docMETODYCZNE ASPEKTY POMIARU EFEKTYWNOŚCI
download 
Reklamacja Transkrypt
METODYCZNE ASPEKTY POMIARU EFEKTYWNOŚCI
Janusz Dąbrowski METODYCZNE ASPEKTY POMIARU EFEKTYWNOŚCI PRZEDSIĘBIORSTW PORTOWYCH Streszczenie W artykule przedstawiono teoretyczne i metodologiczne podstawy pomiaru efektywności gospodarowania przedsiębiorstw. Ze względu na znaczące interakcje przedsiębiorstw portowych z otoczeniem (efekty ze-‐‑ wnętrzne) oraz dążenie do zrównoważonego rozwoju zaproponowano nową koncepcję pomiaru efektywności przedsiębiorstw. Polega ona na odpowiednim korygowaniu stosowanych w praktyce mierników efek-‐‑ tywności. U podstawy tej koncepcji leży schemat struktury efektów po-‐‑ zwalający na zdefiniowanie społecznych i prywatnych efektów działalno-‐‑ ści przedsiębiorstw. Korygowanie rzeczywistych mierników powinno odbywać się z uwzględnieniem pięciu zasad, opisanych w artykule. Opie-‐‑ rając się na przedstawionej koncepcji pomiaru, opracowano przykładowy system mierników społecznej i prywatnej efektywności przedsiębiorstw portowych. Wstęp Pomiar efektywności gospodarowania jest niezwykle trudnym zadaniem zarówno dla teoretyków, jak i praktyków gospodarczych. Wynika to z wielo-‐‑ aspektowości procesów gospodarczych, z trudności w określeniu głównego celu gospodarowania, braku możliwości pełnej kwantyfikacji efektów i nakładów, za-‐‑ chowania ich porównywalności, a nawet z braku jednoznacznej interpretacji po-‐‑ jęcia „efektywność”. W obecnej dobie ocena samej ekonomicznej efektywności gospodarowania jest niewystarczająca. Dążenie społeczeństw do zrównoważonego rozwoju wy-‐‑ musza na przedsiębiorstwach zmianę podejścia do efektywności. Pojęcie efektów gospodarowania rozszerza się na wszelkie skutki działalności przedsiębiorstw. Coraz bardziej złożone i dynamiczne otoczenie powoduje, że rezultaty działalno-‐‑ ści przedsiębiorstw w dużym stopniu zależą od oddziaływania otoczenia. Same 32 Janusz Dąbrowski przedsiębiorstwa również w znacznym zakresie wpływają na inne podmioty go-‐‑ spodarcze i osoby trzecie. Istnieje zatem konieczność uwzględniania przy pomiarze i ocenie efektyw-‐‑ ności przedsiębiorstw efektów zewnętrznych (ekonomicznych, przestrzennych, ekologicznych i społecznych) zarówno tych, które są skutkiem ich działalności, jak i tych, które pochodzą z otoczenia i wpływają na ich rezultaty. Powyższa uwaga szczególnie dotyczy podmiotów portowych, wchodzących w bezpośred-‐‑ nie interakcje z innymi uczestnikami łańcuchów transportowych, oddziałujących na lokalne społeczności, gospodarkę przestrzenną, środowisko naturalne i bez-‐‑ pieczeństwo narodowe. W artykule została zaprezentowana koncepcja obiektywizacji pomiaru efek-‐‑ tywności uwzględniająca zachodzące interakcje przedsiębiorstwa z otoczeniem. Opierając się na zasadach tej koncepcji, zaproponowano system mierników słu-‐‑ żący do pomiaru efektywności funkcjonowania przedsiębiorstwa portowego z punktu widzenia prywatnej i społecznej efektywności gospodarowania. 1. Teoretyczne i metodologiczne podstawy pomiaru efektywności go-‐‑ spodarowania przedsiębiorstw 1.1. Pojęcie efektywności gospodarowania Kategoria efektywności należy do najbardziej znanych i często używanych, zwłaszcza w teorii, chociaż nie zawsze jest konsekwentnie pojmowana i interpre-‐‑ towana1. Tak szerokie zastosowanie tego pojęcia w nauce i praktyce wynika z faktu, że z każdym działaniem związane są jakieś rezultaty oraz nakłady. Ekonomiści interpretują kategorię efektywności w różny sposób. W najwęż-‐‑ szym ujęciu efektywność jest rozumiana w analogiczny sposób jak pojęcie „eko-‐‑ nomiczności” w prakseologii, tj. jako stosunek osiągniętych wyników do nakła-‐‑ dów2. W nieco szerszym ujęciu efektywność jest utożsamiana z korzystnością (różnicą pomiędzy uzyskiwanymi efektami a ponoszonymi nakładami) oraz ekonomicznością3. W jeszcze szerszym aspekcie efektywność gospodarowania jest przedstawiana jako skuteczność (stopień realizacji wyznaczonych celów), ko-‐‑ rzystność i ekonomiczność4. W najszerszym aspekcie efektywność obejmuje oce-‐‑ P. Baik, Logistyka. Koncepcja zintegrowanego zarządzania, PWE, Warszawa 2010, s. 411. Por. A. Melich, Efektywność gospodarowania. Istota — metody – warunki, PWE, Warszawa 1980, s. 17; L. Pasieczny, J. Więckowski, Ekonomika i analiza działalności przedsiębiorstwa, PWE, Warszawa 1987, s. 14. 3 Por. Z. Cygan, J. Wojtczak, Metody oceny efektywności doboru wyposażenia stacji obsługi. Efektywność eks-‐‑ ploatacji systemów technicznych, PWN, Warszawa 1990. 4 Przy czym korzystność i ekonomiczność jest nazywana sprawnością. Zatem efektywność to skutecz-‐‑ ność i sprawność gospodarowania. Por. S. Grzesiak, Efektywność funkcjonowania przedsiębiorstw – aspekty prakseologiczne i ekonomiczne, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, nr 17, Szczecin 1 2 Metodyczne aspekty pomiaru efektywności przedsiębiorstw portowych 33 nę (kwalifikację) uzyskanego efektu od strony rynkowej użyteczności, tj. wartości dodanej dla klienta5. Działalność przedsiębiorstwa będzie użyteczna tylko wtedy, kiedy struktura osiągniętych efektów przedsiębiorstwa będzie zgodna ze struktu-‐‑ rą wartości dla klienta. Z tego też powodu P. Blaik6 dodaje do komponentów efektywności wartość dodaną dla klienta. Do opisania i oceny wielowymiarowej działalności przedsiębiorstw z pew-‐‑ nością są potrzebne