-95/002B.
Cowan C.E., Versteeg D.J., Larson R.J., Kloepper-Sams P.J. 1995: Integrated approach for environmental assessment of new and existing substances. Regul Toxicol Pharmacol 21:3ñ31.
Barbour M.T., Stribling J.B., Karr J.R. 1995: Multimetric approach for establishing biocriteria
and measuring biological condition. In: Biological assessment and criteria, tools for water
resource planning and decision making. Davis, W.S., Simon, T.P., eds. Boca Raton, FL:
Lewis Publishers: 63ñ77.
U.S. Environmental Protection Agency. 1993: Wildlife exposure factors handbook. Washington, DC: Office of Research and Development. EPA/600/R-93/187a and 187b.
Cohrssen J., Covello V.T. 1989: Risk analysis: a guide to principles and methods for analyzing
health and ecological risks. Washington, DC: Council on Environmental Quality.
25
http://www.epa.gov/oppt/p2framework/docs/epiwin.htm
http://www.epa.gov/oppt/exposure/docs/efast.htm
http://www.epa.gov/asmdnerl/Multimedia/MIMS/
http://www.dis.anl.gov/DIAS/
http://www.epa.gov/asmdnerl/CMAQ/CMAQscienceDoc.html
http://www.tiem.utk.edu/~sada/
http://www.osc.edu/hpc/computing/
http://www.epa.gov/ecotox/
http://risk.lsd.ornl.gov/
http://www.epa.gov/iris/
http://www.epa.gov/rpdweb00/heast/index.html
Dr Mieczys≥aw Borysiewicz, mgr Wanda Kacprzyk
Instytut Ochrony årodowiska, Zak≥ad Polityki Ekologicznej
ul. Krucza 5/11, 00-548 Warszawa
26
Barbara Gworek
GLIN W åRODOWISKU PRZYRODNICZYM
A JEGO TOKSYCZNOå∆
ALUMINIUM IN THE ENVIRONMENT
AND ITS TOXICITY
S≥owa kluczowe: glin, úrodowisko, toksycznoúÊ.
Keywords: aluminium, environment, food, toxicity.
The occurance of aluminium in biological chain (soil ñ plant ñ man) in the temperate climate conditions was presented in this article: aluminium mobility, incorporation
into food chain, physilogical bareers and the influence of its excessive amounts on
human organism.
1. WPROWADZENIE
Omawiajπc rolÍ glinu (Al) w úrodowisku biologicznym nie moøna pominπÊ
jego udzia≥u w litosferze. Jest on jednym z g≥Ûwnych sk≥adnikÛw litosfery i stanowi 7,91% jej masy.
Wed≥ug PolaÒskiego i Smulikowskiego [1969] iloúciowy udzia≥ wybranych
pierwiastkÛw w litosferze (w % masy) wynosi:
1) tlen
ñ 47,93,
2) krzem ñ 26,95,
3) glin
ñ 7,91,
4) øelazo ñ 4,87,
5) wapÒ ñ 3,54,
6) sÛd
ñ 2,76,
7) potas ñ 2,52,
27
Barbara Gworek
8) magnez ñ 2,04,
9) cynk
ñ 0,004.
Iloúciowy udzia≥ glinu w ska≥ach magmowych i osadowych (w % masy)
wynosi:
1) ska≥y magmowe:
ultrazasadowe ñ 0,45,
zasadowe
ñ 8,76,
poúrednie
ñ 8,85,
kwaúne
ñ 7,70;
2) ska≥y osadowe:
ilaste
ñ 8,00,
piaski
ñ 2,50,
wapienie
ñ 0,42.
Glin pod wzglÍdem wystÍpowania w litosferze znajduje siÍ na 3 pozycji po
tlenie (49,9%) i krzemie (26,9%). Biorπc pod uwagÍ glin w formie tlenkowej,
stwierdzimy, øe jest on po tlenku krzemu najbardziej rozpowszechniony i stanowi 15% wagowych litosfery.
Glin wchodzi w sk≥ad 250 minera≥Ûw, z czego oko≥o 40% przypada na glinokrzemiany:
1) ortoklaz ñ K2O ∑ Al2O3 ∑ 6 SiO2,
2) albit
ñ Na2O ∑ Al2O3 ∑ 6 SiO2,
3) anortyt ñ CaO ∑ Al2O3 ∑ 2 SiO2,
4) muskowit ñ K2O ∑ 3 Al2O3 ∑ 6 SiO2 ∑ 6(Mg, Fe)O ∑ 2 H2O,
5) kaolinit ñ H2Al2Si2O8 ∑ H2O.
➢
➢
➢
➢
➢
➢
➢
2. GLIN W £A—CUCHU BIOLOGICZNYM
GLEBAñROåLINAñCZ£OWIEK
2.1. GLIN W GLEBIE
Minera≥y pierwotne i wtÛrne w úrodowisku kwaúnym ulegajπ rozk≥adowi,
podczas ktÛrego jest uwalniany glin. Uruchomienie glinu ze struktur minera≥Ûw
zaczyna siÍ od uprzedniego uwolnienia z nich kationÛw o charakterze zasadowym, ktÛrych miejsce zajmujπ kationy H+. W momencie, gdy stÍøenie tych
kationÛw osiπgnie 10ñ4 M lub jest wyøsze, zostajπ one zwiπzane w minera≥ach
z jednoczesnym uwolnieniem rÛwnowaønej iloúci Al+3. O w≥πczeniu glinu
do cykli biogeochemicznych decyduje zatem g≥Ûwnie pH wszystkich podstawowych elementÛw ekosystemÛw, tj. gleby, wody i powietrza.
W ciπgu minionych 30 lat nastπpi≥o wyraüne zwiÍkszenie iloúci aktywnego
glinu w glebie ñ pierwszym ogniwie ≥aÒcucha biologicznego. Wiπøe siÍ to z pro28
Glin w úrodowisku przyrodniczym a jego toksycznoúÊ
cesem dekalcytacji, zwiπzanym z wymywaniem zwiπzkÛw wapnia, a przyczyniajπcym siÍ do zakwaszenia gleb.
Przyczyn zakwaszenia gleb dopatruje siÍ ponadto w dzia≥alnoúci przemys≥owej, ktÛra przyczynia siÍ do wzrostu stÍøenia w powietrzu tlenkÛw kwasotwÛrczych SOx i NOx, bÍdπcych przyczynπ powstawania tzw. kwaúnych deszczy.
SzczegÛlnie dotyczy to obszarÛw przemys≥owych pÛ≥kuli pÛ≥nocnej, gdzie za
podstawowπ przyczynÍ zakwaszenia gleb uznano utlenianie siarki do H2SO4.
W uk≥adzie glebañroúlina jon SO4ñ2 jest bardziej ruchliwy niø NO3ñ, co wynika
z wiÍkszego biologicznego zapotrzebowania roúlin na azot niø na siarkÍ. Udzia≥
pozosta≥ych czynnikÛw powodujπcych zakwaszenie gleby jest w porÛwnaniu
z opadem siarki wzglÍdnie ma≥y, a do czynnikÛw tych naleøπ:
1) pobieranie sk≥adnikÛw pokarmowych przez roúliny,
2) mineralizacja substancji organicznej:
CO2 + H2O ⇒ 2H+ + CO3ñ2,
NH3+ 2O2 ⇒ H+ H2O + NO3ñ,
H2S + 2O2 ⇒ 2H+ + SO4ñ2,
a takøe
3) humifikacja substancji organicznej,
oraz
4) stosowanie nawozÛw fizjologicznie kwaúnych, (np. (NH4)2SO4).
Polska jest jednym z krajÛw europejskich wyrÛøniajπcych siÍ duøym area≥em gleb kwaúnych na obszarach uprawnych (ok. 80%).
W przyrodzie glin wystÍpuje tylko w trzecim stopniu utlenienia. Jego promieÒ jonowy jest ma≥y i wynosi 0,057 nm. Powoduje to, øe jon glinu wykazuje
silny ≥adunek elektryczny i dlatego w roztworach wodnych wystÍpuje w postaci
hydroksykompleksÛw z liganami organicznymi i na czπstkach koloidÛw.
W roztworze glebowym glin wystÍpuje w mieszaninie kompleksÛw organiczno-mineralnych, a przy kwaúnym odczynie, pH 4, glin wystÍpuje w formie
jonu heksaakwaglinowego Al(H2O)6+3, zapisywanego zwykle jako Al+3.
Rys. 1. Struktura jonu heksaakwaglinowego [Al(H2O)6+3]
Fig. 1. Structure of hexaaquaaluminium anion
29
Barbara Gworek
Glin w odrÛønieniu np. od øelaza (Fe) nie zmienia stopnia utlenienia, ale dla
rÛønych wartoúci pH moøe wystÍpowaÊ w formie rozpuszczalnej lub nierozpuszczalnej, jako koloid, jon lub w po≥πczeniach organiczno-mineralnych. Formy te mogπ mieÊ charakter: kationÛw, anionÛw bπdü wystÍpowaÊ jako czπstki
obojÍtne.
Rys. 2. Wp≥yw pH na rozpuszczalnoúÊ zwiπzkÛw glinu
Fig. 2. Ph influence on solubility of aluminium compounds
Reaktywne formy kationowe glinu sπ zwane ruchomymi lub wolnymi i uczestniczπ bezpoúrednio w procesach kszta≥tujπcych podstawowe w≥aúciwoúci úrodowiska glebowego. W glebach o pH 6ñ8 glin wystÍpuje w postaci zwiπzkÛw
trudno rozpuszczalnych, a zatem przy takim pH glin nie bierze udzia≥u w cyklach biogeochemicznych w glebach. Formy anionowe natomiast charakteryzuje dobra rozpuszczalnoúÊ w wodzie.
Powstajπce w roztworze kwaúnym dodatnio na≥adowane Al(OH)+2 oraz
Al(OH)2+ mogπ polimeryzowaÊ i ulegaÊ skompleksowaniu. W wyniku polimeryzacji tworzπ siÍ duøe i ma≥e, dodatnio na≥adowane kompleksy wielojπdrowe.
2.2. GLIN W ROåLINACH
2.2.1. F i z j o l o g i c z n a r o l a g l i n u w r o ú l i n a c h
DostÍpnoúÊ glinu dla roúlin zaleøy przede wszystkim od pH. Wraz ze zwiÍkszaniem siÍ zakwaszenia gleby wzrasta liczba form monomerycznych glinu,
a zatem najbardziej przyswajalnych i toksycznych dla roúlin. Formy polime30
ryczne glinu zaú, wystÍpujπce przy wyøszym pH, na ogÛ≥ sπ uwaøane za nietoksyczne dla roúlin.
Do czynnikÛw ograniczajπcych toksycznoúÊ glinu zalicza siÍ:
1) kompleksowanie przez ligand organiczny:
2) obecnoúÊ CaCO3:
3) obecnoúÊ fosforu:
4) temperaturÍ.
Fizjologiczna rola glinu w roúlinach nie jest jeszcze dobrze poznana. Sπ prace wskazujπce na wiÍkszπ aktywnoúÊ enzymÛw przy niskim stÍøeniu glinu (fosfatazy korzeniowej, dehydrogenazy bursztynianowej, oksydazy askorbinowej).
Toksyczne dzia≥anie glinu na roúliny. Dobrze natomiast jest udokumentowane toksyczne dzia≥anie glinu na roúliny. Polega ono na [Anio≥ 1981]:
1) zniekszta≥caniu korzeni roúlin, tj.:
zahamowaniu wzrostu elongacyjnego,
powstawaniu zgrubieÒ,
uszkodzeniu wierzcho≥kÛw wzrostu i ich brunatnieniu,
zredukowaniu liczby korzonkÛw bocznych i w≥oúnikÛw korzeniowych;
2) akumulacji w jπdrach komÛrkowych,
blokujπcej podzia≥ komÛrkowy,
zak≥Ûcajπcej dystrybucjÍ rybosomÛw,
redukujπcej syntezÍ RNA,
redukujπcej syntezÍ bia≥ek,
3) zmianie struktury membran plazmatycznych;
4) zaburzaniu uk≥adÛw symbiotycznych.
➢
➢
➢
➢
➢
➢
➢
➢
31
Barbara Gworek
Fitotoksyczne dzia≥anie glinu wystÍpuje przede wszystkim na korzeniach
m≥odych roúlin.
Objawy toksycznego dzia≥ania w czÍúciach nadziemnych roúlin sπ trudne
do identyfikacji z powodu ma≥ej ich specyficznoúci i niejednoznacznoúci,
poniewaø jony tego metalu sπ transportowane poza korzeÒ tylko w niewielkich
iloúciach.
Toksyczne oddzia≥ywanie glinu na czÍúci nadziemne roúlin moøe siÍ objawiaÊ [Barszczak, Bilski 1983]:
1) spadkiem úwieøej masy,
2) spadkiem zawartoúci chlorofilu,
3) redukcjπ masy liúci,
4) ciemnozielonπ barwÍ liúci (nienaturalnπ),
5) purpurowieniem ≥odyg i øy≥ek liúciowych,
6) zwijaniem siÍ m≥odych liúci,
7) opadaniem liúcieni,
8) zamieraniem wierzcho≥kÛw wzrostu.
Objawy toksycznoúci w czÍúciach zielonych sπ podobne do objawÛw spowodowanych g≥Ûwnie przez deficyt fosforu i wapnia.
Stymulacja wzrostu roúlin. Pomimo udokumentowanego toksycznego
dzia≥ania Al na roúliny stwierdzono, øe metal ten w niewielkim stÍøeniu stymuluje wzrost niektÛrych roúlin, np. herbaty, ryøu, soi, eukaliptusa i niektÛrych genotypÛw kukurydzy oraz pszenicy; dla grzybÛw i mchÛw zaú glin
okaza≥ siÍ niezbÍdnym sk≥adnikiem pokarmowym [Anio≥ 1981, Barszczak
i Bilski 1983].
Stymulacja wzrostu roúlin przez jony glinu moøe byÊ spowodowana:
1) wzrostem rozpuszczalnoúci i dostÍpnoúci øelaza w glebach zasadowych,
dziÍki hydrolizie zwiπzkÛw glinu,
2) zablokowaniem ujemnie na≥adowanych ≥adunkÛw elektrycznych na úcianie
komÛrkowej, co u≥atwia pobieranie fosforu,
3) zahamowaniem pobierania nadmiernych iloúci miedzi i manganu.
Roúliny ze wzglÍdu na reakcjÍ na glin podzielono na 3 grupy:
1) odporne ñ niereagujπce na stÍøenie 6,4 mg Al ∑ kgñ1,
2) úrednio wraøliwe ñ niereagujπce do stÍøenia 6,4 mg Al ∑ kgñ1,
3) wraøliwe ñ reagujπce na stÍøenia 2,4 mg Al ∑ kgñ1.
2.2.2. T o l e r a n c y j n o ú Ê r o ú l i n n a t o k s y c z n e d z i a ≥ a n i e g l i n u
TolerancyjnoúÊ roúlin na toksyczne dzia≥anie jonÛw glinu jest uwarunkowana genetycznie, a odziedziczalnoúÊ tej cechy jest duøa. Mechanizmy tolerancyjnoúci moøna podzieliÊ na dwie grupy:
32
1) zewnπtrzkomÛrkowe, polegajπce na niedopuszczaniu do wnikania glinu do
wnÍtrza komÛrki;
2) wewnπtrzkomÛrkowe, polegajπce na zmianach metabolizmu komÛrek, do
ktÛrych przeniknπ≥ glin, prowadzπcych do immobilizacji glinu i jego detoksykacji.
Mechanizmy tolerancji zewnπtrzkomÛrkowej. Mechanizm ten polega na:
1) zmianie pH rizosfery (spowodowanej rÛønicami w pobieraniu NH4+ i NO2ñ);
2) pozakomÛrkowym wydzielaniu substancji wiπøπcych glin:
kwasÛw organicznych,
polisacharydÛw,
fosforu;
3) wiπzaniu glinu przez komponenty úciany komÛrkowej;
4) zmianach zachodzπcych w plazmalemmie.
Zmiany pH rizosfery. NiektÛre roúliny tolerancyjne sπ w stanie zwiÍkszaÊ
wartoúÊ pH rizosfery, dziÍki czemu zmniejsza siÍ toksycznoúÊ glinu i to zarÛwno z powodu powstawania form polimerycznych, jak i tworzenia siÍ poza korzeniem kompleksÛw z fosforem. U pszenicy rÛønice miÍdzyodmianowe w zdolnoúciach do zmiany odczynu w strefie przykorzeniowej sπ spowodowane rÛønicami w pobieraniu NH4+ i NO3ñ. Genotypy wraøliwe pobiera≥y wiÍcej azotu
w formie NH4+, co powodowa≥o obniøenie pH roztworu.
PozakomÛrkowe wydzielanie substancji wiπøπcych glin. Proces ten polega
na wydzielaniu substancji chelatujπcych glin, ktÛre ñ odk≥adajπc siÍ na powierzchni wierzcho≥kÛw wzrostu korzeni ñ zapobiegajπ wnikaniu jonÛw glinu do
wnÍtrza komÛrki. W substancji úluzowatej os≥aniajπcej korzenie stwierdzono
nastÍpujπce zwiπzki chelatujπce glin ñ polisacharydy i kwasy uronowe. Podobny mechanizm obronny stwierdzono u ryb, u ktÛrych odpowiedziπ na toksyczne
dzia≥anie glinu jest powlekanie wraøliwych organÛw wÍchowych podobnymi
jak wyøej wymienione substancjami polisacharydowymi.
Innym rodzajem zwiπzkÛw wydzielanych pozakomÛrkowo, ktÛre mogπ wiπzaÊ Al+3, sπ kwasy organiczne: cytrynowy i jab≥kowy. Kwas cytrynowy w wiÍkszym stopniu inhibituje glin niø kwas jab≥kowy.
Wydzielaniem zewnπtrzkomÛrkowym substancji chelatujπcych nie moøna
wyt≥umaczyÊ specyficznoúci tego mechanizmu w stosunku do glinu, poniewaø
w ten sposÛb mogπ byÊ wiπzane takøe jony innych metali. Wymienione wczeúniej substancje polisacharydowe mogπ ulegaÊ degradacji mikrobiologicznej, co
rÛwnieø obniøa efektywnoúÊ tego mechanizmu.
Wiπzanie glinu przez úcianÍ komÛrkowπ. åciana komÛrkowa jest zbudowana
g≥Ûwnie z polisacharydÛw (celuloza, pektyny, hemiceluloza, lignina). Grupy
karboksylowe komponentÛw úcian komÛrkowych (jako ligandy) majπ wiÍksze
znaczenie w ochronie w odniesieniu do innych kationÛw, np. cynku (Zn) i mie-
➢
➢
➢
33
Barbara Gworek
dzi (Cu), poniewaø tolerancyjnoúÊ na glin w wielu wypadkach ujemnie koreluje
z kationowπ pojemnoúciπ wymiennπ korzeni. Na ogÛ≥ tolerancyjne odmiany pszenicy charakteryzuje ma≥a pojemnoúÊ wymienna. Zapewnia to zmniejszenie wiπzania jonÛw glinu do komponentÛw úcian komÛrkowych, co z kolei jest pierwszym etapem do wnikania tego jonu do komÛrki. Z drugiej zaú strony mniejsze
pobieranie kationÛw niø anionÛw zmniejsza zakwaszenie rizosfery. Pomimo
ujemnej korelacji miÍdzy pojemnoúciπ wymiennπ korzeni a tolerancyjnoúciπ na
glin, panuje poglπd, øe przy niskich stÍøeniach glinu synteza nowych úcian
komÛrkowych w m≥odych korzeniach moøe pe≥niÊ pewnπ rolÍ ochronnπ.
Zmiany zachodzπce w plazmalemmie. Przypuszcza siÍ, øe wzrost tolerancyjnoúci na toksyczne dzia≥anie glinu jest zwiπzany ze zmianami zachodzπcymi
w plazmalemmie pod wp≥ywem jonÛw wapnia. Jony te ≥πczπ siÍ z kwaúnymi
fosfolipidami membran, powodujπc ich przegrupowanie, w wyniku czego enzymy zwiπzane z b≥onami sπ ochraniane przed toksycznym dzia≥aniem glinu. Glin
dzia≥a przeciwstawnie do jonÛw wapnia, powodujπc zwiÍkszenie przepuszczalnoúci dla nieelektrolitÛw (np. mocznika), a spadek przepuszczalnoúci dla wody
i lipidÛw.
Mechanizm tolerancji wewnπtrzkomÛrkowej. Mechanizm tej tolerancji
moøe polegaÊ na:
1) wiπzaniu glinu przez substancje chelatujπce:
kwasy organiczne,
polipeptydy,
bia≥ka;
2) neutralizacji glinu w wakuolach;
3) zmianie aktywnoúci enzymÛw.
Obecne w cytoplazmie ligandy zwiπzkÛw organicznych, chelatujπc monomeryczne formy glinu redukujπ jego toksycznoúÊ. Kwasy organiczne wystÍpujπce w korzeniach roúlin tolerancyjnych mogπ chelatowaÊ wewnπtrzkomÛrkowo glin i w ten sposÛb zmniejszaÊ jego toksycznoúÊ. PojemnoúÊ detoksykacyjna
kwasÛw organicznych zaleøy od pozycji grup OH/COOH w g≥Ûwnym ≥aÒcuchu
wÍglowym. Uwaøa siÍ, øe tolerancyjnoúÊ na glin jest moøliwa dziÍki zdolnoúci
do utrzymania niezmienionego stÍøenia kwasÛw organicznych w korzeniach pod
wp≥ywem stresu glinowego. Zatem mechanizm detoksykacji sprowadza≥by siÍ
do genotypowych rÛønic we wraøliwoúci na glin uk≥adÛw enzymatycznych
biorπcych udzia≥ w syntezie kwasÛw organicznych.
Do zwiπzkÛw chelatujπcych glin w komÛrce zaliczono takøe cukry, aminokwasy i bia≥ka. Przypuszcza siÍ, øe indukowane przez glin bia≥ka mogπ pe≥niÊ
rolÍ noúnika umoøliwiajπcego transport tego metalu do wakuoli, gdzie jony
glinu mogπ byÊ neutralizowane. Rola tego mechanizmu wydaje siÍ byÊ ograniczona ze wzglÍdu na s≥abπ wakuolizacjÍ komÛrek merystematycznych.
➢
➢
➢
34
Objawy toksycznego dzia≥ania glinu, wskazujπce na zak≥Ûcenia w pobieraniu wapnia, sπ skutkiem zablokowania kalmoduliny ñ specyficznego, niskoczπsteczkowego, kwaúnego bia≥ka ñ odpowiedzialnej za transport wapnia
z przestrzeni miÍdzykomÛrkowych przez kana≥ wapniowy w plazmalemmie do
wnÍtrza komÛrki. Zablokowanie kalmoduliny obniøa takøe aktywnoúÊ zaleønej
od niej kinazy NAD+, a nawet wycofanie jej z metabolizmu komÛrki i zastπpienie jej przez innπ formÍ kinazy, niezaleønej od kalmoduliny.
Przedstawione mechanizmy tolerancyjnoúci na glin sπ w literaturze rozpatrywane oddzielnie, ale toksyczne oddzia≥ywanie glinu na wiele procesÛw
komÛrkowych jest uwarunkowane nie przez jeden, ale przez kilka funkcjonujπcych i uzupe≥niajπcych siÍ mechanizmÛw tolerancyjnoúci, kontrolowanych
przez rÛøne geny.
2.2.3. G l i n a c z ≥ o w i e k
èrÛd≥a glinu w øywnoúci. Roúliny w rÛønych iloúciach akumulujπ glin w swoich tkankach, zaleønie od [Anio≥ 1977]:
1) gatunku,
2) odmiany,
3) czÍúci roúliny (korzenie > ≥odygi > liúcie > owoce).
Przyk≥adowe zawartoúci glinu w roúlinach w mg ∑ kgñ1 s.m. wynoszπ:
ziarno fasoli
ñ 1
ziarno zbÛø
ñ 5
buraki
ñ 6
ziemniaki
ñ 76
szpinak
ñ 96ñ104
rabarbar
ñ 166
pszenica (liúcie) ñ 70ñ230
➢
➢
➢
➢
➢
➢
➢
IloúÊ glinu w produktach spoøywczych zaleøy od:
1) naturalnej zawartoúci w tkankach:
roúlin,
zwierzπt;
2) dodatkÛw do øywnoúci (na ogÛ≥ produkcja tych dodatkÛw oparta jest na
solach glinu):
úrodkÛw konserwujπcych,
barwnikÛw,
proszku do pieczenia (2300 mg Al ∑ kgñ1 s.m.),
stabilizatorÛw emulsji,
emulgatorÛw;
➢
➢
➢
➢
➢
➢
➢
35
Barbara Gworek
3) rodzaju naczyÒ uøywanych w procesach technologicznych;
4) opakowaÒ;
5) wody uøytej w procesach technologicznych.
Wymienione czynniki powodujπ, øe iloúÊ glinu w øywnoúci waha siÍ w szerokim zakresie, nawet w tej samej grupie úrodkÛw spoøywczych. Wed≥ug Food
Additives and Contaminants [Pennington 1987] np. iloúÊ glinu w przecierze pomidorowym gotowanym przez piÍÊ godzin w naczyniu aluminiowym zwiÍkszy≥a siÍ 21-krotnie w porÛwnaniu do iloúci glinu w przecierze gotowanym w naczyniu polewanym. IloúÊ glinu w wodzie o pH 7, gotowanej przez dwie minuty
w aluminiowym naczyniu, zwiÍkszy≥a siÍ 35-krotnie w porÛwnaniu do iloúci
glinu w tej samej wodzie gotowanej w naczyniu polewanym.
Oddzia≥ywanie glinu na organizm cz≥owieka. Do organizmu cz≥owieka
glin dostaje siÍ drogπ pokarmowπ oraz oddechowπ i akumuluje siÍ w tkankach w
nastÍpujπcej kolejnoúci:
tkanka kostna > úledziona > wπtroba > mÛzg > miÍúnie szkieletowe
IloúÊ glinu zawarta we wszystkich tkankach organizmu cz≥owieka waha siÍ
w granicach 30ñ50 mg ∑ kgñ1 s.m., z czego po≥owa jest zlokalizowana w koúciach,
jedna czwarta w p≥ucach, a pozosta≥a iloúÊ w innych narzπdach.
Akumulacja glinu w poszczegÛlnych organellach komÛrkowych zaburza procesy metaboliczne w nich przebiegajπce. Wp≥yw glinu na metabolizm komÛrkowy cz≥owieka polega na [Mansour, Ehrlich, Mansour 1983]:
1) blokowaniu enzymÛw aktywowanych przez Mg+2 i Ca+2 (np. heksokinazy,
fosfodiesterazy, fosfatazy alkalicznej),
2) blokowaniu neurotransmiterÛw,
3) utrudnianiu podzia≥u komÛrkowego,
4) degeneracji w≥Ûkien nerwowych (rdzenia krÍgowego, kory mÛzgowej),
5) obniøeniu elastycznoúci membran komÛrkowych.
