Przestępstwo oszustwa ubezpieczeniowego

Transkrypt

Marcin Malinowski
I. Wprowadzenie
Dzięki ustawie z dnia 12 października 1994 r. o ochronie obrotu gospodarczego i zmianie niektórych przepisów prawa karnego (Dz. U. Nr 126, poz.
615) polskie prawo karne wzbogaciło się o kolejny typ przestępstwa, mianowicie – o przestępstwo oszustwa ubezpieczeniowego. Artykuł 4 § 1 tej ustawy stanowił: „Kto, w celu uzyskania odszkodowania z tytułu umowy ubezpieczenia, powoduje zdarzenie będące podstawą do wypłaty odszkodowania,
podlega karze pozbawienia wolności do lat 5”. Natomiast w świetle § 2 cytowanego przepisu: „Nie podlega karze, kto przed wszczęciem postępowania
karnego dobrowolnie zapobiegł wypłacie odszkodowania”.
Ratio legis dla stworzenia nowego typu przestępstwa stanowiła potrzeba
włączenia do materii ustawowej kwestii oszustw ubezpieczeniowych, których
przypadki zaczęły stawać się coraz liczniejsze1. Wprawdzie w obowiązującym wówczas kodeksie karnym z dnia 19 kwietnia 1969 r. (Dz. U. Nr 13,
poz. 94) występował samodzielny typ przestępstwa oszustwa klasycznego,
ujęty w treści art. 205 § 1, to jednak szeroki wachlarz przestępczych zachowań, zmierzających do wypłaty nienaleŜnych odszkodowań z tytułu umowy
ubezpieczenia, powodował, Ŝe bezkarnych pozostawało wielu sprawców,
których czyny nie mogły być zakwalifikowane z ww. przepisu.
Uregulowanie, określone w art. 4 ustawy z dnia 12 października 1994 r.
o ochronie obrotu gospodarczego i zmianie niektórych przepisów prawa
karnego, miało przyczynić się do uproszczenia dowodzenia oszustwa ubezpieczeniowego, gdyŜ nie zawierało ono znamienia „niekorzystnego rozporządzenia mieniem” – występującego w przepisie art. 205 § 1 ówczesnego
kodeksu karnego2. Jak się okazało w późniejszej praktyce stosowania nowej
regulacji prawnej, udowodnienie sprawcy oszustwa ubezpieczeniowego inkryminowanego mu czynu – wcale nie stało się prostsze, a to za sprawą
konieczności wykazania zamiaru kierunkowego, tj. działania w celu uzyskania odszkodowania.
Oszustwo ubezpieczeniowe naleŜało przez około 3 lata do tej kategorii
przestępstw, której regulacji naleŜy szukać w tzw. pozakodeksowych przepi1
2
T o b i s A., Rola ustawy z dnia 12 października 1994 r. o ochronie obrotu gospodarczego,
RPEiS 1995, nr 1, s. 23.
T o b i s A., op. cit., s. 24.
Prokuratura
i Prawo 10, 2007
65
M. Malinowski
sach karnych. Dopiero autorzy nowej kodyfikacji karnej z 1997 r. uczynili
z oszustwa ubezpieczeniowego „przestępstwo kodeksowe”.
Ustawodawca, uzasadniając wprowadzenie do kodeksu karnego przestępstwa oszustwa ubezpieczeniowego, stwierdził, Ŝe: „Szczególny rodzaj
oszustwa ubezpieczeniowego przewiduje natomiast art. 298, polegający na
świadomym powodowaniu zdarzenia, które stanowi podstawę do wypłacenia
odszkodowania, np. podpalenie budynku, spowodowanie wypadku drogowego. Przyjęcie tego odszkodowania uzasadnia odpowiedzialność na podstawie art. 286 w związku np. z art. 294 § 1. Dotyczy to tylko ubezpieczeń
majątkowych i ma charakter czynności przygotowawczej do właściwego
oszustwa asekuracyjnego (art. 286)”3.
Przestępstwo oszustwa ubezpieczeniowego zostało określone w kodeksie karnym z dnia 6 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 88, poz. 553) w art. 298 § 1,
który stanowi: „Kto, w celu uzyskania odszkodowania z tytułu umowy ubezpieczenia, powoduje zdarzenie będące podstawą do wypłaty takiego odszkodowania, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5”.
Natomiast zgodnie z treścią art. 298 § 2 k.k.: „Nie podlega karze, kto
przed wszczęciem postępowania karnego dobrowolnie zapobiegł wypłacie
odszkodowania”.
Jak wynika z porównania treści przepisów: art. 4 ustawy z dnia 12 października 1994 r. o ochronie obrotu gospodarczego i zmianie niektórych
przepisów prawa karnego oraz art. 298 k.k., nowe uregulowanie przestępstwa oszustwa ubezpieczeniowego róŜni się od poprzedniej regulacji dodaniem określenia: „takiego” odnoszącego się do słowa: „odszkodowania”.
W rezultacie, zamiast stwierdzenia: „będące podstawą do wypłaty odszkodowania…”, w obecnym kształcie opisywanego typu przestępstwa jest określenie uzupełnione zaimkiem wskazującym i brzmi ono: „będące podstawą
do wypłaty takiego odszkodowania…”.
Ponadto w art. 298 § 1 k.k. określono takŜe dolną granicę ustawowego
zagroŜenia: „od 3 miesięcy pozbawienia wolności”, co nie było wyartykułowane w art. 4 ustawy z dnia 12 października 1994 r. o ochronie obrotu gospodarczego i zmianie niektórych przepisów prawa karnego, gdyŜ dolna
granica ustawowego zagroŜenia na gruncie tej ustawy wynikała z przepisów
części ogólnej kodeksu karnego z dnia 19 kwietnia 1969 r., gdzie art. 32 § 1
stanowił, Ŝe: „Kara pozbawienia wolności trwa najmniej 3 miesiące, a najwyŜej 15 lat”4.
3
4
Uzasadnienie rządowego projektu kodeksu karnego, (w:) Nowe Kodeksy karne – z 1997 r.
z uzasadnieniami, Wyd. Prawnicze, Warszawa 1997, s. 210.
Wg kodeksu karnego z dnia 6 kwietnia 1997 r., kara pozbawienia wolności trwa najkrócej
miesiąc, a najdłuŜej 15 lat (art. 37 k.k.), zatem pozostawienie w niezmienionym kształcie
opisu zagroŜenia ustawowego z art. 4 § 1 ustawy z dnia 12 października 1994 r. o ochronie
obrotu gospodarczego i zmianie niektórych przepisów prawa karnego – spowodowałoby au-
66
Prokuratura
i Prawo 10, 2007
II. Problem nazwy: oszustwo ubezpieczeniowe
JuŜ od czasu wprowadzenia do polskiego prawa karnego przestępstwa
określonego w art. 4 § 1 ustawie z dnia 12 października 1994 r. o ochronie
obrotu gospodarczego i zmianie niektórych przepisów prawa karnego
(Dz. U. Nr 126, poz. 615) przedstawiciele doktryny nazywali je mianem
„oszustwa ubezpieczeniowego”, bądź zamiennie: „oszustwa asekuracyjnego”.
Jeszcze przed wejściem w Ŝycie powyŜszej regulacji prawnej5 K. Buchała
stwierdził, Ŝe przedmiotowa ustawa „wprowadziła nie znany obowiązującemu ustawodawstwu typ przestępstwa oszustwa asekuracyjnego, które zdarza się coraz częściej pod róŜnymi postaciami”6.
RównieŜ A. Tobis określa przestępstwo z art. 4 § 1 ww. ustawy jako
„oszustwo ubezpieczeniowe”7.
Natomiast H. Pracki omawiany typ przestępstwa nazywa oszustwem
asekuracyjnym, jednakŜe zaznacza, Ŝe nazwa ta nie jest usprawiedliwiona,
gdyŜ, pomimo iŜ przestępstwo to sprowadza się do podstępnego działania
przy zawieraniu umowy o ubezpieczenie, to róŜni się istotnie od oszustw
ujętych w kodeksie karnym8.
Bez krytycznych uwag nazwą „oszustwo ubezpieczeniowe” posługuje się
R. Rogala9, dostrzegając jednak problemy praktyczne w rozgraniczeniu
oszustwa ubezpieczeniowego od klasycznego oszustwa i trudności interpretacyjne w zakresie znamion obu tych przestępstw.
Z kolei E. Kędra pisze o powyŜszym przestępstwie jako o szczególnej postaci oszustwa asekuracyjnego, którego znamiona moŜna wyczerpać jedynie
w związku ze stosunkiem prawnym ubezpieczenia gospodarczego, a przestępstwo to jest ustawowym uzupełnieniem postaci klasycznej oszustwa10.
A. Bentkowski, poddając analizie przestępstwa z cytowanej ustawy, podniósł, Ŝe ustawa ta „wprowadza do polskiego prawa karnego nieznany naszemu ustawodawstwu typ przestępstwa zwanego oszustwem asekuracyj-
tomatyczne obniŜenie dolnej granicy ustawowego zagroŜenia w przestępstwie oszustwa
ubezpieczeniowego z 3 miesięcy do 1 miesiąca pozbawienia wolności.
5
Ustawa z dnia 12 października 1994 r. o ochronie obrotu gospodarczego i zmianie niektórych przepisów prawa karnego (Dz. U. Nr 126, poz. 615) weszła w Ŝycie w dniu 1 stycznia
1995 r.
6
B u c h a ł a K., Wybrane zagadnienia ustawy o ochronie obrotu gospodarczego, PiP 1994,
nr 12, s. 37.
7
8
P r a c k i H., Nowe rodzaje przestępstw gospodarczych, Prok. i Pr. 1995, nr 1, s. 47.
9
R o g a l a R., Prawna kwalifikacja oszustw ubezpieczeniowych w teorii i praktyce, ZN WSUiB
1995, nr 11, s. 58 i n.
10
K ę d r a E., Jeszcze w sprawie przestępczości na szkodę ubezpieczyciela, Prawo Asekuracyjne 1996, nr 3, s. 62.
Prokuratura
i Prawo 10, 2007
67
M. Malinowski
nym. Nazwa tego typu przestępstwa ma znaczenie drugorzędne, ale jest
ona błędna. Skoro teoria prawa ma przyjąć nazwę tego typu występku, to
bardziej właściwą nazwą byłaby nazwa «przestępstwo ubezpieczeniowe»”11.
Równocześnie autor ten nie uzasadnia swojego poglądu o błędności nazwy
„oszustwo ubezpieczeniowe” i nie stara się przekonać co do swojej propozycji nazwy omawianego typu przestępstwa.
W. Mądrzejowski stwierdził natomiast, Ŝe powyŜsza ustawa wprowadziła
„nieznany dotąd polskiemu prawu karnemu typ oszustwa ubezpieczeniowego”12.
Wbrew twierdzeniom Ł. Pohla w kwestii rzekomego odrzucenia przez T.
Rydzka nazwy „oszustwo ubezpieczeniowe”13, T. Rydzek, określając nazwę
dla ww. przestępstwa, wspomina o „tzw. oszustwie ubezpieczeniowym”14.
Autor ten równocześnie kategorycznie zastrzega, Ŝe „termin «oszustwo asekuracyjne» bądź «oszustwo ubezpieczeniowe» nie moŜe wyraŜać istoty
i całości zagroŜeń przestępczych dla zakładów ubezpieczeń”, a „ustawa
stanowi odejście od prawnej koncepcji, według której przestępstwo na szkodę ubezpieczyciela jest toŜsame z oszustwem”, przez co „jest to niewątpliwie
wyraz słusznych dąŜeń do modernizacji przepisów karnych i dostosowywania ich do zmian w sferze struktury i metod działań karalnych”15. T. Rydzek
nie neguje samej nazwy: „oszustwo ubezpieczeniowe” dla określenia badanego typu przestępstwa, lecz proponuje stosowanie pojęcia „przestępczość
ubezpieczeniowa” dla oznaczenia „ogółu przestępstw, które w sposób pośredni lub bezpośredni godzą w interesy firmy ubezpieczeniowej bądź rynku
ubezpieczeniowego”16 i tylko w tym szerszym zakresie nie uznaje pojęcia
„oszustwo”.
TakŜe G. Wiciński uŜywa nazwy „oszustwo ubezpieczeniowe” podczas
analizy przepisu art. 4 § 1 cytowanej ustawy17. Autor ten zauwaŜa, Ŝe skuteczność omawianej regulacji prawnej w przeciwdziałaniu oszustwom ubezpieczeniowym nie jest wielka i proponuje de lege ferenda ująć oszustwo
asekuracyjne „w klasycznej formie przestępstwa skutkowego”, co znalazłoby
swoje odzwierciedlenie w konstrukcji tego typu przestępstwa jako „Ŝądanie
11
B e n t k o w s k i A., Nowe przepisy karne dotyczące przestępstw ubezpieczeniowych, PiP
1996, nr 11, s. 60.
12
M ą d r z e j o w s k i W., Odpowiedzialność za wyłudzenie związane z ubezpieczeniem umowy
leasingowej, Mon. Prawn. 1996, nr 2, s. 47.
13
P o h l Ł., Przestępstwo tzw. oszustwa ubezpieczeniowego (art. 298 k.k.) – uwagi zasadnicze, RPEiS 2001, nr 4, s. 80.
14
R y d z e k T., Przestępczość ubezpieczeniowa. Problemy metodologii badań, Wiad. Ubezp.
2000, nr 3–4, s. 8.
15
R y d z e k T., Przestępczość ubezpieczeniowa w świetle teorii i praktyki, Prawo Asekuracyjne 1996, nr 2, s. 68.
16
R y d z e k T., Rozmiary i formy zagroŜenia przestępczością ubezpieczeniową oraz koncepcja działań profilaktycznych, ZNWSUiB 1997, nr 15, s. 6.