różne kategorie, w tym również pojęcie efektywności. Wyda-‐‑ je się jednak, że efektywność nie powinna zastępować bardziej syntetycznego pojęcia, jakim jest sprawność działania. Powszechne rozumienie kategorii efek-‐‑ tywności sprowadza się do relacji pomiędzy efektami (rezultatami działalności) a nakładami poniesionymi w celu uzyskania tych rezultatów. Korzystając z siatki pojęciowej prakseologii, efektywność można byłoby sprowadzić do pojęć ko-‐‑ rzystności i ekonomiczności, ponieważ te dwa terminy wyrażają, co prawda w różny sposób, relacje dwóch zmiennych: efektów i nakładów. Czy celowe jest rozszerzenie klasycznego pojęcia efektywności o skutecz-‐‑ ność? Jeżeli tak, to w takim wypadku będziemy utożsamiali pojęcie efektywności ze sprawnością prakseologiczną. Są to jednak dwie odrębne kategorie charakte-‐‑ ryzujące różne aspekty gospodarowania. Skuteczność jest określana przez relację „cele – efekty”, natomiast efektywność przez relację „efekty – nakłady”. Ponadto, kategoria efektu jako komponentu efektywności wyraża nie tylko pewien poziom realizacji celów (tak jak jest to w przypadku skuteczności), ale i wszelkie inne nie-‐‑ zamierzone skutki działalności przedsiębiorstwa. Trudno bowiem pozytywnie ocenić efektywność gospodarowania przedsiębiorstwa (nawet gdy osiągnęło swój zamierzony cel, minimalizując nakłady), gdy jednocześnie wygenerowało negatywne efekty zewnętrzne (ekonomiczne, społeczne, ekologiczne). Użyteczność wytwarzanych produktów, tj. w pełni zgodnych z preferen-‐‑ cjami klientów, jest jednym z podstawowych celów gospodarowania. Definiowa-‐‑ nie celów funkcjonowania i rozwoju przedsiębiorstwa ma istotne znaczenie dla pomiaru efektywności. Cele działania determinują postać mierzonych efektów. Maksymalizacja użyteczności (zaspakajania potrzeb klientów) jest jednym z głównych celów/efektów gospodarowania i wymaga kwantyfikacji. Nie zmie-‐‑ nia to jednak istoty pojęcia efektywności. Wydaje się, że pozostanie przy klasycznym rozumieniu efektywności jako relacji efektów i nakładów jest uzasadnione, ponieważ w większym zakresie niż inne interpretacje spełnia warunki poprawnego definiowania pojęć7. 1996, s. 57; R. Matwiejczuk, Zarządzanie marketingowo-‐‑logistyczne. Wartość i efektywność, Wydaw. C.H. Beck, Warszawa 2006, s. 79. 5 Por. P. Blaik, op. cit., s. 411–416. 6 Wartość dodana dla klienta jest rozumiana jako różnica pomiędzy łącznymi korzyściami (użyteczno-‐‑ ścią) z tytułu zakupu (użytkowania) określonego produktu a kosztami jego nabycia. R. Matwiej-‐‑ czuk, op. cit., s. 87. 7 Każda definicja powinna podawać jednoznaczny opis definiowanego pojęcia (wyznaczać jego dzie-‐‑ dzinę), pozwalać na jednoznaczne odgraniczenie definiowanego pojęcia od innych pojęć (warunek 34 Janusz Dąbrowski 1.2. Podstawowe typy efektywności gospodarowania W teorii i praktyce wykorzystuje się różne typy efektywności gospodaro-‐‑ wania8. Jedną z podstawowych klasyfikacji jest podział efektywności gospoda-‐‑ rowania na efektywność techniczną, ekonomiczną i społeczną. Techniczna efektywność (w ujęciu węższym) dotyczy poszczególnych środków i przedmiotów pracy: maszyn, urządzeń, linii produkcyjnych, narzędzi, materiałów, surowców. Jest określana danymi technicznymi, takimi jak: zużycie energii na jednostkę pracy, liczba wykonywanych operacji w jednostce czasu, jednostkowa wartość energetyczna surowca, emisja zanieczyszczeń na jednostkę pracy i szeregiem innych parametrów. Są to właściwości rzeczy wykorzystywa-‐‑ nych w procesie wytwórczym, wskazujące na relacje uzyskiwanych korzyści (np. liczba wykonywanych operacji) do nakładów (np. poboru energii, potrzebnego czasu). W ujęciu szerszym techniczna efektywność dotyczy całego procesu pro-‐‑ dukcyjnego (techniki, technologii, organizacji pracy) i wskazuje na relację ilości wytworzonego produktu do zaangażowanych czynników produkcji. Uzyskanie maksymalnej technicznej efektywności gospodarowania oznacza, że nie jest moż-‐‑ liwe zwiększenie ilości wytwarzanych produktów bez zwiększenia zatrudnienia czynników produkcyjnych9. Techniczna efektywność jest mierzona w jednost-‐‑ kach naturalnych. Odgrywa ona istotną rolę w procesie gospodarowania, ponie-‐‑ waż w dużym stopniu określa efektywność ekonomiczną, a nawet społeczną, ale o nich ostatecznie nie przesądza. Ekonomiczna efektywność charakteryzuje relacje uzyskanych efektów do poniesionych nakładów i uwzględnia (w odróżnieniu od technicznej efektywno-‐‑ ści) poziom cen czynników produkcyjnych. Coś, co jest technicznie efektywne, może nie być ekonomicznie efektywne10. Ekonomiczną efektywność można ana-‐‑ lizować od strony techniczno-‐‑ekonomicznej oraz społeczno-‐‑ekonomicznej. Pierwszy aspekt ma charakter uniwersalny, ponieważ dotyczy techniki, technologii oraz organizacji procesu produkcji i sprzedaży. Jej przeznaczeniem jest ustalenie relacji między użytymi (zużytymi) zasobami a wyprodukowanymi wartościami użytkowymi. Tego typu efektywność jest wyrażana miernikami na-‐‑ kładochłonności (rozmiarem wykorzystywanych zasobów przypadających na jednostkę produkcji), kosztochłonności (wielkością ponoszonych kosztów na jed-‐‑ nostkę produkcji), produktywności (ilością produkcji przypadającą na jednostkę wyłączności), umożliwiać wyprowadzanie ogólnych wniosków (warunek jasności i zgodności kon-‐‑ tekstowej) oraz być zbliżona do powszechnego rozumienia pojęcia (warunek komunikowania). S. Krawczyk, Logistyka w przedsiębiorstwie, [w:] Logistyka. Teoria i praktyka, (red.) S. Krawczyk, t. 1, Wydaw. Difin, Warszawa 2011, s. 156. 