Dotychczas udowodniono, øe wiÍkszoúÊ enzymÛw aktywowanych przez jony
+2
Mg i Ca+2 jest inhibitowana przez jony Al+3. Pierwiastek ten tworzy silne kompleksy z kalmodulinπ w stosunku 2 :1, zmieniajπc jej stereostrukturÍ. Sta≥a trwa≥oúÊ kompleksu Al ñ kalmodulina jest ponad 10 razy wiÍksza niø sta≥a trwa≥oúÊ
kalmoduliny [Siegel, Haug 1983]. Kalmodulina bierze udzia≥ w aktywacji wielu
enzymÛw komÛrkowych zaleønych od jonÛw Ca+2 i Mg+2 i na wszystkie te enzymy jon Al+3 dzia≥a inhibitujπco.
Inhibitujπcπ rolÍ glinu wykazano takøe w stosunku do neurotransmiterÛw
ñ zwiπzkÛw przekazujπcych bodüce nerwowe [Lai i in. 1980]. Zaobserwowano
takøe, øe Al+3 utrudnia podzia≥ komÛrkowy, przyczyniajπc siÍ do pÍkniÍÊ lub
innych mutacji chromosomowych zarÛwno w okresie mitozy, jak i mejozy [Oehlkers 1953].
36
Glin indukuje degeneracjÍ neuronÛw w rÛønych komÛrkach, np. rdzenia
krÍgowego i kory mÛzgowej. Pod wp≥ywem glinu odbywa siÍ tzw. proces Ñzlepianiaî w≥Ûkien nerwowych [Petit i in. 1980]. Pierwiastek ten zmniejsza elastycznoúÊ b≥on komÛrkowych, prawdopodobnie przez zajÍcie w nich miejsca
przeznaczonego dla jonÛw Ca+2 i Mg+2.
Dodatkowym ürÛd≥em glinu w organizmie cz≥owieka jest kuracja glinowymi preparatami zobojÍtniajπcymi. LekÛw tych nie naleøy uwaøaÊ za ca≥kowicie
bezpieczne, poniewaø stwierdzono ich dzia≥ania uboczne, wynikajπce nie tylko
z ich sk≥adu chemicznego, ale takøe i dawkowania [Biblioteka Monitoringu årodowiska, 1992].
Nadmiar glinu w organizmie cz≥owieka moøe powodowaÊ:
1) rozmiÍkczenie koúci (osteomalacja),
2) otÍpienie typu Alzheimera,
3) nadwraøliwoúÊ na migotanie úwiat≥a,
4) gwa≥towne skurcze miÍúni,
5) postÍpujπcπ demencjÍ,
6) zespÛ≥ encefalopatii,
7) obniøonπ kurczliwoúÊ miÍúni øo≥πdka i jelit,
8) anemiÍ.
3. PODSUMOWANIE
W úwietle udokumentowanych faktÛw toksycznego oddzia≥ywania glinu na
organizm cz≥owieka i roúliny w niektÛrych krÍgach naukowych uznano glin za
Ñnowπ truciznÍ úrodowiskaî, chociaø toksycznoúÊ glinu znana jest juø od ponad
100 lat.
Badania roli glinu w úrodowisku biologicznym przeøywajπ swÛj renesans,
o czym úwiadczπ seminaria i konferencje na temat omawianego pierwiastka
zorganizowane w ostatnich latach.
PIåMIENNICTWO
Alfrey A. C., Hegg A., Craswell P., 1980: Metabolism and toxicity of aluminium in renal failure.
Am. J. Clin. Nutr., 33: 1509ñ1516.
Anio≥ A., 1977: Tolerancja roúlin na niskie pH gleby. PostÍpy Nauk Roln., 4, 91ñ108.
Anio≥ A., 1981: Biull. IHAR., 143: 15ñ19.
Arieff A. J., Copper J. D., Lazarowitz V. C. 1972: Demantia renal failure and brain aluminium.
Ann. Inter. Med. 90: 741ñ747.
37
Barbara Gworek
Barszczak T., Bilski J. 1983: Dzia≥anie glinu na roúliny. PostÍpy Nauk Roln., 3: 23ñ30.
Glin nowa trucizna úrodowiska 1992: Biblioteka Monitoringu årodowiska, PaÒstwowa Inspekcja Ochrony årodowiska. Warszawa.
Lai J. C. K. at all, 1980: The effects of cadmium, manganese and aluminium on sodium-potassium activated and magnesium ñ activated adenosine trophosphatase activity and choline
uptake in rat brain synaptosomes. Biochem. Pharmacol. 29: 141ñ146.
Mansour J. M., Ehrlich A., Mansour T. E., 1983: The dual effect of aluminium as activator
and inhibitor of adenylate cyclase in the liver fluke Fasciola hepatica. Biochem. Biophys.
Acta, 744: 36ñ45.
Oehlkers F., 1953: Chromosome breaks influenced by chemicals. Heredity 6 (Suppl.): 95ñ105.
Pennington J. A. T., 1987: Aluminium content of foods and diets. Food Additives and Contaminants., 5, 2: 161ñ232.
Petit T. L., Biederman G. B., McMullen P. A., 1980: Neurofibrillary degeneration, dendritic
dying back and learning-memory deficits after aluminium administration: implications for
brain aging. Exptl. Neurol. 67: 152ñ162.
PolaÒski A., Smulikowski K., 1969: Geochemia. Wyd. Geologiczne, Warszawa: 663.
Prof. dr hab. Barbara Gworek
Szko≥a G≥Ûwna Gospodarstwa Wiejskiego
Katedra Nauk o årodowisku Glebowym
ul. Nowoursynowska 159, 02-776 Warszawa
oraz
Instytut Ochrony årodowiska
38
STRUKTURA FUNKCJONALNA
OBSZAR”W WIEJSKICH
THE FUNCTION STRUCTURE OF RURAL AREAS
S≥owa kluczowe: wielofunkcyjny rozwÛj, struktura funkcjonalna, funkcje zewnÍtrzne i
wewnÍtrzne
Keywords: multipurpose development, function structure, external (exogenous) functions,
internal (endogenous) functions
The article reveals the function structure of rural areas and outlines the characteristic of respective functions.
The group of functions of rural areas can be divided, according to both their role in
economy and principles of spatial arrangement, into two categories: external (exogenous) and internal (endogenous) functions. External functions benefit the whole region or
country, e.g. agriculture and forestry, agricultural services, leisure, tourism, health resorts, municipal labour market services. Internal functions benefit local community only,
e.g. housing, service industry, community services.
1. ZNACZENIE JEDNOSTKI OSADNICZEJ
W STRUKTURZE PRZESTRZENNEJ KRAJU I REGIONU
Z PUNKTU WIDZENIA PE£NIONEJ PRZEZ NI• FUNKCJI
ZespÛ≥ funkcji obszarÛw wiejskich moøna podzieliÊ z punktu widzenia ich
roli w strukturze gospodarki oraz zasad programowania i planowania przestrzennego na dwie g≥Ûwne grupy:
1) funkcje zewnÍtrzne (Ñegzogeniczneî), pe≥nione na rzecz gospodarki regionu
lub kraju;
2) funkcje wewnÍtrzne (Ñendogeniczneî), pe≥nione na rzecz mieszkaÒcÛw gminy.
39
Funkcje zewnÍtrzne zaleøπ od:
1) roli, jakπ dany obszar spe≥nia w kraju lub regionie, gdzie g≥Ûwnym komponentem jest úrodowisko naturalne, oddzia≥ujπce na sposÛb i intensywnoúÊ
uøytkowania oraz zagospodarowania [Ko≥odziejski 1995];
2) po≥oøenia w stosunku do uk≥adu wÍz≥owego, tj. miejskiej sieci osadniczej,
w skali kraju i regionu;
3) uk≥adu liniowego autostrad i szybkiej kolei o znaczeniu krajowym i miÍdzynarodowym.
Do grupy funkcji zewnÍtrznych obszarÛw wiejskich, najpowszechniej wystÍpujπcych na obszarach gmin i najmocniej oddzia≥ujπcych na osadnicze zagospodarowanie wsi, naleøπ:
1) rolnictwo i leúnictwo;
2) obs≥uga rolnictwa;
3) funkcje wypoczynkowa, turystyczna, uzdrowiskowa;
4) funkcje przemys≥owe (przemys≥ rolno-spoøywczy, wydobywczy, drzewny,
oraz odzieøowy, hurtownie, sk≥ady, magazyny i inne);
5) obs≥uga miejskiego rynku pracy.
Do grupy funkcji wewnÍtrznych naleøπ:
6) funkcja mieszkaniowa;
7) przemys≥ us≥ugowy, produkcja towarÛw na zaopatrzenie miejscowej ludnoúci;
8) obs≥uga ludnoúci.
Rys. 1. Schemat funkcji gminy wg Wieczorkiewicza W. [1995]
Fig. 1. Communal Function Outline (Wieczorkiewiczís estimate)
40
Struktura funkcjonalna obszarÛw wiejskich
2. ROLNICTWO
Rolnictwo przestaje byÊ dominujπcπ ga≥Íziπ gospodarki i jego udzia≥ w gospodarce kraju zmniejsza siÍ w stosunku do innych dzia≥Ûw gospodarki [Zaniewska, Paw≥at-Zawrzykraj, Gloza-Musia≥ 2000]. Nie oznacza to jednak, øe
znaczenie rolnictwa w rozwoju spo≥ecznym maleje. Oznacza to wzrost znaczenia innych sektorÛw gospodarki, w ktÛrych rolnictwo jest podstawπ wiÍkszego
systemu wytwarzajπcego øywnoúÊ ñ gospodarki øywnoúciowej.
Gospodarka øywnoúciowa obejmuje:
1) produkcjÍ rolnπ;
2) zaopatrzenie w úrodki produkcji i us≥ugi produkcyjne;
3) przetwÛrstwo i dystrybucjÍ øywnoúci;
4) obrÛt øywnoúci.
Cechπ gospodarki øywnoúciowej jest przestrzenne zrÛønicowanie jej poszczegÛlnych elementÛw. Ze wzglÍdu na znaczenie danego obszaru wiejskiego w przestrzennej organizacji gospodarki rolnej moøna wydzieliÊ dwa obszary funkcjonalne:
1) obs≥ugÍ rynku konsumenta, w tym:
● strefÍ øywieniowπ, tj. rynek zbytu i popytu na dobra wytwarzane,
oraz
● strefÍ øywicielskπ, tj. rozmieszczenie rÛønych rodzajÛw produkcji i producentÛw;
2) obs≥ugÍ rynku producenta, ktÛra obejmuje:
● strefÍ obs≥ugi produkcji zwierzÍcej lub roúlinnej (np. oúrodki doradztwa
rolniczego ñ ODR, s≥uøbÍ weterynaryjnπ),
● sferÍ obs≥ugi skupu i zbytu produktÛw rolnych oraz zaopatrzenia w úrodki
produkcji (np. gie≥dy rolne, magazyny i hurtownie ñ w ma≥ych miasteczkach lub w duøych gospodarstwach rolnych),
● sferÍ obs≥ugi zaopatrzenia w sprzÍt i us≥ugi rolnicze,
● strefÍ przetwÛrstwa produktÛw rolnych.
Do warunkÛw majπcych wp≥yw na produkcjÍ rolnπ, jej poziom i specjalizacje zalicza siÍ:
1) warunki przyrodnicze,
2) warunki ekonomiczno-spo≥eczne,
3) poziom produkcji rolnej,
4) poziom zainwestowania w budynki i wyposaøenie w infrastrukturÍ technicznπ,
5) po≥oøenie wzglÍdem rynku zbytu oraz rynkÛw pracy.
Funkcjonowanie rolnictwa jest úciúle uzaleønione od czynnikÛw przyrodniczych. Od czynnikÛw geograficzno-przyrodniczych (ukszta≥towanie powierzch41
ni, jakoúÊ gleby, rozk≥ad opadÛw) zaleøy potencja≥ produkcyjny rolnictwa. Na
terenie naszego kraju dla gruntÛw ornych wyrÛønia siÍ 13 kompleksÛw przydatnoúci rolniczej gleby. Wyznaczajπ one przyrodniczπ i ekonomicznπ przydatnoúÊ
gruntÛw do uprawy okreúlonych roúlin uprawnych. Nazwy kompleksÛw gleb
ornych odnoszπ siÍ do nazw gatunkÛw zbÛø, bÍdπcych najlepszymi wskaünikami roúlinnymi, dominujπcymi w strukturze zasiewÛw. Pod wzglÍdem przydatnoúci gleby na cele rolnicze wyrÛønia siÍ na podstawie w≥aúciwoúci przyrodniczych i agrotechnicznych gleb 6 klas. W Polsce przewaøajπ gleby úrednie i s≥abe
(klasy IVñVI). Udzia≥ gleb dobrych (klasy IñIII) wynosi jedynie 25%. Ochronie
przed zmianπ uøytkowania podlegajπ gleby o wysokiej przydatnoúci rolniczej
oraz gleby klasy IVa i IVb.
Kompleksowa waloryzacja rolniczej przestrzeni produkcyjnej obejmujÍ
oprÛcz gleby rÛwnieø agroklimat, rzeübÍ terenu i stosunki wodne. Rolnicza przestrzeÒ produkcyjna Polski odpowiada wymogom stawianym obszarom produkujπcym øywnoúÊ wysokiej jakoúci. Wyniki przeprowadzonego przez IUNG
monitoringu gruntÛw rolnych pokaza≥y, øe 80% gleb uøytkowanych rolniczo
zawiera naturalnπ zawartoúÊ metali ciÍøkich, 17% natomiast charakteryzuje lekko tylko zwiÍkszona zawartoúÊ metali ciÍøkich, co nie odbija siÍ negatywnie na
moøliwoúci wykorzystywania tych gleb do uprawy. W niektÛrych regionach wystÍpuje deficyt wody uøytkowanej w cyklu produkcyjnym øywnoúci o wymaganej jakoúci; wed≥ug wymogÛw Unii Europejskiej woda taka powinna odpowiadaÊ II klasie czystoúci.
W porÛwnaniu do rolnictwa Unii Europejskiej polskie rolnictwo charakteryzuje niøszy poziom rozwoju. W Polsce na 1 mieszkaÒca przypada úrednio
0,48 ha uøytkÛw rolnych, w Unii Europejskiej natomiast 0,38 ha, przy czym w Polsce przewaøajπ gleby niskiej jakoúci. årednia roczna produkcja z 1 ha uøytkÛw
rolnych w Polsce jest trzykrotnie mniejsza niø taka úrednia w krajach Unii Europejskiej.W Polsce jedna osoba zatrudniona w rolnictwie wytwarza øywnoúÊ dla
niewiele ponad 8 osÛb, a w krajach Unii dla 50 osÛb. W Polsce z ogÛ≥u zatrudnionych 25% przypada na rolnictwo, w Unii oko≥o 6%. Procent zatrudnionych w ca≥ym potencjale wytwÛrczym gospodarki øywnoúciowej w Polsce wynosi 30ñ35%
ogÛ≥u zatrudnionych, a w krajach Unii Europejskiej oko≥o 10ñ15%. Zasoby si≥y
roboczej na 100 ha uøytkÛw rolnych by≥y w Polsce trzykrotnie wiÍksze niø w Unii
Europejskiej [Stasiak, ZgliÒski 1987]. Struktura obszarowa gospodarstw w Polsce
jest rÛwnieø niekorzystna, poniewaø powierzchnia 83% gospodarstw waha siÍ
w przedziale 1ñ10 ha. årednia wielkoúÊ gospodarstwa w Polsce wynosi 8,3 ha,
w krajach Unii Europejskiej natomiast oko≥o 18 ha [Adamowicz, KrÛl 1998].
Skutki procesÛw spo≥eczno-gospodarczych sprzed 1990 r. nadal wp≥ywajπ
na dzisiejszy stan zaludnienia i strukturÍ demograficzna wsi w Polsce. Do 1990 r.
widoczny by≥ proces spadku liczby ludnoúci øyjπcej na wsi, a po 1990 r. proces
42
ten jest odwrotny. W 1989 r. liczba osÛb na jedno gospodarstwo ch≥opskie
wynosi≥a 3,9, a w 1994 r. juø 4,2. Zjawisko to najsilniej wystπpi≥o w úrodkowej, wschodniej i po≥udniowej czÍúci Polski (obszary przeludnienia). Lata 1990ñ
ñ1995 charakteryzowa≥o zmniejszenie udzia≥u si≥y roboczej w rolnictwie, co
jednak nie wp≥ynÍ≥o na zmiany strukturalne w rolnictwie. Proces ten zwiπzany
by≥ z przekszta≥ceniem sektora paÒstwowego rolnictwa i dotyczy pÛ≥nocnego
i zachodniego regionu kraju. Wzrost zatrudnienia w rolnictwie natomiast nastπpi≥ w po≥udniowo-wschodniej i centralnej czÍúci Polski. W okresie tym wzros≥a rÛwnieø o 13,3% liczba osÛb uzyskujπcych dochody z pracy tylko w swoim gospodarstwie. åredni poziom zatrudnienia w gospodarstwach ch≥opskich
w 1994 r. wyniÛs≥ 37osÛb/100 ha uøytkÛw rolnych i w stosunku do úredniego
poziomu zatrudnienia w 1989 r. (36/100 ha uøytkÛw rolnych) by≥ wyøszy o 2,5%.
W gospodarstwach o powierzchni do 5 ha, w grupie gospodarstw tzw. ch≥oporobotnikÛw, wystπpi≥ najwiÍkszy wzrost zatrudnienia. Obecnie przestrzenny
uk≥ad poziomu zatrudnienia w rolnictwie nie ulega zmianie. WyodrÍbniÊ moøna trzy charakterystyczne obszary zatrudnienia na terenie Polski: czÍúÊ po≥udniowπ , czÍúÊ úrodkowo-wschodniπ oraz czÍúÊ zachodnio-pÛ≥nocnπ.
W przysz≥oúci obszary o duøym przyroúcie naturalnym, tj. tereny pÛ≥nocno-wschodniej czÍúci kraju, stanowiÊ bÍdπ potencjalne zasoby si≥y roboczej. Sπ to
obszary o stosunkowo duøym przyroúcie naturalnym. Obszar úrodkowo-wschodni
natomiast, o niekorzystnej strukturze demograficznej ludnoúci, z przewagπ ludnoúci starszej, 60ñ65 lat, oraz ma≥ej liczbie ludzi m≥odych, w wieku do 18 lat,
moøe staÊ siÍ obszarem problemowym [Stola 1997]. Za dolnπ granicÍ poøπdanej
wielkoúci gospodarstwa przyjmuje siÍ oko≥o 10ñ16 ha w zaleønoúci od kierunku
specjalizacji, jakoúci gleb czy poziomu wyposaøenia w úrodki transportu. Ponad
2 mln indywidualnych gospodarstw rolnych, czyli 1/3 gospodarstw charakteryzujπ zrÛønicowane moøliwoúci dostosowania siÍ do warunkÛw rynkowych (gospodarstwa o powierzchni wiÍkszej niø 7 ha). Pozosta≥e 2/3 gospodarstw (gospodarstwa o powierzchni mniejszej niø 7 ha) stanowiÊ bÍdπ bazÍ ekonomicznπ
dwuzawodowej grupy spo≥ecznej na wsi, tzw. ch≥oporobotnikÛw [Stasiak, ZgliÒski 1997].
Zmiany strukturalne w rolnictwie, zwiπzane z przystosowaniem do gospodarki rynkowej, spowodowa≥y rÛwnieø zmiany w uøytkowaniu gruntÛw. W okresie lat 1990ñ1995 wystÍpowa≥y dwa kierunki zmiany w uøytkowaniu gruntÛw:
zwiÍkszy≥a siÍ powierzchnia lasÛw, zmniejszy≥a siÍ natomiast powierzchnia uøytkÛw rolnych. Wed≥ug danych GUS z 1995 r. zmniejszy≥ siÍ area≥ gruntÛw ornych i ≥πk na rzecz powierzchni pastwisk i sadÛw. W tym okresie zwiÍkszy≥a siÍ
rÛwnieø powierzchnia gruntÛw od≥ogowanych i ugorowanych. Przyjmuje siÍ, øe
oko≥o 12ñ25% uøytkÛw rolnych, w tym na gruntach VñVI klasy, moøe byÊ
w przysz≥oúci przeznaczone pod zalesienie.
43
Procesy przekszta≥ceÒ strukturalnych w rolnictwie wp≥ynÍ≥y na rozwÛj trzech
powiπzanych ze sobπ tendencji: koncentracji, mechanizacji i specjalizacji. Powyøsze tendencje podobnie jak w krajach Unii Europejskiej mogπ prowadziÊ do
kryzysu strukturalnego i ekologicznego rolnictwa. Do czynnikÛw przyspieszajπcych ten proces zalicza siÍ:
1) niew≥aúciwe stosowanie úrodkÛw ochrony roúlin;
2) intensywne i jednostronne nawoøenie mineralne lub organiczne, przyczyniajπce siÍ do zachwiania rÛwnowagi w ekosystemach;
3) niszczenie rÛønorodnoúci biologicznej oraz krajobrazowej, zw≥aszcza ma≥ych biotopÛw, jak oczka wodne i zadrzewienia úrÛdpolne [DegÛrska 1997].
Dobre podstawy do rozwoju rolnictwa ekologicznego stwarza wysoka jakoúÊ
úrodowiska glebowego oraz tradycje rodzinne gospodarstwa rolnego, przy zrÛønicowanej strukturze agrarnej. W po≥owie 1995 r. atest ekologiczny mia≥o oko≥o 300
gospodarstw. Ekologiczny kierunek produkcji rolnej to system gospodarowania
cechujπcy siÍ jak najbardziej zamkniÍtym cyklem produkcyjnym przy zachowaniu duøej samowystarczalnoúci gospodarstw. Za≥oøeniem rolnictwa ekologicznego jest uwzglÍdnianie czynnikÛw przyrodniczych w produkcji roúlinnej i zwierzÍcej. Stanowi to podstawÍ do dalszych dzia≥aÒ pozwalajπcych na zachowanie rÛwnowagi ekologicznej úrodowiska. Wysoka cena na produkty zdrowej øywnoúci
przy niøszej produktywnoúci z ha uøytkÛw rolnych i niskich dochodach spo≥eczeÒstwa stanowi jednak w Polsce barierÍ do rozwoju rolnictwa ekologicznego.
3. OBS£UGA MIEJSKIEGO RYNKU PRACY (SYPIALNIANA)
Obs≥uga miejskiego rynku pracy (okreúlana rÛwnieø mianej obs≥ugi Ñsypialnianejî) wyraøa siÍ codziennymi wyjazdami ludnoúci zamieszka≥ej na terenach
wiejskich do pracy w miastach [Kachniarz 1975]. RozwÛj takiej funkcji obszarÛw wiejskich na terenie Polski jest konsekwencjπ wp≥ywu z≥oøonego zespo≥u
czynnikÛw spo≥eczno-gospodarczych. G≥Ûwnπ rolÍ odegra≥a tu dysproporcja
w rozwoju miasta ñ brak rÛwnowagi miÍdzy rozwojem si≥ miastotwÛrczych i zagospodarowania miasta, miÍdzy wzrostem zatrudnienia i wzrostem zaludnienia.
Z≥agodzenie tej dysproporcji i braku rÛwnowagi na terenach wiejskich odbywa
siÍ przez wzrost osadnictwa nierolniczego jako procesu samorodnej urbanizacji
obszarÛw wiejskich.
W Polsce do roku 1990 nie by≥o moøliwoúci trwa≥ego osiedlania siÍ w mieúcie oraz dodatkowego zatrudnienia w miejscu zamieszkania. Spowodowa≥o to
wzrost liczby ludzi dojeødøajπcych do pracy, do miasta. Sytuacja ta wywar≥a
wp≥yw na procesy urbanizacyjne i uprzemys≥owienie kraju. Proces odp≥ywu ludnoúci ze wsi do miasta oraz dojazdÛw ludnoúci wiejskiej do pracy w mieúcie
44
uleg≥ zahamowaniu po 1990 r. WystÍpuje jednak zjawisko reemigracji, co pog≥Íbia agrarne przeludnienie i bezrobocie na wsi. W zasiÍgu aglomeracji wiÍkszych miast i stref podmiejskich obserwuje siÍ proces odwrÛcenia kierunku migracji netto, polegajπcej na odp≥ywie ludnoúci miejskiej na obszary wiejskie.
Proces ten jest zwiπzany z kryzysem mieszkaniowym w miastach oraz ≥atwiejszπ i taÒszπ dostÍpnoúciπ dzia≥ek budowlanych na wsi.
Na przestrzenne rozmieszczenie i formÍ uk≥adÛw powyøszego rodzaju osadnictwa wp≥yw majπ dwa czynniki:
1) funkcjonalny motyw powiπzania z systemem transportu, ≥πczπcego to osadnictwo z miejskπ koncentracjπ pracy;
2) silnie oddzia≥ujπcy ekonomiczny motyw dostÍpnoúci tanich dzia≥aÒ budowlanych, pochodzπcych na ogÛ≥ z samorodnej parcelacji terenÛw rolnych.
Wymienione czynniki wymagajπ szczegÛlnej uwagi podczas planowania przestrzennego zagospodarowania obszarÛw wiejskich i przy organizacji procesÛw realizacyjnych. Biorπc pod uwagÍ kierunek rozwoju zaludnienia wsi, naleøy spodziewaÊ siÍ ograniczenia wzrostu funkcji obs≥ugi miejskiego rynku pracy na obszarach wiejskich. W zasiÍgu aglomeracji i stref podmiejskich najprawdopodobniej jednak wystπpi tendencja dalszego nasilenia siÍ tej funkcji. Widoczna rÛwnieø bÍdzie tendencja przenoszenia siÍ mieszkaÒcÛw wsi juø zwiπzanych z obs≥ugπ miejskiego rynku pracy z terenÛw dalej po≥oøonych w region pasm transportu.
Przy rozmieszczaniu osadnictwa wiejskiego zwiπzanego z obs≥ugπ miejskiego
rynku pracy i kszta≥towaniu jego przestrzennej struktury powinny byÊ brane pod
uwagÍ nastÍpujπce kryteria:
1) bezpoúrednie powiπzanie z uk≥adem transportu publicznego;
2) ekonomiczna odleg≥oúÊ miÍdzy miejscem pracy a miejscem zamieszkania;
3) dostateczny poziom wyposaøenia w us≥ugi;
4) wyposaøenie w urzπdzenia infrastruktury technicznej oraz spo≥ecznej;
5) wartoúÊ ziemi;
6) atrakcyjnoúÊ otoczenia.
Kryteria te spe≥nia wiejska sieÊ osadnicza po≥oøona w zasiÍgu dojazdu nieprzekraczajπcego 90 minut od centrum aglomeracji lub miasta, po≥oøona w zasiÍgu sieci transportu publicznego, w odleg≥oúci wymagajπcej oko≥o 15 minut na
dojúcie do przystanku komunikacji zbiorowej.
