Instrukcja prowadzenia prac terenowych – plik pdf

Instrukcja prowadzenia prac terenowych – plik pdf

INSTRUKCJA PROWADZENIA PRAC TERENOWYCH
W RAMACH VII MIĘDZYNARODOWEGO SPISU BOCIANA BIAŁEGO
Spis odbywa się co 10 lat i obejmuje możliwie wszystkie gniazda bociana białego, na całym obszarze
występowania tego gatunku (Europa i Afryka Północna). Spis odbywa się między 5 a 20 lipca.
JAK PROWADZIĆ KONTROLĘ?
Podstawową jednostką terytorialną objętą cenzusem jest obszar gminy. Inwentaryzacją należy objąć teren całej
gminy. Przy użyciu roweru lub samochodu skontrolowanie wszystkich miejscowości w gminie zajmuje kilka dni
(zależnie od pogody, wielkości gminy, liczby gniazd, znajomości terenu). Przed przystąpieniem do kontroli należy
zdobyć jej dokładną mapę (np. 1:100 000), pomocniczo można sporządzić spis wszystkich miejscowości w
gminie. Można skorzystać ze strony www.maps.google.com; po wpisaniu do wyszukiwarki na tej stronie frazy
„gmina xxx” np.: „gmina Szczurowa”, wyświetla się nam gmina z granicami. Spis ten powinien obejmować: miasta
(ewentualnie dzielnice), wsie, przysiółki, osady, kolonie a nawet pojedyncze budynki.
Celem inwentaryzacji jest wykrycie i skontrolowanie wszystkich gniazd bociana białego na badanym
terenie. Dlatego wizyty w terenie należy zaplanować tak, aby spenetrować teren całej gminy, nie pomijając żadnej
miejscowości ani osady. Ponadto należy również w miarę możliwości skontrolować teren dolin rzecznych i
większych kompleksów łąk z wysokimi drzewami czy ambonami myśliwskimi, na których mogą się gnieździć
bociany. Bocian biały, mimo, że głównie zasiedla osady ludzkie, może zajmować również tereny niezabudowane.
Zebrane dane należy wpisywać do karty obserwacji terenowych.
Kontrole należy prowadzić w korzystnych warunkach pogodowych (brak ulewnego deszczu i silnego
wiatru). W czasie kontroli należy używać lornetki, a o ile to możliwe również odbiornika GPS. Informacje zbierane
drogą bezpośrednich obserwacji należy uzupełniać wywiadami - zwykle najwięcej informacji można uzyskać od
właściciela posesji, na której znajduje się gniazdo lub jego sąsiada. Zdarza się, że nie od razu widać wszystkie
młode (może być ich w gnieździe nawet 5, skrajnie wyjątkowo 6). Pisklęta najlepiej widoczne są podczas
karmienia po przylocie do gniazda dorosłego ptaka.
JAKIE INFORMACJE ZBIERAĆ?
Najważniejsze jest ustalenie sposobu zajęcia gniazda i efektu lęgu. W połowie lipca młode bociany stoją na
gniazdach i przygotowują się do wylotu. Jeżeli bociany są jeszcze zbyt małe, co zdarza się w opóźnionych
lęgach, kontrolę tych gniazd należy powtórzyć w końcu lipca, a nawet w sierpniu. Jeżeli młode bociany już
wyleciały z gniazda, co może się zdarzyć nawet na początku lipca, trzeba koniecznie przeprowadzić szczegółowy
wywiad z gospodarzem gniazda lub osobami mieszkającymi z najbliższym sąsiedztwie.
Zapisując sposób zajęcia gniazda posługujemy się międzynarodowym kodem literowym. Dla każdego
gniazda powinno się dopasować tylko jeden kod. Poprzez obserwacje i wywiad należy ustalić dla każdego
gniazda:

czy gniazdo było w ogóle zajęte w danym roku?

jeżeli było zajęte, to przez ile ptaków i przez jak długi czas?

jeśli wiadomo, że bociany nie dochowały się potomstwa zdolnego opuścić gniazdo, na jakim etapie doszło do
utraty lęgu (jaja, pisklęta)?