8 W artykule omówiono tylko dwie klasyfikacje efektywności: z punktu widzenia podstawowych wymiarów działalności gospodarczej (techniczną, ekonomiczną i społeczną) oraz obiektu oceny efektywności (produktu, organizacji), które są konieczne dla uzasadnienia proponowanej koncepcji pomiaru efektywności przedsiębiorstw. 9 E. Nojszewska, Podstawy ekonomii, WSiP, Warszawa 2010, s. 179. 10 Ibidem, s. 179. Metodyczne aspekty pomiaru efektywności przedsiębiorstw portowych 35 zasobów) lub przychodowości (wartością przychodów przypadającą na jednost-‐‑ kę zasobów). Ważne praktyczne znaczenie pomiaru techniczno-‐‑ekonomicznej efektywności sprowadza się do możliwości porównania stopnia rozwoju ekono-‐‑ micznego różnych podmiotów gospodarczych. Rozpatrując ekonomiczną efektywność od strony społeczno-‐‑ekonomicznej, należy uwzględnić nie tylko aspekt techniczno-‐‑ekonomiczny, ale również sto-‐‑ sunki własności wpływające na cele gospodarowania. W ujęciu mikroekono-‐‑ micznym prawa własności do zasobów determinują cele działalności gospodar-‐‑ czej, a te w konsekwencji określają kryterium efektywności. Innego podejścia do efektywności należy spodziewać się od prywatnego przedsiębiorcy, a innego od przedsiębiorstwa państwowego, komunalnego czy spółdzielczego. Na przykład, zarządy portów morskich, jako przedsiębiorstwa użyteczności publicznej (spółki non profit), świadczą różnego rodzaju usługi na rzecz podmiotów portowych i społeczeństwa, a swoje przychody w całości przeznaczają na: 1) budowę, roz-‐‑ budowę, utrzymanie i modernizację infrastruktury portowej; 2) realizację innych zadań wynikających z przedmiotu ich działalności; 3) pokrycie bieżących kosz-‐‑ tów utrzymania11. W tym wypadku trudno mówić o tym, że zysk jest celem pod-‐‑ stawowym tych przedsiębiorstw. Za równoważne cele można uznać na przykład zagwarantowanie bezpieczeństwa żeglugi i obsługi statków w porcie, niski po-‐‑ ziom lub całkowitą eliminację wszelkich zanieczyszczeń środowiska naturalnego, poprawę jakości życia lokalnej społeczności. Zupełnie innego podejścia do efek-‐‑ tywności można oczekiwać od prywatnych operatorów portowych. Dla nich głównym celem jest maksymalizacji zysku długoterminowego, a miarą efektyw-‐‑ ności – wzrost rentowności. Społeczną efektywność przedsiębiorstwa można analizować w wąskim lub szerszym zakresie. W pierwszym aspekcie porównuje się czysto społeczne efekty gospodarowania, związane na przykład: z poprawą warunków i bezpieczeństwa pracy, ochroną zdrowia pracowników, wzrostem zadowolenia pracowników, z realizacją oczekiwań społeczeństwa, wykorzystaniem przestrzeni, ochroną śro-‐‑ dowiska naturalnego, do poniesionych nakładów. W drugim aspekcie społeczna efektywność jest rozpatrywana z punktu widzenia wszystkich wymiarów efek-‐‑ tów i nakładów związanych z procesem gospodarowania (tj. pod kątem społecz-‐‑ nych, a nie prywatnych kosztów i korzyści). Jest to najszersze z możliwych podej-‐‑ ście do efektywności, ponieważ jest miarą racjonalności gospodarowania z punktu widzenia dobrobytu całego społeczeństwa. Efektywność działalności gospodarczej przedsiębiorstw można również analizować z dwóch innych perspektyw. Jako efektywność produkcji, tj. nakła-‐‑ dów poniesionych na wytworzenie określonego dobra lub jako efektywność or-‐‑ ganizacji, tj. pracy określonych pracowników, zespołów roboczych, całych 11 Ustawa z dnia 20 grudnia 1996 roku o portach i przystaniach morskich, Dz. U. z 2010 r. Nr 33, poz. 179. 36 Janusz Dąbrowski przedsiębiorstw. Pierwszy aspekt pomiaru dotyczy efektywności wytwarzania produktów i jest niezbędny przy alokacji zasobów między różne zastosowania, drugi – dotyczy efektywności organizacji i jest konieczny do sprawnego zarzą-‐‑ dzania przedsiębiorstwem. Każdy z aspektów badania efektywności wymaga in-‐‑ nego podejścia. Przy pomiarze efektywności produkcji należy wychodzić z okre-‐‑ ślonego efektu użytkowego produkcji, a następnie obliczać wszystkie rodzaje nakładów, które spowodowały powstanie takiego efektu. Obiektywizm pomiaru wymaga uwzględnienia wszystkich części składowych nakładów i efektów, nie-‐‑ zależnie od ich źródła12. Z kolei przy pomiarze efektywności organizacji (przed-‐‑ siębiorstwa) należy wychodzić z określonych nakładów przedsiębiorstwa, a na-‐‑ stępnie obliczać wszystkie rodzaje efektów spowodowanych tymi nakładami. W tym wypadku obiektywizm pomiaru wymaga uwzględnienia tylko tych części składowych efektów i nakładów, które są wynikiem działalności przedsiębior-‐‑ stwa, tj. konieczna jest neutralizacja oddziaływania czynników zewnętrznych oraz uwzględnienie efektów zewnętrznych13. 