4. FUNKCJE PRZEMYS£OWE
W zespole zak≥adÛw pe≥niπcych funkcje przemys≥owe na obszarach wiejskich wyrÛønia siÍ ze wzglÍdu na przestrzenne zagospodarowanie trzy grupy
zak≥adÛw przemys≥owych [Kachniarz 1975]:
45
1) zak≥ady przemys≥u us≥ugowego, g≥Ûwnie rolno-spoøywczego, zwiπzane bezpoúrednio z obs≥ugπ miejscowej ludnoúci i rolnictwa; sπ to przede wszystkim: piekarnie, masarnie, rozlewnie napojÛw, mieszalnie pasz, rÛwnieø betoniarnie lokalne itp.; zak≥ady te powinny byÊ lokalizowane w powiπzaniu
ze strukturπ obs≥ugiwanych wsi, w wyznaczonych w skali powiatu miejscowoúciach gminnych;
2) zak≥ady przemys≥u wydobywczego, lokalizacjÍ tych zak≥adÛw wyznacza
wystÍpowanie surowcÛw geologicznych; ze wzglÍdu na wp≥yw, jaki wywierajπ na úrodowisko i krajobraz, zak≥ady te wymagajπ szczegÛlnej uwagi, mogπ
bowiem przyczyniaÊ siÍ do ca≥kowitych przekszta≥ceÒ warunkÛw úrodowiskowych oraz powodowaÊ zmiany w uk≥adzie zagospodarowania duøych obszarÛw (siÍgajπcych skali regionu) oraz ich uk≥adu osadniczego; w skali gmin
przedmiotem studiÛw i decyzji powinny byÊ zak≥ady lokalne, ktÛrych rola
i oddzia≥ywanie nie wychodzi poza przestrzenny zasiÍg gminy; ich lokalizacja oraz sposÛb eksploatacji z≥Ûø surowcowych w jak najmniejszym stopniu
powinny oddzia≥ywaÊ na otoczenie;
3) pozosta≥e zak≥ady, lokalizacyjnie niezwiπzane; sπ to przede wszystkim zak≥ady przemys≥u rolno-spoøywczego, takie jak: gorzelnie, cukrownie, krochmalnie, olejarnie, zak≥ady przetwÛrstwa owocowo-warzywnego, m≥yny przemys≥owe, zak≥ady miÍsne, browary, ktÛre dzia≥ajπ na rzecz gospodarki
regionu lub kraju; zasiÍg surowcowy tych zak≥adÛw przekracza nie tylko
obszar gmin, ale takøe powiatÛw i wojewÛdztw, co powoduje, øe nie mogπ
byÊ traktowane jako tworzπce wiejskπ sieÊ osadniczπ.
Zak≥ady przemys≥owe lokalizacyjnie niezwiπzane powinny byÊ, zgodnie z zasadπ koncentracji, lokalizowane w powiπzaniu z miejskπ sieciπ osadniczπ. Jeøeli
uzasadnione okaøe siÍ umieszczanie zak≥adÛw tej grupy na obszarze wsi powinny byÊ one lokalizowane w wiÍkszych osiedlach. Wskazane jest wÛwczas,
aby zak≥ady te by≥y usytuowane w powiπzaniu z oúrodkiem techniczno-gospodarczym, skupiajπcym urzπdzenia rzemios≥a uciπøliwego, przemys≥u us≥ugowego oraz technicznej obs≥ugi zaopatrzenia rolnictwa. Istotne znaczenie ma takøe
prawid≥owe powiπzanie zak≥adÛw i ca≥ego oúrodka techniczno-gospodarczego
z systemem transportu zewnÍtrznego, tak aby nie narusza≥y warunkÛw øycia
mieszkaÒcÛw wsi.
Ze wzglÍdu na stopieÒ powiπzania z bazπ surowcowπ, wyrÛønia siÍ nastÍpujπce grupy zak≥adÛw spe≥niajπcych funkcje przemys≥owe [Zaniewska, Paw≥atZawrzykraj, Gloza-Musia≥ 1975]:
1) zak≥ady o lokalizacji umiejscowionej, tj. usytuowane na lub przy z≥oøach
surowca (cegielnie, øwirownie);
2) zak≥ady o lokalizacji czÍúciowo umiejscowionej, tj. zak≥ady, w ktÛrych produkcja jest oparta na technologiach lub surowcach ograniczajπcych wybÛr
46
lokalizacji (zak≥ady korzystajπce z pÛ≥produktÛw lub odpadÛw dostarczanych przez inne zak≥ady znajdujπce siÍ w pobliøu, np.: tartaki, zak≥ady przetwÛrstwa drzewnego, zak≥ady celulozy, ktÛre muszπ byÊ zlokalizowane przy
zespo≥ach leúnych);
3) zak≥ady o lokalizacji swobodnej, tj. zak≥ady przetwÛrcze.
Na terenach wiejskich sπ zlokalizowane zw≥aszcza takie rodzaje wytwÛrczoúci, ktÛre nie wymagajπ rozwiniÍtej infrastruktury technicznej, skomplikowanej technologii oraz duøych nak≥adÛw pracy. Najszybciej rozwijajπ siÍ
te kierunki dzia≥alnoúci produkcyjnej, ktÛre wykorzystujπ lokalne zasoby
surowcÛw i taniej si≥y roboczej. Sπ to zw≥aszcza przetwÛrnie rolno-spoøywcze,
w tym g≥Ûwnie ubojnie, masarnie, piekarnie i m≥yny. Zak≥ady te zaspokajajπ
g≥Ûwnie podstawowe potrzeby miejscowej ludnoúci, jednak moøna zauwaøyÊ,
øe szerszy zakres rozwoju i wiÍksza jego dynamika wystÍpuje w gminach miejsko-wiejskich niø w gminach wiejskich. Nowe zak≥ady umieszcza siÍ najczÍúciej w obrÍbie dotychczas ekstensywnie uøytkowanych terenÛw, tj. na terenie
by≥ych baz i magazynÛw.
5. FUNKCJE SYSTEMU OBS£UGI WSI
RozrÛønia siÍ trzy funkcje obs≥ugowe wsi: obs≥uga ludnoúci, obs≥uga rolnictwa oraz przemys≥ us≥ugowy [Kachniarz 1975]. W sensie formalnym nie jest to
s≥uszne, poniewaø kaøda z tych funkcji ma innπ podstawÍ programowania. Funkcje
obs≥ugi rolnictwa naleøπ do funkcji zewnÍtrznych, funkcje obs≥ugi ludnoúci natomiast do funkcji wewnÍtrznych. Z punktu widzenia sposobu przestrzennego
zagospodarowania terenÛw wiejskich powyøsze funkcje majπ jednak kilka cech
wspÛlnych, powodujπcych potrzebÍ ich wspÛlnego rozpatrywania.
Funkcje obs≥ugi ludnoúci i rolnictwa tworzπ hierarchicznπ strukturÍ sieciowπ, ktÛra powinna byÊ w miarÍ moøliwoúci i stosownie do warunkÛw miejscowych zintegrowana przestrzennie na obszarach poszczegÛlnych gmin. Stworzony tak system obs≥ugi stanowi umocnienie przestrzennej organizacji wsi oraz
podstawÍ jej struktury funkcjonalno-przestrzennej.
PojÍcie Ñsystem obs≥ugiî oznacza pe≥nπ socjalno-bytowπ obs≥ugÍ ludnoúci
oraz rolnictwo o charakterze powszechnym, tj.:
1) w zakresie obs≥ugi ludnoúci ñ powszechnie na obszarze wystÍpujπce, bilansowane w skali powiatu urzπdzenia obs≥ugi ludnoúci zamieszka≥ej na obszarach wsi i ma≥ych miast, niezaleønie od pe≥nionej funkcji,
2) w zakresie rolnictwa ñ bilansowane w skali powiatu urzπdzenia do obs≥ugi
powszechnie wystÍpujπcych na obszarze kraju kierunkÛw produkcji w gospodarce rolniczej.
47
Uporzπdkowany hierarchicznie zbiÛr urzπdzeÒ obs≥ugi w przedstawionym
powyøej zakresie tworzy powszechny system obs≥ugi ludnoúci i rolnictwa. System ten nie obejmuje wystÍpujπcych lokalnie urzπdzeÒ obs≥ugujπcych specjalistyczne kierunki produkcji rolnej oraz funkcje pozarolnicze, z wy≥πczeniem funkcji wypoczynkowych. W razie wystÍpowania na danym obszarze funkcji wypoczynkowych ich zapotrzebowanie na urzπdzenia obs≥ugi socjalno-bytowej powinno byÊ powiπzane z ca≥oúciπ osadniczego i spo≥eczno-gospodarczego systemu danego obszaru.
System obs≥ugi ma strukturÍ terytorialnπ oraz dzia≥owo-ga≥Íziowπ. Na kszta≥towanie siÍ struktury terytorialnej majπ wp≥yw nastÍpujπcej czynniki:
1) czynnik funkcjonalno-ekonomiczny, zaleøny od frekwencji uøytkownikÛw
oraz specjalizacji obs≥ugi i czÍstotliwoúci jej wykorzystania;
2) czynnik organizacyjny, zaleøny od istnienia okreúlonej struktury administracyjno-gospodarczej na obszarach wsi;
3) stan istniejπcy ñ istniejπce tradycje, struktura spo≥eczno-gospodarcza i stan
zainwestowania.
Czynnik funkcjonalno-ekonomiczny wp≥ywa na strukturÍ systemu na
zasadzie mechanizmu rynku. Sk≥ania do zhierarchizowania wielopoziomowej koncentracji urzπdzeÒ, zapewniajπcej us≥ugodawcom frekwencjÍ i ekonomikÍ funkcjonowania, a us≥ugobiorcom ñ wygodÍ i ekonomikÍ uøytkowania. Czynnik organizacyjny wiπøe strukturÍ obs≥ugi z istniejπcym uk≥adem gmin i powiatÛw. Stan istniejπcy jest uwzglÍdniany w teoriach rozwoju
uk≥adu gmin.
Przyjmuje siÍ, øe istniejπcy uk≥ad gmin stanowi podstawÍ kszta≥towania powszechnego systemu obs≥ugi wsi. Uk≥ad ten odpowiada pojÍciu tzw. oúrodkÛw
ponadpodstawowych (subokrÍgowych). Zgodnie z za≥oøeniami utworzenia gmin,
ich oúrodki majπ za zadanie skupiÊ wiÍkszoúÊ urzπdzeÒ obs≥ugi ludnoúci i rolnictwa. W obecnej strukturze administracyjnej kolejnym po gminie wyøszym poziomem hierarchicznym sπ powiaty odpowiadajπce orientacyjnie pojÍciu ÑokrÍguî w systemie obs≥ugi.
Rozleg≥oúÊ obszarÛw gmin, przy charakterystycznym rozproszeniu osadnictwa wiejskiego, powodujÍ potrzebÍ utrzymania lub wytworzenia hierarchicznego poziomu obs≥ugi poniøej oúrodkÛw gmin. W tym poziomie powinny siÍ jednak znaleüÊ tylko urzπdzenia codziennej potrzeby, o ograniczonym promieniu
bliskiego zasiÍgu. W danej sytuacji zanika potrzeba utrzymania Ñoúrodka podstawowegoî, odnoszπcego siÍ do pojÍcia wsi podstawowej w ujÍciu dotychczasowej struktury osadnictwa wiejskiego. Zgodnie z przyjÍtπ strukturπ obs≥ugi wsi,
w wielu tzw. wsiach podstawowych zrealizowano wiele urzπdzeÒ o zasiÍgu szerszym, niøby to wynika≥o z przyjÍtego charakteru i zasiÍgu poziomu pierwszego.
Odnosi siÍ to do szkÛ≥ podstawowych i niektÛrych urzπdzeÒ rolnictwa. Dzia≥a48
nie to jednak nie moøe przyczyniaÊ siÍ do powstawania dodatkowych poziomÛw hierarchicznych w systemie obs≥ugi.
Kryterium wyznaczenia niøszego poziomu hierarchicznego jest minimalny,
ekonomicznie uzasadniony zakres wyposaøenia, wyznaczony liczbπ ludnoúci lub
wielkoúciπ produkcji rolnej oraz maksymalnym dopuszczalnym promieniem dostÍpnoúci pieszej.
Na modelowπ strukturÍ terytorialnπ powszechnego systemu obs≥ugi wsi
sk≥adajπ siÍ trzy poziomy:
1) poziom pierwszy, wieú produkcyjna, funkcje w sieci osadniczej:
● obs≥uga rolnictwa oko≥o 500ñ1000 ha uøytkÛw rolnych,
● obs≥uga ludnoúci oko≥o 300ñ1000 mieszkaÒcÛw,
● promieÒ obs≥ugi do 1,5 km;
2) poziom drugi, urzπdzenia úredniego zasiÍgu na obszarze gminy;
3) poziom trzeci, wyøszy asortyment urzπdzeÒ na obszarze powiatu.
6. FUNKCJE WYPOCZYNKOWE
6.1. PODSTAWOWE POJ CIA
W polskiej literaturze terminy Ñwypoczynekî i Ñrekreacjaî sπ czÍsto traktowane jako oznaczenia jednoznaczne [WaraszyÒska, Jackowska 1978]. W literaturze úwiatowej pojÍcia te sπ jednak traktowane oddzielnie. Termin Ñrekreacjaî
odnosi siÍ do wszelkich form czynnoúci podejmowanych w celu regeneracji si≥
po godzinach s≥uøbowych lub szkolnych, poza czynnoúciami spo≥ecznymi i domowymi. Jest to uczestniczenie we wszelkich rozrywkach kulturowych, grach
sportowych oraz rÛønych formach ruchu turystycznego. Termin ten odnosi siÍ
do szeroko rozumianego czasu wolnego. Termin Ñwypoczynekî natomiast odnosi siÍ do tych form odpoczynku, gdzie g≥Ûwnπ rolÍ odgrywa otwarta przestrzeÒ, a w niej úrodowisko przyrodnicze oraz jego wewnÍtrzna organizacja.
Czynnikiem rozwoju funkcji wypoczynkowych na obszarach wiejskich sπ
przyrodnicze i kulturowe wartoúci úrodowiska oraz estetyczne wartoúci krajobrazu. Istnieje wiele form wypoczynku i odpowiadajπcych im form zagospodarowania obszarÛw wypoczynkowych. RozmaitoúÊ form wypoczynku zaleøy od
rÛønorodnoúci cech i warunkÛw úrodowiska oraz rÛønorodnoúci charakteru i struktury potrzeb wypoczynku.
Funkcja wypoczynkowa definiowana jest jako:
1) forma aktywnoúci przestrzennej ludnoúci w wolnym czasie, w kategoriach
czÍstotliwoúci korzystania z niej mieszkaÒcÛw w rytmie codziennym, cotygodniowym i dorocznym [Smogorzewski 1973];
2) czÍúÊ ruchu turystycznego, tj. podrÛøe, jakie ludzie odbywajπ poza miejsce
49
sta≥ego zamieszkania w celu zregenerowania si≥ fizycznych i psychicznych
[Lijewski 1998].
Funkcja wypoczynkowa na obszarach wiejskich przyjmuje dwie formy: systemu obs≥ugi ludnoúci miejscowej oraz systemu obs≥ugi ludnoúci przyjezdnej.
Pierwszy system pe≥ni funkcjÍ wypoczynkowπ wewnÍtrznπ, drugi ñ funkcjÍ
wypoczynkowπ zewnÍtrznπ w danej wsi.
6.2. SYSTEM OBS£UGI WYPOCZYNKU LUDNOåCI MIEJSCOWEJ
SposÛb organizacji i zagospodarowania przestrzeni oraz jej uøytkowania na
potrzeby wypoczynku zaleøy od modelu rodziny i wspÛ≥øycia spo≥ecznego. Na
poziomie funkcjonowania struktury systemu osadniczego podzia≥ wynika z dostÍpnoúci, mierzonej odleg≥oúciπ lub czasem dojúcia albo dojazdu od miejsc zamieszkania do terenÛw wypoczynkowych o charakterze publicznym (tab. 1).
Tabela 1. DostÍpnoúÊ terenÛw zieleni i wypoczynku w zaleønoúci od miejsc zamieszkania [wg. Piπtkowska 1983]
Table 1. Accessibility to green areas and rest according to residence
Izochora
Rodzaj terenu
czas dojcia
minuty
czas dojazdu
minuty
Warunki dotarcia
1
2
3
4
Ogrody dzieciêco-jordanowskie
10
Tereny wypoczynkowe
2 poziomu:
● parki osiedlowe
● parki gmine
Tereny wypoczynkowe
3 poziomu:
● parki miêdzyosiedlowe
● parki wypoczynkowe
● zespo³u gmin

do 30
15

do 40
Tereny wypoczynkowe
ogólnomiejskie
do 30
Tereny wypoczynkowe
w skali regionu
do 90
Zieleñce
50
1015

bezkolizyjne trasy
piesze i rowerowe
trasy piesze i rowerowe, komunikacja zbiorowa
trasy piesze i rowerowe, komunikacja
zbiorowa
trasy piesze i rowerowe, komunikacja indywidualna i zbiorowa
trasy piesze
1
2
3
Lasy wypoczynkowe
do 40
Cmentarze
do 30
Parki i ogrody dydaktyczne,
tereny wystawowe
do 60
Ogrody dzia³kowe
do 30
K¹pieliska i pla¿e naturalne
do 30
4
trasy piesze i rowerowe, komunikacja indywidualna i zbiorowa
Na obszarach wiejskich ze wzglÍdu na stopieÒ rozproszenia i wielkoúÊ skupieÒ
osadnictwa widoczna jest rÛøna dostÍpnoúÊ terenÛw publicznych o funkcji wypoczynkowej.
Na podstawie przeprowadzonych przez specjalistÛw z dziedziny fizjologii
i rekreacji ruchowej analiz przyjÍto, øe czas na codziennπ rekreacje powinien
wynosiÊ dwie godziny dziennie [Piπtkowska 1983], natomiast czas przeznaczony na dotarcie do obiektu nie powinien przekraczaÊ 15% czasu przeznaczonego
na wypoczynek. Oznacza to, øe przy dwugodzinnym wypoczynku czas dotarcia
do obiektu nie powinien przekroczyÊ 18 minut, przy jednogodzinnym wypoczynku ñ 9 minut.
Najkorzystniejsza jest sytuacja, jeøeli wypoczynek rozpoczyna siÍ od progu
w≥asnego domu. Ma to miejsce, jeøeli forma, úrodek transportu oraz przestrzenne ramy trasy dojúcia i powrotu mogπ byÊ traktowane jako czÍúÊ procesu wypoczynku. S≥uøπ temu ciπgi piesze oraz trasy rowerowe o moøliwie bezkolizyjnym
przebiegu, poprowadzone w sprzyjajπcych warunkach úrodowiska.
Preferowanymi úrodkami transportu w zakresie codziennej rekreacji (dom
ñ teren wypoczynkowy) sπ komunikacja piesza i komunikacja rowerowa. Dotyczy to terenÛw wypoczynku blisko po≥oøonych, w optymalnej izochromie pieszej do 15 minut (maksimum 20 minut) oraz w odleg≥oúci do 1 km (maksimum
1,5 km) od miejsca zamieszkania.
Na rysunku 2 przedstawiono relacjÍ miedzy funkcjπ wypoczynku, izochronπ
i odleg≥oúciπ a systemem przemieszczeÒ przy uøyciu rÛønych úrodkÛw transportu. Na podstawie tego wykresu moøna zauwaøyÊ, øe do prawid≥owego wypoczynku codziennego (ok. dwugodzinnego) najkorzystniejsze sπ w kolejnoúci:
spacer pieszy, spacer rowerowy, samochÛd indywidualny. W zakresie codziennego dwugodzinnego wypoczynku wszelkie úrodki komunikacji zbiorowej sπ
niewskazane. Przed≥uøajπ one czas dotarcia do miejsca wypoczynku (dojúcie do
przystanku, czekanie, przejazd i dopiero dotarcie do miejsca wypoczynku), powodujπ koniecznoúÊ wysi≥ku psychicznego i fizycznego.
51
Korzystanie ze úrodkÛw komunikacji zbiorowej jest wskazane, jeøeli czas
wypoczynku trwa wiÍcj niø trzy godziny.
Rys. 2. Wykres zaleønoúci miÍdzy przebiegiem codziennego wypoczynku (ok. dwugodzinnego) a rodzajem komunikacji, wed≥ug úrednich prÍdkoúci analizowanych úrodkÛw transportu, wg Piπtkowskiej [1983]
Fig. 2. Diagram of a correlation between the type of communication and the course of everyday
rest (approximately 2h), according to average speed of means of transport analyzed (Piπtkowskaís estimate)
Na poziomie jednostki osadniczej tereny wypoczynkowe wed≥ug uøytkowania dzieli siÍ na: publiczne, prywatne i pÛ≥publiczne.
Mianem przestrzeni publicznej sπ okreúlane miejsca znajdujπce siÍ w uøytkowaniu powszechnym, w szczegÛlnoúci:
1) place i ciπgi piesze, aleje, promenady prowadzone niezaleønie od ciπgÛw
komunikacji ko≥owej; sπ one podstawπ kszta≥towania miejsc wypoczynku
biernego, jak spacerowanie czy miejsca ÑposiedzeÒî na ≥awce;
2) parki, skwery, zieleÒce, ogrody dzia≥kowe, urzπdzenia sportowe, kπpieliska,
lasy wypoczynkowe; sπ one podstawπ kszta≥towania miejsc wypoczynku
biernego i czynnego; KwieciÒski [1984] wyodrÍbnia nastÍpujπce kategorie
urzπdzeÒ do wypoczynku czynnego;
● urzπdzenia dla ma≥ych dzieci w formie placÛw zabaw;
● urzπdzenia dla dzieci starszych w formie placÛw gier zabawowych, tras
rowerowych, gÛrek saneczkowych itp.;
52
urzπdzenia dla m≥odzieøy i doros≥ych w formie boisk do ma≥ych gier, tenisa ziemnego, úcieøek zdrowia itp.,
● urzπdzenia dla osÛb starszych w formie placÛw spotkaÒ, placÛw gier towarzyskich, úcieøek rowerowych.
Publicznπ przestrzeÒ otwartπ oraz prywatnπ przestrzeÒ dzielπ wewnÍtrzne
granice o zrÛønicowanej liniowo funkcji i formie [Gachowski, Lessaer 1987].
W ramach tych granic przestrzeÒ publiczna wykazuje spoistoúÊ struktury programowo-przestrzennej i kompozycji urbanistyczno krajobrazowej. Oznacza to,
øe miejsca waøne pod wzglÍdem programowym sπ toøsame z miejscami istotnymi krajobrazowo. PrzestrzeÒ ta integruje waøne miejsca jednostki osadniczej, jej
kszta≥t determinuje formÍ przestrzeni prywatnych, ale tylko przez okreúlenie cech
ich granic [Zaniewska, Paw≥at-Zawrzykraj, Gloza-Musia≥ 2000]. W ten sposÛb
wyodrÍbnia nam siÍ przestrzeÒ pÛ≥publiczna, ktÛra moøe byÊ zorganizowana:
1) jako strefa przejúciowa miÍdzy przestrzeniπ publicznπ a przestrzeniπ prywatnπ, bÍdπca w wy≥πcznej dyspozycji mieszkaÒca (taras typu ogrÛdek, przedsionek typu przedogrÛdek, taras, loggia, podcienia, przy≥apy, ganek, weranda);
2) jako przestrzeÒ przeznaczona do uøytkowania grupowego ñ miejsce spotkaÒ
i wypoczynku w obrÍbie osiedla mieszkaniowego czy urzπdzenia sportowe
przy szko≥ach.
W zorganizowanej przestrzeni siedliska wyrÛønia siÍ dwie podstawowe czÍúci: publicznπ i wewnπtrzrodzinnπ. Strefa wewnπtrzrodzinna dzieli siÍ na strefy
[Krawecki 1974]:
1) obs≥ugi gospodarstwa domowego (w tym dom mieszkalny),
2) rekreacyjnπ,
3) produkcyjnπ.
Ze wzglÍdu na charakterystyczne powiπzania budynku mieszkalnego ze strefπ
produkcyjnπ wyrÛønia siÍ cztery podstawowe uk≥ady siedlisk w stosunku do drogi
publicznej (strefy publicznej):
1) prostopad≥y czo≥owy,
2) prostopad≥y tylny,
3) rÛwnoleg≥y lewy,
4) rÛwnoleg≥y prawy.
StrefÍ publicznπ stanowi dojúcie do budynku (rys. 3). W jej zasiÍgu nastÍpujπ kontakty z osobami spoza rodziny oraz oddzia≥ywanie ruchu ulicznego w zakresie siedliska. Jeøeli dom jest zlokalizowany w g≥Íbi siedliska, strefπ publicznπ jest pas po obu stronach drogi prowadzπcy do wejúcia g≥Ûwnego. ZasiÍg tej
strefy zaleøy od liczby i usytuowania wejúÊ do budynku. Strefa ta jest odizolowana od stref wewnπtrzrodzinnych. Najlepsza separacja strefy publicznej od strefy
wewnπtrzrodzinnej wystÍpuje w siedliskach typu a na rysunku 3, przy czo≥o●
53
Rys. 3. Podstawowe typy uk≥adÛw zagrÛd w stosunku do drogi przejazdowej wg Kraweckiego
[1974]
Fig. 3. Basic dispersion types of farms compared to traffic lanes
wym lub bocznym usytuowaniu wejúcia do budynku, oraz w siedliskach typu cl
i cp na rysunku 3. W siedlisku czynnoúci rekreacyjne odbywajπ siÍ zazwyczaj
w ca≥ej zagrodzie. OgrÛdek kwiatowy stanowi jedynie element dekoracyjny
i pozostaje w zasiÍgu strefy publicznej. Niedzielny odpoczynek odbywa siÍ wiÍc
przed budynkiem, przy drodze osiedlowej.
W nowoczesnych gospodarstwach projektuje siÍ strefÍ rekreacyjnπ takøe przy
budynku mieszkalnym, jednak wyizolowanπ od strefy publicznej i produkcyjnej. W zabudowie skupionej strefa rekreacji oddzielona jest rÛwnieø od sπsiedniego siedliska. Elementami tej strefy sπ zazwyczaj patia, odkryte werandy, wnÍki
z pergolami, tarasy itp. W osadnictwie rozproszonym natomiast strefa wypoczynkowa jest bardziej rozleg≥a. W zabudowie typu fermowego lub rezydencjonalnego strefa wypoczynkowa przybiera w zaleønoúci od zamoønoúci i potrzeb
w≥aúcicieli formÍ za≥oøenia ogrodowego.