17
W i c i ń s k i G., Oszustwo ubezpieczeniowe, Prok. i Pr. 1997, nr 7–8, s. 33 i n.
68
Prokuratura
i Prawo 10, 2007
bezpodstawnego odszkodowania lub otrzymanie takiego odszkodowania
w następstwie przedłoŜenia fałszywych lub stwierdzających nieprawdę dokumentów co do okoliczności lub faktu zdarzenia będącego podstawą do
wypłaty odszkodowania lub jego części”18.
Autorzy kodeksu karnego z 1997 r. w uzasadnieniu do tej ustawy określili
wprowadzany typ przestępstwa z art. 298 k.k. jako „szczególny rodzaj oszustwa ubezpieczeniowego”19.
Po wejściu w Ŝycie ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny
(Dz. U. Nr 88, poz. 553)20 autorzy licznych komentarzy do tego aktu prawnego zasadniczo takŜe przychylali się do nazwy „oszustwo ubezpieczeniowe” bądź „oszustwo asekuracyjne” w celu określenia typu przestępstwa
z art. 298 § 1 k.k. I tak: O. Górniok uŜywa pojęcia „oszustwa asekuracyjnego”21, J. Wojciechowski pisze o „oszustwie ubezpieczeniowym”22, P. Kardas
takŜe operuje pojęciem „oszustwa ubezpieczeniowego”23, a M. Bojarski
stwierdza, Ŝe zachowanie sprawcy wzmiankowanego przestępstwa „popularnie nazywa się oszustwem ubezpieczeniowym”24. Natomiast R. Góral
neguje nazwę „oszustwo ubezpieczeniowe”, powołując się na przytoczoną
za G. Wicińskim definicję utworzoną na potrzeby Europejskiego Komitetu
Ubezpieczeń (CEA), z której ma wynikać, Ŝe za oszustwo ubezpieczeniowe
„uznaje się Ŝądanie bezpodstawnego odszkodowania albo otrzymanie takiego odszkodowania drogą oszustwa”25. NaleŜy tutaj stwierdzić, Ŝe R. Góral
wprowadza w błąd czytelników swojego komentarza. Błąd ten polega na
tym, Ŝe G. Wiciński wcale nie utoŜsamia oszustwa ubezpieczeniowego
z definicją Europejskiego Komitetu Ubezpieczeń, lecz autor ten wskazuje
wprost, Ŝe przytoczona definicja odnosi się do pojęcia „przestępstwa ubezpieczeniowego”26, a nie pojęcia „oszustwa ubezpieczeniowego”. Pojęcie
18
W i c i ń s k i G., op. cit., s. 43.
Nowe kodeksy karne – z 1997 r. z uzasadnieniami, op. cit., s. 210.
20
Ustawa ta weszła w Ŝycie w dniu 1 września 1998 r.
21
G ó r n i o k O., Przestępstwa gospodarcze. Rozdział XXXVI i XXXVII Kodeksu karnego.
Komentarz, Wyd. C. H. Beck, Warszawa 2000, s. 37; zob. takŜe G ó r n i o k O., „Niekorzystne rozporządzenie” i „cudze mienie” jako znamiona przestępstwa oszustwa (na tle niektórych sposobów wyłudzeń nieruchomości), Prok. i Pr. 2002, nr 9, s. 7–8, gdzie autorka ta dla
odróŜnienia od ustawowej konstrukcji oszustwa klasycznego z art. 286 § 1 k.k. wymienia typy oszustw specjalizowanych ze względu na przedmiot, czy sposób oddziaływania np. z art.
297 k.k., 298 k.k., 287 k.k., 286 § 2 k.k.
22
W o j c i e c h o w s k i J., Kodeks karny. Komentarz. Orzecznictwo, Wyd. Librata, Warszawa
1998, s. 521.
23
K a r d a s P., (w:) Z o l l A. (red.), Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, t. III, Kantor
Wydawniczy Zakamycze, Kraków 1999, s. 323.
24
B o j a r s k i M., (w:) G ó r n i o k O. (red.), Kodeks karny. Komentarz, Wyd. Prawnicze Lexis
Nexis, Warszawa 2004, s. 815.
25
G ó r a l R., Kodeks karny. Praktyczny komentarz, Wyd. Zrzeszenia Prawników Polskich,
Warszawa 1999, s. 391.
26
19
Prokuratura
i Prawo 10, 2007
69
M. Malinowski
„przestępstwa ubezpieczeniowego”27 jest bowiem zakresowo szersze od
„oszustwa ubezpieczeniowego” określonego w treści art. 298 § 1 k.k.
Znamienne jest, iŜ przedstawiciele praktyki, wywodzący się z organów
ścigania, określili typ przestępstwa ujętego w art. 298 § 1 k.k. jako „oszustwo
ubezpieczeniowe” bądź „oszustwo asekuracyjne”. Nazwy takie stosują
w swoich publikacjach prokuratorzy: H. Pracki28, B. Sałata29, J. Skorupka30,
Z. Niezgoda31, M. Malinowski32, a takŜe policjanci: R. Zakrzewski33, K. Martyniuk34, W. Jaroch35.
Na uwagę zasługuje okoliczność, Ŝe takŜe liczni badacze przestępczości
gospodarczej w znakomitej większości bez zastrzeŜeń przyjmowali i posługiwali się nazwą „oszustwo ubezpieczeniowe” bądź „oszustwo asekuracyjne”
przy określaniu przestępstwa z art. 298 § 1 k.k. Wystarczy tu wspomnieć
choćby o takich autorów jak: A. Pyka36, G. Grabarczyk37, T. Oczkowski38.
27
Szerzej na temat definicji „przestępstwa ubezpieczeniowego” zob. takŜe m.in.: K ę d r a E.,
Jeszcze w sprawie przestępczości na szkodę ubezpieczyciela, Prawo Asekurac. 1996, nr 3,
s. 65 i n.; J a r o c h W., Przestępczość ubezpieczeniowa (uwagi systematyzujące), Wiad.
Ubezp. 2002, nr 5–6, s. 28 i n.; t e n Ŝ e, Przestępczość ubezpieczeniowa (uwagi systematyzujące), Probl. Współcz. Kryminalistyki, t. VII, s. 47 i n.; K r u p i c z M., Zwalczanie przestępczości ubezpieczeniowej, Wiad. Ubezp. 1999, nr 5–6, s. 16 i n.; K r u p i c z M., Przestępczość w ubezpieczeniach majątkowych i osobowych, PUSiG 1999, nr 7, s. 36; N o w o r y t a
S., Definicja przestępstwa ubezpieczeniowego w Polsce, PUSiG 1998, nr 5, s. 14; N o w o r y t a S., Przestępczość ubezpieczeniowa, Wiad. Ubezp. 1998, nr 5–6, s. 39 i n.; P r ę t k i C.,
Wokół problematyki przestępczości ubezpieczeniowej, Wiad. Ubezp. 1997, nr 1–2, s. 31;
R y d z e k T. (red.), Przestępczość ubezpieczeniowa – identyfikacja zagroŜeń, jak zapobiegać, ZN WSUiB 1994, nr 4, s. 5 i n.
28
P r a c k i H., Przestępstwa gospodarcze w nowym kodeksie karnym, (w:) Nowa kodyfikacja
karna. Kodeks karny. Krótkie komentarze, nr 15, Warszawa 1998, s. 148 i n.
29
S a ł a t a B., Przestępczość ubezpieczeniowa w praktyce prokuratorskiej, Prok. i Pr. 2003,
nr 9, s. 132 i n.
30
S k o r u p k a J., Wybrane zagadnienia konstrukcji typów szczególnych przestępstwa oszustwa, Mon. Prawn. 2004, nr 14, s. 636.
31
N i e z g o d a Z., Niektóre aspekty prawnokarnej ochrony ubezpieczycieli (instytucji ubezpieczeniowych) na gruncie unormowań art. 286 i 298 k.k., Prok. i Pr. 2006, nr 4, s. 133 i n.
32
M a l i n o w s k i M., Bezkarność sprawcy oszustwa ubezpieczeniowego, Par. na drodze 2006,
nr 9, s. 36.
33
Z a k r z e w s k i R., Ochrona obrotu gospodarczego w nowym kodeksie karnym, PUG 1997,
nr 11, s. 2 i 4.
34
M a r t y n i u k K., Problemy przestępczości ubezpieczeniowej na podstawie doświadczeń
SłuŜby Kryminalnej Komendy Głównej Policji, PUR 2001, nr 10, s. 75.
35
J a r o c h W., Prawnokarna ochrona praw konsumentów, PUG 2004, nr 6, s. 4; inaczej niŜ
we wcześniejszych publikacjach, jak np. J a r o c h W., Przestępczość na rynku ubezpieczeń,
Wyd. Poltex, Warszawa 2002, s. 39, czy teŜ Przestępczość ubezpieczeniowa..., op. cit.,
s. 32.
36
P y k a A., Oszustwo asekuracyjne, Monitor Prawn. 1999, nr 9, s. 14 i n.
37
G r a b a r c z y k G., Przestępczość gospodarcza na tle przemian ustrojowych w Polsce, Wyd.
Dom Organizatora, Toruń 2002, s. 140 i n.
38
O c z k o w s k i T., Oszustwo jako przestępstwo majątkowe i gospodarcze, Kantor Wydawniczy Zakamycze, Kraków 2004, s. 179 i n.
70
Prokuratura
i Prawo 10, 2007
Odmienną od wyŜej przytoczonych poglądów koncepcję nazwy przestępstwa określonego w treści art. 298 § 1 k.k. zaprezentował Ł. Pohl, który kategorycznie odrzucił nazwę „oszustwo ubezpieczeniowe” i zaproponował
w jej miejsce nazwę „upozorowanie wypadku ubezpieczeniowego”. Autor
tego rozwiązania wskazał, Ŝe omawianego przestępstwa nie moŜna nazwać
oszustwem, gdyŜ nie zawiera ono podstawowych znamion oszustwa, tj. doprowadzenia innej osoby do niekorzystnego rozporządzenia mieniem za
pomocą wprowadzenia jej w błąd, czy teŜ wyzyskania błędu lub niezdolności
do naleŜytego pojmowania przedsiębranego działania. Dalej Ł. Pohl wywodził, Ŝe nazywanie przedmiotowego przestępstwa mianem oszustwa jest
przykładem utworzenia projektującej definicji konstrukcyjnej, która ustala
znaczenie słowa na przyszłość, a jednocześnie nie liczy się z dotychczasowym znaczeniem tego słowa. Swoją nowatorską koncepcję nazwy Ł. Pohl
uzasadnił tym, Ŝe nie jest moŜliwe umyślne spowodowanie wypadku ubezpieczeniowego, gdyŜ kłóciłoby się to z konstytutywną cechą losowości takiego wypadku, stąd teŜ propozycja wyraŜenia „upozorowanie”39.
NaleŜy w tym miejscu stwierdzić, Ŝe stanowisko Ł. Pohla nie jest słuszne,
gdyŜ Ŝaden z autorów, posługujących się nazwą „oszustwo ubezpieczeniowe” dla określenia przestępstwa z art. 298 § 1 k.k., nie kaŜe nazywać tą
samą nazwą: „oszustwo” zarówno przestępstwa ujętego w art. 286 § 1 k.k.,
jaki i przestępstwa z art. 298 § 1 k.k. Nie ma tu więc mowy o ustaleniu nowego znaczenia słowa na przyszłość bez liczenia się z dotychczasowym
znaczeniem tego słowa. Subtelnym, a właściwie zasadniczym wyróŜnikiem
określenia obydwu wymienionych typów przestępstw jest przymiotnik:
„ubezpieczeniowe” („asekuracyjne”) przy rzeczowniku: „oszustwo” – w przypadku przestępstwa z art. 298 § 1 k.k., który to wyróŜnik zmienia w tym
przypadku obraz wyspecjalizowanego typu przestępstwa. Wydaje się, Ŝe
problem Ł. Pohla w kwestii odrzucenia nazwy „oszustwo ubezpieczeniowe”
sprowadza się do dylematu, czy moŜe być oszustwem ubezpieczeniowym
przestępstwo, które nie jest klasycznym oszustwem. Wątpliwość tę pomaga
rozwiązać porównanie z innej (choć nie do końca) dziedziny, gdzie moŜna
zadać pytanie, czy moŜe być piractwem drogowym, bądź piractwem komputerowym – „klasyczne” piractwo (tzn. morskie)? TakŜe i w tym przypadku
piractwo drogowe, czy teŜ komputerowe posiadają inne cechy i mają niewiele wspólnego z pierwotnym znaczeniem słowa „piractwo”, a róŜnią się od
niego uŜyciem określenia przymiotnikowego.
39
P o h l Ł., Przestępstwo tzw. oszustwa ubezpieczeniowego (art. 298 k.k.) – uwagi zasadnicze, RPEiS 2001, nr 4, s. 80–81; por. P o h l Ł., Karnomaterialna charakterystyka przestępstwa upozorowania wypadku ubezpieczeniowego na podstawie Kodeksu karnego z dnia
6 czerwca 1997 r., referat wygłoszony na V Ogólnopolskiej Konferencji „Przestępczość
Ubezpieczeniowa”, Szczecin, 20–21 lutego 2002 r., Materiały konferencyjne, Wyd. Szczecin
Expo 2002, s. 85–87.
Prokuratura
i Prawo 10, 2007
71
M. Malinowski
Krytycznie naleŜy się takŜe ustosunkować do propozycji nowej nazwy dla
przestępstwa z art. 298 § 1 k.k. jako „upozorowania wypadku ubezpieczeniowego”. Przepis ten nie penalizuje bowiem zachowania polegającego na
„pozoracji”, lecz na „spowodowaniu” i to spowodowaniu „zdarzenia” będącego podstawą do wypłaty odszkodowania, a nie spowodowaniu „wypadku
ubezpieczeniowego”. Oczywiste jest, Ŝe nie moŜna umyślnie spowodować
czegoś, co zajść moŜe tylko losowo. JednakŜe owo „zdarzenie” nie jest toŜsame z „wypadkiem ubezpieczeniowym”, o czym będzie mowa w dalszej
części niniejszego opracowania.