1.3. Komponenty efektywności Z definicji efektywności wynika, że istnieją tylko dwa komponenty efek-‐‑ tywności: efekty i nakłady. L. Pasieczny i J. Więckowski14 podkreślają, że efekty działalności gospodar-‐‑ czej stanowią określone wyroby oraz usługi o danej strukturze asortymentowej i jakościowej. Pod kategorią efektu można zatem rozumieć produkt pracy, jego wartość użytkową, tj. rzecz lub usługę zaspokajającą określoną potrzebę społecz-‐‑ ną. Problem pomiaru wartości użytkowej dóbr nie został przez naukę jeszcze rozwiązany, dlatego też do jej pomiaru wykorzystuje się często jednostki natural-‐‑ ne produkcji. Z punktu widzenia wartości, formą wyrażenia rezultatu ekono-‐‑ micznego przedsiębiorstwa może być osiągnięty przychód, wartość dodana lub zysk. Z kolei R. Matwiejczuk15 rozszerza interpretację tego pojęcia, traktując efek-‐‑ ty jako rezultat celowego działania, przy czym niekoniecznie skutecznego. Uwa-‐‑ ża on, że efektywność zależy nie tylko od stopnia realizacji celów, lecz również od warunków działania, kreowanych przez otoczenie. Jest ona kategorią rela-‐‑ tywną, gdyż jej ocena jest uwarunkowana m.in. identyfikacją efektów określonej działalności, zakresem uwzględnianych efektów. Można z tego wyciągnąć wnio-‐‑ sek, że efekty powinny dotyczyć różnych aspektów gospodarowania przedsię-‐‑ To znaczy efektów i nakładów będących skutkiem działań producenta lub czynników od niego nie-‐‑ zależnych. 13 Więcej na ten temat patrz: J. Dąbrowski, Dualizm pomiaru ekonomicznej efektywności przedsiębiorstw portowych, [w:] Ekonomika Transportu Morskiego, (red.) K. Misztal, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Gdańskiego, nr 18, Wydaw. Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 1993, s. 5–20. 14 L. Pasieczny, J. Więckowski, op. cit., s. 14. 15 R. Matwiejczuk, op. cit., s. 82. 12 Metodyczne aspekty pomiaru efektywności przedsiębiorstw portowych 37 biorstwa (pod warunkiem, że jest to rezultat celowej działalności) oraz powinny uwzględniać oddziaływanie otoczenia na przedsiębiorstwo. Wydaje się, że efekty powinny wyrażać kompletne rezultaty działalności gospodarczej zarówno te planowane, jak i niezamierzone. Efekty są to całkowite skutki działalności, które mogą być pozytywne i negatywne, znajdują odzwier-‐‑ ciedlenie w ewidencji przedsiębiorstwa lub wpływają na działania innych pod-‐‑ miotów, mają wymiar ekonomiczny, ale również społeczny, przestrzenny lub ekologiczny. Pojęcie nakładów w rachunku efektywności jest rozumiane szeroko, jako: stricte nakłady, zasoby i koszty. Nakład jest kategorią ekonomiczną oznaczającą wyrażone w jednostkach naturalnych zużycie zasobów pracy oraz zasobów majątkowych przedsiębior-‐‑ stwa. Stosowanie jednostek naturalnych uniemożliwia jednak agregację zużytych zasobów. Nie można więc przeprowadzić sumarycznego rachunku, na podsta-‐‑ wie którego oceniono by całkowitą efektywność gospodarowania w przedsię-‐‑ biorstwie16. Natomiast nakłady wyrażone wartościowo (pieniężnie) stają się kosz-‐‑ tami. Zasób jest to ilość pewnego składnika aktywów przedsiębiorstwa w danym momencie. Zasoby produkcyjne podmiotu gospodarczego składają się z zasobów ludzkich i zasobów majątkowych (trwałych i obrotowych). Zasoby stają się kosz-‐‑ tem w wyniku stopniowego wykorzystania czynników produkcji w procesie produkcyjnym. Zasoby mogą być mierzone jednostkami naturalnymi i pienięż-‐‑ nymi na określony moment (datę), natomiast koszty są wielkościami strumie-‐‑ niowymi określanymi w jednostkach pieniężnych za pewien okres (np. rok). Pojęcie zasobów produkcyjnych jest często utożsamiane z nakładami pro-‐‑ dukcyjnymi. Istnieją jednak dwie podstawowe różnice, które powodują, że poję-‐‑ cie zasobów (czynników produkcji) ma szersze zastosowanie przy ocenie efek-‐‑ tywności. Po pierwsze, poziom zużycia zasobów w procesie produkcji nie świadczy jeszcze o efektywnym wykorzystaniu wszystkich będących w dyspo-‐‑ zycji przedsiębiorstwa czynników produkcji. Po drugie, nakłady wyrażone w jednostkach naturalnych mogą być wykorzystane tylko w ograniczony sposób do pomiaru efektywności. Jeżeli jednak nakłady wyrazimy w formie pieniężnej, to stają się kosztami i dzięki temu jest możliwa agregacja zużycia różnych zaso-‐‑ bów przedsiębiorstwa. Kategoria kosztów ma zatem większe znaczenie dla po-‐‑ miaru efektywności niż nakłady. Powstaje zatem kolejne pytanie. Czy efektywność kosztowa (efekty vs. kosz-‐‑ ty), czy też efektywność zasobowa (efekty vs. zasoby) lepiej odzwierciedla istotę efektywności? 16 L. Bednarski (et al.), Analiza ekonomiczna przedsiębiorstwa, Wydaw. Akademii Ekonomicznej we Wro-‐‑ cławiu, Wrocław 1996, s. 140. 38 Janusz Dąbrowski Nie trudno zauważyć, że wielkość kosztów jest w znacznym stopniu zwią-‐‑ zana z wielkością używanych zasobów produkcyjnych, szybkością rotacji mająt-‐‑ ku. Jednak wskaźniki obrotowości różnych aktywów są różne i inne dla każdego przedsiębiorstwa. Poza tym, jak ocenić „wartość” zasobów ludzkich? Wszystko to powoduje, że kosztów nie można wyrazić jednoznacznie jako pewną określo-‐‑ ną część zasobów. W praktyce może się zdarzyć, że przychody i koszty produk-‐‑ cji przedsiębiorstwa będą jednakowe przy różnych wielkościach posiadanych za-‐‑ sobów lub odwrotnie, jednakowe przychody i zasoby przy różnych kosztach. Istnieje zatem konieczność korzystania w praktyce zarówno z zasobowych, jak i kosztowych mierników efektywności. Wydaje się, że zasobowy wymiar efektywności ma bardziej syntetyczny charakter niż kosztowy i lepiej odzwierciedla istotę efektywności. Zasoby mają pierwotny charakter w stosunku do kosztów, ponieważ koszty są skutkiem zu-‐‑ życia zasobów. Poza tym, w gospodarce dążymy do takiego alokowania czynni-‐‑ ków produkcji (zasobów) i ich wykorzystania, aby uzyskać maksymalny efekt. Zatem zasobowy miernik efektywności powinien pretendować do miana głów-‐‑ nego syntetycznego miernika efektywności i być liczbowym wyrazem kryterium efektywności. Istnieje jednak problem sumowania zasobów ludzkich i material-‐‑ nych, a także wyceny zasobów naturalnych, które poza zużywanymi w procesie produkcji surowcami są traktowane przez producentów jako dobra wolne. 