W przestrzeni zabudowy zagrodowej wyodrÍbnia siÍ:
1) przestrzeÒ pÛ≥publicznπ powiπzanπ ze strefπ przestrzeni publicznej ulicπ lub
zagrodπ; jest ona w dyspozycji mieszkaÒcÛw zagrody, ale stanowi czÍúÊ otoczenia budynku mieszkalnego,
2) pozosta≥π czÍúÊ przestrzeni dzia≥ki zagrodowej, tzw. prywatnπ, zwiπzanπ z obs≥ugπ gospodarstwa domowego i obs≥ugπ produkcji oraz z obs≥ugπ technicznπ gospodarstwa rolnego,
54
PrzestrzeÒ pÛ≥publiczna zagrody pe≥ni rolÍ:
1) miejsca kontaktÛw sπsiedzkich. ZasiÍg tej przestrzeni zaleøy od usytuowania budynku mieszkalnego i wejúÊ do niego,
2) miejsca ÑposiedzeÒî osÛb starszych lub ca≥ej rodziny.
Przyk≥adem rozwiπzania przestrzennego moøe byÊ przedogrÛdek ogrodzony
symbolicznym p≥otem. Stosunkowa ma≥a wysokoúÊ p≥otu umoøliwia penetracjÍ
z ulicy i z domu na ulicÍ. Jeøeli przedogrÛdek przyjmujÍ formÍ ogrodu ozdobnego lub warzywnego, funkcjÍ miejsca ÑposiedzeÒî pe≥niπ balkony, loggie, podcienia, przy≥apy i ganki.
W zabudowie rozproszonej ogrÛdek przydomowy przyjmuje formÍ gaiku,
poroúniÍtego murawπ, ocienionπ lipπ lub jesionem. Pe≥ni on rolÍ miejsca wypoczynku w dni upalne oraz miejsca zabaw dla dzieci [T≥oczek 1996].
Charakterystycznπ cechπ przestrzeni wspÛlnej jest zrÛønicowany charakter
przestrzenny, kszta≥t, forma i stosunek do wnÍtrz prywatnych oraz relacji uk≥adu
komunikacji drogowej i pieszej [Zaniewska, Paw≥at-Zawrzykraj, Gloza-Musia≥
2000]. W pewnych zespo≥ach zabudowy, z ktÛrych zosta≥ wyeliminowany ruch
przelotowy, funkcja wspÛlnie uøytkowanych wnÍtrz ogranicza siÍ do:
1) komunikacji dojazdowej i parkowania,
2) komunikacji pieszej,
3) przestrzeni kontaktÛw sπsiedzkich wzbogaconej o miejsca wypoczynku grupowego, przewaønie dla grup dzieci.
Wymienione wyøej funkcje mogπ byÊ ≥πczone we wspÛlnej przestrzeni i na
jednym poziomie. Mogπ rÛwnieø podlegaÊ segregacji w rÛønych uk≥adach w pionie i poziomie. NajczÍúciej spotykanym na obszarach wiejskim rozwiπzaniem przestrzeni pÛ≥publicznej w uk≥adzie poziomym jest zau≥ek. Moøe on mieÊ formÍ:
1) dojazdu pieszo-jezdnego, typu úlepej uliczki;
2) podwÛrca, tj. placyku dla samochodÛw ze wspÛlnym zieleÒcem oraz miejscem zabaw dla dzieci;
3) dziedziÒca ze zlokalizowanym centralnie dojazdem i grupami miejsc postojowych.
6.3. SYSTEM OBS£UGI WYPOCZYNKU LUDNOåCI PRZYJEZDNEJ
AtrakcyjnoúÊ turystyczna obszaru, miejscowoúci i szlaku jest pojÍciem z≥oøonym. Wyznaczajπ jπ trzy czynniki: ranga walorÛw turystycznych, dostÍpnoúÊ
komunikacji oraz zdolnoúÊ obs≥ugi urzπdzeÒ turystycznych. £πcznie te czynniki
kszta≥tujπ warunki rozwoju ruchu turystycznego w danym terenie. Walory turystyczne to specyficzne cechy i elementy úrodowiska naturalnego oraz przejawy
dzia≥alnoúci cz≥owieka, ktÛre sπ przedmiotem zainteresowaÒ turystÛw. RozrÛønia siÍ walory turystyczne [Rogalewski 1979]:
55
1) wypoczynkowe, s≥uøπce regeneracji si≥ fizycznych oraz psychicznych;
2) krajoznawcze, stanowiπce przedmiot zainteresowaÒ poznawczych;
3) specjalistyczne, umoøliwiajπce uprawianie rÛønych form turystyki
kwalifikowanej.
Walory wypoczynkowe to zespÛ≥ cech, ktÛrych wystÍpowanie stanowi minimum warunkÛw do wypoczynku, jak rÛwnieø zespÛ≥ cech korzystnych, podnoszπcych walory wypoczynkowe krajobrazu. Cechy niezbÍdne z punktu widzenia fizjologii wypoczynku to: czyste powietrze, cisza, niski stopieÒ urbanizacji, walory estetyczne krajobrazu, brak zasadniczych przeciwwskazaÒ klimatycznych. Cechy korzystne natomiast to: walory widokowe, warunki do uprawiania
wypoczynku czynnego (w lecie przydatnoúÊ danego terenu do kπpieli i sportÛw
wodnych, wÍdrÛwek pieszych, kolarskich i wodnych; w zimnie przydatnoúÊ terenÛw do sportÛw zimowych i wÍdrÛwek narciarskich), walory bioklimatyczne
i lecznicze (wody, gazy lecznicze, borowiny i mu≥y).
Z punktu widzenia zainteresowaÒ i zami≥owaÒ uczestnikÛw ruchu turystycznego obszary posiadajπce walory wypoczynkowe moøna podzieliÊ na:
1) tereny o walorach úrodowiska przyrodniczego;
2) wielkie miasta stanowiπce wybitne oúrodki øycia kulturalnego;
3) modne miejscowoúci stanowiπce centra rozrywkowo-wypoczynkowe;
4) miejscowoúci uzdrowiskowe.
Klasyfikacja walorÛw krajoznawczych jest doúÊ trudna, poniewaø zainteresowania uczestnikÛw ruchu turystycznego sπ bardzo rÛønorodne. Widoczne sπ
jednak cztery kierunki zainteresowaÒ, ktÛre moøna traktowaÊ jako zasadnicze
walory krajoznawcze. Do walorÛw krajoznawczych zalicza siÍ:
1) charakterystyczne zespo≥y krajobrazowe i osobliwoúci przyrody oraz cieki
wodne, okreúlane terminem walorÛw úrodowiska przyrodniczego;
2) folklor, obrzÍdy ludowe, dzie≥a ludowej sztuki plastycznej, relikty ludowej
kultury materialnej, okreúlane mianem walorÛw tradycyjnej kultury ludowej;
3) zabytki budownictwa, sztuk plastycznych, kultury materialnej, pamiπtki historyczne, okreúlane mianem walorÛw dÛbr kultury;
4) charakterystyczne obiekty i przejawy wspÛ≥czesnej gospodarki, techniki,
nauki, kultury, okreúlane mianem walorÛw wspÛ≥czesnych osiπgniÍÊ cz≥owieka.
Walorami specjalnymi okreúla siÍ te cechy i elementy úrodowiska przyrodniczego, ktÛre umoøliwiajπ uprawianie øeglarstwa i sportÛw motorowodnych,
myúlistwa, jeüdziectwa, wÍdkarstwa, taternictwa itp. Walory te najczÍúciej wystÍpujπ na terenach, na ktÛrych wystÍpujπ rÛwnieø wypoczynkowe i krajoznawcze walory úrodowiska przyrodniczego. Czerpanie korzyúci z walorÛw specjalnych wymaga specjalistycznych umiejÍtnoúci technicznych, sprzÍtu oraz
56
odpowiedniego przygotowania sprawnoúciowego i teoretycznego. Sπ to formy
turystyki kwalifikowanej, stanowiπce obiekt zainteresowaÒ nielicznej grupy
spo≥ecznej.
Region wypoczynkowy jest podstawowπ jednostkÍ struktury zagospodarowania obszarÛw wypoczynkowych [Kachniarz 1975]. Powinien stanowiÊ
jednostkÍ krajoznawczπ o wspÛlnych cechach úrodowiska przyrodniczego oraz
tworzyÊ wzglÍdnie wydzielonπ funkcjonalnπ ca≥oúÊ zespo≥u miejscowoúci
wypoczynkowych, powiπzanych ze sobπ wspÛlnym wÍz≥em rozrzπdu ruchu
wypoczynkowego oraz wspÛlnym oúrodkiem zaopatrzenia i administracji. Region wypoczynkowy obejmuje jednπ lub kilka gmin wiejskich.
Ze wzglÍdu na wymagania w stosunku do sposobu zagospodarowania, rozrÛønia siÍ nastÍpujπce typy regionÛw wypoczynkowych:
1) regiony o duøym lub przewaøajπcym udziale wypoczynku zimowego;
2) regiony o duøym lub przewaøajπcym udziale wypoczynku uzdrowiskowego;
3) regiony koncentracji wypoczynku úwiπtecznego, po≥oøone g≥Ûwnie w strefach podmiejskich aglomeracji i duøych miast, liczπcych powyøej 100 tysiÍcy mieszkaÒcÛw;
4) regiony specjalne, o warunkach przyrodniczych zbliøonych do naturalnych,
ktÛre powinny byÊ chronione przed znacznym zainwestowaniem i intensywnπ eksploatacjπ wypoczynkowπ.
SposÛb przestrzennego zagospodarowania regionÛw wypoczynkowych okreúlajπ nastÍpujπce czynniki:
1) cechy úrodowiska i krajobrazu przyrodniczego oraz wymagania ochrony úrodowiska;
2) wymagania poszczegÛlnych rodzajÛw i form wypoczynku;
3) wymagania techniczne oraz wymagania ekonomiki inwestowania i eksploatacji wyposaøenia obszarÛw wypoczynkowych.
Ze wzglÍdu na sposÛb przestrzennego zagospodarowania obszarÛw wypoczynkowych rozrÛønia siÍ, w zaleønoúci od iloúci czasu poúwiÍconego na wypoczynek oraz spo≥ecznej struktury wypoczynku, nastÍpujπce rodzaje:
1) wypoczynek pobytowy (osiad≥y) úrednio- i d≥ugookresowy, w tym: wypoczynek doros≥ych (indywidualny i rodzinny), kolonie dzieciÍce oraz obozy
m≥odzieøowe,
2) wypoczynek uzdrowiskowy,
3) wypoczynek wÍdrÛwkowy (turystyka krajobrazowa),
3) wypoczynek úwiπteczny, krÛtkookresowy (jedno- lub dwudniowy), indywidualny i masowy.
W celu uwzglÍdnienia przestrzennego zrÛønicowania preferencji ludnoúci
miejskiej w odniesieniu do rÛønych form wypoczynku stosuje siÍ jako zasadÍ
[Zaniewska, Paw≥at-Zawrzykraj, Gloza-Musia≥ 2000]:
57
1) uwzglÍdnienie spadku poziomu uczestnictwa w miarÍ odleg≥oúci (czasu,
kosztu), przy czym uzyskiwany rozk≥ad naprÍøenia potencja≥u interpretowany jest jako przestrzenne rozmieszczenie skali potencjalnego popytu;
2) akceptowanie terenÛw o niøszej wartoúci atrakcyjnoúci i jakoúci úrodowiska
przyrodniczego jako miejsca wypoczynku mieszkaÒcÛw duøych oúrodkÛw
miejskich w zaleønoúci od wielkoúci potencja≥u demograficznego.
Na obszarach podmiejskich wiodπcπ funkcjπ wypoczynkowπ jest wypoczynek úwiπteczny (cotygodniowy) i turystyka [KrÛl 1981]. Do funkcji uzupe≥niajπcych zalicza siÍ:
1) wypoczynek codzienny (po pracy) dalszego zasiÍgu (3ñ5 godzin),
2) wypoczynek doroczny o charakterze wczasowo-letniskowym, dla rodzin
z dzieÊmi i osÛb starszych.
Za podmiejskie obszary wypoczynkowe uznaje siÍ obszar, do ktÛrego
dojazd trwa 1,5 godziny oraz na ktÛrym znajdujπ siÍ tereny o odpowiednich
walorach wypoczynkowych. Na obszarze tym w zaleønoúci od dostÍpnoúci komunikacji i przewaøajπcych form rekreacji wyodrÍbnia siÍ nastÍpujπce strefy
(rys. 4):
1) przymiejskπ, po≥oøonπ w odleg≥oúci do 30 minut dojazdu od centrum miasta,
z priorytetem wypoczynku bliskiego od 0,5- do 1-dniowego oraz wypoczynku codziennego w dalszej odleg≥oúci, wymagajπcego 3ñ5 godzin na
dojazd;
2) podmiejskπ bliskπ, po≥oøonπ w odleg≥oúci wymagajπcej 1 godziny na dojazd, z priorytetem wypoczynku úwiπtecznego jednodniowego oraz wypoczynku sezonowego o charakterze letniskowym;
3) podmiejskπ dalszπ, do 1,5 godziny dojazdu, z priorytetem g≥Ûwnie wyjazdÛw úwiπtecznych od 1,5- do 2,5-dniowych oraz organizacji wypoczynku
pobytowego o charakterze wczasowym.
ZasiÍg podmiejskich stref wypoczynkowych jest uzaleøniony od wielkoúci
miasta i jego strefy wp≥ywÛw (tab. 2).
ZasiÍg i rozmieszczenie poszczegÛlnych stref i urzπdzeÒ wypoczynkowych
na obszarze podmiejskim zaleøy od:
1) czÍstotliwoúci zapotrzebowania na okreúlone rodzaje wypoczynku,
2) czasu wolnego, jakim dysponuje mieszkaniec,
3) racjonalnego czasu, jaki mieszkaniec moøe przeznaczyÊ na dojazd do miejsca wypoczynku.
Przyjmuje siÍ, øe czas przeznaczony na dojazd do miejsca wypoczynku i z powrotem nie powinien przekraczaÊ 20% czasu przeznaczonego na wypoczynek.
Wypoczynek doroczny, o charakterze wczasowo-pobytowym, nie jest limitowa58
Rys. 4. Podzia≥ strefowy [KrÛl 1981]: M ñ strefa miejska, wypoczynek codzienny (0,5ñ5 godz.),
uzupe≥niajπcy okresowy o charakterze letniskowym; Pm ñ strefa przymiejska, wypoczynek cotygodniowy (od 0,5- do 4-dniowy),wypoczynek codzienny dalszego zasiÍgu;
Pd′ ñ strefa podmiejska bliska, wypoczynek cotygodniowy (4-dniowy), uzupe≥niajπcy
okresowy o charakterze letniskowym; Pd″ ñ strefa podmiejska daleka, wypoczynek cotygodniowy (od 1,5- do 2,5-dniowy), uzupe≥niajπcy okresowy o charakterze wczasowym; Z ñ strefa zewnÍtrzna
Fig. 4. Zone division: M ñ municipal zone, everyday rest (0,5h ñ 5h), periodically complemented by summer-resort; Pm ñ intramunicipal zone, weekly rest (0,5 ñ 4 days), everyday
rest of far range; Pd′ ñ close suburbs, weekly rest (4 days), periodically complemented
by summer-resort; Pd″ ñ far suburbs, weekly rest (1,5 ñ 2,5 days) periodically complimented by summer-resort; Z ñ outer zone
Tabela 2. Zasada strefowania terenu w zaleønoúci od wielkoúci miasta [KrÛl 1981]
Table 2. The method of sectionalizing, depending on the size of a city
Wielkoæ miasta
(liczba mieszkañców)
Promieñ strefy
podmiejskiej
(M)
Zasiêg podmiejskiej
strefy wypoczynkowej
(Pm)
w tym strefa
przymiejska
(Pd)
ll> 4 mln
do 12 km
do 75 km
do 75 km
0,54 mln0
1do 8 km
do 60 km
do 20 km
850500 tys.
1do 5 km
do 50 km
do 18 km
400250 tys.
1do 3 km
do 40 km
do 15 km
050100 tys.
1do 2 km
do 25 km
0do 8 km
2550 tys.
do 1,5 km,
do 15 km
0do 5 km
0025 tys.
do 1,0 km,
do 10 km
0do 2 km
59
Tabela 3. Czas przeznaczony na dojazd [KrÛl 1981]
Table 3. Time spent on commuting
Czas dojazdu w jedna stronê
Rodzaj wypoczynku
w minutach
w kilometrach
autobus
kolej
sam.osob.
515 min.
dojcia pieszego

codzienny, dalszego zasiêgu
(sporadyczny) 25 godz.
1530 min.
dojazdu
11,6
8,7
wi¹teczny jednodniowy
bez noclegu (812 godz.)
4872 min.
dojazdu
36,2
32,8
68
118167 min.
dojazdu
5790
5588
110172
codzienny, powszechny,
bliski 13 godziny
wi¹teczny od 1,5- do 2,5-dniowy (z noclegiem) od 18 do 28
godzin nie licz¹c snu
Pobytowy bliski (letniskowy)
nie dalej ni¿ 4560 min. od miejsca zamieszkania, tj. w zasiêgu umo¿liwiaj¹cym ewentualne
codzienne dojazdy do pracy, tj. promieniu
3050 km
ny odleg≥oúciπ. Na obszarach podmiejskich priorytetem jest wypoczynek úwiπteczny. Wypoczynek o charakterze wczasowym ograniczajπ:
1) moøliwoúci terenowe,
2) przewaøajπce i masowe potrzeby w zakresie wypoczynku úwiπtecznego,
3) moøliwoúci organizowania wypoczynku dorocznego w dalszych regionach
kraju.
Formy wypoczynku codziennego i úwiπtecznego sπ limitowane czasem dojazdu, w przeciwieÒstwie do wypoczynku dorocznego. W latach dziewiÍÊdziesiπtych widoczna by≥a tendencja do zamiennego uøytkowania terenÛw s≥uøπcych formom wypoczynku codziennego i úwiπtecznego, jak rÛwnieø úwiπtecznego oraz dorocznego.
W funkcjonalno-przestrzennej strukturze regionÛw wypoczynkowych waønπ rolÍ odgrywajπ oúrodki obs≥ugi ruchu turystycznego i zaopatrzenia. Sπ to zazwyczaj siedziby gmin miejsko-wiejskich lub miejskich.
60
7. AGROTURYSTYKA
Do najbardziej rozwijajπcych siÍ form dzia≥alnoúci pozarolniczej naleøy agroturystyka. Jest ona szansπ rozwoju tych obszarÛw wiejskich, na ktÛrych rozwÛj
rolnictwa towarowego oraz przemys≥u ma ma≥e szanse. Na obszarach tych jednak powinny dominowaÊ cechy rolniczej przestrzeni rekreacyjnej, g≥Ûwnie: walory przyrodnicze úrodowiska, wolne zasoby si≥y roboczej oraz wolne zasoby
mieszkaniowe o podwyøszonym standardzie. Agroturystyka mieúci siÍ w szerokim zakresie rodzajÛw dÛbr i us≥ug wytwarzanych przez wieú. Jest formπ wypoczynku w gospodarstwach rolnych, gdzie podstawowe us≥ugi sπ úwiadczone
w obrÍbie danego gospodarstwa przez cz≥onkÛw rodziny rolnika. Stanowi dodatkowe ürÛd≥o dochodÛw w gospodarstwie rolnym.
Skala przedsiÍwziÍcia tej dzia≥alnoúci jest trudna do ustalenia, ze wzglÍdu na
rÛønice w kryteriach jej kwalifikowania i rejestrowania [Jachimowicz, Krzyøanowska 2004]. Pewne jednostki statystyczne kwalifikujπ jako agroturystyczne
tylko te gospodarstwa, ktÛrych dzia≥alnoúÊ us≥ugowa w zakresie turystyki jest
formalnie zarejestrowana (w urzÍdzie gminy) lub posiada atest stowarzyszenia
agroturystycznego, inne za gospodarstwa agroturystyczne uznajπ te gospodarstwa, ktÛre faktycznie úwiadczπ us≥ugi, bez wzglÍdu na spe≥nione kryteria formalne.
Popyt na tÍ formÍ turystyki jest wynikiem moøliwoúci taniego wypoczynku,
z dala od cywilizacji, w ciszy i w bliskim kontakcie z przyrodπ. Organizatorem
us≥ug jest w≥aúciciel gospodarstwa rolnego, ktÛry jest w stanie zaproponowaÊ
rÛøne formy spÍdzania czasu wolnego w obrÍbie gospodarstwa. Urozmaiceniem
spÍdzania czasu wolnego, mogπ byÊ propozycje wypoczynku w otoczeniu gospodarstwa, np. las, rzeka, jezioro, gÛry.
Gospodarzowi úwiadczπcemu us≥ugi agroturystyczne agroturystyka przynosi oprÛcz korzyúci materialnych takie korzyúci, jak:
1) satysfakcja z moøliwoúci wykorzystania wolnego czas, bycia ciekawym i uøytecznym,
2) lepsze wykorzystanie materialnych moøliwoúci istniejπcych w gospodarstwie
(np. wolne pomieszczenia, nadwyøki produktÛw rolnych),
3) moøliwoúÊ poznania nowych ludzi,
4) zwiÍkszenie uznania w úrodowisku dziÍki realizacji swoich pomys≥Ûw i planÛw,
5) moøliwoúÊ wykorzystania wartoúci otoczenia (zasobÛw krajobrazowych) do
podnoszenia atrakcyjnoúci oferty.
Turyúcie agroturystyka daje moøliwoúÊ:
1) wypoczynku na ≥onie przyrody;
2) realizowania hobby (np. ≥owiectwo, wÍdkarstwo);
61
3) poznania lokalnej kultury i folkloru;
4) moøliwoúci wyboru zakresu us≥ug, z ktÛrych chce skorzystaÊ i organizacji
pobytu wed≥ug indywidualnych potrzeb bπdü cz≥onkÛw rodziny;
5) poznania pracy w gospodarstwie wiejskim, warunkÛw i stylu øycia mieszkaÒcÛw wsi;
6) skorzystania ze úwieøych produktÛw pochodzπcych z gospodarstwa.
W Polsce najlepsze moøliwoúci do prowadzenia us≥ug agroturystycznych majπ
gospodarstwa wielokierunkowe, o ekstensywnej gospodarce do 10 ha powierzchni
uøytkÛw rolnych, gospodarstwa o kierunku ekologicznym i specjalistycznym
(rybackie, ze stadninπ koni, sadownicze).
RozwÛj agroturystyki jest rÛøny w rÛønych czÍúciach kraju i úrodowiskach
lokalnych. Wynika to ze zrÛønicowanej atrakcyjnoúci turystycznej regionu, a takøe
dzia≥aÒ przedsiÍbiorczych mieszkaÒcÛw wsi oraz dotychczasowych doúwiadczeÒ.
Przeprowadzona przez M. Drzewieckiego ocena predyspozycji przestrzennych Polski do rozwoju agroturystyki pozwoli≥a wyodrÍbniÊ cztery g≥Ûwne regiony o dobrych warunkach do rozwoju agroturystyki [DegÛrska 1997]. Gminy
spe≥niajπce kryteria wiejskiej przestrzeni rekreacyjnej nie tworzπ zwartych regionÛw, lecz w pewnych czÍúciach Polski jest ich wiÍcej, tj.:
1) region podlasko-mazurski,
2) region Pomorza Zachodniego i Ziemi Lubelskiej,
3) region Polski Centralnej,
4) region po≥udniowo-wschodni.
W skali kraju 1369 gmin, ktÛre zajmujπ 66% powierzchni kraju i obejmujπ
22% ludnoúci spe≥ni≥o kryteria wiejskiej przestrzeni rekreacyjnej.
W ostatnich latach agroturystyka najintensywniej rozwinÍ≥a siÍ w regionach
gÛrskich i podgÛrskich. SzczegÛlnym powodzeniem w okresie letnim cieszy siÍ
Pojezierze Mazurskie i Pojezierze Suwalskie oraz wybrzeøe morskie. Obszary te
to tradycyjne regiony turystyczne o wysokich walorach przyrodniczych. Bardziej odleg≥y proces rozwoju agroturystyki obejmie tereny mniej atrakcyjne pod
wzglÍdem walorÛw úrodowiskowych, ale znajdujπce siÍ w zasiÍgu duøych
aglomeracji miejskich (np. Warszawy, TrÛjmiasta, GOP i in.). Szansπ na rozwÛj
tej formy turystyki jest wzrastajπcy popyt na wypoczynek sobotnio-niedzielny
jako alternatywa budownictwa letniskowego realizowanego przez ludnoúÊ miejskπ. Do takich terenÛw zaliczyÊ moøna: Podlasie, Polesie Lubelskie, KielecczyznÍ i Pojezierze Kaszubskie.
Rolnictwo ekologiczne i agroturystyka majπ rÛwnieø szansÍ na rozwÛj na
obszarach objÍtych konserwatorskπ ochronπ prawnπ przyrody. Mogπ stanowiÊ
na tych obszarach alternatywne formy dzia≥alnoúci gospodarczej.
62
AgroturystykÍ charakteryzuje ma≥a skala zakwaterowania, ograniczona g≥Ûwnie lub wy≥πcznie do mieszkania w zagrodzie [Zaniewska, Paw≥at-Zawrzykraj,
Gloza-Musia≥ 2000]. W Polsce jako gÛrnπ granicÍ wielkoúci gospodarstwa
agroturystycznego przyjÍto 5 pokoi. Osoby prowadzπce takπ dzia≥alnoúÊ sπ
zwolnione z podatku dochodowego z tytu≥u najmu pokoi goúcinnych i wyøywienia. Taka skala zagospodarowania pozwala zachowaÊ domowy charakter us≥ug,
co stanowi atut przyciπgajπcy turystÛw.
W Polsce dotychczas najczÍúciej wystÍpujπcπ formπ zakwaterowania by≥y
wynajmowane pokoje, nazywane Ñkwaterami prywatnymiî. Natomiast w krajach zachodnioeuropejskich dominujπcπ formπ czasowego pobytu jest oprÛcz
domÛw letniskowych mieszkanie wczasowe.
Mieszkanie wczasowe daje wiÍkszy komfort zakwaterowania, zapewnia wiÍkszπ prywatnoúÊ zarÛwno goúciom, jak i gospodarzom. Pokoje sπ wyposaøone
w urzπdzenia kuchenne lub przylegajπcy do nich aneks kuchenny. Innπ formπ
umoøliwiajπcπ samodzielne przygotowanie posi≥kÛw jest dodatkowa kuchnia
oraz jadalnia do dyspozycji goúci. Wyposaøenie kuchni umoøliwia jednoczesne
korzystanie z niej przynajmniej po≥owie wypoczywajπcych (2-krotna rotacja).
Jedna ≥azienka obs≥uguje maksymalnie 8 osÛb (2ñ3 pokoje).
W krajach europejskich obserwuje siÍ wzrost zainteresowania budowπ domkÛw letniskowych przez rolnikÛw. Wydaje siÍ, øe bÍdzie to bardziej op≥acalna
inwestycja w przysz≥oúci, niø jednorazowy zysk ze sprzedaøy ziemi pod zabudowÍ letniskowπ osobom prywatnym.