Na marginesie wypada zauwaŜyć, Ŝe zaproponowaną przez Ł. Pohla nazwę „upozorowanie wypadku ubezpieczeniowego” zaakceptował w doktrynie
polskiego prawa karnego jedynie R. Zawłocki, który całkowicie podzielił argumentację Ł. Pohla, dodając, Ŝe w omawianym przepisie chodzi o „kreację
podstawy wypłaty odszkodowania, a nie kreację wypadku”40. Nadmienić
trzeba takŜe, iŜ R. Zawłocki przestępstwa z art. 298 k.k. i z art. 297 k.k.
określa zbiorczą nazwą: „oszustwa gospodarcze”41, podczas gdy np. B. Kurzępa jako oszustwo gospodarcze uznaje jedynie przestępstwo z art. 297
k.k.42. Pogląd Ł. Pohla w kwestii nazewnictwa przestępstwa z art. 298 § 1 k.k.,
wsparty zdaniem R. Zawłockiego, naleŜy uznać za odosobniony.
III. Przedmiot ochrony
Przestępstwo oszustwa ubezpieczeniowego zostało zawarte przez ustawodawcę w rozdziale XXXVI kodeksu karnego, zatytułowanym: „Przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu”, a poprzednio funkcjonowało ono
– jak juŜ wyŜej wspominano – w ustawie o ochronie obrotu gospodarczego
i zmianie niektórych przepisów prawa karnego. Takowe usytuowanie omawianego typu przestępstwa pozwala wnioskować, Ŝe intencją ustawodawcy
było zaliczenie go do kategorii przestępstw mających na celu ochronę obrotu
gospodarczego.
Podobny pogląd prezentuje Ł. Pohl, który jest zdania, Ŝe rodzajowym
przedmiotem ochrony jest w tym przypadku bezpieczeństwo obrotu gospodarczego. Natomiast jako bezpośredni przedmiot ochrony autor ten określił
funkcjonalność ubezpieczycieli, a takŜe związane z nią i warunkujące ją interesy ubezpieczających i ubezpieczycieli43.
40
Z a w ł o c k i R., Oszustwa gospodarcze. Analiza przepisów art. 297 i 298 k.k., Monitor
Prawn. 2003, nr 6, s. 258 i 263.
41
Z a w ł o c k i R., op. cit., s. 258.
42
K u r z ę p a B., Oszustwo gospodarcze, Prok. i Pr. 1998, nr 5, s. 43.
43
P o h l Ł., Przestępstwo tzw. oszustwa..., op. cit., s. 82.
72
Prokuratura
i Prawo 10, 2007
Częściowo odmienne stanowisko zajmuje w tej kwestii R. Zawłocki, który
uwaŜa, Ŝe bezpieczeństwa obrotu gospodarczego, a zwłaszcza bezpieczeństwa związanego z usługami ubezpieczeniowymi nie naleŜy utoŜsamiać
z przedmiotem ochrony przepisu art. 298 k.k. Autor ten wywodzi, Ŝe gdyby
celem tego przepisu było bezpieczeństwo obrotu gospodarczego, to z załoŜenia miałoby ograniczać albo eliminować ryzyko, podczas gdy ryzyko jest
właśnie podstawą obrotu gospodarczego. R. Zawłocki twierdzi, iŜ przepis ten
chroni ubezpieczenia majątkowe, a indywidualny przedmiot ochrony – to
w tym przypadku interes majątkowy zakładu ubezpieczeniowego, który naraŜony jest na wyłudzenie zapłaty odszkodowania. Interes ten obejmuje
mienie zakładu ubezpieczeniowego, ale takŜe wszystkie pozostałe składniki
instytucji ubezpieczeniowej44.
Zdaniem O. Górniok, do przedmiotów ochrony naleŜy w przypadku oszustwa ubezpieczeniowego zaliczyć dwa dobra egzystujące zaleŜnie od siebie,
gdyŜ przepis chroni ponadindywidualne interesy społeczne, przejawiające
się w funkcjonalnej i socjalnej sprawności instytucji ubezpieczeniowych,
a takŜe interesy majątkowe poszczególnych ubezpieczycieli, którzy realizują
zadania tej instytucji45.
Natomiast P. Kardas uzupełnia niejako stanowisko O. Górniok, twierdząc,
Ŝe cytowany przepis chroni pozycję i wypłacalność ubezpieczycieli, czego
konsekwencją jest zwiększenie poczucia bezpieczeństwa ubezpieczonych
poprzez zagwarantowanie wypłacalności ubezpieczycieli w związku z zaistnieniem zdarzeń losowych bądź wypadków, determinujących uzyskanie naleŜnego odszkodowania46.
Podobnego zdania jest R. Zakrzewski, który określa jako zadanie powyŜszego przepisu ochronę instytucji ubezpieczeniowych przed działaniami
zmierzającymi do wyłudzania odszkodowań, a takŜe wzmoŜenie poczucia
bezpieczeństwa ubezpieczonych poprzez zapewnienie wypłacalności ubezpieczycieli47.
Ze stwierdzeniami P. Kardasa i R. Zakrzewskiego koresponduje ujęcie
przedmiotu ochrony oszustwa ubezpieczeniowego – autorstwa A. Pyki.
W świetle poglądu tej autorki przedmiot ochrony obejmuje w tym przypadku
indywidualne interesy poszczególnych ubezpieczycieli oraz ponadindywidualny interes społeczny przejawiający się w zaufaniu do instytucji ubezpieczeniowych48.
Z kolei M. Bojarski uwaŜa, Ŝe przedmiot ochrony wzmiankowanego przepisu to interes gospodarczy instytucji ubezpieczeniowych, a takŜe ponadin44
G ó r n i o k O., Przestępstwa gospodarcze..., op. cit., s. 38.
46
K a r d a s P., op. cit., s. 324.
47
Z a k r z e w s k i R., op. cit., s. 4.
48
P y k a A., op. cit., s. 14.
45
Prokuratura
i Prawo 10, 2007
73
M. Malinowski
dywidualne interesy społeczne połączone z utrzymaniem funkcjonalnej
i racjonalnej działalności instytucji ubezpieczeniowych49.
Analogiczny pogląd, wyraŜony na gruncie analizy przepisu art. 4 ustawy
o ochronie obrotu gospodarczego i zmianie niektórych przepisów prawa
karnego, wypowiedział G. Wiciński. Autor ten stwierdził, Ŝe przedmiotem
ochrony wspomnianego przepisu jest szeroko pojęty interes społeczny, powiązany z utrzymaniem funkcjonalnej i socjalnej sprawności instytucji ubezpieczeniowych, a takŜe poszczególnych ubezpieczycieli, co jest równoznaczne z moŜliwie najlepszą kondycją finansową zakładów ubezpieczeń.
G. Wiciński słusznie zaakcentował, Ŝe przytoczony przepis naleŜy wskazać
jako przykład przestępstwa abstrakcyjnego naraŜenia na niebezpieczeństwo50.
TakŜe na gruncie przepisów ustawy o ochronie obrotu gospodarczego
i zmianie niektórych przepisów prawa karnego H. Pracki równieŜ trafnie zauwaŜył, Ŝe przepis statuujący przestępstwo oszustwa ubezpieczeniowego
chroni bezpieczeństwo obrotu gospodarczego w postaci działalności ubezpieczeniowej, a przestępstwo to naleŜy do kategorii przestępstw z naraŜenia, poniewaŜ chronione przezeń dobro prawne nie musi zostać naruszone,
a wystarczy, Ŝe będzie tylko naraŜone51.
Wnikliwą analizę tego zagadnienia przeprowadził wspomniany juŜ w niniejszej publikacji Ł. Pohl, który podkreślił, Ŝe celowe spowodowanie zdarzenia ubezpieczeniowego „wywołuje jedynie abstrakcyjne naraŜenie mienia
ubezpieczyciela na jego naruszenie. Przestępstwo to cechuje zatem nie
konkretne wywołanie niebezpieczeństwa, ale tkwiąca w warunkach i okolicznościach czynu potencjalna moŜliwość takiego niebezpieczeństwa. Ubezpieczyciel rozwaŜa bowiem formalnie wypłatę odszkodowania dopiero wtedy, gdy nastąpiło wystąpienie z roszczeniem, a to dla bytu przestępstwa
upozorowania wypadku ubezpieczeniowego jest juŜ faktem irrelewantnym”52.
Z powyŜszymi wywodami Ł. Pohla koresponduje takŜe teza Z. Niezgody,
który podnosi, Ŝe omawiany przepis chroni wskazane dobra juŜ przed potencjalną szkodą (zagroŜeniem)53.
49
B o j a r s k i M., op. cit., s. 814.
W i c i ń s k i G., op. cit., s. 35 i 43.
51
P r a c k i H., op. cit., s. 49.
52
P o h l Ł., Przestępstwo upozorowania wypadku ubezpieczeniowego w polskim prawie karnym (studium prawnodogmatyczne), Poznań 2003 (praca doktorska niepublikowana), s. 65
i n.
53
N i e z g o d a Z., op. cit., s. 134.
50
74
Prokuratura
i Prawo 10, 2007
IV. Podmiot czynu zabronionego
Ze względu na podmiot przestępstwa występuje w prawie karnym podział
na przestępstwa powszechne i indywidualne.
Charakterystyczne dla przestępstw powszechnych jest to, Ŝe podmiot zostaje określony w dyspozycji zaimka „kto” bez wskazania bliŜszych danych54.
Przestępstwo oszustwa ubezpieczeniowego jest zatem przestępstwem powszechnym, o czym świadczy uŜycie w treści przepisu art. 298 § 1 k.k. zaimka „kto”, dlatego oszustwa ubezpieczeniowego dopuścić się moŜe kaŜdy
człowiek mogący ponieść odpowiedzialność karną, czyli – zgodnie z treścią
art. 10 § 1 k.k. – ten, kto dopuścił się popełnienia tego przestępstwa po
ukończeniu 17 roku Ŝycia.
W doktrynie prawa karnego zdania wszystkich autorów koncentrują się
wokół stanowiska, Ŝe przestępstwo oszustwa ubezpieczeniowego naleŜy do
kategorii przestępstw powszechnych.
Powszechny charakter przestępstwa oszustwa ubezpieczeniowego
stwierdza A. Tobis55, M. Bojarski56, Ł. Pohl57 i O. Górniok, która rozwija ten
temat słuszną uwagą, Ŝe podmiotem tego przestępstwa jest nie tylko osoba
będąca stroną umowy ubezpieczeniowej, ale kaŜdy, kto w konkretnym celu
powoduje zdarzenie będące podstawą do wypłaty odszkodowania dla osoby
ubezpieczonej58.
Podobne zapatrywanie na kwestię podmiotu oszustwa ubezpieczeniowego ma P. Kardas, który uwaŜa, Ŝe przestępstwo to moŜe popełnić kaŜdy
podmiot, będący zdatnym do poniesienia odpowiedzialności karnej, a który
powoduje zdarzenie będące podstawą do wypłaty odszkodowania. Według
tegoŜ autora, podmiotem przestępstwa oszustwa ubezpieczeniowego moŜe
być osoba – strona umowy ubezpieczeniowej, która spowoduje zdarzenie
stanowiące podstawę do wypłaty odszkodowania dla tej osoby, a takŜe osoba nieubezpieczona, która spowoduje zdarzenie stanowiące podstawę do
wypłaty odszkodowania dla innego ubezpieczonego podmiotu59.
W. Jaroch uznaje powszechny charakter oszustwa ubezpieczeniowego –
zbieŜnie z wyŜej przytoczonymi poglądami O. Górniok i P. Kardasa. Autor
ten określa sprawcę przestępstwa z art. 298 k.k. jako osobę powodującą
zdarzenie stanowiące podstawę do wypłaty odszkodowania i to osobę bezpośrednio związaną umową ubezpieczenia, ale takŜe osobę nie związaną
54
Ś w i d a W., Prawo karne, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1978, s. 444.
56
57
58
G ó r n i o k O., Przestępstwa gospodarcze..., op. cit., s. 38.
59
K a r d a s P., op. cit., s. 324–325.
55
Prokuratura
i Prawo 10, 2007
75
M. Malinowski
umową ubezpieczenia, która spowodowała takowe zdarzenie60. Analogiczne
zdanie wyraził teŜ R. Zakrzewski61.
Natomiast A. Pyka wywodzi, iŜ przestępstwo oszustwa ubezpieczeniowego jest przestępstwem ogólnosprawczym, które moŜe popełnić kaŜdy62.
Podmiotem oszustwa ubezpieczeniowego – według J. Skorupki – moŜe
być osoba będąca stroną umowy ubezpieczenia, tj. ubezpieczający i ubezpieczony, ale takŜe – inna osoba pod warunkiem, Ŝe działa ona w celu uzyskania odszkodowania63.
Zgodnie z koncepcją R. Zawłockiego, sprawcą oszustwa ubezpieczeniowego moŜe być kaŜda osoba, która podlega ogólnym zasadom odpowiedzialności karnej. Z uwagi na wymagany cel działania (uzyskanie odszkodowania) sprawca nie musi być faktycznym beneficjentem odszkodowania,
a odszkodowanie to mogą uzyskać:
– ubezpieczający, tj. strona umowy – płacący składki,
– ubezpieczony, tj. osoba, której majątek jest zagroŜony wypadkiem,
– uprawniony, tj. osoba trzecia, będąca uprawniona do odszkodowania.
Natomiast sprawca oszustwa ubezpieczeniowego moŜe teŜ działać na
rzecz tych osób64.