jeżeli para przystąpiła do lęgu, jaki był jego efekt?
1
W przypadku zaobserwowaniu pustego gniazda, które jednak ma ślady obecności bocianów (świeże
gałązki, pobielenie) należy przeprowadzić dokładny wywiad z gospodarzem gniazda lub osobami mieszkającymi
z najbliższym sąsiedztwie.
Nie notujemy jako HO platform, na których nie ma materiału gniazdowego, są umieszczone bardzo
nisko, są nie stabilne lub są zlokalizowane w pobliżu istniejących gniazd, jak i sztucznych gniazd, które nigdy nie
były zasiedlone i nie został na nie naniesiony materiał gniazdowy przez pary ptaków.
Obok informacji o efekcie lęgu należy również notować informacje o usytuowaniu gniazda (zob. 6. i 7. niżej),
śmierci ptaków, walkach o gniazdo z innymi bocianami itp.
JAK POZNAĆ MŁODE ZDOLNE DO LOTU?
Młode ptaki mają ciemnoszare ("czarne") nogi i dzioby, które dopiero pod koniec pobytu w gnieździe czerwienieją,
lecz ich barwa nie jest tak intensywna jak u dorosłych. Za młode zdolne do lotu uznajemy te ptaki, które:
osiągnęły niemal rozmiary dorosłych, chętnie i długo stoją na gnieździe, ćwiczą mięśnie energicznie machając
skrzydłami. Ponieważ mało prawdopodobne jest zobaczenie momentu wylotu, liczbę młodych spełniających
powyższe warunki uznajemy za liczbę młodych opuszczających gniazdo. Uwaga: nawet tak duże ptaki mogą być
niewidoczne, gdy leżą na gnieździe (na przykład w czasie deszczu i silnego wiatru).
JAK POZNAĆ, CZY W GNIEŹDZIE BYŁY JAJA LUB MŁODE?
Niekiedy obserwuje się jaja wyrzucone z gniazda, ale w lipcu mogą być już uprzątnięte. Te informacje zwykle
uzyskuje się w rozmowie z mieszkańcami. Młode nie zawsze są widoczne. Jeśli w trakcie wywiadu rozmówcy nie
są w stanie odpowiedzieć jednoznacznie, czy w ogóle były w gnieździe młode, można zapytać czy obserwowano
rozpoczęcie karmienia przez ptaki dorosłe? Jeżeli nie obserwuje się karmienia przez kilka dni z rzędu, może to
wskazywać na śmierć potomstwa. Na gniazdach na których nie przebywały ptak przez co najmniej kilka tygodni
może pojawić się, dobrze widoczna, wysoka roślinność zielna, co wyraźnie dowodzi, że gniazdo nie jest
odwiedzane. Jednak również w takich przypadkach warto przeprowadzić wywiad z gospodarzem gniazda.
JAK ZAPISYWAĆ INFORMACJE
Dane w terenie należy notować na wydrukowanej karcie obserwacji (do pobrania na stronie). Każde gniazdo
należy zaznaczyć na wydruku mapy gminy, który zawsze nosimy ze sobą, najlepiej na wydruku zdjęcia
satelitarnego terenu opisując je numerami zgodnymi z numeracją w arkuszu karty obserwacji terenowych.
Pomoże to później w szybkim wpisywaniu wyników do bazy internetowej, w której zapis informacji o gnieździe
zaczynamy od wskazania myszką na mapie dokładnej lokalizacji gniazda.
Nagłówek karty obserwacji
1.
Wypełniamy wszystkie informacje dotyczące obserwatora (koniecznie e-mail i telefon). Można to zrobić
jeszcze przed wydrukowaniem. Pozwoli to zaoszczędzić czas na każdorazowe wpisywanie tych samych
informacji. Natomiast w przypadku zgubienia karty w terenie umożliwia to odzyskanie materiałów.
2
Numer karty - przy inwentaryzacji większego obszaru bądź terenu z dużą liczbą gniazd bociana
2.
potrzebnych będzie wiele kart obserwacji. W celu uporządkowania materiałów numerujemy karty.
Podajemy nazwę gminy, w której prowadzimy obserwacje, powiat i województwo oraz datę kontroli.
3.
Dalsza część tabeli (wypełniamy na bieżąco podczas kontroli by nie pominąć żadnego z gniazd)
Nr gniazda (Nr gn.) - dla każdej gminy prowadzimy osobną, ciągłą numerację gniazd. Każde gniazdo w
4.
gminie ma niepowtarzalny numer. Numery gniazd nanosimy na mapę. To ułatwi identyfikowanie gniazd podczas
wpisywania danych do komputera.
Adres - wpisujemy pełną nazwę miejscowości, ulicę (jeżeli jest) i numer posesji z gniazdem lub posesji
5.
najbliższej – wtedy kierunek i odległość od głównego budynku posesji. Niekiedy gniazda umieszczone są w
pewnym oddaleniu od obszaru zabudowanego. Wówczas należy wpisać nazwę najbliższej miejscowości,
kierunek i odległość gniazda od łatwego do zlokalizowania punktu na mapie (np. kościoła, szkoły). Dodatkowo
można wpisać współrzędne geograficzne lub numer punktu zapisany w odbiorniku GPS przypisany do danego
gniazda.
Usytuowanie - wybieramy spośród poniższych kategorii:
6.