Dom letniskowy nie musi byÊ budowany od podstaw. Na cele agroturystyki
moøna zaadaptowaÊ rÛøne pomieszczenia. Mogπ to byÊ pomieszczenia gospodarcze lub inwentarskie, stary dom mieszkalny czy inne nieuøywane obiekty,
znajdujπce siÍ w obrÍbie zagrody. Poniewaø dom letniskowy, tak jak mieszkanie wczasowe, stanowi odrÍbny obiekt niezwiπzany z budynkiem mieszkalnym,
ich urzπdzenie jest podobne.
Innπ formπ zakwaterowania o charakterze sezonowym sπ pola namiotowe
i kempingi. W wielu krajach przepisy prawne nie pozwalajπ jednak na intensywne wykorzystanie terenÛw przy gospodarstwach pod takπ formÍ wypoczynku.
Obowiπzujπca dopuszczalna pojemnoúÊ to 15 namiotÛw lub przyczep. Dogodne
warunki do kempingu wystÍpujπ przewaønie we wsiach letniskowych, przy gospodarstwach rolnych, w ktÛrych znajdujπ siÍ odpowiednio po≥oøone tereny uøytkÛw zielonych (≥πki lub pastwiska).
63
8. FUNKCJE UZDROWISKOWE
Walory lecznicze i bioklimatyczne stanowiπ podstawÍ do rozwoju uzdrowisk. Specyfikπ uzdrowisk jest leczenie za pomocπ naturalnych czynnikÛw
leczniczych, jak: w≥aúciwoúci lecznicze klimatu, walory przyrodnicze i estetyczne krajobrazu, naturalne zasoby wÛd, gazÛw i peloidÛw (borowin). Obecnie w Polsce jest 38 uzdrowisk statutowych [Lijewski i in. 1998] i 23 uzdrowiska, na ktÛre zosta≥y rozciπgniÍte niektÛre przepisy ustawy o uzdrowiskach i lecznictwie uzdrowiskowym, tzw. uzdrowiska w rozwoju (Ustawa z dnia
17 czerwca 1966 r. o uzdrowiskach i lecznictwie uzdrowiskowym. DzU
z 1996 r. nr 23, poz. 150, z pÛü. zm.; DzU z 1987 r. nr 33, poz. 180. DzU
z 1990 r. nr. 34, poz. 198). Na podstawie opracowanej w latach siedemdziesiπtych prognozy [Ziemio≥oøyÒski 1972] wytypowano wiele miejscowoúci i terenÛw potencjalnie uzdrowiskowych.
W strukturze sieci osadniczej uzdrowisk znaczπcy udzia≥ ma osadnictwo
wiejskie. Obecnie oko≥o 30% uzdrowisk statutowych stanowiπ wsie, a znaczna
czÍúÊ uzdrowisk-miast jest zarazem siedzibπ gmin. Oúrodki wiejskie to 50%
uzdrowisk w rozwoju i 85% potencjalnych miejscowoúci uzdrowiskowych.
Status ürÛde≥ leczniczych ma obecnie 60 ürÛde≥ mineralnych. WiÍkszoúÊ
z nich wystÍpuje na obszarach gÛrskich, zw≥aszcza w Beskidzie Sπdeckim.
Znaczne zgrupowania ürÛde≥ wystÍpujπ w Karkonoszach, GÛrach Izerskich
oraz w Kotlinie K≥odzkiej. Jednoczeúnie kilkanaúcie ürÛde≥ leczniczych leøy
poza granicami obszarÛw o walorach wypoczynkowych (m.in. Szczawno ZdrÛj
i Wieniec ZdrÛj). Sk≥ad chemiczny wÛd leczniczych jest zrÛønicowany, z przewagπ wÛd chlorkowo-sodowych. Wody termalne wystÍpujπ w 11 miejscowoúciach, radoczynne natomiast tylko w Sudetach, w rejonie Lπdka Zdroju.
èrÛd≥o arsenowe wystÍpuje tylko w Sudetach. W Polsce najbardziej popularne spoúrÛd peloidÛw sπ borowiny. Obecnie status kopalin leczniczych
posiada 14 z≥Ûø. Zwiπzane sπ one g≥Ûwnie z torfowiskami niskimi przewaøajπcymi w Polsce. Ze wzglÍdu na liczne obszary torfowisk moøna siÍ spodziewaÊ w przysz≥oúci rozszerzenia listy z≥Ûø borowinowych o w≥aúciwoúciach
leczniczych.
Na podstawie oceny warunkÛw bioklimatycznych Polski wyodrÍbniono
regiony szczegÛlnie korzystne dla turystyki wypoczynkowej. W okresie ciep≥ym
za szczegÛlnie korzystne uznano obszary Niziny Mazowieckiej i pÛ≥nocnπ czÍúÊ
pasma wyøyn oraz tereny bÍdπce pod wp≥ywem specjalnych cech klimatu
morskiego (strefa przymorska o szerokoúci 20ñ30 km). W okresie ch≥odnym za
szczegÛlnie korzystne uznano obszary gÛrskie Karpat, wschodnia czÍúÊ Wyøyny Ma≥opolskiej i Roztocze oraz obszary gÛrskie SudetÛw (po≥oøone powyøej
500 m n.p.m.).
64
Podstawowπ funkcjπ uzdrowiska jest funkcja leczniczo-rehabilitacyjna oraz
profilaktyka lecznicza. Jednak miejscowoúci uzdrowiskowe nie mogπ byÊ przeznaczone wy≥πcznie dla ludzi chorych. Zgodnie z zaleceniami wspÛ≥czesnej
medycyny kuracjusze powinni mieÊ moøliwoúÊ zapomnienia o swoich dolegliwoúciach [Wysocka 1981]. Z powyøszych wzglÍdÛw wskazane jest, aby w miejscowoúci uzdrowiskowej rozwija≥a siÍ w odpowiednim rozmiarze turystyka wypoczynkowa. Dotyczy to szczegÛlnie:
1) wczasÛw wypoczynkowych jako formy uzupe≥niajπcej wczasy lecznicze,
2) turystyki kwalifikowanej: kajakarstwo, øeglarstwo, wÍdkarstwo, narciarstwo,
3) turystyki zagranicznej (podnoszenie standardu us≥ug w danej miejscowoúci).
Formy turystyki wypoczynkowej kolidujπce z funkcjπ uzdrowiskowπ to:
1) turystyka motorowa,
2) kolonie letnie dzieciÍce,
3) wczasy úwiπteczne,
4) obozy harcerskie.
Pod warunkiem odpowiedniego zagospodarowania przestrzennego moøliwe
jest rÛwnieø lokalizowanie na terenie uzdrowisk:
1) hoteli turystycznych i schronisk,
2) pÛl kempingowych o ograniczonej wielkoúci.
SzczegÛlnego potraktowania w uzdrowisku wymaga budownictwo jednorodzinne i pensjonatowe, poniewaø taki rodzaj budownictwa pe≥ni rolÍ uzupe≥niajπcej bazy hotelowej i sπ powaønym ürÛd≥em dochodu dla w≥aúcicieli. Z powyøszych powodÛw przy opracowywaniu planÛw zagospodarowania przestrzennego miejscowoúci uzdrowiskowych naleøy uwzglÍdniÊ wiÍkszπ powierzchniÍ
terenÛw pod budownictwo jednorodzinne i pensjonatowe.
W uk≥adzie przestrzennym uzdrowiska stosuje siÍ zasadÍ strefowania funkcjonalnoprzestrzennego. Polega to na wydzieleniu strefy g≥Ûwnej, ktÛrπ jest dzielnica lecznictwa uzdrowiskowego, strefy parkowej oraz strefy zamieszkania dla
ludnoúci sta≥ej i strefy gospodarczo-technicznej.
MiejscowoúÊ uzdrowiskowa powinna byÊ nasycona zieleniπ. Komunikacja
przelotowa jest uwaøana jako element uciπøliwy i dπøy siÍ do wyeliminowania
jej poza obrÍb strefy uzdrowiskowej. W strefie uzdrowiskowej w uk≥adzie sieci
drogowej, powinna dominowaÊ sieÊ drÛg pieszych umieszczonych w systemach
otwartych. Park zdrojowy powinien pe≥niÊ rolÍ wÍz≥a ze wszystkimi ciπgami
pieszymi.
W uk≥adzie przestrzennym uzdrowiska dπøy siÍ do odizolowania dzielnicy
lecznictwa uzdrowiskowego od pozosta≥ych terenÛw zainwestowania. Stosuje
siÍ w tym wypadku nastÍpujπce rozwiπzania:
65
1) wariant pierwszy ñ dzielnica lecznictwa uzdrowiskowego oddzielona jest od
zabudowy mieszkaniowej oúrodkiem us≥ug úwiadczonych zarÛwno na rzecz
kuracjuszy, jak i mieszkaÒcÛw sta≥ych. Oúrodek ten skupia obiekty kulturalne, gastronomiczne, handlowe i rzemieúlnicze;
2) wariant drugi ñ dzielnica lecznictwa uzdrowiskowego oddzielona jest od zabudowy miejskiej pasem zieleni izolacyjnej, w ktÛrej poprowadzone sπ ciπgi
komunikacyjne;
3) wariant trzeci ñ dzielnica lecznictwa uzdrowiskowego jest oddzielona od
zabudowy mieszkaniowej zieleniπ parkowπ, wewnπtrz zieleni parkowej mogπ
znajdowaÊ siÍ urzπdzenia sportowe i rekreacyjne.
Zlokalizowane w uzdrowisku zak≥ady us≥ugowe moøna ze wzglÍdu na przeznaczenie podzieliÊ na:
1) przeznaczone wy≥πcznie dla kuracjuszy (pijalnie wÛd, dom zdrojowy, basen
i inne),
2) przeznaczone wy≥πcznie dla ludnoúci sta≥ej (administracja samorzπdowa,
szpitale, szko≥y i inne),
3) wspÛlne dla obu grup (oúrodek handlowy, urzπdzenia kultury, gastronomii,
rzemios≥a us≥ugowego i inne).
Podstawowe zasady prowadzenia turystyki wypoczynkowej zosta≥y ustalone na odbywajπcym siÍ w Budapeszcie (1989 r.) kongresie MiÍdzynarodowych
StowarzyszeÒ Naukowych EkspertÛw Turystyki (AIEST). Zasady te odnoszπ
siÍ do postÍpowania zapobiegawczego opartego na wykorzystaniu w≥aúciwoúci
leczniczych wÛd termalnych i wody morskiej, klimatu oraz zdrowych produktÛw [Pawlikowska-Piechotka 1995]. Funkcja turystyczna powinna mieÊ charakter uzupe≥niajπcy. Nie powinna pe≥niÊ funkcji rÛwnowaønej i dominujπcej wzglÍdem podstawowej dzia≥alnoúci uzdrowisk.
Miejscowoúci uzdrowiskowe oprÛcz funkcji lecznictwa uzdrowiskowego
pe≥niπ funkcje: administracyjnπ, rolniczπ, przemys≥owπ oraz zaplecza mieszkaniowego dla wiÍkszych miast. WystÍpowanie dodatkowych funkcji wywiera
znaczny wp≥yw na ukszta≥towanie przestrzenne miejscowoúci uzdrowiskowej.
Strefowanie funkcjonalno-przestrzenne uzdrowisk wynika z koniecznoúci
uwzglÍdnienia obszarÛw ochrony uzdrowiskowej w planach zagospodarowania
przestrzennego. Z przepisÛw przywo≥anej juø wczeúniej ustawy z dnia 17 czerwca
1966 r. o uzdrowiskach i lecznictwie uzdrowiskowym wynika koniecznoúÊ ustalenia statusu dla kaødego uzdrowiska. Status uzdrowiska okreúla granice obszarÛw ochrony uzdrowiskowej oraz warunki prowadzenia gospodarki na tym
obszarze.
Ze wzglÍdu na koniecznoúÊ zrÛønicowania sposobu zagospodarowania rozrÛønia siÍ nastÍpujπce obszary ochrony uzdrowiskowej:
66
Rys. 5. Podzia≥ miejscowoúci uzdrowiskowej na strefy ochronne na przyk≥adzie Buska Zdroju
Fig. 5. Division of a health resort into protection zones ñ Busko ZdrÛj
➢
➢
Obszar A, obejmujπcy dzielnice lecznictwa uzdrowiskowego. Na obszarze
tym zlokalizowane sπ prewentoria, sanatoria, szpitale uzdrowiskowe, obiekty wczasowe oraz urzπdzenia s≥uøπce bezpoúrednio zaspokojeniu potrzeb
kuracjuszy i wczasowiczÛw. Ca≥a gospodarka przestrzenna na tym obszarze
podlega specjalnym przepisom i zakazom, w tym przepisom porzπdkowym,
sanitarnym i budowlano-architektonicznym.
Obszar B, obejmujπcy najczÍúciej miejscowoúci w granicach administracyjnych, wyodrÍbniony w celu kszta≥towania warunkÛw úrodowiskowych.
Na obszarze tym wystÍpujπ najwaøniejsze kolizje pomiÍdzy lecznictwem
uzdrowiskowym a gospodarka rolnπ. W celu pogodzenie rolniczego charakteru znacznej czÍúci uzdrowisk oraz ochrony miejscowoúci uzdrowiskowych w granicach administracyjnych zastosowano ustÍpstwa. W czÍúci uzdrowisk w ramach obszaru B wyodrÍbniony zosta≥ obszary B1 oraz
B2, w granicach ktÛrych moøna prowadziÊ swobodnie gospodarkÍ rolnπ.
Podzia≥ na te strefy nastÍpuje jedynie w takiej sytuacji, gdy odleg≥oúÊ
zespo≥Ûw produkcji rolnej od dzielnicy lecznictwa uzdrowiskowego gwa67
➢
rantuje likwidacjÍ uciπøliwoúci zwiπzanych z hodowlπ zwierzπt gospodarskich i produkcjπ rolnπ.
Obszar C, obejmujπcy obszary A i B oraz teren otaczajπcy te obszary
w promieniu gwarantujπcym nienaruszalnoúÊ miejscowego klimatu i krajobrazu. Obszar ten pe≥ni rolÍ otuliny uzdrowiska, ktÛrej zadaniem jest w szczegÛlnoúci:
1) ochrona uzdrowiska przed zanieczyszczeniem powietrza, gleby i wody,
2) ochrona krajobrazu,
3) ochrona w≥aúciwoúci leczniczych krajobrazu,
4) ochrona uzdrowiska przed ha≥asem,
5) zabezpieczenie terenu pod urzπdzenia sportowe i rekreacyjne,
6) zapewnienie odpowiedniego wspÛ≥czynnika zalesienia, sposobu prowadzenia gospodarki leúnej,
7) zabezpieczenie terenÛw pod lokalizacjÍ zaplecza mieszkaniowego i gospodarczego na potrzeby uzdrowiska,
8) ochrona przed wprowadzeniem bezpoúrednio na obszar przyleg≥y do
uzdrowiska funkcji kolizyjnych,
9) inne funkcje ochronne.
PIåMIENNICTWO
Adamowicz M., KrÛl J. 1998: Ochrona konkurencji a rynek rolny. SGGW, Warszawa.
DegÛrska B. 1997: Rola obszarÛw wiejskich w zachowaniu rÛwnowagi úrodowiska przyrodniczego. W: Wp≥yw przekszta≥ceÒ strukturalnych rolnictwa na zagospodarowanie przestrzeni wiejskiej. PAN, IGiPZ, Warszawa.
Gachowski M., Lessaer S.,W. 1987: Homo urbanisticus ñ czyli projektowaÊ tak, by øyjπcy w mieúcie, mieszkali u siebie. Architektura nr 3/87.
Jachimowicz E., Krzyøanowska K. 2004: Pozarolnicze funkcje gospodarstwa rolnego na przyk≥adzie jego dzia≥alnoúci agroturystycznej. SGGW, Warszawa.
Kachniarz T. 1975: Kierunki i zasady przestrzennego zagospodarowania wsi. PWN, Warszawa.
Krawecki J. 1974: Dom w zagrodzie. Budownictwo wiejskie nr 8/74. Politechnika Krakowska,
KrakÛw.
Ko≥odziejski J. i in. 1995: OgÛlna koncepcja funkcjonowania planowania regionalnego w reformowanym systemie sterowania rozwoju. Maszynopis. PAN. Polska 2000 plus. CUP, Warszawa.
KrÛl B. 1981: Funkcje, program oraz zasady kszta≥towania struktury przestrzennej rekreacji na
obszarach podmiejskich. W: Problemy zagospodarowania rekreacyjnego i uzdrowiskowego gmin. Z.nr.106 TUP, Warszawa.
KwieciÒski J. 1984: Sport i rekreacja. IKå, Warszawa.
Lijewski T. i in. 199: Geografia turystyki Polski. PWE, Warszawa.
68
Pawlikowska-Piechotka A. 1995: Stan úrodowiska w uzdrowiskach wschodniego pogranicza Polski. W: Cz≥owiek i årodowisko. t. 19 nr 3ñ4, IGPiK, Warszawa.
Piπtkowska K. 1983: ZieleÒ i wypoczynek. IKå, Warszawa.
Rogalewski O., Zagospodarowanie turystyczne. WSiP, Warszawa 1979
Stasiak A., ZgliÒski W. 1997: Podstawowe problemy obszarÛw wiejskich na prze≥omie XXñXXI
wieku. W: Wp≥yw przekszta≥ceÒ strukturalnych rolnictwa na zagospodarowanie przestrzeni wiejskiej. PAN, Warszawa.
Stola Z. 1997: Struktura demograficzna i spo≥eczno-zawodowa ludnoúci wiejskiej. Wp≥yw przekszta≥ceÒ strukturalnych rolnictwa na zagospodarowanie przestrzeni wiejskiej. PAN, Warszawa.
Smogorzewski J. 1973: Tereny otwarte. Maszynopis, IUA (maszynopis).
T≥oczek I.F. 1996: Kszta≥towanie zieleni w krajobrazie wiejskim. PWN, Warszawa.
WaraszyÒska J., Jackowska A. 1978: Podstawy geografii turyzmu. PWN, Warszawa.
Wysocka E. 1981: Lecznictwo uzdrowiskowe w planowaniu gmin. W: Problemy zagospodarowania rekreacyjnego i uzdrowiskowego gmin. nr 106, TUP.
Zaniewska H., Paw≥at-Zawrzykraj A., Gloza-Musia≥ H. 2000: Zagospodarowanie przestrzenne
i zabudowa wsi. SGGW, Warszawa.
Ziemio≥oøyÒski S. 1972: Podstawowe elementy prognozy rozwoju lecznictwa uzdrowiskowego
i profilaktycznych wczasÛw leczniczo- wypoczynkowych. Problemy Uzdrowiskowe nr 4,
Warszawa.
Mgr inø. Monika Szczurowska
Dr inø. Konrad Podawca
Katedra Geodezji i Budownictwa
oraz
Katedra Nauk o årodowisku Glebowym
69
STAN I OCENA GOSPODARKI ODPADAMI
W POLSCE
STATE AND ASSESSMENT
OF WASTE MANAGEMENT IN POLAND
S≥owa kluczowe: odpady komunalne, odpady przemys≥owe, odpady niebezpieczne, gospodarka odpadami, odzysk, unieszkodliwianie, sk≥adowisko.
Keywords: municipal waste, industrial waste, dangerous waste, waste management, recovery, disposal, landfill.
The paper presents the main sources of waste generation, factors affecting the amount of waste generated, and waste composition. The main elements of waste management were also described.
1. POWSTAWANIE ODPAD”W
G≥Ûwnym ürÛd≥em powstawania odpadÛw komunalnych zwiπzanych z dzia≥alnoúciπ bytowo-gospodarczπ cz≥owieka w úrodowisku sπ przede wszystkim
gospodarstwa domowe, a takøe obiekty infrastruktury.
Na iloúÊ wytwarzanych odpadÛw wp≥yw majπ:
●
czynnik demograficzny,
●
poziom øycia mieszkaÒcÛw,
●
úwiadomoúÊ ekologiczna mieszkaÒcÛw.
Powaøne zagroøenie dla ludzi i úrodowiska stanowi corocznie zwiÍkszajπca
siÍ iloúÊ odpadÛw przemys≥owych i komunalnych oraz sposÛb niew≥aúciwego
postÍpowania z tymi odpadami.
71
W zaleønoúci od miejsca powstawania odpadÛw, typu zabudowy czy teø
standardu wyposaøenia mieszkaÒ, przyzwyczajeÒ oraz nawykÛw mieszkaÒcÛw,
odmienna jest morfologia odpadÛw. Odpady pochodzπce z terenÛw miejskich
charakteryzuje wiÍkszy udzia≥ substancji organicznych, odpadÛw opakowaniowych, a takøe papieru. W odpadach pochodzπcych z terenÛw wiejskich udzia≥
substancji organicznej i papieru jest mniejszy, a zwiÍkszony jest udzia≥ frakcji
popio≥owej, odpadÛw wielkogabarytowych i budowlanych oraz szk≥a.
W Krajowym Planie Gospodarki Odpadami, stanowiπcym dokument prawny, przedstawiono m.in. aktualny stan gospodarki odpadami w Polsce w 2000 r.
ñ jako roku bazowym [Krajowy Plan... 2000]. Na podstawie danych z tego roku
bazowego moøna oszacowaÊ iloúÊ odpadÛw, jakie, zosta≥y wytworzone w 2004 r.
Bilans wytworzonych odpadÛw komunalnych w Polsce w 2004 r. przedstawiono w tabeli 1.
Tabela 1. Bilans wytworzonych odpadÛw komunalnych w Polsce w 2004 r. [wg KPGO]
Table 1. Minicipal waste generation in Poland in 2004 [KPGO]
Sk³adniki odpadów
1
Odpady kuchenne ulegaj¹ce biodegradacji
Ilo æ odpadów komunalnych
wytworzona w Polsce w 2000 r.
[tys. Mg]
tereny miejskie
tereny wiejskie
2
3
2808000000
1165000000
Odpady zielone
311000000
220000000
Papier i tektura (nieopakowaniowe)
891000000
565000000
Opakowania z papieru i tektury
1343000000
819000000
Opakowanie wielomateria³owe
151000000
92000000
1497000000
1108000000
Opakowania z tworzyw sztucznych
502000000
357000000
Tekstylia
377000000
247000000
63000000
53000000
Opakowania ze szk³a
895000000
1003000000
Metale
395000000
240000000
Opakowania z blachy stalowej
144000000
86000000
42000000
25000000
Tworzywa sztuczne (nieopakowaniowe)
Szk³o (nieopakowaniowe)
Opakowania z aluminium
72
Stan i ocena gospodarki odpadami w Polsce
1
2
Odpady mineralne
3
442000000
698000000
Drobna frakcja popio³owa
1408000000
2072000000
Odpady wielkogabarytowe
655000000
987000000
1311000000
2235000000
92000000
112000000
13 327000000
12 082000000
Odpady budowlane
Odpady niebezpieczne
Razem
25 409
Przedstawiony w tabeli 1 bilans wytworzonych odpadÛw opracowano wed≥ug ürÛde≥ powstawania odpadÛw, do ktÛrych zaliczono:
●
gospodarstwa domowe,
●
obiekty infrastruktury,
●
odpady niebezpieczne wchodzπce w strumieÒ odpadÛw komunalnych,
●
czyszczenie ulic i placÛw,
●
budowy, remonty, demontaø obiektÛw budowlanych,
●
ogrody i parki.
Wed≥ug zamieszczonych w tabeli 1 danych 52,4% iloúci wytwarzanych odpadÛw pochodzi z terenÛw miejskich, a 47,6% odpadÛw z terenÛw wiejskich.
Odpady z sektora gospodarczego. Sπ to odpady powstajπce w wyniku dzia≥alnoúci gospodarczej, pochodzπce z rÛønych ga≥Ízi przemys≥u, dzia≥alnoúci rolniczej oraz us≥ug, w tym odpady niebezpieczne. Za odpady z sektora gospodarczego uwaøa siÍ odpady zaklasyfikowane wed≥ug katalogu odpadÛw do grup od
01 do 19 [Rozporzπdzenie... 2001]. Oko≥o 71,1% odpadÛw tej grupy powstaje
tylko w trzech wojewÛdztwach w Polsce, tj.: úlπskim (ok. 35%), dolnoúlπskim
(ok. 28%) oraz ma≥opolskim (ok. 8,1%). Najmniejszy udzia≥ w wytwarzaniu
odpadÛw tej grupy majπ wojewÛdztwa: podkarpackie (ok. 0,9%), lubuskie
(ok. 0,5%), warmiÒsko-mazurskie (ok. 0,5%) oraz podlaskie (ok. 0,7%) [Ochrona årodowiska 2005].
NajwiÍkszy strumieÒ odpadÛw wytwarzanych w Polsce stanowiπ odpady
przemys≥owe inne niø niebezpieczne. Sπ to odpady powstajπce w sektorze
gospodarczym w takich branøach przemys≥u, jak: komunikacja, przemys≥, rolnictwo, rzemios≥o oraz us≥ugi. G≥Ûwni wytwÛrcy odpadÛw tej grupy to: gÛrnictwo wÍgla, wydobycie surowcÛw mineralnych, przemys≥ energetyczny i hutnictwo. WúrÛd procesÛw przerÛbczych najbardziej odpadowe sπ procesy wzbogacania wÍgla oraz flotacyjne wzbogacanie rud metali nieøelaznych [Bergier 2004].
73
IloúÊ wytworzonych odpadÛw przemys≥owych i sposÛb postÍpowania z nimi
przedstawiono w tabeli 2.
Tabela 2. IloúÊ wytworzonych odpadÛw przemys≥owych i sposÛb postÍpowania z tymi
odpadami
Table 2. Amount of industrial waste generated and methods of treatment
Rok 2001
Rok 2004
odpady
odpady
wytworzone
wykorzystane
gospodarczo
sk³adowane
wytworzone
wykorzystane
gospodarczo
sk³adowane
[mln ton]
[%]
[%]
[mln ton]
[%]
[%]
123,8
78,2
16,6
124,0
78,5
13,8
Wed≥ug danych przedstawionych w tabeli 2 w 2004 r. nastπpi≥ wzrost iloúci
wytwarzanych odpadÛw w stosunku do roku 2001. Zmianie uleg≥ rÛwnieø sposÛb postÍpowania z odpadami tej grupy.
W roku 2004 iloúÊ wytworzonych odpadÛw przemys≥owych wzros≥a
w porÛwnaniu do roku 2001 i wynosi≥a 124 mln ton. Nieznacznie zaú zwiÍkszy≥
siÍ procent odpadÛw wykorzystanych gospodarczo (do 78,5%), a zmniejszy≥
natomiast procent odpadÛw deponowanych na sk≥adowiskach (o 2,8%).