1.4. Kryterium, mierniki i system mierników efektywności przedsiębiorstw Podstawą pomiaru i oceny efektywności jest kryterium efektywności. Wy-‐‑ raża ono istotę efektywności i określa jej najbardziej ogólną jakościową cechę oraz wskazuje kierunek zmian. Zewnętrznie, kryterium efektywności jest przedsta-‐‑ wiane jako relacja dwóch elementów: celów gospodarowania i środków potrzeb-‐‑ nych do ich osiągnięcia. Kryterium efektywności ulega zmianie wraz z rozwojem społeczno-‐‑ gospodarczym. Dążenie do zrównoważonego rozwoju wymaga od przedsię-‐‑ biorstw wyznaczania celów nie tylko czysto ekonomicznych, ale także ekologicz-‐‑ nych i społecznych. Inne kryteria efektywności gospodarowania będą obowią-‐‑ zywać w przedsiębiorstwach zarobkowych, użyteczności publicznej (non profit), spółdzielczych oraz państwowych. Istnienie różnic w kategoriach kosztów i ko-‐‑ rzyści na poziomie indywidualnego przedsiębiorstwa oraz społeczeństwa uza-‐‑ sadnia konieczność formułowania dwóch kryteriów efektywności: prywatnego (z punktu widzenia podmiotu gospodarczego) i społecznego. Kryterium efektywności może być wyrażane za pomocą jednego syntetycz-‐‑ nego miernika lub pełniej za pomocą systemu mierników. Mierniki efektywności (𝐸! ) są konstruowane poprzez odpowiednie porów-‐‑ nanie trzech elementów: efektów(E), zasobów (Z) i kosztów (K)17. 17 W.S. Najdienow, op. cit., s. 32. 39 Metodyczne aspekty pomiaru efektywności przedsiębiorstw portowych 𝐸! = 𝐸 − 𝐾 (1) 𝐸! = ! ; 𝐸! = ! ; 𝐸! = !! ; 𝐸! = !! (2) (3) (4) (5) 𝐸! = 1 − !! ×100; 𝐸! = 1 − !! ×100 (6) ! ! !! !! ! ! !! !! 𝐸! = ! ; 𝐸! = ! ; 𝐸! = !! ; 𝐸! = 𝐸! = 𝐸! = !!! ! !! !! ! − !! ×𝐸! ; 𝐸! = ! !! !! !! !! ! − !! ×𝐸! ! !! Pierwsza formuła porównuje efekty i koszty w formie różnicowej. W zasa-‐‑ dzie jest to efekt netto18 i tylko w pewnym stopniu wyraża efektywność. Zyski przedsiębiorstwa zależą od dwóch czynników: ilości zastosowanych zasobów i efektywności ich wykorzystania. Zatem zysk może wyrażać tylko ilościowy aspekt efektywności. Formuły 2, 3 i 4 przedstawiają efekty i zasoby (koszty) w ujęciu relatywnym (w wersji wydajnościowej, nakładu jednostkowego oraz stopy nadwyżki). Mogą być obliczane na bazie wielkości średnich lub przyrostowych. Układ ten najlepiej oddaje istotę efektywności i wskazuje na jakościowy aspekt efektywności. We-‐‑ dług P. Sienkiewicza19 jest to najwłaściwsza postać efektywności. Formuła 5 charakteryzuje względną oszczędność na zasobach (kosztach) spowodowaną wzrostem efektywności. Pomimo faktu, że zawiera ona wszystkie komponenty efektywności, to wynik ma postać bezwzględną (efektu). Formuła 6 pokazuje, jaka część efektu jest skutkiem np. wyższej wydajności pracy. Wska-‐‑ zuje ona na jakość przyrostu efektu, dzięki porównaniu tempa przyrostu nakła-‐‑ dów do efektów. Określenie właściwego sposobu porównywania efektów i nakładów nie wyczerpuje zagadnienia poprawnego pomiaru efektywności. Pomiędzy nakła-‐‑ W analizach finansowych podmiotów gospodarczych wykorzystuje się pojęcie efektów brutto (przychodów) oraz efektów netto (zysków). A. Pogorzelski, Procedury analizy finansowej, [w:] Przed-‐‑ siębiorstwo. Zasady działania, funkcjonowanie, rozwój, (red.) J. Żurek, Fundacja Rozwoju Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2007, s. 301–302. 19 P. Sienkiewicz, Inżynieria systemów kierowania, PWE, Warszawa 1988, [za:] Cz. Christowa, Systemy zarządzania i eksploatacji w polskich portach morskich, Wydaw. Akademii Morskiej w Szczecinie, Szcze-‐‑ cin 2011, s. 295. 18 40 Janusz Dąbrowski dami i efektami powinien zachodzić związek przyczynowo-‐‑skutkowy oraz kom-‐‑ ponenty te powinny być pełne, tj. obejmować wszystkie części składowe. W praktyce do pomiaru efektywności przedsiębiorstw są stosowane różne rodzaje mierników: syntetyczne i cząstkowe; wartościowe, naturalne i warto-‐‑ ściowo-‐‑naturalne; statyczne i dynamiczne; średnie i przyrostowe; brutto i netto. Istotne znaczenie dla pomiaru i oceny efektywności ma tzw. główny synte-‐‑ tyczny miernik efektywności, którego zadaniem jest ilościowe wyrażenie kryte-‐‑ rium efektywności. Wydaje się, że powinien to być miernik zasobowy, posiadają-‐‑ cy jasną interpretację, charakteryzujący się pewnością i niezawodnością pomiaru oraz integrujący wszystkie aspekty efektywności gospodarowania20. Efektywność przedsiębiorstwa może być pełniej wyrażona systemem mier-‐‑ ników efektywności. System ten powinien odpowiadać następującym wymaga-‐‑ niom: – dobór mierników, ich liczba i poziom szczegółowości powinny zależeć od ce-‐‑ lu oceny efektywności; – u podstawy sytemu powinien znajdować się jeden główny syntetyczny mier-‐‑ nik efektywności, integrujący wpływ mierników cząstkowych; – mierniki cząstkowe powinny charakteryzować efektywność wykorzystania poszczególnych rodzajów zasobów i kosztów, typów działalności (inwesty-‐‑ cyjnej, innowacyjnej, eksportowej itp.); – mierniki cząstkowe powinny się wzajemnie uzupełniać; – priorytetowość mierników w systemie powinna odpowiadać celom gospo-‐‑ darczym przedsiębiorstwa. Ranga mierników w systemie powinna być również określona pojemnością miernika. Wychodząc z tego założenia, pierwszeństwo należy oddawać mierni-‐‑ kom społecznym nad prywatnymi, zasobowym nad kosztowymi, efektywności netto nad brutto. 