słup - podłączony do sieci (np. telefoniczny, energetyczny), wolnostojący (np. odłączony od sieci lub
specjalnie postawiony przez gospodarza), wysokie kratownicowe słupy wysokiego napięcia podajemy w
kategorii inne,

drzewo - martwe czy żywe, należy podać również gatunek drzewa (ewentualnie informację czy było
liściaste, czy iglaste),

dach - charakter budynku (mieszkalny, gospodarczy, inne - np. przemysłowy), sposób pokrycia dachu
budynku (dachówka, eternit, blachodachówka, blacha, gont, papa, strzecha, inne - w uwagach podać
jakie),

komin niski - do 2 m (np. na budynku mieszkalnym, lub komin wentylacyjny budynku gospodarczego),

komin wysoki - powyżej 2 m (np. wolnostojący lub przemysłowy (np. cegielni, mleczarni),

inne - w uwagach podać jakie (np. ambona myśliwska, syrena strażacka, silos, stóg, słup wysokiego
napięcia).
7.
Platforma (Platf) - w przypadku gdy gniazdo jest posadowione na platformie wpisujemy znak "+", w
przypadku braku platformy - "-". Jako platformę rozumiemy wszystkie stworzone przez człowieka podstawy takie
jak palety, koła drewniane czy metalowe.
8.
Stan gniazda - wpisujemy: dobry - brak zagrożeń, zły (np. gniazdo na drzewie mocno zarośnięte,
gniazdo przechylone, platforma przegnita), bardzo zły - gniazdo może w każdym momencie spaść. Szczegóły
złego stanu gniazda należy podać w uwagach.
9.
Sposób zajęcia - wpisujemy tylko jeden z przyporządkowanych kodów z tabeli poniżej. Zapisujemy
również miejscowości z danej gminy, gdzie nie stwierdzono gniazda bociana. Można wymienić je łącznie w
jednym wierszy, po przecinku. Jako sposób zajęcia wpisujemy "0".
OPIS
KOD
miejscowości nie sprawdzono lub sprawdzono tylko część i nie wiadomo czy jest gniazdo
bociana
X
w miejscowości stwierdzono brak gniazda bociana
0
3
gniazdo jest, ale nie wiadomo czy było zajęte
HX
gniazdo na pewno nie było zajęte
HO
gniazdo było odwiedzane przez jednego bociana przez 1-4 tygodnie lub nieregularnie przez
cały sezon
HB1
gniazdo było odwiedzane przez dwa bociany przez 1-4 tygodnie lub nieregularnie przez cały
sezon
HB2
gniazdo było odwiedzane od tygodnia do miesiąca lub nieregularnie przez cały sezon, ale
nie wiadomo, przez ile ptaków
HBX
gniazdo było zajęte przez jednego bociana, dłużej niż 4 tygodnie
HE
stwierdzono obecność młodych zdolnych do wylotu HPm oraz liczbę młodych
(HPm1-6)
stwierdzono obecność młodych zdolnych do wylotu, ale nie można ustalić ich liczby
HPmx
bociany miały młode, lecz wszystkie młode zginęły (np. z po gradobiciu)
HPo(m)
w gnieździe były jaja, lecz z żadnego nie wykluły się młode (np. gniazdo z jajami spadło)
HPo(g)
gniazdo było zajęte przez parę ponad miesiąc, ale nie zostały złożone jaja
HPo(o)
gniazdo było zajęte przez parę ponad miesiąc, ale nie można ustalić czy były złożone jaja,
lub czy wykluły się młode
HPo(x)
gniazdo było zajęte przez parę, ale nie można zdobyć pewnych informacji o efekcie lęgu
HPx
Należy dążyć do zebrania możliwie dokładnych informacji, tak, aby jak najrzadziej korzystać z kodów zawierających literę "x".
10.