NajwiÍksze iloúci odpadÛw przemys≥owych zosta≥y wytworzone w wojewÛdztwach úlπskim ñ 35% oraz dolnoúlπskim ñ 28%, najmniejsze zaú
w wojewÛdztwach podlaskim ñ 0,7%, warmiÒskoñmazurskim i lubelskim
po 0,5%.
Odpady niebezpieczne. Odpady niebezpieczne powstajπ zarÛwno w wyniku dzia≥alnoúci przemys≥owej, jak i us≥ugowej. Odpady te pochodzπ rÛwnieø
z gospodarstw domowych, a takøe z obiektÛw infrastruktury medycznej oraz
szkolnej.
Jak podano w Krajowym Planie Gospodarki Odpadami w grupie odpadÛw
komunalnych oko≥o 1% stanowiπ odpady niebezpieczne pochodzenia komunalnego. Szacuje siÍ, øe w 2004 r. wytworzono 254 tys. Mg odpadÛw niebezpiecznych pochodzenia komunalnego.
Do strumienia odpadÛw komunalnych trafiajπ masowo takie odpady niebezpieczne, jak:
●
akumulatory, baterie, urzπdzenia elektryczne i elektroniczne,
●
przeterminowane leki,
●
przepracowane oleje i smary,
74
odpady opakowaÒ po úrodkach niebezpiecznych, opakowania po úrodkach
ochrony roúlin,
●
opakowania farb i lakierÛw.
IloúÊ wytworzonych odpadÛw niebezpiecznych i sposÛb postÍpowania z nimi
w latach 1998ñ2004 przedstawiono w tabeli 3.
●
Tabela 3. IloúÊ wytworzonych odpadÛw niebezpiecznych i sposÛb postÍpowania z nimi
w latach 1998ñ2002 [Mg]
Table 3. Amount of dangerous waste generated and methods of treatment in period
1998ñ2002 [Mg]
Unieszkodliwione
Rok
Ogó³em
Poddane
odzyskowi
razem
w tym
sk³adowane
Magazynowane
czasowo
1998
1 104 754
366 784
737 970
159 734
bd
1999
1 133 913
400 313
733 601
112 860
bd
2000
1 601 456
476 883
1 110 782 0
096 199
13 791
2001
1 308 496
368 628
902 591
063 406
37 277
2002
1 029 353
454 524
538 228
149 414
36 601
2003
1 338 870
482 423
813 535
253 574
42 911
2004
1 349 286
487 504
841 608
234 002
20 174
bd ñ brak danych.
NajwiÍcej odpadÛw niebezpiecznych powsta≥o w wojewÛdztwach ma≥opolskim ñ 35,1% oraz dolnoúlπskim ñ 28%, najmniej zaú w wojewÛdztwach ≥Ûdzkim ñ 0,7%, lubelskim ñ 0,4%, úwiÍtokrzyskim ñ 0,3% oraz lubuskim, podlaskim i warmiÒsko-mazurskim ñ po 0,2%.
NajwiÍcej odpadÛw sk≥aduje siÍ w wojewÛdztwach: dolnoúlπskim, úlπskim,
wielkopolskim i mazowieckim, najmniej w wojewÛdztwach úwiÍtokrzyskim, warmiÒsko-mazurskim, lubuskim oraz zachodniopomorskim.
2. RACJONALNA GOSPODARKA ODPADAMI
W ca≥ym systemie gospodarki odpadami prawid≥owe postÍpowanie z odpadami oznacza racjonalne gospodarowanie odpadami. Wed≥ug ustawy z dnia
27 kwietnia 2001 r. o odpadach przez gospodarowanie odpadami rozumie siÍ:
75
zbieranie i transport, odzysk oraz unieszkodliwianie odpadÛw, w tym rÛwnieø
nadzÛr nad takimi dzia≥aniami oraz nad miejscami unieszkodliwiania odpadÛw.
Zbieranie odpadÛw. Znaczπcπ rolÍ w systemie gospodarki odpadami stanowi zbiÛrka odpadÛw. ZbiÛrka odpadÛw stanowi pierwsze ogniwo w systemie
usuwania odpadÛw, jest rÛwnieø úciúle powiπzana z planowanymi na danym
obszarze metodami odzysku i unieszkodliwiania odpadÛw. W roku 2004 zebrano 9759 tys. Mg odpadÛw [Ochrona årodowiska 2005].
Wed≥ug Krajowego Planu Gospodarki Odpadami zbiÛrkπ odpadÛw jest objÍtych w Polsce 94% mieszkaÒcÛw z terenÛw miejskich oraz 74% mieszkaÒcÛw
z terenÛw wiejskich, dane te sπ jednak wyraünie zawyøone i nie odzwierciedlajπ
faktycznego stanu w tym zakresie.
Selektywnπ zbiÛrkÍ odpadÛw prowadzi≥o tylko 30% gmin, i to w bardzo
ograniczonym zakresie. Wed≥ug danych wskaünikowych wyselekcjonowano
jedynie 2,5% surowcÛw wtÛrnych z odpadÛw, co jest niestety wysoce niezadawalajπcym rezultatem [Stan årodowiska 2006].
Wykorzystanie odpadÛw. Wykorzystanie odpadÛw polega na uøyciu ich
w celach przemys≥owych lub nieprzemys≥owych. Wykorzystanie odpadÛw do
celÛw przemys≥owych polega na zastosowaniu odpadÛw w produkcji przemys≥owej, jako surowcÛw wtÛrnych, np.: z≥om metali, tworzywa sztuczne, szk≥o,
makulatura lub jako surowcÛw do produkcji pÛ≥fabrykatÛw, np.: øuøle i popio≥y
lotne. Odpady z przemys≥u w≥Ûkienniczego, drzewnego i ceramicznego mogπ
byÊ uøyte jako materia≥y do budowy drÛg i rekultywacji terenÛw. Wykorzystanie nieprzemys≥owe odpadÛw to przede wszystkim ich zastosowanie do nawoøenia w rolnictwie i do rekultywacji gleb zdegradowanych, a takøe w budownictwie i robotach inøynieryjno-drogowych.
Sortowanie odpadÛw. W racjonalnym gospodarowaniu odpadami dominujπcπ rolÍ powinno odgrywaÊ sortowanie odpadÛw. Rodzaje odpadÛw sta≥ych
i odpadÛw komunalnych wyselekcjonowanych w Polce w 2004 r. przedstawiono w tabeli 4.
Wed≥ug opracowania GUS w 2005 r. najwiÍcej odpadÛw zosta≥o wyselekcjonowanych w wojewÛdztwach: mazowieckim, úlπskim, i wielkopolskim, a najmniej w wojewÛdztwach: lubuskim, podlaskim i úwiÍtokrzyskim. WúrÛd wyselekcjonowanych odpadÛw komunalnych wyraünπ tendencjÍ wzrostowπ zaobserwowano w odniesieniu do tworzyw sztucznych i metali. Jeøeli chodzi o tworzywa sztuczne, to tendencja wzrostowa ich wyselekcjonowywania jest osiπgniÍciem firm zajmujπcych siÍ recyklingiem pouøytkowych butelek PET. Dwukrotnie wiÍksza selekcja metali by≥a efektem dzia≥alnoúci na rzecz odzysku opakowaÒ aluminiowych RECAL. Recykling puszek aluminiowych obecnie dominuje wúrÛd recyklingu opakowaÒ do napojÛw.
76
Tabela 4. Rodzaje i iloúci sta≥ych odpadÛw komunalnych wyselekcjonowanych w Polce
w 2004 r. [Rozporzπdzenie ... 2001]
Table 4. Types and amount of municpal waste collected separately in Poland in 2004
[Regulation... 2001]
Rodzaj odpadu
Ilo æ odpadów wyselekcjonowanych w 2004 r.
[tys. Mg]
Papier i tektura
028
Szk³o
060
Tworzywa sztuczne
023
Metale
003
Tekstylia
013
Odpady niebezpieczne
000
Odpady wielkogabarytowe
039
Razem
166
Unieszkodliwianie odpadÛw. Wed≥ug ustawy o odpadach pojÍcie Ñunieszkodliwianie odpadÛwî naleøy rozumieÊ jako poddanie odpadÛw procesom przekszta≥ceÒ biologicznych, fizycznych lub chemicznych okreúlonym w za≥πczniku
nr 6 do ustawy o odpadach [Ustawa... 2001], w celu doprowadzenia ich do stanu,
ktÛry nie stwarza zagroøenia dla øycia, zdrowia ludzi lub dla úrodowiska.
Odpady mogπ byÊ unieszkodliwiane przez:
●
sk≥adowanie,
●
przekszta≥cenie termiczne,
●
przekszta≥cenie fizyczne, chemiczne lub ≥πcznie fizyczno-chemiczne.
Sk≥adowanie odpadÛw. W Polsce nadal jednπ z podstawowych metod unieszkodliwiania odpadÛw jest ich sk≥adowanie, ktÛre powinno odbywaÊ siÍ w miejscu i w sposÛb wskazany przez administracjÍ terenowπ, przy czym miejsce
i sposÛb sk≥adowania powinny gwarantowaÊ jak najmniejszy negatywny wp≥yw
na wszystkie elementy úrodowiska, z uwzglÍdnieniem pÛüniejszej rekultywacji terenu.
Corocznie odprowadza siÍ na sk≥adowiska oko≥o 43 mln m3 odpadÛw komunalnych sta≥ych i oko≥o 15 mln m3 p≥ynnych [Rosik, Dulewska 2000].
Obiekty, jakimi sπ sk≥adowiska odpadÛw, powodujπ znaczne uciπøliwoúci
dla úrodowiska. UciπøliwoúÊ stanowiπ:
●
emisje i rozprzestrzenianie siÍ zanieczyszczeÒ gazowych, py≥owych i bakteriologicznych,
●
emisja metanu, py≥Ûw, bioaerozoli, odorÛw,
77
odcieki sk≥adowiskowe,
oddzia≥ywanie akustyczne obiektu.
Sk≥adowisko odpadÛw stanowi takøe potencjalne zagroøenie dla czystoúci
wÛd podziemnych i powierzchniowych. Rozpuszczone w wodzie substancje
oraz wyp≥ukane ze sk≥adowiska metale sp≥ywajπ po terenie, powodujπc zanieczyszczenie wÛd powierzchniowych, czÍúciowo zaú migrujπ w g≥πb ziemi,
zanieczyszczajπc g≥Íbsze jej warstwy oraz wody podziemne. Efektem niekorzystnego oddzia≥ywania na úrodowisko jest rÛwnieø nadmierny rozwÛj
populacji gryzoni i gromadzenie ptakÛw w rejonie sk≥adowiska [Roszak,
Wilusz 2001].
Na koniec roku 2004 sk≥adowiska odpadÛw komunalnych zajmowa≥y
powierzchniÍ 3385,1 ha. W porÛwnaniu do roku 1990 powierzchnia ta zwiÍkszy≥a siÍ o oko≥o 650 ha. Na prze≥omie lat 1996ñ2001 liczba czynnych zorganizowanych sk≥adowisk odpadÛw komunalnych wzros≥a z 884 w 1996 r. do 1036
w 2001 r. Na koniec roku 2004 liczba takich sk≥adowisk wynosi≥a 1049. NajwiÍcej sk≥adowisk odpadÛw funkcjonowa≥o w wojewÛdztwach: lubelskim
(125 sk≥adowiska), dolnoúlπskim (122 sk≥adowiska) oraz wielkopolskim
(112 sk≥adowisk).
Najmniej poøπdanym sposobem postÍpowania z odpadami jest ich sk≥adowanie z pominiÍciem wczeúniejszej selekcji. Najbardziej zaú korzystnym i zarazem najbardziej poøπdanym sposobem unieszkodliwiania odpadÛw jest
ich selektywna zbiÛrka u ürÛd≥a.
●
●
Spalanie odpadÛw. Do najbardziej radykalnych metod unieszkodliwiania
odpadÛw naleøy spalanie.
Na terenie Polski jest tylko jedna spalarnia, w ktÛrej sπ unieszkodliwiane
odpady komunalne. Spalarnia jest zlokalizowana w Warszawie, w Zak≥adzie
Unieszkodliwiania Sta≥ych OdpadÛw Komunalnych (ZUSOK). Odpady do spalarni sπ dostarczane jedynie z terenu miasta Warszawy. Spalarnia ZUSOK pracuje w trybie ciπg≥ym, tj. 24 godziny na dobÍ przez 330 dni w roku. W roku 2004
unieszkodliwieniu poddano oko≥o 43,8 tys. Mg odpadÛw [wg materia≥Ûw informacyjnych zak≥adu].
Kompostowanie odpadÛw. Innym sposobem postÍpowania z odpadami jest
ich kompostowanie. Kompostowanie odpadÛw, nazywane rÛwnieø recyklingiem
organicznym, to tlenowy kontrolowany proces biochemicznego rozk≥adu substancji organicznej, w trakcie ktÛrego odpady organiczne zostajπ roz≥oøone do
postaci cennego organicznie nawozu. W Polsce funkcjonujπ 54 kompostownie,
10 z nich to obiekty komorowe i kontenerowe, a 2 to obiekty, w ktÛrych jest
prowadzony proces fermentacji beztlenowej [Sieja 2003]. Z ogÛlnej liczby kompostowni 13 kompostowni to obiekty komorowe z przeznaczeniem do kompo78
stowania odpadÛw zmieszanych, oparte na procesie technologicznym typu
MUT Dano, Kontenerowych KomÛr Kneer Horstmann. Kompostownie te sπ
zlokalizowane m.in.: w Warszawie, Gorzowie Wielkopolskim, Grodzisku
Mazowieckim, Suwa≥kach i Katowicach.
OprÛcz kompostowni przerabiajπcych odpady zmieszane istniejπ rÛwnieø
kompostownie, ktÛre kompostujπ wy≥πcznie odpady Ñzieloneî. Liczba tych kompostowni jest znacznie mniejsza niø pozosta≥ych. W Polsce jest ich 9 i znajdujπ
siÍ m.in. w Warszawie, £odzi, Sopocie, Gdyni, Radomiu i Pu≥awach. Proces
technologiczny przerobu odpadÛw odbywa siÍ na otwartej przestrzeni, w odpowiednio ukszta≥towanych pryzmach.
W Polsce stosowane sπ rÛwnieø kompostownie, ktÛre w tym samym cyklu
przerobowym przerabiajπ zarÛwno odpady zielone, jak i osady úciekowe, a takøe inne odpady organiczne. Do takich kompostowni zaliczyÊ moøna zak≥ady
znajdujπce siÍ w Zabrzu, Bia≥ymstoku i Krakowie.
W roku 2004 procesowi kompostowania poddano 234 tys. Mg odpadÛw.
W tym samym roku najwiÍcej kompostu wytworzono w wojewÛdztwie mazowieckim ñ 71 tys. Mg, w wojewÛdztwie úlπskim ñ 47 tys. Mg oraz wojewÛdztwie podlaskim ñ 50 tys. Mg.
3. PODSUMOWANIE
Na podstawie przedstawionych w opracowaniu informacji moøna stwierdziÊ,
øe w Polsce gospodarka odpadami jest ma≥o zorganizowana. Dotychczas prawie
ca≥π masÍ odpadÛw usuwa siÍ na sk≥adowiska. CzÍsto sk≥aduje siÍ odpady na
sk≥adowiskach w stanie nieprzerobionym, razem z substancjami niebezpiecznymi, a to ujemnie wp≥ywa na stan úrodowiska i wydatnie zmniejsza czas uøytkowania sk≥adowiska.
Jak wynika z danych literaturowych [Kalbarczyk 2001]:
●
prawie trzy czwarte gmin w Polsce wywozi odpady na sk≥adowiska odpadÛw bez øadnej selekcji;
●
ponad 20% gmin prowadzi rozwiniÍtπ lub czÍúciowπ segregacjÍ odpadÛw
u ürÛd≥a;
●
oko≥o 10% gmin prowadzi sortowanie odpadÛw przy sk≥adowiskach;
●
niespe≥na 5% gmin prowadzi czÍúciowπ, selektywnπ zbiÛrkÍ odpadÛw;
●
pozosta≥e gminy nie prowadzπ zbiÛrki odpadÛw ñ wszystkie odpady trafiajπ,
na dzikie sk≥adowiska albo sπ zakopywane bπdü spalane w gospodarstwach
domowych.
Przedstawiony sposÛb postÍpowania z odpadami w g≥Ûwnej mierze dotyczy gmin wiejskich, ok. 78 % tych gmin wywozi odpady bez øadnej selekcji
79
na sk≥adowiska, niewiele tylko sortuje odpady u ürÛd≥a lub przy sk≥adowiskach. Znacznie lepiej jest prowadzona miejska gospodarka odpadami.
Ze sk≥adowaniem odpadÛw wiπøπ siÍ koszty ich deponowania na sk≥adowisku, dlatego duøa czÍúÊ spo≥eczeÒstwa, jak rÛwnieø firm, wywozi swoje
odpady na dzikie sk≥adowiska. Na koniec roku 2004 liczba dzikich sk≥adowisk w Polsce wynosi≥a 3366, z czego najwiÍksza ich koncentracja wystÍpuje
na terenach gmin wiejskich, gdzie znajduje siÍ 2031 takich sk≥adowisk [Ochrona årodowiska 2005].
NajwiÍcej dzikich sk≥adowisk znajduje siÍ w wojewÛdztwach: úlπskim 523,
dolnoúlπskim ñ 449 i zachodniopomorskim ñ 402, najmniej zaú w wojewÛdztwach warmiÒsko-mazurskim ñ 38 oraz pomorskim ñ 53 [Ochrona årodowiska 2005].
Zaniedbania dotyczπ teø w Polsce selektywnej zbiÛrki odpadÛw. Poziom
odzyskiwania z odpadÛw surowcÛw wtÛrnych szacuje siÍ zaledwie na 2,5%, co
lokuje PolskÍ na jednym z ostatnich miejsc wúrÛd krajÛw Europy.
4. WNIOSKI
Na podstawie przedstawionych danych obrazujπcych stan gospodarki odpadami w Polsce moøna sformu≥owaÊ nastÍpujπce wnioski:
1) Pilnπ potrzebπ jest podjÍcie wszelkich dzia≥aÒ, ktÛre zmieni≥yby obecny,
a przy tym wysoce niezadowalajπcy stan gospodarki odpadami w Polsce.
2) Potrzebne i waøne w gospodarce odpadami sπ dobrze opracowane programy, ktÛre ustala≥yby przedsiÍwziÍcia niezbÍdne przy okreúlaniu w≥aúciwych
dzia≥aÒ organizacyjnych aø do wdroøeÒ w≥πcznie, do chwili osiπgniÍcia
za≥oøonych celÛw i administrowania ca≥ym systemem, oraz zasady realizowania tych przedsiÍwziÍÊ.
3) Pilne i konieczne jest podjÍcie wszelkich dzia≥aÒ majπcych na celu kszta≥towanie úwiadomoúci spo≥ecznej, w tym úwiadomoúci wszystkich mieszkaÒcÛw miast i wsi, jako bezpoúrednich wytwÛrcÛw odpadÛw komunalnych
ñ segregacja odpadÛw jest bowiem sprawπ nieodzownπ, ktÛra przyniesie
zarÛwno spo≥eczeÒstwu, jak i úrodowisku same korzyúci.
80
5. PRZYK£ADY ORGANIZACJI I SELEKTYWNEJ
ZBI”RKI ODPAD”W KOMUNALNYCH
Potwierdzeniem s≥usznoúci wysuniÍtych w opracowaniu wnioskÛw sπ nastÍpujπce przyk≥ady, úwiadczπce, øe moøna z sukcesem wprowadziÊ selektywnπ
zbiÛrkÍ odpadÛw komunalnych. Przedstawione w przyk≥adach rozwiπzania mogπ,
a nawet powinny stanowiÊ wzÛr do naúladowania.
Przyk≥ad 1. W roku 1992 na terenie miasta Øywiec podjÍto pierwsze prÛby
segregacji odpadÛw komunalnych przez zorganizowanie odbioru surowcÛw wtÛrnych w systemie kontenerowym i w specjalistycznych pojemnikach PA 1100
[www.otzo.most.org.pl/publikacje/sem_proe/beskid.htm-31k].
Na poczπtku 1994 r. Rada Miejska Øywca oraz 9 rad gmin podjÍ≥o uchwa≥y
o utworzeniu spÛ≥ki do ktÛrej do≥πczy≥o jeszcze 8 gmin. SpÛ≥ka wraz z gminami
naleøπcymi do spÛ≥ki wybudowa≥y ma≥e sk≥adowiska odpadÛw. Osiemnaúcie
gmin prowadzi wspÛ≥pracÍ ze spÛ≥kπ tylko w zakresie gospodarki surowcami
wtÛrnymi.
Pierwszπ gminπ, ktÛra wprowadzi≥a workowy system segregacji, by≥a gmina
Øywiec.
Kolejnym etapem realizacji za≥oøeÒ systemu selektywnej zbiÛrki by≥o wprowadzenie go w pozosta≥ych gminach naleøπcych do spÛ≥ki. Wprowadzenie systemu selektywnej zbiÛrki odpadÛw Ñu ürÛde≥î ich powstawania w gminach wiejskich napotyka≥o na wiÍkszy opÛr ze strony mieszkaÒcÛw, ktÛrzy do tej pory
pozbywali siÍ swoich odpadÛw na koszt urzÍdÛw gmin, wysypujπc je do kontenerÛw KP 7 rozstawionych z rÛønπ gÍstoúciπ. Ponadto zrezygnowano z systematycznej zbiÛrki makulatury, wprowadzajπc zbiÛrkÍ akcyjnπ. Worki z surowcami
wtÛrnymi (szk≥o bia≥e, kolorowe, puszki, makulatura, drobny z≥om, tworzywa
sztuczne) z bliøej po≥oøonych gmin sπ przywoøone wprost do zak≥adu spÛ≥ki.
Z gmin dalej po≥oøonych worki sπ zwoøone na stacje prze≥adunkowe. IloúÊ tych
stacji zaleøy od struktury zabudowy. Ze stacji prze≥adunkowych wype≥nione
kontenery z poszczegÛlnymi surowcami sπ przewoøone do zak≥adu utylizacji
spÛ≥ki.
Po 28 miesiπcach wdraøania systemu selektywnej zbiÛrki odpadÛw komunalnych Ñu ürÛde≥î ich powstawania, osiπgniÍte wyniki potwierdzajπ s≥usznoúÊ
przyjÍtych za≥oøeÒ. Surowce zbierane tym systemem sπ bardzo czyste. StopieÒ
czystoúci surowcÛw wtÛrnych zbieranych w workach foliowych dochodzi do
80%. Przyczynπ tak duøej czystoúci surowcÛw jest m.in. to, øe stanowisko wieszakowo-workowe na posesji ma imiennego w≥aúciciela, ktÛry poczuwa siÍ do
odpowiedzialnoúci za czystoúÊ segregowanych przez siebie odpadÛw. StopieÒ
czystoúci surowcÛw zbieranych w pojemnikach i kontenerach rozmieszczonych
w miejscach ogÛlnodostÍpnych wynosi tylko oko≥o 35%.
81
W roku 2003 w mieúcie Øywiec odzysk surowcÛw z odpadÛw wynosi≥
50,82%, a w niektÛrych gospodarstwach domowych stanowi≥ nawet do 75%.
Przyk≥ad 2. Kolejnym przyk≥adem wdroøenia prawid≥owej gospodarki odpadami jest Konin. Jednym z g≥Ûwnych zadaÒ gminy by≥a w≥aúciwie prowadzona gospodarka odpadami. W tym celu na terenie miasta stworzono dogodne warunki do przeprowadzenia takiej gospodarki poprzez budowÍ zak≥adu zagospodarowania odpadÛw w 1999 r. oraz rozmieszczenie na osiedlach odpowiednich
pojemnikÛw do selektywnego gromadzenia odpadÛw [Przeglπd... 2004].
W Koninie funkcjonuje nowoczesne sk≥adowisko odpadÛw komunalnych,
przy ktÛrym zlokalizowana jest sortownia odpadÛw. Obok wydzielono takøe
teren do prowadzenia kompostowania organiki. Od roku 1997 sukcesywnie
wdraøany jest system selektywnej zbiÛrki odpadÛw. Obecnie jest nim objÍtych
100% mieszkaÒcÛw Konina. Na terenie miasta do koÒca 2003 r. ustawiono
1232 pojemniki na segregowane odpady (na makulaturÍ, na szk≥o, na tworzywa
sztuczne i na bioodpady). Zebrane odpady sπ przekazywane do sortowni odpadÛw komunalnych, gdzie podlegajπ procesowi doczyszczenia, a bioodpady
sπ gromadzone w pryzmie kompostowej na sk≥adowisku odpadÛw [Przeglπd... 2004].
Rodzaje i iloúci odzyskanych surowcÛw wtÛrnych w Koninie w latach 2000ñ
ñ2003 przedstawiono na rysunku 1.
Rys. 1. Rodzaje i iloúci odzyskanych surowcÛw wtÛrnych w Koninie
Fig. 1. Types and amount of recovered materials in Konin
82
Jak widaÊ na rysunku nastÍpuje coroczny wzrost poziomu odzysku makulatury, szk≥a, a w niewielkim stopniu spadek odzysku zuøytych opon i z≥omu stalowego.
Urzπd Miejski w Koninie wyposaøa ponadto miejscowy szpital w pojemniki
na odpady szpitalne i segregowane na potrzeby szpitala. W dziewiÍciu aptekach
na terenie miasta ustawiono pojemniki na przeterminowane leki. W placÛwkach
oúwiatowych rozpoczÍto zbiÛrkÍ baterii. W UrzÍdzie Miejskim w Koninie jest
teø prowadzona wewnÍtrzna zbiÛrka opakowaÒ po tonerach do drukarek, zarÛwno laserowych, jak i atramentowych.
Przyk≥ad 3. Przyk≥adem godnym do naúladowania sπ dzia≥ania podejmowane w Gdyni. Na terenie miasta Gdyni selektywna zbiÛrka odpadÛw jest prowadzona od 1999 r. Wprowadzanie selektywnej zbiÛrki odpadÛw rozpoczÍto programem pilotaøowym w czÍúci dzielnicy Or≥owo. W roku 2000 dzia≥ania rozszerzono na ca≥π dzielnicÍ Or≥owo i Witomino, zamieszka≥e ≥πcznie przez
28 tys. osÛb. Przez dwa lata testowano selektywnπ zbiÛrkÍ odpadÛw surowcowych: szk≥a, makulatury i plastiku. W roku nastÍpnym programem by≥o juø objÍtych ok. 115 tys. mieszkaÒcÛw 9 dzielnic Gdyni, a od 2002 r. w zasiÍgu oddzia≥ywania programu znalaz≥o siÍ ca≥e miasto. Obecnie selektywnπ zbiÛrkπ objÍte
sπ odpady tworzyw sztucznych, szk≥a i papieru.
ZbiÛrka surowcÛw wtÛrnych jest prowadzona w dwÛch systemach: workowym i pojemnikowym. Obok zbiÛrki surowcÛw wtÛrnych prowadzona jest rÛwnieø zbiÛrka odpadÛw wielkogabarytowych oraz niebezpiecznych [www.kzg.pl].