2. Koncepcja pomiaru efektywności gospodarowania przedsiębiorstw W związku z tym, że obiektem pomiaru efektywności jest przedsiębiorstwo, to przedmiotem zainteresowania powinny być tylko te nakłady i efekty, które są rezultatem jego działalności21. Zaprezentowana niżej koncepcja obiektywizacji pomiaru efektywności przedsiębiorstwa polega na odpowiednim korygowaniu Innym kierunkiem w ocenie efektywności jest wykorzystywanie kilku równorzędnych mierników lub ich pewnego uporządkowania. Trudność takiej oceny polega na braku jednoznaczności oceny przy różnych kierunkach zmian wskaźników efektywności. 21 W tym punkcie artykułu będą omawiane zasady pomiaru efektywności gospodarowania przedsię-‐‑ biorstwa jako organizacji. Pomiar efektywności produkcji (wytwarzanych produktów) wymaga nieco innego metodycznego podejścia. Por. J. Dąbrowski, op. cit., s. 5–20. 20 Metodyczne aspekty pomiaru efektywności przedsiębiorstw portowych 41 stosowanych w praktyce mierników efektywności. U podstawy tej koncepcji leży schemat struktury efektów przedsiębiorstwa przedstawiony na rysunku 122. Rysunek 1. Struktura efektów przedsiębiorstwa Źródło: Opracowanie własne. Przedsiębiorstwo jest systemem społeczno-‐‑technicznym, którego efektyw-‐‑ ność gospodarowania jest wynikiem własnych działań, ale także w dużym stop-‐‑ niu zależy od oddziaływania innych podmiotów oraz warunków, w jakich funk-‐‑ cjonuje, tj. od mikro-‐‑ i makrootoczenia. Efekty wewnętrzne przedsiębiorstwa są wynikiem jego działalności (własny efekt wewnętrzny), jak i skutkiem oddziały-‐‑ wania czynników zewnętrznych (obcy efekt zewnętrzny). Konsekwencje działal-‐‑ ności przedsiębiorstwa sięgają poza jego granice, tworząc tzw. efekty zewnętrz-‐‑ ne (ekonomiczne, ekologiczne, społeczne, przestrzenne). Nie wszystkie skutki 22 Na rysunku 1 struktura efektów ekonomicznych została przedstawiona przy założeniu funkcjono-‐‑ wania przedsiębiorstwa na rynku doskonałym (brak jest odchyleń cen od wartości), efekty są do-‐‑ datnie i wyrażone w postaci netto (np. zysku). Powyższe założenia zostały przyjęte w celu uprosz-‐‑ czenia schematu. Schemat może również dotyczyć efektów ekologicznych, przestrzennych i społecznych działalności przedsiębiorstwa. 42 Janusz Dąbrowski interakcji przedsiębiorstwa z otoczeniem są kwantyfikowane i rekompensowane. Po uwzględnieniu redystrybucji efektów można mówić o efekcie wewnętrznym netto przedsiębiorstwa oraz o efekcie zewnętrznym netto. Efekty wewnętrzne netto są to efekty przedsiębiorstwa prawnie do niego należące. Powinny one być wynikiem tylko własnej działalności przedsiębior-‐‑ stwa. Skutki oddziaływania czynników zewnętrznych na przedsiębiorstwo (nie-‐‑ zrekompensowane obce efekty zewnętrzne) należałoby wyeliminować z oceny efektywności. Przeprowadzenie takiej analizy ma istotne znaczenie w zarządza-‐‑ niu przedsiębiorstwem. Efekty zewnętrzne netto to niezrekompensowane własne efekty zewnętrzne. Ich znaczenie jest istotne przy pomiarze i ocenie efektyw-‐‑ ności gospodarowania przedsiębiorstwa z punktu widzenia społecznego (rys. 1). Korygowanie mierników efektywności powinno odbywać się z uwzględ-‐‑ nieniem następujących zasad23: 1. Zasady obliczania społecznego efektu przedsiębiorstwa. W celu określenia społecznego efektu działalności przedsiębiorstwa należy do jego wewnętrz-‐‑ nego efektu netto (wielkości ewidencjonowanej w praktyce) dodać zewnętrz-‐‑ ny efekt netto oraz odjąć niezrekompensowany obcy efekt zewnętrzny (patrz rys. 1). 2. Zasady obiektywizacji prywatnego efektu przedsiębiorstwa. Określenie pry-‐‑ watnego efektu, obiektywnie odzwierciedlającego rezultaty działań załogi przedsiębiorstwa, wymaga odjęcia niezrekompensowanego obcego efektu zewnętrznego od jego wewnętrznego efektu netto (rys. 1). 3. Zasady korekty mierników efektywności o wielkość niezrekompensowanego obcego efektu zewnętrznego, polegającej na jego identyfikacji i odjęciu od efektu wewnętrznego netto przedsiębiorstwa oraz dokonaniu w pozostałych komponentach efektywności (kosztach i zasobach) operacji odwrotnych w stosunku do realnie zaistniałych (zasada neutralizacji wpływu czynników zewnętrznych). 4. Zasady korekty mierników efektywności o wielkość efektu zewnętrznego netto, polegającej na identyfikacji oraz dodaniu całego niezrekompensowa-‐‑ nego efektu zewnętrznego przedsiębiorstwa do jego efektu wewnętrznego netto z jednoczesną korektą pozostałych komponentów efektywności (kosz-‐‑ tów i zasobów) związanych z realizacją efektów zewnętrznych. 