V. Czynność sprawcza a umowa ubezpieczenia
Zachowanie się sprawcy przestępstwa oszustwa ubezpieczeniowego polega na tym, Ŝe osoba taka powoduje zdarzenie będące podstawą do wypłaty odszkodowania z tytułu umowy ubezpieczenia.
Jak słusznie zauwaŜa O. Górniok, treść większości znamion tego typu
przestępstwa wzbudza wątpliwości i dostarcza problemów w zakresie interpretacji podczas analizowania konkretnych stanów faktycznych65.
Omówienie czynności sprawczej przy oszustwie ubezpieczeniowym naleŜy rozpocząć od analizy określenia: „odszkodowanie z tytułu umowy ubezpieczenia”, a jeszcze wcześniej – określenia: „umowa ubezpieczenia”.
Umowa ubezpieczenia została zdefiniowana przez ustawodawcę w art.
805 § 1 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16,
poz. 93), w którym czytamy: „Przez umowę ubezpieczenia zakład ubezpieczeń zobowiązuje się spełnić określone świadczenie w razie zajścia przewidzianego w umowie wypadku, a ubezpieczający zobowiązuje się zapłacić
składkę”.
60
J a r o c h W., Przestępczość na rynku ubezpieczeń, Wyd. Poltex, Warszawa 2002, s. 40.
62
P y k a A., op. cit., s. 14.
63
S k o r u p k a J., op. cit., s. 637.
64
65
G ó r n i o k O., Przestępstwa gospodarcze…, op. cit., s. 39.
61
76
Prokuratura
i Prawo 10, 2007
W literaturze cywilistycznej wskazuje się, Ŝe umowa ubezpieczenia jest
umową odpłatną, dwustronnie zobowiązującą i losową. W ramach tej umowy
ubezpieczający opłaca składkę, otrzymując w zamian ochronę ubezpieczeniową, natomiast zakład ubezpieczeń świadczy w celu zwolnienia się z zobowiązania. Świadczenie ubezpieczającego – to świadczenie bezwarunkowe, a świadczenie ubezpieczyciela – to świadczenie uzaleŜnione od zajścia
przewidzianego w treści umowy wypadku66.
Odpłatny charakter umowy ubezpieczenia polega na tym, Ŝe na ubezpieczającym ciąŜy obowiązek uiszczenia składki ubezpieczeniowej w zamian za
ponoszenie przez zakład ubezpieczeń w konkretnym czasie określonego
w umowie ryzyka. Umowa ubezpieczenia naleŜy do umów dwustronnie zobowiązujących, poniewaŜ na skutek jej zawarcia powstają uprawnienia
i odpowiadające im obowiązki odnoszące się do kaŜdej strony umowy67.
Element losowości stosunku ubezpieczeniowego wyraŜa się w tym, Ŝe strona ubezpieczająca zaspokaja swój interes przez uzyskane przyrzeczenie
pokrycia większego uszczerbku, choć niepewnego, w zamian za co wyraŜa
zgodę na poniesienie mniejszego cięŜaru, choć pewnego, w postaci uiszczonej składki. Strona ubezpieczająca moŜe w tej sytuacji wygrać albo stracić. Natomiast interes ubezpieczyciela kształtuje się odwrotnie68.
W umowie ubezpieczenia występują dwie strony: ubezpieczyciel i ubezpieczający, jednakŜe podmiotami stosunku ubezpieczenia mogą być teŜ
i inne osoby, jak np. ubezpieczony, uposaŜony. Ubezpieczającym moŜe być
osoba fizyczna i osoba prawna69. Natomiast ubezpieczycielem jest zawsze
zakład ubezpieczeń, dlatego umowę ubezpieczenia jest określana jako
umowa zobowiązaniowa kwalifikowana70.
Zgodnie z treścią art. 805 § 2 k.c.: „Świadczenie zakładu ubezpieczeń polega w szczególności na zapłacie:
– przy ubezpieczeniu majątkowym – określonego odszkodowania za szkodę powstałą wskutek przewidzianego w umowie wypadku;
66
C i e p ł a H., (w:) B i e n i e k G. (red.), Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga trzecia.
Zobowiązania, t. 2, Wyd. Prawnicze, Warszawa 1999, s. 369–370; szerzej na temat charakteru prawnego umowy ubezpieczenia zob. U r u s z c z a k W., Umowa ubezpieczenia, (w:)
W ł o d y k a S. (red.), Prawo umów w obrocie gospodarczym, Wydawnictwa Instytutu Prawa
Spółek i Inwestycji Zagranicznych, Kraków 1995, s. 278.
67
W ą s i e w i c z A., W ą s i e w i c z M. (oprac.), Umowa ubezpieczenia, (w:) S a n g o w s k i
T. (red.), Ubezpieczenia w gospodarce rynkowej, Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz–
Poznań 2002, s. 46.
68
C z a c h ó r s k i W., Zobowiązania. Zarys wykładu, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1994,
s. 378.
69
C i e p ł a H., op. cit., s. 370.
70
W ą s i e w i c z A., op. cit., s. 45.
Prokuratura
i Prawo 10, 2007
77
M. Malinowski
– przy ubezpieczeniu osobowym – umówionej sumy pienięŜnej, renty lub
innego świadczenia w razie zajścia przewidzianego w umowie wypadku
w Ŝyciu osoby ubezpieczonej”.
Z treści art. 805 § 2 k.c. wynika ogólny podział ubezpieczeń na: ubezpieczenia majątkowe i ubezpieczenia osobowe. Podział ten ma istotne znaczenie dla prowadzonych tutaj rozwaŜań, gdyŜ jego konsekwencją jest odmienny charakter świadczenia ubezpieczyciela, które ma charakter odszkodowawczy jedynie przy ubezpieczeniach majątkowych W przypadku ubezpieczeń osobowych świadczeniem ubezpieczyciela jest ustalona suma pienięŜna, renta bądź inne świadczenie w razie wystąpienia wypadku w Ŝyciu osoby
ubezpieczonej, a wypadek ten był przewidziany w umowie ubezpieczenia.71
Mając na uwadze powyŜszy podział ubezpieczeń, a takŜe biorąc pod uwagę
sformułowanie uŜyte w treści art. 298 § 1 k.k., tj. „odszkodowania z tytułu
umowy ubezpieczenia”, naleŜy stwierdzić, Ŝe ustawodawca objął kryminalizacją jedynie takie zachowania, które polegają na spowodowaniu zdarzenia
będącego podstawą do wypłaty odszkodowania z tytułu umowy ubezpieczenia majątkowego.
W tym miejscu warto sięgnąć do orzecznictwa sądowego, które odnosi
się wprost do omawianego zagadnienia. Sąd Apelacyjny w Gdańsku w wyroku z dnia 21 marca 2002 r. w sprawie o sygn. II AKa 523/01 (KZS 2002,
nr 10, poz. 114) stwierdził, Ŝe: „Świadczenie z art. 4 § 1 ustawy z dnia 12
października 1994 r. o ochronie obrotu gospodarczego i zmianie niektórych
przepisów prawa karnego (Dz. U. Nr 126, poz. 615) (obecnie art. 298 § 1
k.k. – przyp. autora) musi mieć charakter odszkodowawczy. Tym samym nie
naleŜą do nich świadczenia z tytułu ubezpieczenia osobowego, jeśli mają
postać umówionej sumy pienięŜnej (O. Górniok, Prawo karne gospodarcze.
Komentarz, Toruń 1997, s. 35)”.
Na marginesie naleŜy teŜ zauwaŜyć, Ŝe problematyka przestępstw z art.
298 § 1 k.k., poza tym judykatem, nie była raczej przedmiotem rozstrzygnięć
Sądów Apelacyjnych, a takŜe Sądu NajwyŜszego.
Natomiast mianem: „odszkodowanie” określa się wyrównanie uszczerbku, jaki poniósł poszkodowany w następstwie powstałej szkody, z równoczesnym załoŜeniem, Ŝe odszkodowanie nie powinno przewyŜszać tego
uszczerbku72. Zapłata odszkodowania jest kaŜdorazowo poprzedzona procesem tzw. likwidacji szkody, tzn. postępowaniem, które ma na celu ustalenie przyczyn i rozmiarów szkody, a takŜe określenie wysokości naleŜnego
odszkodowania. Wielkość odszkodowania obejmuje jedynie rzeczywiste
straty majątkowe, czyli damnum emergens73.
71
72
73
C i e p ł a H., op. cit., s. 371–372.
K a r d a s P., op. cit., s. 327.
W ł o d y k a S., op. cit., s. 295.
78
Prokuratura
i Prawo 10, 2007
Kodeks cywilny nakłada na zakłady ubezpieczeniowe obowiązek podania
w dokumencie ubezpieczenia tekstu ogólnych warunków ubezpieczenia, na
których podstawie umowa została zawarta (art. 812 § 1 k.c.).
Nie zagłębiając się szczegółowo w analizę poszczególnych rodzajów
ubezpieczeń, która nie jest przedmiotem niniejszego artykułu, warto jedynie
przytoczyć pojęcie „ubezpieczeń samochodowych” (zwanych teŜ „ubezpieczeniami komunikacyjnymi”), gdyŜ kaŜdy badacz przestępczości ubezpieczeniowej moŜe zetknąć się z tym określeniem, poniewaŜ ubezpieczenia te
– jak wskazuje praktyka – są tą kategorią ubezpieczeń, która jest najbardziej
zagroŜona przestępczością ubezpieczeniową74. Ubezpieczeniami samochodowymi są wszystkie ubezpieczenia dotyczące pojazdów mechanicznych,
a szczególnie posiadaczy tych pojazdów i kierujących pojazdami75.
W literaturze przedmiotu niemalŜe wszyscy autorzy stanęli na stanowisku,
Ŝe umowa ubezpieczenia, o której mowa w treści art. 298 § 1 k.k., dotyczy
jedynie ubezpieczeń majątkowych, a nie odnosi się do ubezpieczeń osobowych. PowyŜsze twierdzenie zaprezentowali m.in.: O. Górniok76, P. Kardas77,
A. Pyka78, J. Skorupka79, Ł. Pohl80, B. Sałata81, R. Zawłocki82, Z. Niezgoda83.
Jedynie dwoje autorów jest odmiennego zdania. R. Zakrzewski i M. Bojarski uwaŜają, iŜ rodzaj ubezpieczenia nie stanowi Ŝadnego ograniczenia
dla odpowiedzialności za oszustwa ubezpieczeniowe, a moŜna tu brać pod
uwagę kaŜdy rodzaj ubezpieczenia bez względu na ubezpieczyciela, charakter formalnoprawny, a takŜe cel oraz przedmiot ubezpieczenia84.
Po ustaleniu, czym jest odszkodowanie z tytułu umowy ubezpieczenia –
w rozumieniu art. 298 § 1 k.k. – naleŜy przejść do omówienia znamienia
określonego we wskazanym przepisie słowami: „powoduje zdarzenie będące
podstawą do wypłaty takiego odszkodowania”.
74
C i c h o r z T., Przestępczość ubezpieczeniowa w Polsce – próba oceny zjawiska, Przegl.
Polic. 1998, nr 3–4, s. 162.
75
W ą s i e w i c z A., Ubezpieczenia komunikacyjne, Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz–
Poznań 2002, s. 12 i n.; na temat ubezpieczeń komunikacyjnych zob. takŜe: K a c z a n o w s k i P., Ubezpieczenia komunikacyjne, (w:) M o n k i e w i c z J. (red.), Podstawy ubezpieczeń,
t. II – produkty, Wyd. Poltex, Warszawa 2001, s. 125–177 oraz G n i a d e k J., L i s o w s k i J.,
Ubezpieczenia majątkowe. Wybrane problemy z teorii i praktyki ubezpieczeniowej, Wyd.
Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 1997, s. 156–178.
76
G ó r n i o k O., Przestępstwa gospodarcze…, op. cit., s. 39–40.
77
K a r d a s P., op. cit., s. 328–329.
78
P y k a A., op. cit., s. 17.
79
S k o r u p k a J., Uwagi porównawcze na temat cywilnej i karnej ochrony praw majątkowych
ubezpieczycieli, Prok. i Pr. 2000, nr 2, s. 49.
80
81
S a ł a t a B., op. cit., s. 132.
82
83
84
Z a k r z e w s k i R., op. cit., s. 4; por. B o j a r s k i M., op. cit., s. 815.
Prokuratura
i Prawo 10, 2007
79
M. Malinowski
W tym miejscu ponownie trzeba sięgnąć do opracowań z zakresu prawa
cywilnego dotyczących umowy ubezpieczenia. Podstawowy akt prawny
obejmujący umowę ubezpieczenia – kodeks cywilny nie stosuje bowiem
pojęcia „wypadek ubezpieczeniowy”, lecz ogranicza się jedynie do wskazania wymogu formalnego, aŜeby wypadek ten był przewidziany w umowie.
Zatem pozostawiono konkretyzację wypadku umowie, czyli ogólnym warunkom ubezpieczenia. Pojęcie: „wypadek ubezpieczeniowy” odgrywa wiodącą
rolę w działalności ubezpieczeniowej oraz w teorii ubezpieczeń85.