OprÛcz opisanych gmin, podobne dzia≥ania sπ prowadzone rÛwnieø w gminach: raciborskich, Raciechowice oraz w mieúcie Bia≥ystok.
PIåMIENNICTWO
Bergier T. 2004. Stan úrodowiska w Polsce ÑTeoria i praktyka zrÛwnowaøonego rozwoju ñ wprowadzenieî.
Kalbarczyk R. 2001. Problemy ochrony úrodowiska naturalnego gmin w Polsce u progu XXI
wieku ñ Raport. Warszawa.
Krajowy plan gospodarki odpadami (KPGO), przyjÍty uchwa≥π Nr 219 Rady MinistrÛw z dnia
29 paüdziernika 2002 r. (M P nr 11, poz. 159).
Ochrona årodowiska 2005. G≥Ûwny Urzπd Statystyczny, Informacje i Opracowania Statystyczne, Warszawa.
Przeglπd komunalny ñ dodatek: Recykling odpadÛw 2(38)/04.
Przysz≥oúÊ w odzysku 2003: EKO-Punkt Organizacja odzysku. Przeglπd Komunalny nr 3.
Rosik-Dulewska Cz., Podstawy gospodarki odpadami, Warszawa 2000 r.
83
Roszak T.Z., Wilusz W. 2001, Monitoring oddzia≥ywania sk≥adowisk odpadÛw komunalnych na
úrodowisko w úwietle projektowanych zmian przepisÛw ochrony úrodowiska. Ochrona
Powietrza i Problemy OdpadÛw, vol. 35, nr 6 (listopadñgrudzieÒ.
Rozporzπdzenie Ministra Ochrony årodowiska z dnia 27 wrzeúnia 2001 roku w sprawie katalogu
odpadÛw (Dz U nr 112, poz. 1206).
Sieja L. 2003. Aktualny stan gospodarki odpadami komunalnymi oraz zadania w úwietle Krajowego Planu Gospodarki odpadami. Przeglπd Komunalny nr 2.
Stan úrodowiska w Polsce na tle celÛw i priorytetÛw Unii Europejskiej, Raport Wskaünikowy
2004 r., Inspekcja Ochrony årodowiska, Warszawa 2006.
Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach (Dz U nr 62, poz. 628, z pÛün. zm.).
Øywiecczyzna poprawia swoje wyniki w zagospodarowaniu odpadÛw, 2004. Odpady i årodowisko, nr 1 (25).
Mgr inø. Marta Rosolak
Zak≥ad Gospodarki Odpadami
84
Grzegorz Rπkowski
ZAGROØENIA WALOR”W PRZYRODNICZYCH
I SKUTECZNOå∆ OCHRONY PRZYRODY
W REZERWATACH POLSKI PO£UDNIOWEJ
THREATS TO THE NATURAL VALUES
AND THE EFFICIENCY OF NATURE PROTECTION
IN NATURE RESERVES OF SOUTHERN POLAND
S≥owa kluczowe: ochrona przyrody, rezerwaty przyrody, zagroøenia walorÛw przyrodniczych, aktywna ochrona przyrody, sukcesja roúlinna.
Keywords: nature conservation, nature reserves, threats to the natural values, active nature
protection, plant succession.
Nature reserves in Southern Poland were investigated in order to assess the efficiency of this form of nature conservation in view of diverse threats arising to their
natural values. The nonforest nature reserves appear to be most vulnerable to the threats, and the major threat to their natural values is natural process of plant cuccession.
The latter form of nature conservation in that case proved to be non-sufficient due to
lack of active nature protection, moreover, many of the non-forest nature reserves turned out to be too small to effectively perform their conservation funcktions.
Prezentowane opracowanie jest podsumowaniem spostrzeøeÒ dotyczπcych rezerwatowej ochrony przyrody w Polsce Po≥udniowej, pod kπtem skutecznoúci tych form
ochrony wobec rÛønorodnych zagroøeÒ ich walorÛw przyrodniczych. Najbardziej naraøonymi na zagroøenia okaza≥y siÍ byÊ rezerwaty nieleúne, najwaøniejszym zaú z czynnikÛw zagraøajπcych ich walorom okaza≥y siÍ naturalne procesy sukcesji roúlinnej. Brak
skutecznoúci ochrony rezerwatowej by≥ w tym wypadku spowodowany przede wszystkim niestosowaniem aktywnych zabiegÛw ochrony czynnej oraz zbyt ma≥π powierzchniπ obiektÛw chronionych.
85
Grzegorz Rπkowski
1. WST P
Opracowanie powsta≥o niejako Ñprzy okazjiî zbierania materia≥Ûw do monografii Rezerwaty Przyrody w Polsce Po≥udniowej, przygotowywanej do druku
w Instytucie Ochrony årodowiska (planowane wydanie ñ rok 2007).
Zbieranie materia≥Ûw do wykonania przyrodniczych opisÛw rezerwatÛw
wymaga≥o objazdÛw terenowych i dotarcia do wszystkich opisywanych obiektÛw. Podczas tych objazdÛw wykonywanych w latach 2005ñ2006 odwiedzano
niemal wszystkie rezerwaty po≥oøone w piÍciu wojewÛdztwach Polski Po≥udniowej: dolnoúlπskim, opolskim, úlπskim, ma≥opolskim i podkarpackim. Pozwoli≥o
to na wykonanie na terenach tych rezerwatÛw obserwacji przyrodniczych oraz
na sporzπdzenie dokumentacji fotograficznej, ktÛra zostanie wykorzystana
w przygotowywanej monografii.
Dodatkowe informacje na temat rezerwatÛw w Polsce Po≥udniowej (w tym
dotyczπce tych nielicznych obiektÛw, do ktÛrych dotarcie podczas objazdÛw
okaza≥o siÍ niemoøliwe), uzyskano korzystajπc z ogÛlnie dostÍpnych publikacji
i informacji zdobytych w Internecie oraz w wyniku wspÛ≥pracy z lokalnymi s≥uøbami ochrony przyrody i nadleúnictwami.
2. WST PNA ANALIZA INFORMACJI
O REZERWATACH PRZYRODY W POLSCE PO£UDNIOWEJ
W analizie uwzglÍdniono wszystkie rezerwaty przyrody (utworzone do koÒca 2005 r.) znajdujπce siÍ na terenie piÍciu wojewÛdztw Polski Po≥udniowej.
Jest ich ≥πcznie 337, w tym:
65 w woj. dolnoúlπskim,
34 w woj. opolskim,
62 w woj. úlπskim (w tym rez. ÑMadohoraî, ktÛrego czÍúÊ leøy rÛwnieø w woj.
ma≥opolskim),
84 w woj. ma≥opolskim (w tym rez. ÑMadohoraî, ktÛrego czÍúÊ leøy rÛwnieø w woj. úlπskim),
93 w woj. podkarpackim.
Podczas wstÍpnej analizy informacji o rezerwatach wziÍto pod uwagÍ nastÍpujπce dane: rodzaj rezerwatu (g≥Ûwny przedmiot ochrony), jego powierzchniÍ
oraz rok utworzenia. Ze wzglÍdu na rodzaj rezerwatu wúrÛd 337 obiektÛw
wyodrÍbniono:
184 rezerwaty leúne,
47 rezerwatÛw florystycznych,
42 rezerwaty krajobrazowe,
➢
➢
➢
➢
➢
➢
➢
➢
86
Zagroøenia walorÛw przyrodniczych i skutecznoúÊ ochrony przyrody w rezerwatach...
➢
➢
➢
➢
➢
➢
➢
➢
21 rezerwatÛw geologicznych,
15 rezerwatÛw torfowiskowych,
8 rezerwatÛw stepowych,
8 rezerwatÛw faunistycznych,
4 rezerwaty leúno-krajobrazowe,
3 rezerwaty leúno-florystyczne,
2 rezerwaty wodne,
po 1 rezerwacie leúno-faunistycznym, wodno-faunistycznym i torfowiskowo-leúnym.
WielkoúÊ rezerwatÛw przyrody w Polsce Po≥udniowej jest bardzo zrÛønicowana. Kilka obiektÛw ma powierzchniÍ poniøej 1 ha, najwiÍksze zaú majπ
ponad 1000 ha. Jest wúrÛd nich jeden z najwiÍkszych rezerwatÛw w kraju
ñ rezerwat ÑStawy Milickieî, o powierzchni 5324 ha. Liczba rezerwatÛw w poszczegÛlnych klasach wielkoúci przedstawiajπ siÍ nastÍpujπco:
5 rezerwatÛw o powierzchni poniøej 1 ha,
14 rezerwatÛw o powierzchni 1ñ2 ha,
76 rezerwatÛw o powierzchni 2ñ10 ha,
182 rezerwaty o powierzchni 10ñ100 ha,
52 rezerwaty o powierzchni 100ñ500 ha
5 rezerwatÛw o powierzchni 500ñ1000 ha
3 rezerwaty o powierzchni powyøej 1000 ha.
Rezerwaty w zaleønoúci od okresu ich utworzenia moøna podzieliÊ na nastÍpujπce grupy:
lata 1949ñ1959: 101 rezerwatÛw,
lata 2000ñ2005: 59 rezerwatÛw.
Podsumowujπc przedstawione dane, warto zauwaøyÊ, øe podobnie jak
w pozosta≥ej czÍúci kraju zdecydowana wiÍkszoúÊ rezerwatÛw w Polsce Po≥udniowej to rezerwaty leúne. O ile jednak w skali kraju stanowiπ one blisko 80%
wszystkich rezerwatÛw przyrody, o tyle tutaj jest ich zaledwie 55%. Zwraca
uwagÍ znaczna liczba rezerwatÛw florystycznych, krajobrazowych i geologicznych, co jest zwiπzane przede wszystkim z tym, øe ponad po≥owa obszaru Polski
Po≥udniowej to tereny gÛrskie, podgÛrskie i wyøynne, ktÛre wyrÛøniajπ zarÛwno niespotykane w innych czÍúciach kraju krajobrazy oraz formacje geologiczne, jak i specyficzna roúlinnoúÊ.
Zwraca uwagÍ takøe bardzo duøe zrÛønicowanie wielkoúci rezerwatÛw. NajwiÍcej jest oczywiúcie rezerwatÛw úredniej wielkoúci, o powierzchni
➢
➢
➢
➢
➢
➢
➢
➢
➢
➢
➢
➢
➢
87
Grzegorz Rπkowski
od 10 do 100 ha, ale o ile w pozosta≥ej czÍúci kraju tej wielkoúci rezerwaty zdecydowanie dominujπ liczbowo, o tyle tu stanowiπ one tylko 54%. Stosunkowo
duøo jest natomiast w Polsce Po≥udniowej rezerwatÛw zarÛwno bardzo ma≥ych,
o powierzchni poniøej 10 ha (28%), jak i bardzo duøych ñ powyøej 100 ha (18%).
Jeúli chodzi o daty powstawania poszczegÛlnych rezerwatÛw wyraünie dajπ
siÍ tu wyrÛøniÊ trzy okresy. Pierwszy okres to lata 1949ñ1959, czyli poczπtki
tworzenia sytemu obszarÛw chronionych w Polsce. W tym dziesiÍcioleciu powsta≥o ponad 100 rezerwatÛw, czyli 30% obiektÛw na ca≥ym omawianym terenie. NastÍpne 30 lat, czyli okres od 1960 do 1989 r., to okres wyraünego zastoju,
jeúli chodzi o tworzenie rezerwatÛw, powsta≥o ich bowiem w tym czasie zaledwie 110 (32%), czyli niewiele wiÍcej niø w ciπgu poprzednich 10 lat, choÊ by≥ to
okres trzykrotnie krÛtszy. Wyraüny wzrost liczby utworzonych rezerwatÛw nastπpi≥ w latach 1990ñ2005, powsta≥o ich bowiem w tym czasie 126 (37%).
Warto przy tym zauwaøyÊ pewnπ prawid≥owoúÊ ñ wúrÛd rezerwatÛw starszych, tworzonych w latach 1949ñ1959, blisko po≥owa (46%) to rezerwaty
niewielkie, o powierzchni poniøej 10 ha, rezerwatÛw zaú o powierzchni ponad
100 ha powsta≥o w tym czasie zaledwie 7 (czyli 7%). WúrÛd rezerwatÛw powsta≥ych w latach 1960ñ1989 odpowiednie wskaüniki wynoszπ: 29% rezerwatÛw ma≥ych i 10% rezerwatÛw duøych. WúrÛd rezerwatÛw powsta≥ych w okresie 1990ñ2005 rezerwatÛw ma≥ych, o powierzchni poniøej 10 ha, jest zaledwie
17 (13%), rezerwatÛw duøych zaú, o powierzchni ponad 100 ha ñ 42, czyli 33%.
Wyraünie zaznacza siÍ wiÍc tendencja do wzrostu wielkoúci nowopowstajπcych
rezerwatÛw oraz do ograniczenia liczby tworzonych rezerwatÛw o niewielkiej
powierzchni.
Godny odnotowania jest rÛwnieø fakt, øe blisko po≥owa rezerwatÛw w Polsce Po≥udniowej znajduje siÍ na obszarze parkÛw krajobrazowych (153 rezerwaty) bπdü ich otulin (7 rezerwatÛw). £πcznie takich rezerwatÛw jest 160, czyli
47%, przy czym ponad po≥owa z nich powsta≥a juø po utworzeniu parkÛw krajobrazowych, w tym 36% rezerwatÛw powsta≥o w latach 1990ñ2005. Zdecydowanie przewaøajπ wúrÛd nich rezerwaty duøe i úrednie, obiektÛw o powierzchni
poniøej 10 ha jest wúrÛd rezerwatÛw po≥oøonych na terenie parkÛw krajobrazowych zaledwie kilka procent. Dane te úwiadczπ o to tym jak duøπ rolÍ w ochronie przyrody, w tym w ochronie rezerwatowej, odgrywajπ parki krajobrazowe.
ChoÊ reøim ochronny w parku krajobrazowym jest stosunkowo ≥agodny, to jednak samo powstanie parku, wraz z jego administracjπ i personelem naukowym,
umoøliwia dobre rozpoznanie przyrodnicze terenu, na ktÛrym utworzono park
oraz zlokalizowanie najcenniejszych pod wzglÍdem przyrodniczym obszarÛw
na jego terenie, a zarazem u≥atwia podjÍcie staraÒ o objÍcie ich ochronπ rezerwatowπ i formalne sfinalizowanie tego procesu. Ponadto park krajobrazowy,
ze swoimi ograniczeniami w odniesieniu do dzia≥alnoúci gospodarczej na jego
88
terenie, zapewnia istnienie swego rodzaju strefy ochronnej w stosunku do znajdujπcych siÍ na jego terenie rezerwatÛw, co sprawia, øe ochrona przyrody w tych
rezerwatach jest bardziej skuteczna. S≥uøby ochrony przyrody w parkach krajobrazowych spe≥niajπ ponadto rolÍ dodatkowego czynnika monitorujπcego stan
przyrody w rezerwatach (oprÛcz formalnie zobowiπzanych do tego zarzπdcÛw
rezerwatÛw, ktÛrymi w naszym kraju sπ najczÍúciej nadleúnictwa), co pozwala
odpowiednio wczeúnie wychwytywaÊ rÛønego rodzaju zagroøenia walorÛw przyrodniczych rezerwatÛw i podejmowaÊ odpowiednie dzia≥ania zapobiegawcze.
3. ZAGROØENIA WALOR”W PRZYRODNICZYCH
W REZERWATACH POLSKI PO£UDNIOWEJ
Specyfika przyrodniczo-krajobrazowa wojewÛdztw Polski Po≥udniowej sprawia, øe specyficzne sπ takøe zagroøenia rezerwatowej ochrony przyrody na tym
obszarze. Oto najwaøniejsze czynniki warunkujπce tÍ specyfikÍ:
blisko po≥owÍ powierzchni wojewÛdztw Polski Po≥udniowej zajmujπ tereny
gÛrskie i podgÛrskie o szczegÛlnych warunkach przyrodniczych, decydujπcych o sposobach prowadzonej tu gospodarki i dostÍpnoúci terenu;
liczne z obszarÛw gÛrskich sπ popularnymi terenami turystycznymi, odwiedzanymi przez turystÛw zarÛwno sezonie letnim, jak i zimowym, przy czym
w niektÛrych rejonach, np. w Bieszczadach, Beskidzie Sπdeckim, Pieninach,
Beskidzie Øywieckim, Beskidzie ålπskim, masywie ånieønika czy masywie
ålÍøy, turystyka ta przybiera formy masowe;
poza terenami gÛrskimi w obrÍbie omawianego obszaru znajdujπ siÍ takøe
inne popularne regiony masowej turystyki, jak Jura Krakowsko-CzÍstochowska i Dolinki Podkrakowskie;
w obrÍbie wojewÛdztw Polski Po≥udniowej znajduje siÍ najbardziej uprzemys≥owiona czÍúÊ kraju, z takimi ogromnymi oúrodkami przemys≥owymi,
jak m.in.: GÛrnoúlπski OkrÍg Przemys≥owy lub Rybnicki OkrÍg WÍglowy,
oraz aglomeracje krakowska i wroc≥awska, ktÛre wywierajπ istotny wp≥yw
na stan úrodowiska przyrodniczego regionu;
wúrÛd rezerwatÛw w omawianym regionie znacznπ czÍúÊ ñ 28% ñ stanowiπ
rezerwaty ma≥e, o powierzchni poniøej 10 ha.
Oceniajπc zagroøenia walorÛw przyrodniczych w poszczegÛlnych rezerwatach Polski Po≥udniowej, stwierdzono, øe na 337 rezerwatÛw przyrody znajdujπcych siÍ na omawianym terenie 21 (6,2%) utraci≥o czÍúÊ lub wiÍkszoúÊ swych
walorÛw przyrodniczych, jakie by≥y w nich g≥Ûwnym przedmiotem ochrony.
Walory przyrodnicze 53 dalszych rezerwatÛw (15,7 %) uznano za zagroøone.
£πcznie wiÍc rezerwatÛw, ktÛrych walory zosta≥y czÍúciowo zniszczone lub sπ
➢
➢
➢
➢
➢
89
Grzegorz Rπkowski
zagroøone, jest 74 (21,9%). Znajduje siÍ wúrÛd nich aø 40, czyli 54%, rezerwatÛw ma≥ych, o powierzchni poniøej 10 ha, gdy w ogÛlnej liczbie rezerwatÛw
stanowiπ one tylko 28%.
Analizujπc przyczyny utraty lub zagroøenia walorÛw poszczegÛlnych rezerwatÛw, wydzielono kilka najwaøniejszych grup zagroøeÒ. WúrÛd 21 rezerwatÛw, ktÛre utraci≥y czÍúÊ lub wiÍkszoúÊ swych walorÛw, wyodrÍbniono nastÍpujπce grupy:
Grupa I ñ 13 rezerwatÛw, ktÛre utraci≥y swe walory na skutek naturalnych
procesÛw sukcesji roúlinnej, co spowodowa≥o, øe siedliska, zbiorowiska roúlinne i gatunki, dla ktÛrych utworzono te rezerwaty, obecnie juø nie wystÍpujπ na tym terenie lub ich wystÍpowanie zosta≥o powaønie ograniczone.
W grupie tej znalaz≥o siÍ 8 rezerwatÛw stepowych (czyli wszystkie rezerwaty tego typu na omawianym terenie), 4 rezerwaty florystyczne i jeden rezerwat faunistyczny (owadÛw). Faktycznie jednak wszystkie rezerwaty z tej
grupy (poza rezerwatem torfowiskowym) utworzono w celu ochrony podobnych siedlisk: zbiorowisk muraw kserotermicznych i naskalnych oraz zwiπzanych z nimi gatunkÛw roúlin lub zwierzπt. Zdecydowana wiÍkszoúÊ tych
rezerwatÛw, bo aø 9, znajduje siÍ w woj. ma≥opolskim, w rejonie Wyøyny
Miechowskiej lub na wzgÛrzach i ska≥kach jurajskich w najbliøszej okolicy
Krakowa. Sπ to rezerwaty stepowe: ÑBia≥a GÛraî, ÑDπbieî, ÑOpalonkiî,
ÑSko≥czankaî, ÑSterczÛw åciankaî i ÑZ≥ota GÛraî oraz rezerwaty florystyczne: ÑBielaÒskie Ska≥kiî, ÑSka≥ki Przegorzalskieî i ÑWa≥yî. Dwa rezerwaty
stepowe z tej grupy, ÑGÛra Gipsowaî i ÑLigota Dolnaî, znajdujπ siÍ w woj.
opolskim, jeden ñ ÑWinna GÛraî (florystyczny) ñ znajduje siÍ w woj. podkarpackim i jeden ñ ÑSka≥ki Stoleckieî (faunistyczny) ñ utworzony w celu
ochrony ciep≥olubnych gatunkÛw owadÛw, znajduje siÍ w woj. dolnoúlπskim.
Grupa II ñ 4 rezerwaty, ktÛre utraci≥y czÍúÊ lub wiÍkszoúÊ swych walorÛw
w wyniku wp≥ywu przemys≥u lub rozwoju zwiπzanej z przemys≥em infrastruktury. W tej grupie znalaz≥ siÍ jeden rezerwat, ktÛry ca≥kowicie utraci≥
swe walory. Jest to rezerwat torfowiskowy ÑDolina Øabnikaî (woj. úlπskie),
utworzony w celu ochrony doliny strumienia i otaczajπcych jπ mokrade≥,
ktÛre ca≥kowicie wysch≥y, wraz ze strumieniem, w wyniku prowadzonej
w okolicy dzia≥alnoúci gÛrniczej. CzÍúÊ rezerwatu leúnego ÑØakiî (woj. ma≥opolskie) zosta≥a unicestwiona fizycznie w wyniku budowy szerokiego na
kilkadziesiπt metrÛw kana≥u do transportu kruszywa, ktÛry przeciπ≥ teren
rezerwatu. Dwa nastÍpne rezerwaty leúne: ÑPod Rysiankπî w Beskidzie Øywieckim (woj. úlπskie) i ÑPuszcza ånieønej Bia≥kiî w GÛrach Bialskich (woj.
dolnoúlπskie) ucierpia≥y wskutek emisji przemys≥owych.
Grupa III ñ 3 rezerwaty, ktÛre utraci≥y walory w wyniku katastrof naturalnych, w tym rezerwat ÑBÍbeÒskieî (woj. ma≥opolskie) utraci≥ swe walory
➢
➢
➢
90
➢
ca≥kowicie, bowiem huragan w 2004 powali≥ ca≥y drzewostan w rezerwacie,
dwa rezerwaty zaú utraci≥y czÍúÊ swych walorÛw: ÑTurnicaî (woj. podkarpackie) ñ w wyniku powalenia czÍúci drzewostanu przez huragan i rezerwat
ÑZabÛrî (woj. dolnoúlπskie) ñ w wyniku uschniÍcie 30% drzewostanu w rezultacie powodzi w dolinie Odry w 1997 r.
Grupa IV ñ 1 rezerwat leúny ÑRezerwat w £osiach im. prof. M. Czaiî (woj.
ma≥opolskie), ktÛry utraci≥ swe walory w wyniku bliøej nieokreúlonych przyczyn. Obecnie jest to obszar poroúniÍty m≥odnikami, z pojedynczymi jedynie starym drzewami, niekwalifikujπcy siÍ do zachowania jego obecnego
statusu ochronnego.
SpoúrÛd 53 rezerwatÛw, ktÛrych walory sπ zagroøone, wyodrÍbniono nastÍpujπce grupy:
Grupa I ñ 22 rezerwaty zagroøone ze wzglÍdu na intensywny ruch turystyczny. Sπ to przede wszystkim rezerwaty po≥oøone w najczÍúciej odwiedzanych
przez turystÛw rejonach gÛr, np. Ñånieønik K≥odzkiî, ÑGÛra ålÍøaî, ÑPilskoî czy ÑWπwÛz Homoleî, pogÛrza, np. ÑSkamienia≥e Miastoî w CiÍøkowicach i ÑPrzπdkiî pod Krosnem oraz Jury Krakowsko-CzÍstochowskiej jak
ÑDolina Mnikowskaî, ÑWπwÛz Bolechowickiî, ÑGÛra ZborÛwî, ÑGÛry Sokoleî, ÑSmoleÒî czy ÑSzachownicaî, bπdü teø stanowiπcych samoistne atrakcje turystyczne, jak ÑGroty Kryszta≥oweî w Wieliczce, ÑJaskinia Niedüwiedziaî w Kletnie czy ÑWodospad Wilczkiî w MiÍdzygÛrzu.
Grupa II ñ 14 rezerwatÛw, ktÛre uznano za zagroøone w zwiπzku ze wzmoøonπ antropopresjπ, zwiπzanπ z ich po≥oøeniem w obrÍbie lub w pobliøu miast.
Do grupy tej naleøπ rezerwaty: ÑJamyî w Przemyúlu, ÑLisia GÛraî w Rzeszowie, ÑSzwajcaria Ropczyckaî w Ropczycach, ÑDebrzaî w Tarnowie,
ÑPanieÒskie Ska≥kiî w Krakowie, ÑGrapaî w Øywcu, ÑLasek miejski nad
Olzπî i ÑLasek miejski nad PuÒcowkπî w Cieszynie, rezerwaty ÑOchojecî,
ÑLas Murckowskiî i ÑSegietî w obrÍbie aglomeracji gÛrnoúlπskiej oraz rezerwat ÑZwierzyniecî w Jelczu-O≥awie. Do grupy tej zaliczono takøe rezerwaty ÑTorfowisko ko≥o Grabownaî oraz ÑTorfowisko Kunickieî, ktÛre co
prawda nie znajdujπ siÍ w granicach miast, jednak sπ po≥oøone przy trasach
komunikacyjnych, w sπsiedztwie osiedli ludzkich i w otoczeniu terenÛw intensywnie zagospodarowanych.
Grupa III ñ 9 rezerwatÛw, ktÛre uznano za zagroøone w zwiπzku z ich zbyt
ma≥π powierzchniπ oraz po≥oøeniem na skraju lasu lub w otoczeniu terenÛw
rolniczych i brakiem naturalnej otuliny przyrodniczej. Do grupy tej zaliczono wszystkie rezerwaty o powierzchni poniøej 1 ha, jak: ÑKo≥aczniaî w woj.
podkarpackim (0,10 ha), ÑSka≥ka Rogoünickaî (0,26 ha) w woj. ma≥opolskim) oraz rezerwaty Ñåmiechowiceî (0,50 ha) i ÑPrzy≥Íkî (0,80 ha) w woj.
➢
➢
➢
91
Grzegorz Rπkowski
➢
➢
opolskim. Pozosta≥e rezerwaty z tej grupy, to rezerwaty leúne, o powierzchni
nieprzekraczajπcej 10 ha: ÑCisy w MalinÛwceî, ÑCisy w Nowej Wsiî i ÑZmys≥Ûwkaî w woj. podkarpackim oraz ÑZamczyskoî i ÑZadni Gajî w woj.