5. Zasady obliczania efektów zewnętrznych. W celu skorygowania mierników efektywności o skutki oddziaływania otoczenia na przedsiębiorstwo oraz 23 W celu uproszenia zostało przyjęte założenie, że efekty (ekonomiczne, ekologiczne, społeczne) dzia-‐‑ łalności przedsiębiorstwa są wymierne, dodatnie i wyrażone w formie netto. Efekty niemierzalne mogą podlegać tylko ocenie opisowej. Z efektami ujemnymi należy postępować w przeciwny spo-‐‑ sób jak z efektami dodatnimi (tam, gdzie dodajemy efekty pozytywne, to efekty negatywne odej-‐‑ mujemy i odwrotnie). W przypadku, gdy mamy do czynienia zarówno z efektami dodatnimi, jak i ujemnymi, to efekty łączne stanowią algebraiczną sumę ich odpowiedniego dodawania i odejmo-‐‑ wania. Jeżeli efekt jest wyrażony w formie brutto, to wówczas nie jest możliwe pełne uwzględnie-‐‑ nie wszystkich oddziaływań przedsiębiorstwa i otoczenia (tj. wpływających na koszty i zasoby przedsiębiorstwa). Metodyczne aspekty pomiaru efektywności przedsiębiorstw portowych 43 przedsiębiorstwa na otoczenie, efekty zewnętrzne powinny być obliczane ja-‐‑ ko efekty bieżące (zmiany w przychodach, kosztach, poszczególnych rodza-‐‑ jach kosztów) i jako efekty kapitałowe (zmiany w majątku trwałym, obroto-‐‑ wym, zasobach pracy). W zależności od typu miernika efekty zewnętrzne powinny być prezentowane łącznie (dla głównego syntetycznego miernika efektywności) lub tylko ich odpowiednia część (dla cząstkowych mierników efektywności). Zgodnie z przyjętą koncepcją społeczna efektywność przedsiębiorstwa po-‐‑ winna być wyrażana miernikami (zasobowymi i kosztowymi) o następującej konstrukcji (wzór 7)24: ! ! !! ! ! !! ! !!!" !!" !!!" !" ! 𝐸!! = !" !" ; 𝐸 = (7) ! ! ! ! ! ! !! !! ! !! !! ! ! ! gdzie: 𝐸!! – miernik efektywności zasobowej ! ! ! 𝐸!! – miernik efektywności kosztowej 𝐸!" – bieżący efekt wewnętrzny netto ! 𝐸!" – obcy bieżący efekt zewnętrzny netto ! 𝐸!" – własny bieżący efekt zewnętrzny netto 𝑍! – zasoby przedsiębiorstwa 𝑍!! – obcy kapitałowy efekt zewnętrzny 𝑍!! – własny kapitałowy efekt zewnętrzny 𝐾! – koszty przedsiębiorstwa 𝐾!! – obcy bieżący (kosztowy) efekt zewnętrzny 𝐾!! – własny bieżący (kosztowy) efekt zewnętrzny Przedstawiona konstrukcja miernika 7 wyraża społeczną efektywność przedsiębiorstwa z dwóch powodów. Po pierwsze, miernik ten uwzględnia efek-‐‑ ty zewnętrzne. Po drugie, efekty w tym mierniku dotyczą nie tylko efektów eko-‐‑ nomicznych, ale i szeroko rozumianych efektów społecznych (wewnętrznych i zewnętrznych) działalności przedsiębiorstwa. Byłoby rzeczą bardzo pożądaną, gdyby można było wszystkie efekty i nakłady społeczne wyrażać w jednostkach pieniężnych, tym bardziej że efekty społeczne często kolidują z czysto prywat-‐‑ nymi interesami ekonomicznymi. Łączna ocena efektów ekonomicznych i spo-‐‑ łecznych (przynajmniej w jakiejś jej części) pozwoliłaby na bardziej precyzyjną ocenę efektywności gospodarowania przedsiębiorstw. 24 W przedstawionych miernikach efekty bieżące i kapitałowe mają wartości dodatnie. W przeciwnym wypadku znaki „+” należy zastąpić znakami „ -‐‑ ”. Należy również zaznaczyć, że efekty i nakłady ujęte w formułach stanowią odpowiednio sumę efektów i nakładów cząstkowych. 44 Janusz Dąbrowski Z punktu widzenia przedsiębiorcy pomiar efektywności dla celów zarzą-‐‑ dzania zespołem pracowników powinien neutralizować oddziaływanie czynni-‐‑ ków zewnętrznych. W tym wypadku zobiektywizowana prywatna efektywność przedsiębiorstwa może być wyrażana miernikami (zasobowymi i kosztowymi) o następującej konstrukcji (wzór 8)25: ! ! !! ! !!" !!!" ! 𝐸!! = !" !" ; 𝐸 = (8) ! ! !! ! ! !! ! ! ! ! ! 3. System mierników efektywności gospodarowania przedsiębiorstw portowych Efektywność przedsiębiorstw portowych należy oceniać z dwóch perspek-‐‑ tyw: społecznej (z punktu widzenia interesów całego społeczeństwa) i prywatnej (z punktu widzenia interesów konkretnego przedsiębiorcy)26. Na tych dwóch po-‐‑ ziomach oceny nie tylko cele, ale również kategorie efektów i nakładów są różne. Stąd koniecznym wydaje się rozróżnienie kryteriów społecznej i prywatnej efek-‐‑ tywności działalności przedsiębiorstw portowych. Społeczne kryterium efektywności przedsiębiorstwa portowego można określić jako maksymalizację czystej korzyści społecznej27 będącej rezultatem jego działalności w stosunku do wykorzystywanych zasobów. Prywatne kryterium efektywności przedsiębiorstwa portowego sprowadza się do maksymalizacji zy-‐‑ sku z działalności gospodarczej w stosunku do posiadanych zasobów. Różnice pomiędzy kryteriami są znaczące. Po pierwsze, społeczny cel dzia-‐‑ łalności przedsiębiorstwa portowego powinien wyrażać się we wzroście wartości dodanej, a cel przedsiębiorstwa – we wzroście zysku28. Po drugie, dla społeczeń-‐‑ stwa istotna jest wielkość wytworzonej przez przedsiębiorstwo wartości dodanej oraz skutki społeczne tej działalności (niezależnie od miejsca ich powstania – efekty wewnętrzne czy zewnętrzne), natomiast przedsiębiorstwo jest zaintereso-‐‑ wane tylko wzrostem swojego wyniku finansowego i nie jest zainteresowane wzrostem efektów zewnętrznych, jeżeli nie gwarantują mu realnych wpływów. W przedstawionych miernikach efekty bieżące i kapitałowe mają wartości dodatnie. W przeciwnym wypadku znaki „+” należy zastąpić znakami „ -‐‑ ”. Należy również zaznaczyć, że efekty i nakłady ujęte w formułach stanowią odpowiednio sumę efektów i nakładów cząstkowych. 26 W artykule obiektem pomiaru efektywności są zarobkowe przedsiębiorstwa portowe. 27 Pojęcie to zostało zaczerpnięte od J.M. Thomsona, który uważał, że celem polityki transportowej jest maksymalizacja nadwyżki efektów wynikających z transportu dla społeczeństwa ponad koszty i straty jakie transport powoduje. Rozpatrywał ją w czterech płaszczyznach, jako korzyści: użyt-‐‑ kownika, producenta, zewnętrzne oraz pośrednie. J.M. Thomson, Nowoczesna ekonomika transportu, Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, Warszawa 1978, s. 94–96 i 167–194. 