Z. Łabno podkreśla, Ŝe pojęcie „wypadku ubezpieczeniowego” jest
„zwornikiem całego stosunku ubezpieczenia; kluczem umoŜliwiającym realizację jego istoty. W konsekwencji pozwala na ustalenie funkcji i celu zdarzenia losowego, które jest przesłanką ostatecznego urzeczywistnienia ochrony
ubezpieczeniowej”. Powołując się na autorów publikacji z dziedziny teorii
prawa ubezpieczeń gospodarczych Z. Łabno definiuje wypadek ubezpieczeniowy jako „taki wypadek, z którym przepisy prawa łączą obowiązek wypłaty
odszkodowania względnie świadczenia ubezpieczeniowego”86. W dalszej
części rozwaŜań autor ten wywodzi, iŜ wypadek ubezpieczeniowy jest ściśle
powiązany z pojęciem „zdarzenia losowego”, rozumianego jako „zdarzenie
prawne będące skutkiem siły wyŜszej, które cechują nieuchronność zaistnienia, nieprzewidywalność oraz nagłość. Siła wyŜsza to zarówno siły przyrody, jak i czynniki szkodowe powodujące nieodpowiedzialność z mocy
przepisów prawa cywilnego. Następnie Z. Łabno dochodzi do przekonania,
Ŝe „wypadkiem ubezpieczeniowym moŜe być przypadek rozumiany jako
zbieg okoliczności, czy inaczej traf. Nie jest on (przypadek) toŜsamy ze zdarzeniem losowym, które jest skutkiem siły wyŜszej”, jednakŜe moŜna – kierując się uproszczeniem terminologii – przypadek włączyć pod pojęcie zdarzenia losowego87.
Natomiast A. Wąsiewicz wypadkiem ubezpieczeniowym określa „takie
zdarzenie losowe, które objęte jest działalnością ubezpieczeniową i z którego nastąpieniem zakład ubezpieczeń staje się – w myśl postanowień warunków danego ubezpieczenia – obowiązany spełnić świadczenie ubezpieczeniowe”, a wypadek taki „moŜe nastąpić niezaleŜnie od woli ludzkiej, stanowiąc przejaw działania sił przyrody (np. powódź, gradobicie itd.), albo teŜ
moŜe być wynikiem zamierzonego działania osoby fizycznej lub prawnej”88.
Z kolei S. Włodyka za wypadek ubezpieczeniowy uznaje zdarzenie losowe, przed którego ujemnymi następstwami ma chronić ubezpieczającego
85
C i e p ł a H., op. cit., s. 371.
Ł a b n o Z., Wypadek ubezpieczeniowy – zdarzenie losowe, Wiad. Ubezp. 2002, nr 1–2, s. 4,
gdzie autor ten wskazuje literaturę na podany temat.
87
Ł a b n o Z., op. cit., s. 8.
88
W ą s i e w i c z A., W ą s i e w i c z M. (oprac.), Umowa ubezpieczenia…, op. cit., s. 42–43.
86
80
Prokuratura
i Prawo 10, 2007
umowa ubezpieczeniowa. Autor ten określa cechy zdarzenia losowego, do
których naleŜą:
– przyszłość i niepewność pod względem wystąpienia zdarzenia i jego
skutków,
– niezaleŜność zdarzenia od woli ubezpieczającego,
– sporadyczność zdarzenia tzn. niewystępowanie zdarzenia masowo,
– przynaleŜność zdarzenia do zakresu tzw. ryzyka ubezpieczeniowego,
czyli objętego ochroną przez zakład ubezpieczeń źródła strat lub potrzeb
majątkowych89.
W tym miejscu naleŜy rozwaŜyć, czy ujęte w treści przepisu art. 298 § 1
k.k. określenie: „zdarzenie będące podstawą do wypłaty takiego odszkodowania” naleŜy traktować jako równoznaczne z określeniem „przewidzianego
w umowie wypadku” w rozumieniu art. 805 § 1 i § 2 pkt 1 k.c.
Za przyjęciem takiej koncepcji opowiedział się P. Kardas, który stwierdził
wprost, Ŝe „zdarzenie” z art. 298 § 1 k.k. to odpowiednik pojęcia „wypadek”
z art. 805 § 1 k.c.90. Nie jest to twierdzenie uprawnione, gdyŜ nie moŜna
przecieŜ umyślnie spowodować wypadku, który jest nieprzewidywalny i niezaleŜny od woli ubezpieczającego.
Inne rozwiązanie interpretacyjne omawianego zagadnienia wprowadził
J. Skorupka, który słusznie zauwaŜył, Ŝe nie moŜna pojęcia „wypadek”
i pojęcia „zdarzenie” utoŜsamiać ze sobą i stosować ich zamiennie, a w treści art. 298 § 1 k.k. chodziło ustawodawcy o spowodowanie zdarzenia, nie
mającego cechy losowości, poniewaŜ wypadek umyślnie spowodowany
przez sprawcę nie jest losowy. Autor ten przekonująco dowodzi, Ŝe zakres
kryminalizacji art. 298 § 1 k.k. nie obejmuje tylko spowodowania zdarzenia
przewidzianego w umowie ubezpieczenia, a którego zaistnienie uzasadnia
odpowiedzialność odszkodowawczą ubezpieczyciela, lecz takŜe dotyczy
kaŜdego innego zdarzenia będącego podstawą do wypłaty odszkodowania.
Zdaniem J. Skorupki, spowodowanie zdarzenia będącego podstawą do wypłaty odszkodowania naleŜy traktować jako szersze pojęcie aniŜeli pojęcie
wypadku ubezpieczeniowego, gdyŜ kaŜde spowodowanie zdarzenia będącego podstawą do wypłaty odszkodowania jest zarazem zajściem wypadku
przewidzianego w umowie ubezpieczenia, ale nie kaŜde zajście wypadku
przewidzianego w umowie ubezpieczenia jest spowodowaniem zdarzenia
będącego podstawą do wypłaty odszkodowania91.
Interesujące jest takŜe w tym kontekście ujęcie omawianej kwestii, przedstawione przez G. Wicińskiego, który stwierdza, Ŝe w art. 298 § 1 k.k. chodzi
o wywołanie zdarzenia, któremu ustawodawca nadał cechy wypadku ubez89
W ł o d y k a S., op. cit., s. 288–289.
K a r d a s P., op. cit., s. 326.
91
S k o r u p k a J., Wybrane zagadnienia konstrukcji typów szczególnych przestępstwa oszustwa, Monitor Prawn. 2004, nr 14, s. 637.
90
Prokuratura
i Prawo 10, 2007
81
M. Malinowski
pieczeniowego. Autor ten skonstatował, powołując się na zaczerpniętą
z prawa ubezpieczeniowego definicję wypadku losowego, Ŝe nie jest poprawne z punktu widzenia metodologii zamienne stosowanie pojęć: „wypadek ubezpieczeniowy” i „wypadek losowy”. Według tegoŜ autora nie kaŜdy
wypadek losowy jest zarazem wypadkiem ubezpieczeniowym, gdyŜ wypadkami ubezpieczeniowymi są tylko takie wypadki losowe, które zostały objęte
ochroną ubezpieczeniową przed ich zaistnieniem92.
Krytycznie do zaprezentowanych powyŜej stanowisk P. Kardasa i J. Skorupki odniósł się Ł. Pohl93. Twierdzeniu P. Kardasa Ł. Pohl zarzucił, iŜ pojęcia: „wypadek ubezpieczeniowy” i „zdarzenie ubezpieczeniowe” są odmienne znaczeniowo, a zrealizowanie znamion przestępstwa z art. 298 § 1 k.k.
stanowi zaprzeczenie większości cech wypadku ubezpieczeniowego94. Natomiast wobec koncepcji J. Skorupki Ł. Pohl zgłosił m.in. uwagę, iŜ pojęcie
„zdarzenia” w rozumieniu art. 298 § 1 k.k. jest – ze względu na przyczyny
zajścia tego zdarzenia – pojęciem treściowo innym niŜ pojęcie „wypadku
ubezpieczeniowego”, choć rezultat zaistnienia zdarzenia i wypadku ubezpieczeniowego moŜe być taki sam i moŜe być w obydwu tych sytuacjach podstawą do wypłaty odszkodowania z tytułu umowy ubezpieczenia, co prowadzi do wniosku o zamienności zakresów obu ww. pojęć. Ł. Pohl zanegował
przy tym pogląd J. Skorupki o szerszym ujęciu terminu „zdarzenie” niŜ termin
„wypadek ubezpieczeniowy”95.
Jak juŜ wspomniano w niniejszym opracowaniu, stanowisko Ł. Pohla co
do nazewnictwa przestępstwa z art. 298 § 1 k.k. zostało zaaprobowane
w literaturze jedynie przez R. Zawłockiego, który stwierdził, Ŝe w omawianym
przepisie chodzi o upozorowanie wypadku ubezpieczeniowego, czyli o kreację podstawy wypłaty odszkodowania, a nie chodzi tu o kreację samego
wypadku. R. Zawłocki uzasadnia swoją koncepcję okolicznością, iŜ zdarzenie będące wynikiem zachowania się sprawcy nie jest wypadkiem ubezpieczeniowym. Dalej autor ten dodaje, Ŝe dla zakładu ubezpieczeń i jego interesów nie jest istotne, czy do wypadku doszło w rzeczywistości, lecz waŜne
jest, Ŝe na skutek zachowania się sprawcy zakład ubezpieczeń powziął
przekonanie o wystąpieniu obowiązku wypłacenia odszkodowania. R. Zawłocki wywodzi, Ŝe spowodowanie zdarzenia w świetle treści art. 298 § 1 k.k.
to: „kaŜde dowolne zachowanie się sprawcy prowadzące do upozorowania
wypadku ubezpieczeniowego (zdarzenia niepewnego i niezaleŜnego od woli
ubezpieczonego)”, natomiast „istotą karalnego zachowania się sprawcy jest
bezprawne wywołanie stanu pozorującego wypadek ubezpieczeniowy. Chodzi tutaj o swoiste sfałszowanie przez sprawcę stanu rzeczywistego. Fałsz
92
P o h l Ł., Przestępstwo upozorowania…, op. cit., s. 92–101.
94
Ibidem.
95
Ibidem, s. 96–100.
93
82
Prokuratura
i Prawo 10, 2007
ten moŜe dotyczyć bezpośrednio rzeczy objętej ubezpieczeniem (fałsz materialny) albo identyfikacji tej rzeczy (fałsz intelektualny). Z analizowanego
przepisu wynika, iŜ kreacja fałszu musi nastąpić po zawarciu umowy ubezpieczenia”96.
Ł. Pohl i R. Zawłocki – mimo kontrowersyjności ich twierdzeń – dotykają
niezwykle istotnego zagadnienia dotyczącego rozróŜnienia określeń: „powoduje” i „pozoruje”. Celowe będzie w tym momencie sięgnięcie do definicji
słownikowych obydwu powyŜszych zwrotów.
W słowniku języka polskiego pod hasłem: „powodować” znaleźć moŜna
definicję: „być powodem, przyczyną czegoś, sprawiać, wywoływać coś” oraz
przykłady uŜycia tego słowa: „Powodować chorobę, kaszel, zadyszkę. Powodować niezadowolenie, rozgoryczenie. Powodować bałagan, chaos, zamieszanie”97. Natomiast słowo „pozorować” w tymŜe słowniku zostało rozwinięte następująco: „stwarzać złudzenie, pozór czegoś; symulować, udawać,
upodabniać”, a przykłady zastosowania językowego tego słowa to: „Pozorować samobójstwo. Pozorować włamanie”98.
Wątpliwości interpretacyjne, występujące w zakresie stosowania zwrotu
„powoduje zdarzenie”, analizuje szczegółowo O. Górniok, zadając na początku swoich rozwaŜań pytanie ilustrujące złoŜoność tego problemu: „Czy
zdarzenie dające podstawę wypłacie odszkodowania z tytułu umowy ubezpieczenia musi być rzeczywiście spowodowane, czy teŜ dla zrealizowania
tego fragmentu oszustwa ubezpieczeniowego wystarczy jego pozorowanie?”
Autorka ta trafnie zauwaŜa, Ŝe na gruncie wykładni językowej zdarzenie
spowodowane nie odpowiada zdarzeniu upozorowanemu, gdyŜ preparowanie śladów rzekomego wystąpienia zdarzenia nie moŜe być zarazem spowodowaniem tego zdarzenia. O. Górniok zastrzega, Ŝe stosowanie wykładni
językowej mogłoby jednakŜe doprowadzić do bezkarności sprawcy, który
spreparował takie ślady, aby uzyskać następnie odszkodowanie z tytułu
ubezpieczenia majątkowego. Czynności owe miałyby stwarzać dogodne
warunki dla czynu zmierzającego bezpośrednio do dokonania klasycznego
oszustwa i pozostałyby bezkarnymi czynnościami przygotowawczymi. Następnie O. Górniok poszukuje ratio legis dla penalizacji przedpola klasycznego oszustwa w zakresie ograniczonym jedynie do przypadków spowodowania zdarzenia, wskazując, iŜ rację tę moŜe stanowić zagroŜenie określonych dóbr społecznych poprzez spowodowanie zdarzenia. Odnajdując takie
racje w niemieckiej konstrukcji oszustwa ubezpieczeniowego (zdarzenia
spowodowane w tym przypadku to: podpalenie i zatopienie okrętu), autorka
stwierdza, Ŝe nie ma ich w polskiej konstrukcji oszustwa ubezpieczeniowe96
Z a w ł o c k i R., op. cit., s. 263–264.
S z y m c z a k M. (red.), Słownik języka polskiego, t. II, Państwowe Wyd. Naukowe, Warszawa 1979, s. 872.
98
S z y m c z a k M., op. cit., s. 890.
97
Prokuratura
i Prawo 10, 2007
83
M. Malinowski
go, a zdarzenia te nie zostały ograniczone ze względu na niesione zagroŜenie. Konkludując, O. Górniok wyraŜa przekonanie, Ŝe „trudno jest zatem
znaleźć rację penalizowania tylko rzeczywiście spowodowanych zdarzeń,
przy jednoczesnej bezkarności ich pozorowania, skoro oba te sposoby zachowania zmierzają do tego samego celu”99.
Wspomniany wyŜej Ł. Pohl opowiada się w tej kwestii za przeprowadzeniem takiej wykładni określenia „powoduje”, zgodnie z którą objęte zostałyby
tym określeniem równieŜ zdarzenia pozorowane, rozumiane jako zdarzenia,
mające miejsce w rzeczywistości100.