Fotografia gniazda (Fot. gn.) - dodatkowo (nie jest to obowiązkowe) wykonujemy fotografie gniazda,
najlepiej trzy: (1) gniazdo z elementem podstawy (np. słupa) i widocznymi pisklętami – dla oceny jego rozmiarów,
(2) gniazdo z obiektem, na którym się znajduje i ewentualnie (3) umiejscowienie gniazda w krajobrazie – dla
ułatwienia jego identyfikacji przez innego obserwatora (będzie możliwość dołączenia ich do bazy internetowej w
czasie wpisywania wyników).
11.
Obecność/brak obrączek - jeżeli podczas kontroli zaobserwuje się rodziców, warto notować czy mają
obrączki, a jeśli czas pozwoli – sfotografować obrączkę lub odczytać jej numer.
Zaznaczanie obecności lub braku obrączki na goleni lub na skoku:
X – obrączki na pewno nie ma;
prostokąt – obrączka jest. Jeśli więcej, niż jedna, przy każdym
prostokącie podaje się literę – odnośnik do jej opisu w uwagach,
brak zaznaczenia części nogi – część nie widoczna w całości;
a
brak zaznaczenia czegokolwiek na sylwetce – dorosłych przy
b
c
c
c
gnieździe nie było lub nie sprawdzano, czy są zaobrączkowane.
Jeżeli w trakcie kolejnych obserwacji widzi się tylko jednego osobnika, zapisuje się go jako ptaka pierwszego.
Jeśli oba nie mają obrączek, ptaka 2. można zapisać dopiero, gdy zobaczy się oba naraz.
Gdy nie można odczytać numeru obrączki, należy w uwagach zanotować kolor/rodzaj (zwykle jest czarna,
zielona lub metalowa).
4
W przypadku sfotografowania/odczytania numeru obrączki dane stwierdzenia należy przekazać centrali
obrączkowania ptaków przy pomocy formularza Polringu (http://www.stornit.gda.pl/formobr.html) i fakt ten
odnotować w uwagach.
Więcej szczegółów na temat kontroli obrączek jest w tekście do pobrania ze strony
12.
Uwagi - w tej komórce należy podawać wszelkie informacje o przyczynie zniszczenia lęgu, wystąpieniu
strat częściowych (śmierć części młodych lub strata części jaj), wszelkie wątpliwości jakie powstały w czasie
kontroli. Cenną informacja jest czas trwania gniazda oraz w których latach bociany wprowadziły młode. Jeśli
miało to miejsce co roku, to zwykle gospodarze to dobrze wiedzą, natomiast jeśli nie we wszystkich latach, to
zwykle dość wiarygodne informacje o liczbie wyprowadzonych młodych można uzyskać do 3 lat wstecz. Czasami
gniazdo wymaga odnowienia podstawy, drzewo przycięcia gałęzi utrudniających dolot do gniazda lub podstawa
gniazda uległa uszkodzeniu. Przy zbieraniu takich danych należy zanotować także nazwisko, imię gospodarza
oraz jego telefon. Będzie to pomocne przy informowaniu Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska czy
operatorów energetycznych, którzy zajmują się naprawą gniazd. Podobnie nowe gniazda na słupach linii
energetycznych wymagają założenia podstawy i trzeba je zgłosić do Zakładu Energetycznego.
Informacje nie związane bezpośrednio z gniazdami, a warte odnotowania (na przykład: dotyczące śmierci ptaków,
których pochodzenia nie znamy, o dużych zgrupowaniach bocianów w terenie, itp.) można podać oddzielnie.
Dla zabezpieczenia informacji przed utratą należy sporządzić kopie i pozostawić je w domu.
5