úlπskim. Do grupy tej nie zaliczono niewielkich rezerwatÛw leúnych znajdujπcych siÍ w g≥Íbi kompleksÛw leúnych, uznano bowiem, øe takøe lokalizacja zabezpiecza przed niepoøπdanym wp≥ywem czynnikÛw zewnÍtrznych.
Grupa IV ñ 4 rezerwaty, ktÛre uznano za zagroøone ze wzglÍdu na prowadzonπ w ich sπsiedztwie dzia≥alnoúÊ gospodarczπ, zwiπzanπ przede wszystkim z przemys≥em wydobywczym. Do grupy tej naleøπ rezerwaty ÑWilcza
GÛraî w woj. dolnoúlπskim, w bezpoúrednim pobliøu ktÛrego znajduje siÍ
czynny kamienio≥om, rezerwaty ÑKamieÒ ålπskiî i ÑLeúna Wodaî w woj.
opolskim, w pobliøu ktÛrych znajdujπ siÍ duøe kopalnie kruszywa, oraz rezerwat ÑTorfowisko w WÍgliÒcuî, zagroøony przez úcieki przemys≥owe.
Grupa V ñ 4 rezerwaty, ktÛre uznano za zagroøone, w zwiπzku z zachodzπcπ
na ich terenie naturalnπ sukcesjπ roúlinnoúci. Do grupy tej naleøy rezerwat
torfowiskowy ÑTorfowisko BorÛwkiî w woj. dolnoúlπskim, gdzie na skutek
ekspansji lasu na przesuszonym bagnie, zanikajπ siedliska torfowiskowe, oraz
trzy rezerwaty przyrody nieoøywionej: ÑGÛra åw. Annyî w woj. opolskim,
a takøe ÑKajasÛwkaî i ÑKornutyî w woj. ma≥opolskim, w ktÛrych na skutek
sukcesji lasu i zaroúli ich unikatowe walory geologiczne i geomorfologiczne
w znacznej mierze przesta≥y byÊ widoczne.
4. SKUTECZNOå∆ OCHRONY PRZYRODY W REZERWATACH
POLSKI PO£UDNIOWEJ ñ PODSUMOWANIE
Z podsumowania przedstawionych danych wynika, øe najwaøniejszym czynnikiem zagraøajπcym walorom przyrodniczym rezerwatÛw na omawianym terenie jest wbrew pozorom nie przemys≥ czy antropopresja, lecz naturalna sukcesja
roúlinna, ktÛra spowodowa≥a utratÍ czÍúci lub ca≥oúci walorÛw przyrodniczych
w 13 rezerwatach i zagroøenie tych walorÛw w 4 dalszych. Przyczynπ by≥o objÍcie tych rezerwatÛw ochronπ úcis≥π (w wiÍkszoúci wypadkÛw) i zaniechanie
jakichkolwiek zabiegÛw ochrony czynnej. Zdecydowana wiÍkszoúÊ tych rezerwatÛw zosta≥a utworzona w celu ochrony siedlisk muraw kserotermicznych i naskalnych oraz wystÍpujπcych tam gatunkÛw. Siedliska te w naszych warunkach
klimatycznych nie sπ siedliskami naturalnymi, lecz antropogenicznymi lub
pÛ≥naturalnymi, powsta≥ymi w duøej mierze na skutek uøytkowania rolniczego,
np. wypasu lub wykaszania, a w wypadku ska≥ek i ods≥oniÍÊ skalnych ñ w wyniku eksploatacji surowca skalnego. Zaprzestanie uøytkowania rolniczego
i gospodarczego sta≥o siÍ przyczynπ naturalnej sukcesji zaroúli i lasu na terenach
92
objÍtych ochronπ, co spowodowa≥o zanik lub powaøne ograniczenie wystÍpowania siedlisk murawowych i zwiπzanych z nimi gatunkÛw bπdü czÍúciowe
lub ca≥kowite zas≥oniÍcie walorÛw krajobrazowych i geomorfologicznych tych
obiektÛw. Paradoksem jest, øe w wielu wypadkach siedliska i gatunki, w celu
ochrony ktÛrych tworzono rezerwaty, wciπø wystÍpujπ w najbliøszym sπsiedztwie niektÛrych z wymienionych rezerwatÛw, gdzie prowadzi siÍ normalnπ gospodarkÍ rolnπ, np. na pastwiskach i ≥πkach, a nawet na miedzach, w przydroønych rowach i na ugorach. W wielu wypadkach zagroøone walory rezerwatÛw
moøna jeszcze uratowaÊ bπdü je przywrÛciÊ w wyniku zabiegÛw ochrony czynnej: wyciÍcia bπdü znacznego przerzedzenia lasu i zaroúli na terenie rezerwatÛw, a nastÍpnie ich regularnego wykaszania bπdü np. prowadzenia wypasu.
Poøπdane jest takøe powiÍkszenie obszaru niektÛrych rezerwatÛw o obszary przyleg≥e, gdzie wciπø wystÍpujπ siedliska i gatunki bÍdπce pierwotnym przedmiotem ochrony.
Zagroøenie spowodowane intensywnym ruchem turystycznym wystÍpuje co
prawda aø w 22 rezerwatach, jednak ze wzglÍdu na to, øe ruch ten ma charakter
sezonowy, nie jest to zagroøenie bardzo powaøne, poniewaø przyroda w okresie
poza sezonem turystycznym ma szansÍ siÍ zregenerowaÊ. WiÍkszoúÊ rezerwatÛw z tej grupy to rezerwaty krajobrazowe i geomorfologiczne, a wiÍc wydeptywanie przez turystÛw nie zagraøa bezpoúrednio ich walorom. W niektÛrych wypadkach wskazana by≥aby jednak wzmoøona kontrola ruchu turystycznego na
terenie tych rezerwatÛw oraz precyzyjne wytyczenie i ograniczenie liczby szlakÛw, po ktÛrych dozwolone by≥oby poruszanie siÍ, aby uniknπÊ dewastacji rozleg≥ych obszarÛw. Powaøniejszy problem stanowiπ znajdujπce siÍ na terenie niektÛrych rezerwatÛw ogÛlnodostÍpne jaskinie, np. w rezerwatach ÑSzachownicaî i ÑGÛry Sokoleî na Jurze Krakowsko-CzÍstochowskiej, ulegajπce dewastacji przez kolekcjonerÛw Ñpamiπtekî w postaci ciekawych naciekÛw czy skamielin. W tym wypadku naleøa≥oby zamknπÊ wejúcia do najciekawszych z tych
jaskiÒ i dopuszczaÊ do ich zwiedzania jedynie z fachowym przewodnikiem.
W grupie 14 rezerwatÛw naraøanych na antropopersjÍ zwiπzanπ z ich po≥oøeniem w granicach lub w bezpoúrednim sπsiedztwie miast zagroøenie to jest
niejako od poczπtku zwiπzane z lokalizacjπ rezerwatÛw w otoczeniu lub sπsiedztwie zabudowy miejskiej. Obiekty te sπ najczÍúciej wykorzystywane jako parki
miejskie. Zagroøenia zwiπzane z nadmiernπ penetracjπ ludzi oraz inwazjπ gatunkÛw segetalnych i ruderalnych sπ w tym wypadku nie do unikniÍcia. Poøπdane by≥oby jednak odpowiednie oznakowanie tych rezerwatÛw jako teranÛw podlegajπcych ochronie, obecnie bowiem w wielu wypadkach, brak takich oznaczeÒ i informacji, a takøe umieszczenie odpowiednich tablic z informacjami
o walorach przyrodniczych rezerwatÛw. Jedynie w jednym wypadku, w rezerwacie ÑLisia GÛraî w Rzeszowie, dosz≥o do niedopuszczalnego na terenie chro93
Grzegorz Rπkowski
nionym wytyczenia trasy wyúcigo-wej dla cyklistÛw, co by≥o zwiπzane z wykonaniem nasypÛw oraz wykopÛw, czego konsekwencjπ jest postÍpujπca dewastacja dna lasu w wyniku urzπdzanych tu wyúcigÛw. Tego rodzaju dzia≥alnoúÊ powinna zostaÊ natychmiast przerwana, a teren zrekultywowany.
W grupie 9 rezerwatÛw zagroøonych w zwiπzku z ich niewielkπ powierzchniπ oraz brzeønym po≥oøeniem na skraju kompleksÛw leúnych, zagroøenie moøna czÍúciowo wyeliminowaÊ, powiÍkszajπc powierzchniÍ rezerwatÛw lub tworzπc wokÛ≥ nich otuliny.
W grupie 8 rezerwatÛw, ktÛre utraci≥y swe walory lub ich czÍúÊ w wyniku
wp≥ywu przemys≥u lub sπ zagroøone takim wp≥ywem, znajdujπ siÍ obiekty o zrÛønicowanej sytuacji. W rezerwacie ÑDolina Øabnikaî nastπpi≥y zmiany nieodwracalne i obecnie moøna postulowaÊ jedynie likwidacjÍ tego rezerwatu. W rezerwacie ÑØakiî czÍúÊ obiektu uleg≥a zag≥adzie w wyniku budowy kana≥u, jednak pozosta≥a czÍúÊ obiektu jest w dobrym stanie i jest obecnie w≥aúciwie niezagroøona. Dwa leúne rezerwaty gÛrskie, ÑPod Rysiankπî i ÑPuszcza ånieønej
Bia≥kiî, utraci≥y czÍúÊ starodrzewu na skutek emisji przemys≥owych, ktÛre obecnie
uleg≥y ograniczeniu. Duøa czÍúÊ drzewostanÛw w obu rezerwatach jednak ocala≥a i w dalszym ciπgu majπ one wysokie walory przyrodnicze. Rezerwaty leúne
ÑLeúna Wodaî i ÑKamieÒ ålπskiî znajdujπ siÍ w pobliøu duøych kopalni piasku
i kruszywa, na ktÛrych likwidacjÍ raczej nie ma szans, tak wiÍc wciπø bÍdπ one
stanowi≥y potencjalne niebezpieczeÒstwo dla obu obiektÛw. Energiczne dzia≥ania sπ natomiast niezbÍdne w dwu pozosta≥ych zagroøonych obiektach. Unikatowy na skalÍ europejskπ rezerwat geologiczny ÑWilcza GÛraî, chroniπcy ods≥oniÍty wierzcho≥ek wygas≥ego wulkanu z niezwyk≥π tzw. rÛøπ bazaltowπ, jest
odleg≥y o zaledwie kilkadziesiπt metrÛw od wciπø czynnego kamienio≥omu, stanowiπcego dla niego bezpoúrednie zagroøenie. Naleøy w moøliwie krÛtkim czasie doprowadziÊ do zaprzestania eksploatacji kamienia w sπsiedztwie rezerwatu, a granicami rezerwatu (obecnie ma powierzchniÍ zaledwie 1,69 ha) objπÊ
ca≥y kamienio≥om, gdzie sπ liczne bardzo interesujπce odkrywki geologiczne.
Drugim rezerwatem, gdzie niezbÍdne sπ pilne dzia≥ania ochronne, jest rezerwat
ÑTorfowisko pod WÍgliÒcemî, chroniπcy jedyne w kraju niøowe stanowisko sosny
b≥otnej. Zagraøajπ mu úcieki przemys≥owe WÍgliÒca, ktÛre jak najszybciej naleøy poddaÊ procesowi w≥aúciwego oczyszczania przez budowÍ nowej oczyszczalni bπdü w ostatecznoúci odprowadzaÊ je w inne miejsce. W rezerwacie tym
naleøy prowadziÊ takøe zabiegi ochrony czynnej, w celu umoøliwienia odnawiania siÍ sosny b≥otnej, polegajπce na usuwaniu krzewÛw i krzewinek innych
gatunkÛw.
WúrÛd pozosta≥ych 4 rezerwatÛw, ktÛre utraci≥y czÍúÊ lub wiÍkszoúÊ walorÛw w wyniku katastrof naturalnych lub innych przyczyn, wzglÍdnie dobra sytuacja jest w rezerwatach ÑTurnicaî i ÑZabÛrî. W obu rezerwatach drzewostan
94
czÍúciowo uszkodzony przez huragan (w rezerwacie ÑTurnicaî) i przez powÛdü
(w rezerwacie ÑZabÛrî) ulega naturalnej regeneracji, a oba rezerwaty zachowa≥y
znacznπ czÍúÊ swych walorÛw. Niestety w pozosta≥ych dwÛch rezerwatach: ÑBÍbeÒskieî i ÑRezerwat w £osiach im. prof. M. Czaiî, walory przyrodnicze uleg≥y
niemal ca≥kowitej zag≥adzie i obecnie moøna postulowaÊ likwidacjÍ tych rezerwatÛw bπdü pozostawienie ochrony rezerwatowej jedynie w celu úledzenia procesÛw sukcesji.
Naleøy podkreúliÊ, øe istotnym czynnikiem zwiÍkszajπcym podatnoúÊ na
zagroøenia rezerwatÛw w Polsce Po≥udniowej jest duøa liczba rezerwatÛw ma≥ych, o powierzchni poniøej 10 ha. WúrÛd 74 rezerwatÛw, ktÛre utraci≥y czÍúÊ
lub wiÍkszoúÊ swoich walorÛw lub ktÛrych walory sπ zagroøone, jest aø 40, czyli 54% rezerwatÛw ma≥ych, gdy tymczasem rezerwatÛw duøych, o powierzchni
powyøej 100 ha, jest w tej grupie zaledwie 6, czyli 8%.
Jednym z czynnikÛw zwiÍkszajπcych zagroøenia rezerwatÛw przyrody jest
takøe ich niedostateczne oznakowanie w terenie. Dotyczy to zw≥aszcza obiektÛw po≥oøonych na obszarach miast i w pobliøu wsi, wiele bowiem z nich ma
oznakowania zniszczone albo nieczytelne bπdü jest zupe≥nie nieoznakowana,
co sprawia, øe nawet mieszkaÒcy najbliøszych okolic nie wiedzπ o istnieniu
tych rezerwatÛw lub nie znajπ ich dok≥adnej lokalizacji, a co za tym idzie, nie
zdajπ sobie sprawy z tego, øe na terenach tych obowiπzujπ zaostrzone rygory
ochronne.
Warto jeszcze zwrÛciÊ uwagÍ na pewien paradoks. Kilka utworzonych
w ostatnim okresie gÛrskich rezerwatÛw przyrody graniczy z chroniπcymi
podobne siedliska starszymi rezerwatami. Istnienie obok siebie dwu odrÍbnych
rezerwatÛw chroniπcych to samo, jest absurdem i rezerwaty te powinny jak
najszybciej zostaÊ po≥πczone. Dotyczy to nastÍpujπcych par rezerwatÛw:
ÑNa Policyî i ÑRezerwat na Policy im. prof. Z. Klemensiewiczaî w Paúmie
BabiogÛrskim, ÑPilskoî i ÑPiÍÊ KopcÛwî w masywie Pilska w Beskidzie
Øywieckim oraz ÑTorfowiska w dolinie Izeryî i ÑTorfowisko Izerskieî w GÛrach Izerskich.
5. POSTULOWANE ZADANIA OCHRONNE
Wed≥ug obowiπzujπcej obecnie ustawy o ochronie przyrody z 2004 r. ca≥oúÊ
problemÛw zwiπzanych z ochronπ przyrody na terenie rezerwatÛw majπ uregulowaÊ plany ochrony, obowiπzkowo sporzπdzane dla kaødego rezerwatu na okres
20 lat. Poniewaø jednak proces opracowywania tych planÛw idzie doúÊ wolno
i dla wielu obiektÛw istniejπcych na omawianym terenie jeszcze ich nie opracowano, naleøy juø teraz okreúliÊ najwaøniejsze i najpilniejsze zadania, ktÛre po95
Grzegorz Rπkowski
prawiπ i zracjonalizujπ stan ochrony przyrody w rezerwatach Polski Po≥udniowej, a takøe pozwolπ zapobiec najwaøniejszym zagroøeniom walorÛw przyrodniczych tych rezerwatÛw. Do zadaÒ tych naleøπ:
1) dok≥adne oznakowanie rezerwatÛw i ich granic w terenie;
2) podjÍcie staraÒ w zmierzajπcych w kierunku powiÍkszenia wszystkich rezerwatÛw o powierzchni poniøej 2 ha, a takøe niektÛrych innych o powierzchni
poniøej 10 ha, lub utworzenie wokÛ≥ nich otulin;
3) ograniczenie obszarÛw ochrony úcis≥ej na terenie rezerwatÛw nieleúnych do
niezbÍdnego minimum oraz prowadzenie zabiegÛw ochrony czynnej we
wszystkich rezerwatach chroniπcych siedliska naraøone na sukcesjÍ, w tym
w szczegÛlnoúci w rezerwatach stepowych, florystycznych i torfowiskowych;
4) powiÍkszenie niektÛrych z rezerwatÛw, o szacie roúlinnej szczegÛlnie zmienionej w wyniku sukcesji (chodzi tu zw≥aszcza o rezerwaty stepowe i florystyczne, chroniπce murawy i gatunki kserotermiczne) o sπsiednie tereny, na
ktÛrych wystÍpujπ siedliska i gatunki, ktÛrych ochrona by≥a podstawπ utworzenia tych obiektÛw, a ktÛre nie wystÍpujπ juø w obecnych granicach rezerwatÛw;
5) po≥πczenie rezerwatÛw graniczπcych bezpoúrednio ze sobπ .
PIåMIENNICTWO
BaÒcarz S. 1995. Park Krajobrazowy PogÛrza Przemyskiego, Przemyúl.
Bπk K., Morcinek G. 1995. Rezerwaty w Zespole Jurajskich ParkÛw Krajobrazowych wojewÛdztwa katowickiego istniejπce i projektowane. Zarzπd ZJPK wojewÛdztwa katowickiego, Dπbrowa GÛrnicza.
Blarowski A., åniegoÒ M. 1998. Przyroda Beskidu ålπskiego. Colgraf-Press, PoznaÒ.
Bobrowicz G., Jankowski W., Szlachetka A., Wiúniewski E. (b.r.w.). Park Krajobrazowy Che≥my na PogÛrzu Kaczawskim. Agencja Reklamowo-Wydawnicza A. Grzegorczyk, Warszawa.
Borowy R.L., GÛrski J. 1974. Przewodnik po wojewÛdztwie lubelskim. Seria: Nasza przyroda.
Liga Ochrony Przyrody, Warszawa.
∆mak J., Stachurski M., TomkÛw M. 1985. WojewÛdztwa kieleckie, radomskie, tarnobrzeskie.
Seria: Nasza przyroda. Liga Ochrony Przyrody, Warszawa.
Drza≥ M., SmÛlski S. 1973. Przewodnik po wojewÛdztwie krakowskim. Seria: Nasza przyroda.
EkorozwÛj Jurajskich ParkÛw Krajobrazowych. Wybrane problemy 1995. Red. J. Radziejowski,
Instytut Ochrony årodowiska, Warszawa.
Fija≥kowski D. 1996. Ochrona przyrody i úrodowiska naturalnego w úrodkowowschodniej Polsce. Wydawnictwo UMCS, Lublin.
96
Gilowski J., Jeúman M. 1975. Przewodnik po wojewÛdztwie opolskim. Seria: Nasza przyroda.
G≥owaciÒski Z., Michalik S. 1979. Kotlina Sandomierska. Seria: Przyroda polska. Wiedza Powszechna, Warszawa.
GradziÒski R., GradziÒski M., Michalik S. 1994. Natura i kultura w krajobrazie Jury. Przyroda.
Zarzπd Zespo≥u Jurajskich ParkÛw Krajobrazowych, KrakÛw.
Hereüniak J. 2002. Rezerwaty przyrody Ziemi CzÍstochowskiej. Liga Ochrony Przyrody, Zarzπd
OkrÍgu w CzÍstochowie, CzÍstochowa.
Hereüniak J. Skalski J.W. (b.r.w.). ZespÛ≥ Jurajskich ParkÛw Krajobrazowych na terenie wojewÛdztwa czÍstochowskiego. COiT, CzÍstochowa.
Informator o Zespole ParkÛw Krajobrazowych WojewÛdztwa ålπskiego. 2000. Dπbrowa GÛrnicza.
Izdebski K., Grπdziel T. 1971. Roztocze. Seria: Przyroda polska. Wiedza Powszechna, Warszawa.
Jaúliski Park Krajobrazowy. 1999. Zarzπd Zespo≥u Karpackich ParkÛw Krajobrazowych, Krosno.
JoÒca E. 1989. KsiπøaÒski Park Krajobrazowy. Wydawnictwo PTTK ÑKrajî, Warszawa.
Jurajskie Parki Krajobrazowe wojewÛdztwa krakowskiego. Informator krajoznawczy. 1990.
ÑKarpatyî, KrakÛw.
KomierzyÒski T., Wediuk A. (b.r.w.). Lasy Janowskie. Leúny Kompleks Promocyjny. Nadleúnictwo JanÛw Lubelski.
Kowalewski L. 1988. Parki, rezerwaty i pomniki przyrody wojewÛdztwa czÍstochowskiego.
Wyøsza Szko≥a Pedagogiczna w CzÍstochowie, CzÍstochowa.
Krakowskie Parki Krajobrazowe. Informator przyrodniczy 1996. Red. S. Michalik. Zarzπd Zespo≥u Jurajskich ParkÛw Krajobrazowych, KrakÛw.
Lasy Janowskie. Park Krajobrazowy (b.r.w.): Wojewoda Tarnobrzeski, Tarnobrzeg.
Michalak S. 1971. Rezerwaty przyrody na Opolszczyünie. WOIT, Opole.
Michalik S. 1974. Wyøyna Krakowsko-WieluÒska. Seria: Przyroda polska. Wiedza Powszechna,
Warszawa.
Monografia Parku Krajobrazowego ÑGÛry Opawskieî. 1993. Red. K. Dubel. WSP w Opolu,
Opole.
Pa≥czyÒski A., Stepa T. 1983. WojewÛdztwa kroúnieÒskie, przemyskie, rzeszowskie. Seria: Nasza przyroda. Liga Ochrony Przyrody, Warszawa.
Park Krajobrazowy Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkich (b.r.w.). AGO-Projekt,
RacibÛrz.
Park Krajobrazowy Dolina Bobru. Cele i zasady ochrony. 1999. Red. J. Ratajski. Dolnoúlπski
ZespÛ≥ ParkÛw Krajobrazowych Oddzia≥ w Jeleniej GÛrze, Jelenia GÛra.
Park Krajobrazowy ÑGÛry Opawskieî (b.r.w.): Zarzπd Opolskich ParkÛw Krajobrazowych ÑGÛra
úw. Annyî i ÑGÛry Opawskieî, Jarno≥tÛwek.
Popradzki Park Krajobrazowy. Przewodnik. 1996. Zarzπd Popradzkiego Parku Krajobrazowego,
Stary Sπcz.
Przyroda ålÍøaÒskiego Parku Krajobrazowego. Informator. 1995. Oficyna Wydawnicza Kursor,
SobÛtka.
97
Grzegorz Rπkowski
Przyroda wojewÛdztwa bielskiego. Stan poznania, zagroøenia i ochrona. 1997. Colgraf-Press,
PoznaÒ.
Przyroda wojewÛdztwa katowickiego. Red. K. RostaÒski. 1997. Kubajak, Krzeszowice.
Przyroda wojewÛdztwa przemyskiego. Informator. 1993. WojewÛdzki Zarzπd ParkÛw Krajobrazowych w Przemyúlu, Przemyúl.
Przyroda wojewÛdztwa tarnowskiego. 1995. Red. A. ZiÍba. TarnÛw.
Przyroda Øywieckiego Parku Krajobrazowego. 1998. Colgraf-Press, PoznaÒ.
Rπkowski G., Walczak M., WÛjcik J. 2005. Rezerwaty przyrody w Polsce Po≥udniowej. Instytut
Ochrony årodowiska, Warszawa (maszynopis).
Rezerwaty przyrody wojewÛdztwa katowickiego. 1995. Red. W. Beb≥o i S. Wika. Planta.
RostaÒski K. i in. 1996. Przewodnik florystyczny po Zespole Jurajskich ParkÛw Krajobrazowych wojewÛdztwa katowickiego. Dπbrowa GÛrnicza.
Sarosiek J., Sembrat K., Wiktor A. 1975. Sudety. Seria: Przyroda polska. Wiedza Powszechna,
Warszawa.
Staszkiewicz J., Witkowski Z. 1976. Ziemia Sπdecka. Seria: Przyroda polska. Wiedza Powszechna,
Warszawa.
ålÍøaÒski Park Krajobrazowy. Aspekty prawne, przyrodnicze i konserwatorskie. Red. K. Nowacki i M. Przy≥Ícki. 1996. Biblioteka Towarzystwa Opieki nad Zabytkami, Warszawa.
Walczak M., Radziejowski J., Smogorzewska M., Sienkiewicz J., Gacka-Grzesikiewicz E.,
Pisarski Z. 2001. Obszary chronione w Polsce. Instytut Ochrony årodowiska, Warszawa.
Walory przyrodniczo-krajobrazowe Stobrawskiego Parku Krajobrazowego. 2000. Red. S. Koziarski i J. Makowiecki. Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole.
Wielgosik B., Pigulska E. 2001. Park Krajobrazowy GÛra úw. Anny. Przewodnik przyrodniczoturystyczny. Opolskie Zak≥ady Graficzne S.A., Opole.
Wiúniewski E. (b.r.w.). Che≥my. Park krajobrazowy. Urzπd WojewÛdzki w Legnicy, Legnica.
Wojewoda K. (b.r.w.), Karpackie Parki Krajobrazowe. ZespÛ≥ Karpackich ParkÛw Krajobrazowych w Kroúnie i Terra Sana, Krosno.
Za≥ÍczaÒski Park Krajobrazowy. Przewodnik. 1992: Proart, Sieradz.
Zarzycki K., G≥owaciÒski Z. 1986. Bieszczady. Seria: Przyroda polska. Wiedza Powszechna,
Warszawa.
Øywiecki Park Krajobrazowy. 1998. Øywiec.
UWAGA! W wykazie piúmiennictwa uwzglÍdniono jedynie pozycje ksiπøkowe i waøniejsze
broszury. Wykorzystano ponadto wiele map, folderÛw i drobniejszych broszur, zawierajπcych
m.in. opisy rezerwatÛw przyrody i innych obiektÛw chronionych, korzystano takøe z licznych
serwisÛw internetowych.
Dr Grzegorz Rπkowski
Zak≥ad Ochrony Przyrody i Krajobrazu,
Instytut Ochrony årodowiska,
98

Nr 29

Transkrypt

Podobne dokumenty

Zobacz film - Paco Cases

Rabbit wspiera projekt Ciemne Niebo PSEW chce w

Pobierz - Elnord

Eksploatacja falowników w środowisku przemysłowym

Lutowanie, czyli nie ma fraka bez nici