Natomiast E. Kędra słusznie stwierdza, Ŝe „pozoracja przestępstwa jest
wszak zdarzeniem wykorzystywanym w praktyce do oszukańczego uzyskiwania odszkodowania ubezpieczeniowego, tyle Ŝe zarzucanym jako przestępstwo, gdy ubezpieczycielowi zostaną zgłoszone roszczenia uzasadnione
rzekomymi szkodami spowodowanymi rzekomym przestępstwem. Wydaje
się, Ŝe upozorowanie przestępstwa nacelowane na zdyskontowanie go
kosztem ubezpieczyciela, bez zgłoszenia oszukańczych roszczeń z tego
tytułu, nie moŜe być ścigane z art. 4 ustawy o ochronie... (obecnie art. 298
§ 1 k.k. – przyp. autora). Przesłanki do tego wniosku daje fragment tekstu
art. 4 stwierdzający, iŜ sprawca, by odpowiadać karnie musi spowodować
zdarzenie «będące podstawą do wypłaty...», to znaczy takie, które w przypadkach losowych jest podstawą wypłaty odszkodowania. Takim zaś jest
zdarzenie powodujące faktyczny uszczerbek majątkowy (damnum emergens)”101.
Analiza powyŜszego zagadnienia prowadzi do wniosku, Ŝe przepis art.
298 § 1 k.k. w zakresie wykładni znamienia czasownikowego „powoduje”
naleŜy interpretować stricte językowo, tzn. odnosić go do zdarzeń jedynie
rzeczywiście spowodowanych, wywołanych, a nie stosować go w przypadku
zdarzeń pozorowanych102. Obejmowanie zakresem kryminalizacji takŜe
przypadków zdarzeń upozorowanych byłoby nadinterpretowaniem znamienia „powoduje” i – w istocie – stosowaniem interpretacji contra legem. Gdyby
natomiast było inaczej, zbyteczne stałyby się czynione od pewnego czasu
zabiegi, zmierzające do znowelizowania przepisu art. 298 § 1 k.k. poprzez
ujęcie obok określenia „powoduje zdarzenie” takŜe określenia „pozoruje zdarzenie”.
99
P o h l Ł., Przestępstwo upozorowania…, op. cit., s. 102.
101
K ę d r a E., op. cit., s. 64.
102
Podobnego zdania są takŜe A. T o b i s i Z. N i e z g o d a; zob.: T o b i s A., op. cit., s. 24 oraz
100
84
Prokuratura
i Prawo 10, 2007
VI. Skutek zachowania się sprawcy
W literaturze prawa karnego znaleźć moŜna podział przestępstw na przestępstwa formalne i przestępstwa materialne. Kryterium tego podziału jest
określenie w przepisie skutku przestępstwa. Kolejną kwestią, co do której nie
ma zgodności, a dotyczącą oszustwa ubezpieczeniowego, jest przynaleŜność tego typu przestępstwa do kategorii przestępstw materialnych, znamiennych skutkiem. W doktrynie prawa karnego większość autorów słusznie
opowiada się właśnie za materialnym charakterem tego przestępstwa.
R. Zakrzewski, wskazując na materialny charakter oszustwa ubezpieczeniowego, podnosi, iŜ dla bytu tego przestępstwa niezbędne jest wystąpienie
skutku w postaci zaistnienia określonego zdarzenia, od którego uzaleŜniona
jest wypłata odszkodowania. Nie jest konieczne podjęcie działań zmierzających bezpośrednio do uzyskania odszkodowania, ani teŜ samo uzyskanie
odszkodowania, poniewaŜ dokonanie oszustwa ubezpieczeniowego zachodzi juŜ wtedy, gdy spowodowane zostało zdarzenie stanowiące podstawę do
wypłaty odszkodowania103.
Podobnie wypowiada się J. Wojciechowski, takŜe uznając materialny
charakter przestępstwa z art. 298 § 1 k.k., dla którego bytu niezbędne jest
powstanie skutku działania sprawcy pod postacią zaistnienia określonego
zdarzenia, nadto stwierdzając, Ŝe gdy zdarzenie nie nastąpi, to sprawca
moŜe odpowiadać jedynie za usiłowanie oszustwa ubezpieczeniowego104.
Na materialny charakter oszustwa ubezpieczeniowego zwraca uwagę
równieŜ P. Kardas, który jako skutek tego przestępstwa uwaŜa spowodowanie przez sprawcę określonej zmiany w świecie zewnętrznym, co znajduje
swoje odzwierciedlenie w opisie znamion przestępstwa, jako zdarzenie będące podstawą do wypłaty odszkodowania105.
Przestępstwem materialnym nazywa oszustwo ubezpieczeniowe A. Pyka,
zauwaŜając, iŜ ustawodawca nie zaliczył do znamion tego przestępstwa
skutku występującego w art. 286 § 1 k.k., a mianowicie niekorzystnego rozporządzenia mieniem przez ubezpieczyciela, lecz skutek w tym przepisie
został określony jako zaistnienie zdarzenia będącego podstawą do wypłaty
odszkodowania z tytułu umowy ubezpieczenia106.
TakŜe Ł. Pohl ujmuje przestępstwo z art. 298 § 1 k.k. jako przestępstwo
materialne (skutkowe), gdzie skutkiem jest zdarzenie, bez zaistnienia którego nie moŜna mówić o dokonaniu omawianego przestępstwa107.
103
W o j c i e c h o w s k i J., op. cit., s. 522.
105
K a r d a s P., op. cit., s. 330.
106
P y k a A., op. cit., s. 16.
107
P o h l Ł., Przestępstwo tzw. oszustwa…, op. cit., s. 85; por. P o h l Ł., Karnomaterialna
charakterystyka…, op. cit., s. 89.
104
Prokuratura
i Prawo 10, 2007
85
M. Malinowski
Natomiast R. Zawłocki stwierdza, Ŝe w przestępstwie z art. 298 § 1 k.k.
wynik zachowania się sprawcy został w przepisie ściśle określony, a o materialnym charakterze tego przestępstwa świadczy gramatyczne znaczenie
uŜytych pojęć, tzn. techniki legislacyjnej. Autor ten wywodzi, Ŝe znamieniem
skutku jest tutaj zdarzenie będące podstawą do wypłaty odszkodowania
z tytułu umowy ubezpieczenia, stanowiące zarazem wynik karalnego zachowania się sprawcy108.
Z kolei W. Jaroch jest zdania, Ŝe oszustwo ubezpieczeniowe ma charakter materialny, a dla jego bytu niezbędne jest powstanie skutku, którym będzie zaistnienie określonego zdarzenia. Nie jest wymagane, Ŝeby zrealizowano wypłatę odszkodowania, gdyŜ wystarczające jest stworzenie przez
sprawcę sytuacji, mającej uzasadnić podjęcie decyzji o wypłacie odszkodowania przez instytucję ubezpieczeniową109.
Dodać naleŜy, Ŝe wielu innych autorów publikacji i opracowań z dziedziny
przestępczości ubezpieczeniowej wyraŜa pogląd o materialnym charakterze
oszustwa ubezpieczeniowego. Do grupy tych autorów naleŜą m.in. T.
Oczkowski110 i Z. Niezgoda111.
Zaznaczyć wypada, Ŝe nieliczni autorzy prezentują odmienne stanowisko,
stwierdzając, Ŝe do bytu oszustwa ubezpieczeniowego nie jest wymagane
wystąpienie skutku, co sytuuje ten typ przestępstwa w grupie przestępstw
formalnych, czyli bezskutkowych. Zdania takie moŜna odnaleźć u H. Prackiego112, J. Skorupki113 i B. Sałaty114.
VII. Umyślność działania sprawcy i działanie w celu uzyskania
odszkodowania
Analiza strony podmiotowej przestępstwa oszustwa ubezpieczeniowego
musi zostać poprzedzona uwagą o charakterze ogólnym. NaleŜy bowiem
wskazać, iŜ strona podmiotowa kaŜdego przestępstwa moŜe wyraŜać się
w umyślności bądź nieumyślności zachowania się sprawcy.
Jak wynika z zagroŜenia ustawowego przestępstwa z art. 298 § 1 k.k.
oraz z definicji występku, określonej w art. 7 § 3 k.k., oszustwo ubezpieczeniowe naleŜy do grupy przestępstw nazywanych występkami. Zgodnie
108
J a r o c h W., Przestępczość na rynku ubezpieczeń, Wyd. Poltex, Warszawa 2002, s. 41.
110
O c z k o w s k i T., op. cit., s. 187.
111
112
P r a c k i H., Nowe rodzaje przestępstw gospodarczych, Prok. i Pr. 1995, nr 1, s. 49.
113
S k o r u p k a J., Uwagi porównawcze na temat cywilnej i karnej ochrony praw majątkowych
ubezpieczycieli, Prok. i Pr. 2000, nr 2, s. 48.
114
S a ł a t a B., Problemy prawne związane ze ściganiem przestępczości ubezpieczeniowej
w praktyce prokuratorskiej, Prok. i Pr. 2003, nr 9, s. 132.
109
86
Prokuratura
i Prawo 10, 2007
z treścią art. 8 k.k. występek moŜna popełnić umyślnie, bądź nieumyślnie,
przy czym nieumyślnie tylko wtedy, gdy ustawa tak stanowi.
Z uwagi na brak w treści art. 298 k.k. wariantu nieumyślnego zachowania
sprawcy, naleŜy stwierdzić, iŜ oszustwo ubezpieczeniowe moŜna popełnić
jedynie umyślnie. Odwołując się do treści przepisu art. 9 § 1 k.k. zauwaŜyć
trzeba, Ŝe czyn zabroniony jest popełniony umyślnie, jeśli sprawca ma zamiar jego popełnienia, tzn. sprawca chce go popełnić – i wówczas jest to
zamiar bezpośredni, lub sprawca, przewidując moŜliwość popełnienia tego
czynu, godzi się na to – i wówczas jest to zamiar ewentualny. Zastrzec tutaj
naleŜy, iŜ w przypadku oszustwa ubezpieczeniowego strona podmiotowa
sprowadza się wyłącznie do zamiaru bezpośredniego. Przyczyną ograniczenia strony podmiotowej jedynie do zamiaru bezpośredniego jest wskazana
przez ustawodawcę konieczność działania w celu uzyskania odszkodowania. Zatem przestępstwo oszustwa ubezpieczeniowego naleŜy uznać jako
przestępstwo kierunkowe, tzn. znamienne celem, a zamiar sprawcy przybierze tutaj szczególną postać zamiaru bezpośredniego kierunkowego. Natomiast celem sprawcy tegoŜ przestępstwa jest uzyskanie odszkodowania
z tytułu umowy ubezpieczenia.
W literaturze przedmiotu występują poglądy zasadniczo zgodnie przyjmujące kierunkowy charakter omawianego typu przestępstwa115. Stanowisko
takie reprezentują m.in.: J. Wojciechowski116, M. Bojarski117, A. Pyka118,
Ł. Pohl119, R. Zawłocki120 i T. Oczkowski121.
Spowodowanie zdarzenia ubezpieczeniowego musi być poprzedzone
powzięciem przez sprawcę oszustwa ubezpieczeniowego zamiaru bezpośredniego kierunkowego, tzn. sprawca musi sobie uprzednio załoŜyć cel
uzyskania odszkodowania z tytułu umowy ubezpieczenia nielegalną drogą,
a następnie podczas realizacji znamienia czynnościowego (powodowania
zdarzenia) sprawcy powinna towarzyszyć świadomość działania w powyŜszym celu. Zarówno cel uzyskania odszkodowania z tytułu umowy ubezpieczenia, jak i świadomość okoliczności, Ŝe powoduje się zdarzenie będące
podstawą do uzyskania odszkodowania – muszą zaistnieć łącznie122.
Działanie w celu uzyskania odszkodowania z tytułu umowy ubezpieczenia – jako znamię przestępstwa określonego w art. 298 § 1 k.k. naleŜy interpretować analogicznie, jak działanie w celu osiągnięcia korzyści majątkowej,
co jest znamieniem klasycznego oszustwa z art. 286 § 1 k.k. W przypadku
115
G ó r n i o k O., Przestępstwa gospodarcze…, op. cit., s. 39.
W o j c i e c h o w s k i J., op. cit., s. 521.
117
118
P y k a A., op. cit., s. 16.
119
P o h l Ł., Karnomaterialna charakterystyka…, op. cit., s. 89.
120
121
O c z k o w s k i T., op. cit., s. 188.
122
116
Prokuratura
i Prawo 10, 2007
87
M. Malinowski
oszustwa ubezpieczeniowego korzyścią majątkową – pozostając w zgodzie
z rozumieniem tego określenia ujętym w art. 115 § 4 k.k. – jest konkretna
suma pienięŜna składająca się na odszkodowanie z tytułu ubezpieczenia
majątkowego123.
Istotne jest w tym miejscu zasygnalizowanie powaŜnych trudności, jakie
napotykają na swej drodze organy ścigania, a które związane są z dowodzeniem sprawstwa w przypadku oszustw ubezpieczeniowych. Przyczyną
owych trudności jest konieczność kaŜdorazowego wykazania sprawcy oszustwa ubezpieczeniowego działania w celu uzyskania odszkodowania, a więc
– udowodnienia zamiaru bezpośredniego kierunkowego.
Znaczenie problemów dowodowych w sprawach o oszustwa ubezpieczeniowe najbardziej wnikliwie przeanalizował E. Kędra, który zauwaŜył, Ŝe
„udowodnienie zamiaru znamiennego celem opisanym w art. 4 będzie utrudnione, gdy sprawca nie przyznaje się do tak opisanej winy, przedstawia róŜne inne motywacje obronne, gdy powodującym bezpośrednio, «własnoręcznie» zdarzenie jest zleceniobiorca nie informowany przez zleceniodawcę
o powodach niszczycielskiej, opłaconej akcji. Dylematy nastręczać będą
zdarzenia, w których cel wymagany przez art. 4 ustawy o ochronie... okaŜe
się drugorzędny, wręcz marginesowy wobec innego, zasadniczego dla
sprawcy, takiego np. jak zatarcie śladów przestępstwa przez zniszczenie
jego nośników, zemsta, wyeliminowanie uciąŜliwych wspólników, emocjonalne rozładowanie konfliktów rodzinnych, a niejako przy okazji ewentualne
uzyskanie odszkodowania (...). Są nikłe szanse, by – z uwagi na ustawowe
cechy czynu – inkorporacja dowodów winy w przejawach zachowania i skutkach przybierała w praktyce postacie pozwalające jednoznacznie udowodnić
ustawowy cel”124.
Ilustracją wskazanych trudności dowodowych jest wypowiedź zajmującego się badaniem spraw z zakresu przestępczości ubezpieczeniowej prokuratora B. Sałaty: „Natomiast w prowadzonych postępowaniach karnych
w przypadku braku przyznania się podejrzanych do zarzucanych im przestępstw z art. 298 § 1 k.k. w znacznym stopniu utrudnione jest udowodnienie
popełnienia przestępstwa. Powoływani w sprawach biegli rzeczoznawcy nie
zawsze są w stanie wydać opinię, czy zgłoszona kolizja nosi cechy przypad123
Podobne stanowisko moŜna odnaleźć takŜe w opracowaniach następujących autorów:
Z a k r z e w s k i R., op. cit., s. 4 i K a r d a s P., op. cit., s. 331–332, gdzie trafnie podniesiono, iŜ „sprawca bowiem, powodując zdarzenie będące podstawą do wypłaty odszkodowania, zmierza tym samym do uzyskania dla siebie lub innego podmiotu przysporzenia majątkowego, polegającego na zwiększeniu jego aktywów poprzez otrzymanie określonej kwoty
pienięŜnej z tytułu ubezpieczenia”; G ó r n i o k O., Przestępstwa gospodarcze…, op. cit.,
s. 44–45; P y k a A., op. cit., s. 16–17; W o j c i e c h o w s k i J., op. cit., s. 522; O c z k o w s k i
T., op. cit., s. 188; P o h l Ł., Karnomaterialna charakterystyka…, op. cit., s. 90; Z a w ł o c k i
R., op. cit., s. 265.
124
88
Prokuratura
i Prawo 10, 2007
kowości, a zaistniałe uszkodzenia samochodów są adekwatne do opisywanego przebiegu kolizji przez jej uczestników. Trudność opiniowania wynika
z tego, iŜ biegli w toku postępowania przygotowawczego mogą się oprzeć
jedynie na dokumentacji fotograficznej zawartej w aktach szkody. W toku
postępowań karnych stwierdzono przypadki, iŜ biegli rzeczoznawcy powoływani przez firmy ubezpieczeniowe w toku procedury odszkodowawczej wydawali opinię o rzeczywistym zaistnieniu kolizji i rodzaju powstałych uszkodzeń samochodów, opierając się na oględzinach tych samochodów i relacjach o przebiegu kolizji jej uczestników. Było to podstawą wypłaty odszkodowań. Dopiero w postępowaniu karnym wyjaśnienia niektórych współsprawców kolizji pozwalały na stwierdzenie, iŜ kolizje te były zaplanowane
i zrealizowane jedynie w celu wyłudzenia odszkodowania”125.
VIII. Tryb ścigania za oszustwa ubezpieczeniowe i zagroŜenie
karami
Przestępstwo opisane w art. 298 § 1 k.k. naleŜy do kategorii przestępstw
publicznoskargowych i jest ścigane z urzędu. PowyŜsza okoliczność sprawia, Ŝe w przypadku oszustwa ubezpieczeniowego organ powołany do ścigania przestępstw jest obowiązany do wszczęcia i przeprowadzenia postępowania przygotowawczego, a oskarŜyciel publiczny takŜe do wniesienia
i popierania oskarŜenia o taki czyn. Wskazany obowiązek został nałoŜony na
organy ścigania i prokuratora na mocy art. 10 § 1 k.p.k.
Publicznoskargowy charakter omawianego przestępstwa wiąŜe się takŜe
z jedną z naczelnych zasad procesu karnego, mianowicie z zasadą ścigania
z urzędu. Zgodnie z tą zasadą, organy powołane do ścigania przestępstw
działają niezaleŜnie od wniosku zainteresowanych podmiotów, a zwłaszcza
rozpoczynają ściganie z własnej inicjatywy, bez względu na wolę osób pokrzywdzonym przestępstwem. ZałoŜeniem omawianej zasady jest uznanie,
Ŝe skoro przestępstwo narusza porządek prawny, to konieczna jest reakcja
nań w postaci kary, a odstąpić od wymierzenia kary moŜe tu jedynie właściwy organ. Zatem przy ściganiu przestępstw publicznoskargowych interes
społeczny ma prymat nad interesem pokrzywdzonego, który nie zawsze jest
zainteresowany ujawnieniem przestępstwa i ściganiem jego sprawcy126.
Jak juŜ wspomniano w niniejszym opracowaniu, przestępstwo oszustwa
ubezpieczeniowego jest występkiem. Ustawodawca przewidział za popełnienie przestępstwa z art. 298 § 1 k.k. karę od 3 miesięcy do 5 lat pozbawienia wolności.
125
126
S a ł a t a B., op. cit., s. 139.
D a s z k i e w i c z W., Proces karny. Część ogólna, Przedsiębiorstwo Wydawnicze Ars boni
et aequi, Poznań 1995, s. 61.
Prokuratura
i Prawo 10, 2007
89
M. Malinowski
Działanie sprawcy oszustwa ubezpieczeniowego uwarunkowane jest celem w postaci uzyskania odszkodowania z tytułu umowy ubezpieczenia. Cel
ten – jak to juŜ dowiedziono – jest zbieŜny z celem sprawcy klasycznego
oszustwa, tj. działaniem w celu osiągnięcia korzyści majątkowej. W związku
z tym nie występują Ŝadne przeszkody, aby przy wymierzaniu kary sprawcy
oszustwa ubezpieczeniowego sąd mógł oprzeć się na podstawie art. 33 § 2
k.k. i wymierzyć obok kary pozbawienia wolności, takŜe karę grzywny.
Zgodnie bowiem z treścią przepisu art. 33 § 2 k.k., sąd moŜe wymierzyć
grzywnę takŜe obok kary pozbawienia wolności wymienionej w art. 32 pkt 3,
jeŜeli sprawca dopuścił się czynu w celu osiągnięcia korzyści majątkowej lub
gdy korzyść majątkową osiągnął.
O. Górniok słusznie zauwaŜa, Ŝe korzyść owa, jaką osiąga sprawca
oszustwa ubezpieczeniowego, musi być korzyścią niegodziwą, tzn. taką,
która nie naleŜy się sprawcy zgodnie ze stosunkiem prawnym w momencie
czynu127.
W praktyce, przy wymierzaniu kary za przestępstwo z art. 298 § 1 k.k.,
znaleźć moŜe zastosowanie takŜe przepis art. 58 § 3 k.k. Wówczas zamiast
kary pozbawienia wolności zostanie orzeczona kara łagodniejszego rodzaju,
jak kara grzywny, bądź kara ograniczenia wolności. Zgodnie bowiem z treścią przepisu art. 58 § 3 k.k., jeŜeli przestępstwo zagroŜone jest karą pozbawienia wolności nie przekraczającą 5 lat, sąd moŜe orzec zamiast kary
pozbawienia wolności grzywnę albo karę ograniczenia wolności, w szczególności, jeśli równocześnie orzeka środek karny.
Ł. Pohl w swojej rozprawie doktorskiej poddaje analizie poszczególne
środki karne pod kątem moŜliwości ich orzeczenia przez sąd wobec sprawcy
przestępstwa z art. 298 § 1 k.k. Autor ten dochodzi do wniosku, Ŝe w przypadku omawianego przestępstwa moŜliwe będzie orzeczenie takich środków
karnych, jak:
– zakaz zajmowania stanowiska albo wykonywania określonego zawodu
(dotyczyć to moŜe pracowników instytucji ubezpieczeniowych, a szczególnie likwidatorów rzekomych szkód),
– zakaz prowadzenia pojazdów (dotyczyć to moŜe sprawców pozorowanych wypadków drogowych, którzy zarazem wyczerpali znamiona takŜe
przestępstw przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji),
– przepadek przedmiotów stanowiących mienie ruchome, które słuŜyły,
bądź były przeznaczone do popełnienia przestępstwa chodzić tu moŜe o:
samochody – przy ubezpieczeniach komunikacyjnych, wytrychy i łomy –
przy ubezpieczeniach kradzieŜowych, czy teŜ środki łatwopalne – przy
ubezpieczeniach ogniowych.
127
90
Prokuratura
i Prawo 10, 2007
Ponadto według wymienionego autora, wobec sprawcy przestępstwa
z art. 298 § 1 k.k., działającego w warunkach art. 65 k.k., sąd moŜe orzec na
podstawie art. 45 k.k. przepadek korzyści majątkowych pochodzących chociaŜby pośrednio z popełnienia przestępstwa128.
Wobec sprawcy oszustwa ubezpieczeniowego moŜliwe będzie takŜe zastosowanie instytucji warunkowego umorzenia postępowania karnego
w przypadku wystąpienia przesłanek z art. 66 § 1 i § 3 k.k.129.
Odmienny pogląd prezentuje w tym zakresie Ł. Pohl, który twierdzi, Ŝe
z uwagi na brak pokrzywdzonego w przestępstwie z art. 298 § 1 k.k., będącym przestępstwem z abstrakcyjnego zagroŜenia, niemoŜliwe jest zastosowanie instytucji warunkowego umorzenia postępowania karnego. W sytuacji
takiej występuje „brak jednej ze stron ewentualnego pojednania oraz brak
szkody wyrządzonej przestępstwem z art. 298 § 1 k.k.”130. Zdanie Ł. Pohla
jest w tym zakresie dyskusyjne.
IX. Instytucja czynnego Ŝalu sprawców oszustw ubezpieczeniowych
W art. 298 § 2 k.k. została zawarta klauzula niekaralności, czyli inaczej
mówiąc instytucja czynnego Ŝalu, nazywana takŜe przez niektórych autorów
„quasi-czynnym”131, w ramach której nie podlega karze ten, kto przed
wszczęciem postępowania karnego dobrowolnie zapobiegł wypłacie odszkodowania. Znaczenie tej instytucji jest o tyle istotne, Ŝe zapewnia ona
bezkarność sprawcy oszustwa ubezpieczeniowego, oczywiście przy spełnieniu warunków określonych w tym przepisie.
P. Kardas zauwaŜa, Ŝe przepis ten jest odzwierciedleniem przyjętej w kodeksie karnym „zasady moŜliwie szerokiego rozwiązywania powstałego
w wyniku popełnienia przestępstwa konfliktu społecznego poprzez zapobieŜenie przez sprawcę powstaniu szkody, a więc naruszeniu chronionego dobra prawnego”132.
Natomiast R. Zawłocki jest zdania, Ŝe znaczenie tej instytucji sprowadza
się do swoistego wynagrodzenia sprawcy przestępstwa z art. 298 § 1 k.k.
poprzez uznanie niekaralności tej osoby z uwagi na to, Ŝe zapobiegła wystąpieniu szkody, stanowiącej rzeczywisty rezultat jego działań133.
128
P o h l Ł., Przestępstwo upozorowania…, op. cit., s. 324–326.
Zdanie to podzielają m.in. autorzy publikacji: K a r d a s P., op. cit., s. 332; Z a w ł o c k i R.,
op. cit., s. 265.
130
131
P y k a A., op. cit., s. 17.
132
K a r d a s P., op. cit., s. 332.
133
129
Prokuratura
i Prawo 10, 2007
91
M. Malinowski
Analizę klauzuli niekaralności z art. 298 § 2 k.k. naleŜy rozpocząć od
omówienia zwrotu: „przed wszczęciem postępowania karnego”. Zgodnie
z przepisami k.p.k., postępowanie przygotowawcze wszczyna się, jeŜeli zachodzi uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa. Wówczas wydaje się postanowienie o wszczęciu śledztwa lub dochodzenia, w którym określa się czyn będący przedmiotem postępowania oraz jego kwalifikację prawną. Chodzi tutaj o wszczęcie postępowania „w sprawie” (tzw. faza in rem),
a nie o postępowanie „przeciwko osobie” (tzw. faza in personam)134. Dalej,
zaznaczyć trzeba, Ŝe owo wszczęcie postępowania karnego musi dotyczyć
działania sprawcy spowodowania zdarzenia będącego podstawą do wypłaty
odszkodowania z tytułu umowy ubezpieczenia majątkowego, tj. popełnienia
przestępstwa z art. 298 § 1 k.k.
Wszczęcie postępowania karnego o przestępstwo inne niŜ oszustwo
ubezpieczeniowe, np. sprowadzenie zdarzenia zagraŜającego Ŝyciu lub
zdrowiu wielu osób albo mieniu w wielkich rozmiarach, mające postać poŜaru (art. 163 § 1 pkt 1 k.k.), czy teŜ uszkodzenie mienia (art. 288 § 1 k.k.) –
nie jest postępowaniem karnym, którego wszczęcie zamyka drogę sprawcy
przestępstwa z art. 298 § 1 k.k. do skorzystania z dobrodziejstwa instytucji
czynnego Ŝalu z art. 298 § 2 k.k. Sprawca taki, chcąc uchylić się od kary za
dokonane oszustwo ubezpieczeniowe, musi „zdąŜyć” z dobrowolnym zapobieŜeniem wypłacie odszkodowania, zanim organy ścigania wszczną śledztwo lub dochodzenie w sprawie o przestępstwo z art. 298 § 1 k.k.
Wątpliwości pojawiają się w sytuacji, gdy podczas prowadzenia postępowania karnego wystąpi tzw. „kaskada kwalifikacji prawnej”, tzn. postępowanie karne wszczęte o przestępstwo z jednego przepisu prawa karnego,
z biegiem czasu i w miarę czynienia kolejnych ustaleń stanu faktycznego,
przeobraŜa się w postępowanie o przestępstwo z innego przepisu prawa
karnego (z art. 298 § 1 k.k.)135. Nie jest oczywiste, czy w takich okolicznościach sprawca będzie mógł skorzystać z instytucji czynnego Ŝalu, a nawet
jeśli będzie mógł, to nie jest czytelne, w którym momencie.
Kolejną przesłanką instytucji czynnego Ŝalu z art. 298 § 2 k.k. jest „dobrowolność” zapobiegnięcia wypłacie odszkodowania. Przy interpretacji tego
określenia warto odwołać się do ujęcia „dobrowolności” (omawianego
wprawdzie przy zagadnieniu odstąpienia od usiłowania), jakie zaprezentował
A. Spotowski. Autor ten niezwykle trafnie ujął istotę dobrowolności wskazując, iŜ wystąpi ona wówczas, gdy „sprawca swym zachowaniem przekonuje,
Ŝe chce przestrzegać porządku prawnego: niedobrowolne odstąpienie za-
134
135
92
Inaczej: R o g a l a R., op. cit., s. 65.
Ibidem.
Prokuratura
i Prawo 10, 2007
chodzi natomiast wtedy, gdy sprawca przerywa swą akcję przestępną nie po
to, aby przestrzegać porządku prawnego, lecz ze względów taktycznych”136.
Następnym wymogiem skorzystania przez sprawcę z klauzuli niekaralności jest „zapobieŜenie wypłacie odszkodowania”. Polegać to będzie na podjęciu przez sprawcę działań, których konsekwencją będzie niewypłacenie
odszkodowania przez ubezpieczyciela. Działania sprawcy mogą się przejawiać w tym zakresie m.in. w: niezgłoszeniu ubezpieczycielowi o spowodowaniu zdarzenia i niedoprowadzeniu do oszacowania szkody, niezłoŜeniu
wniosku o wypłatę odszkodowania, wyraźnej rezygnacji z pobrania odszkodowania juŜ po złoŜeniu wniosku o jego wypłatę, zerwaniu umowy ubezpieczenia, niepodjęciu odszkodowania od ubezpieczyciela. Jeśli sprawcą oszustwa ubezpieczeniowego jest osoba niezwiązana umową ubezpieczenia, to
chcąc skorzystać z uregulowania określonego w art. 298 § 2 k.k., powinna
ona nakłonić ubezpieczonego do realizacji ww. działań137.
Stosowanie klauzuli niekaralności z art. 298 § 2 k.k. doznaje pewnych
ograniczeń. NaleŜą do nich ograniczenia podmiotowe i ograniczenia przedmiotowe. Pierwsze z ograniczeń odnoszą się do kwestii, Ŝe czynny Ŝal
sprawcy jest okolicznością ściśle osobistą, uwzględnianą jedynie wobec
osoby, której dotyczy. Dlatego teŜ, jeŜeli dwóch sprawców dopuściło się
przestępstwa oszustwa ubezpieczeniowego, a jeden z nich dobrowolnie
zapobiegł wypłacie odszkodowania, to z instytucji czynnego Ŝalu skorzysta
jedynie wymieniony sprawca, a drugi natomiast poniesie odpowiedzialność
karną z art. 298 § 1 k.k. Ograniczenia przedmiotowe polegać będą na tym,
Ŝe uchylenie odpowiedzialności karnej za oszustwo ubezpieczeniowe nie
spowoduje automatycznie uchylenia odpowiedzialności karnej za inne przestępstwo, którego jednocześnie dopuścił się sprawca oszustwa ubezpieczeniowego, np. sprowadzenie zdarzenia zagraŜającego Ŝyciu lub zdrowiu wielu
osób albo mieniu w wielkich rozmiarach, mające postać poŜaru (art. 163 § 1
pkt 1 k.k.)138.
X. Zbieg przepisów ustawy
Najczęstszymi przypadkami zachodzącymi w praktyce są sytuacje, gdzie
sprawca najpierw w celu uzyskania odszkodowania z tytułu umowy ubezpie136
S p o t o w s k i A., O odstąpieniu od usiłowania, PiP, 1980, nr 6, s. 94; na temat pojęcia
„dobrowolności” szerzej zob. R a g l e w s k i J., Dobrowolne odstąpienie od czynu jako przesłanka instytucji czynnego Ŝalu, Prok. i Pr. 1997, nr 3, s. 37–48.
137
K a r d a s P., op. cit., s, 333; zob. takŜe: P y k a A., op. cit., s. 17.
138
P y k a A., op. cit., s. 18; analizę konkretnego przypadku z praktyki prokuratorskiej dotyczącego zastosowania instytucji czynnego Ŝalu wobec sprawcy oszustwa ubezpieczeniowego
oraz porównanie pozycji takiego sprawcy z pozycją drugiego sprawcy odpowiadającego
karnie za popełnione przestępstwo przedstawił: M a l i n o w s k i M., op. cit., s. 36–39.
Prokuratura
i Prawo 10, 2007
93
M. Malinowski
czenia spowodował zdarzenie będące podstawą do wypłaty takiego odszkodowania (oszustwo ubezpieczeniowe), a następnie złoŜył w zakładzie ubezpieczeń wniosek o wypłatę nienaleŜnego odszkodowania. Dalej następowało
ujawnienie przez ubezpieczyciela mechanizmu przestępczego działania
sprawcy, co skutkowało odmową wypłaty odszkodowania sprawcy (usiłowanie wyłudzenia – czyli oszustwa klasycznego), bądź teŜ dochodziło do wypłaty nienaleŜnego odszkodowania na skutek niezorientowania się w porę
ubezpieczyciela (wyłudzenie – czyli oszustwo klasyczne).
W tym kontekście istotne będzie ustalenie, czy w opisanej – modelowej
sytuacji pomiędzy art. 298 § 1 k.k. a art. 286 § 1 k.k. zachodzi zbieg przepisów ustawy, czy teŜ zbieg przestępstw.
Większość autorów jest zdania, Ŝe w omawianym przypadku zachodzi
kumulatywny zbieg przepisów ustawy. Stanowisko takie prezentują m.in.:
H. Pracki139, J. Skorupka140, B. Sałata141, R. Rogala142, E. Kędra143 i W. Jaroch144. Konsekwencją stosowania kumulatywnego zbiegu przepisów ustawy
jest orzekanie kary na podstawie przepisu najsurowszego.
Natomiast kilku innych autorów wyraŜa pogląd, Ŝe w analizowanej sytuacji występuje wielość czynów i w konsekwencji wielość przestępstw. Autorzy ci optują za stosowaniem konstrukcji wpółukaranego przestępstwa
uprzedniego (oszustwa ubezpieczeniowego). Do przedstawicieli tego twierdzenia naleŜą: P. Kardas145, K. Buchała146 i G. Wiciński147.
Ł. Pohl, analizując moŜliwe konfiguracje prawne art. 298 § 1 k.k. i art. 286
§ 1 k.k., odrzucił opcję zbiegu przepisów ustawy z uwagi na brak tego samego czynu, czyli brak toŜsamości czynu. Autor ten przyjął, Ŝe jedynym
prawidłowym rozwiązaniem jest stosowanie uwzględnianego (realnego)
zbiegu przestępstw, zakładającego wymierzenie kar za zbiegające się przestępstwa z art. 298 § 1 k.k. i z art. 286 § 1 k.k., a następnie łączenie tych kar
jednostkowych w karze łącznej na podstawie art. 86 § 1 k.k.148. Koncepcja Ł.
Pohla została w doktrynie przyjęta przez R. Zawłockiego149.
Jak wynika z doświadczenia zawodowego i badań autora niniejszego artykułu, koncepcja Ł. Pohla nie znalazła zastosowania w praktyce, a organy
139
P r a c k i H., op. cit., s. 49.
S k o r u p k a J., op. cit., s. 57.
S a ł a t a B., op. cit., s. 139.
142
R o g a l a R., op. cit., s. 61.
143
144
J a r o c h W., Przestępstwa ubezpieczeniowe, Monitor Prawn. 1998, nr 11, s. 424.
145
K a r d a s P., op. cit., s. 335.
146
B u c h a ł a K., op. cit., s. 38.
147
148
P o h l Ł., Przestępstwo upozorowania wypadku ubezpieczeniowego a przestępstwo oszustwa, RPEiS 2002, nr 3, s. 126–129.
149
140
141
94
Prokuratura
i Prawo 10, 2007
ścigania i sądy przyjmują najczęściej kumulatywny zbieg przepisów ustawy
w omawianych przypadkach. Ograniczone ramy niniejszego opracowania
nie pozwalają na dodatkową prezentację szczegółowych wyników badań akt
postępowań karnych w sprawach o przestępstwa z art. 298 § 1 k.k., które
przeprowadził autor artykułu. Zagadnienia te – z uwagi na ich obszerność,
a takŜe niewątpliwe praktyczne znaczenie – zasługują na osobne potraktowanie w formie odrębnego opracowania.
XI. Podsumowanie
Przestępstwo oszustwa ubezpieczeniowego zostało wprowadzone do
polskiego prawa karnego na mocy art. 4 ust. 1 ustawy z dnia 12 października 1994 r. o ochronie obrotu gospodarczego i zmianie niektórych przepisów
prawa karnego (Dz. U. Nr 126, poz. 615), która weszła w Ŝycie w dniu
1 stycznia 1995 r. Następnie oszustwo ubezpieczeniowe zostało włączone
w niemalŜe niezmienionym kształcie do katalogu przestępstw obowiązującego od dnia 1 września 1998 r. kodeksu karnego z dnia 6 kwietnia 1997 r.
(Dz. U. Nr 88, poz. 553) i określone w treści art. 298 § 1.
Większość autorów publikacji z zakresu przestępczości ubezpieczeniowej
przyjęła dla omawianego typu przestępstwa nazwę: oszustwo ubezpieczeniowe, bądź zamiennie: oszustwo asekuracyjne. Jedynie dwoje autorów
określa przestępstwo z art. 298 § 1 k.k. jako upozorowanie wypadku ubezpieczeniowego.
Przestępstwo oszustwa ubezpieczeniowego naleŜy do kategorii przestępstw mających na celu ochronę obrotu gospodarczego. Jest to przestępstwo powszechne, tj. takie, którego dopuścić się moŜe kaŜdy człowiek mogący ponieść odpowiedzialność karną.
W doktrynie prawa karnego trudno znaleźć jednolitą interpretację poszczególnych znamion przestępstwa z art. 298 § 1 k.k. Zachowanie się
sprawcy przestępstwa oszustwa ubezpieczeniowego polega na tym, Ŝe osoba taka powoduje zdarzenie będące podstawą do wypłaty odszkodowania
z tytułu umowy ubezpieczenia. Umowa ubezpieczenia, o której mowa
w analizowanym przepisie, dotyczy jedynie ubezpieczeń majątkowych, a nie
odnosi się do ubezpieczeń osobowych. Natomiast znamię czasownikowe
„powoduje” naleŜy interpretować stricte językowo i odnosić je do zdarzeń
rzeczywiście spowodowanych, a nie stosować go w przypadkach zdarzeń
pozorowanych.
Oszustwo ubezpieczeniowe naleŜy do przestępstw materialnych, znamiennych skutkiem. Skutek w tym przypadku obejmuje wystąpienie zdarzenia będącego podstawą do wypłaty odszkodowania z tytułu umowy ubezpieczenia.
Prokuratura
i Prawo 10, 2007
95
M. Malinowski
Przestępstwo określone w art. 298 § 1 k.k. jest przestępstwem kierunkowym, znamiennym celem. Celem jest tutaj uzyskanie odszkodowania z tytułu
umowy ubezpieczenia. Praktyka organów ścigania wskazuje, Ŝe konieczność kaŜdorazowego wykazania sprawcy oszustwa ubezpieczeniowego
działania w celu uzyskania odszkodowania napotyka na powaŜne trudności
dowodowe.
Analizowany typ przestępstwa naleŜy do kategorii przestępstw publicznoskargowych i jest ścigany z urzędu. Za popełnienie tego przestępstwa ustawodawca przewidział karę od 3 miesięcy do 5 lat pozbawienia wolności.
W art. 298 § 2 k.k. przewidziano moŜliwość zastosowania instytucji czynnego Ŝalu wobec sprawcy oszustwa ubezpieczeniowego. Na mocy tegoŜ
przepisu nie podlega karze ten, kto przed wszczęciem postępowania karnego dobrowolnie zapobiegł wypłacie odszkodowania.
Najczęstsza sytuacja występująca w praktyce to przypadek, gdy sprawca
najpierw dopuszcza się przestępstwa oszustwa ubezpieczeniowego z art.
298 § 1 k.k., a następnie składa w firmie ubezpieczeniowej wniosek o wypłatę nienaleŜnego odszkodowania i wyłudza to odszkodowanie. Wówczas
organy ścigania i sądy przyjmowały najczęściej kumulatywny zbieg przepisów ustawy pomiędzy art. 298 § 1 k.k. a art. 286 § 1 k.k.
96
Prokuratura
i Prawo 10, 2007

Przestępstwo oszustwa ubezpieczeniowego

Transkrypt

Podobne dokumenty

Generuj PDF - KRP V – Bielany, Żoliborz

Generuj PDF

centrum informacji turystycznej, cit

Przestępstwa korupcyjne (cz.7). Nadużycie zaufania

Dyspozycja wypłaty

Struktura zarządzania projektem KaŜdy kto starał się kiedykolwiek o