28 Wynagrodzenia dla przedsiębiorstwa są kosztem, dla społeczeństwa – mają charakter efektu, źródła zaspokajania jego potrzeb. 25 Metodyczne aspekty pomiaru efektywności przedsiębiorstw portowych 45 Po trzecie, ze społecznego punktu widzenia jest bardzo ważne, jak przedsiębior-‐‑ stwo wykorzystuje nie tylko posiadane zasoby (zasoby ekonomiczne), ale rów-‐‑ nież zasoby naturalne (dobra wolne). Zgodność kryteriów polega na tym, że realizacja wymagań prywatnego kry-‐‑ terium efektywności w dużym stopniu przyczynia się do realizacji wymagań kry-‐‑ terium społecznego. Niestety, węższe kryterium nie obejmuje pewnej części czynników i dlatego konieczna jest ocena efektywności przedsiębiorstwa z punk-‐‑ tu widzenia społecznego. Tabela 1. System mierników społecznej efektywności przedsiębiorstwa Lp. Miernik Formuła Syntetyczne mierniki efektywności 1. Społeczne efekty w stosunku do zasobów 2. Społeczne efekty w stosunku do kosztów ! ! 𝐸!" − 𝐸!" + 𝐸!" 𝑍! + 𝑍!! − 𝑍!! ! ! 𝐸!" − 𝐸!" + 𝐸!" ! 𝐸! = 𝐾! + 𝐾!! − 𝐾!! 𝐸!! = Analityczne mierniki efektywności 1. Efektywność wykorzystania zasobów pracy 1.1. Społeczne efekty w stosunku do zasobów pracy 1.2. Społeczne efekty w stosunku do kosztów pracy 𝐸!! = 𝐸!! ! ! 𝐸!" − 𝐸!" + 𝐸!" ! ! 𝑍!" + 𝑍!" − 𝑍!" ! ! 𝐸!" − 𝐸!" + 𝐸!" = ! ! 𝐾!" + 𝐾!" − 𝐾!" 2. Efektywność wykorzystania zasobów majątku trwałego 2.1. Społeczny efekt w stosunku do majątku trwałego 𝐸!! = ! ! 𝐸!" − 𝐸!" + 𝐸!" ! ! 𝑍!"# + 𝑍!"# − 𝑍!"# 3. Efektywność wykorzystania zasobów majątku obrotowego 3.1. Społeczny efekt w stosunku do majątku obrotowego 𝐸!! ! ! 𝐸!" − 𝐸!" + 𝐸!" = ! ! 𝑍!"# + 𝑍!"# − 𝑍!"# 4. Efektywność wykorzystania zasobów materiałowych 4.1. Społeczny efekt w sto-‐‑ sunku do kosztów ma-‐‑ teriałowych 𝐸!! = ! ! 𝐸!" − 𝐸!" + 𝐸!" ! ! 𝐾!" + 𝐾!" − 𝐾!" gdzie: 𝑍!" – zasoby pracy przedsiębiorstwa ! 𝑍!" – obcy kapitałowy efekt zewnętrzny z tytułu obniżki zapotrzebowania w zasobach pracy w przedsiębiorstwie 46 Janusz Dąbrowski ! 𝑍!" – własny kapitałowy efekt zewnętrzny z tytułu obniżki zapotrzebowania w zasobach pracy w otoczeniu przedsiębiorstwa 𝐾!" – koszty pracy przedsiębiorstwa ! 𝐾!" – obcy bieżący efekt zewnętrzny z tytułu obniżki kosztów pracy w przedsiębiorstwie ! 𝐾!" – własny bieżący efekt zewnętrzny z tytułu obniżki kosztów pracy w otoczeniu przed-‐‑ siębiorstwa 𝑍!"# – majątek trwały przedsiębiorstwa ! 𝑍!"# – obcy kapitałowy efekt zewnętrzny z tytułu obniżki zapotrzebowania na majątek trwały w przedsiębiorstwie ! 𝑍!"# – własny kapitałowy efekt zewnętrzny z tytułu obniżki zapotrzebowania na majątek trwały w otoczeniu przedsiębiorstwa 𝑍!"# – majątek obrotowy przedsiębiorstwa ! 𝑍!"# – obcy kapitałowy efekt zewnętrzny z tytułu obniżki zapotrzebowania na majątek obrotowy w przedsiębiorstwie ! 𝑍!"# – własny kapitałowy efekt zewnętrzny z tytułu obniżki zapotrzebowania na majątek obrotowy w otoczeniu przedsiębiorstwa 𝑍!" – koszty materiałowe przedsiębiorstwa ! 𝑍!" – obcy bieżący efekt zewnętrzny z tytułu obniżki kosztów materiałowych w przedsię-‐‑ biorstwie ! 𝑍!" – własny bieżący efekt zewnętrzny z tytułu obniżki kosztów materiałowych w otocze-‐‑ niu przedsiębiorstwa Źródło: Opracowanie własne. Ilościowym wyrażeniem kryterium efektywności jest główny syntetyczny miernik efektywności. Służy on do formułowania łącznej oceny efektywności. Bardziej kompleksowej oceny (tj. różnych aspektów działalności) można doko-‐‑ nać, wykorzystując system mierników efektywności. Jak już wspomniano, dobór mierników, ich liczba i poziom szczegółowości powinny zależeć od celu oceny efektywności. W tabelach 1 i 2 zostały zaprezentowane przykładowe systemy mierników służące do pomiaru społecznej i prywatnej efektywności funkcjono-‐‑ wania przedsiębiorstw portowych29. Zaprezentowane systemy mierników (tab. 1 i 2) mają charakter przykłado-‐‑ wy i służą jako ilustracja zaproponowanej wyżej koncepcji pomiaru efektywno-‐‑ ści. Systemy te zostały opracowane do pomiaru rzeczywistego poziomu efek-‐‑ tywności funkcjonowania przedsiębiorstwa w celu przeprowadzenia ogólnej oceny efektywności z dwóch perspektyw (społecznej i prywatnej). Głębsza anali-‐‑ za efektywności wymagałaby zastosowania szerszego zakresu mierników (skon-‐‑ struowanych na bazie efektów netto, brutto, wolumenu produkcji, różnych ele-‐‑ mentów składowych zasobów, kosztów) dotyczących różnych obszarów 29 W przedstawionych miernikach efekty bieżące i kapitałowe mają wartości dodatnie. W przeciwnym wypadku znaki „+” należy zastąpić znakami „ -‐‑ ”. Należy również zaznaczyć, że efekty i nakłady ujęte w formułach stanowią odpowiednio sumę efektów i nakładów cząstkowych. Metodyczne aspekty pomiaru efektywności przedsiębiorstw portowych 47 i wymiarów działalności przedsiębiorstwa (np. działalności innowacyjnej, inwe-‐‑ stycyjnej, ekologicznej, społecznej). Tabela 2. System mierników prywatnej efektywności przedsiębiorstwa Lp. Miernik Formuła Syntetyczne mierniki efektywności 1. Zysk w stosunku do majątku 2. Zysk w stosunku do kosztów własnych ! 𝐸!" − 𝐸!" = 𝑍! + 𝑍!! ! 𝐸!" − 𝐸!" 𝐸!! = 𝐾! + 𝐾!! 𝐸!! Analityczne mierniki efektywności 1. Efektywność wykorzystania zasobów pracy 1.1. Zysk w stosunku do liczby zatrudnionych 1.2. Zysk w stosunku do kosztów pracy ! 𝐸!" − 𝐸!" ! 𝑍!" + 𝑍!" ! 𝐸!" − 𝐸!" 𝐸!! = ! 𝐾!" + 𝐾!" 𝐸!! = 2. Efektywność wykorzystania zasobów majątku trwałego 2.1. Zysk w stosunku do majątku trwałego 𝐸!! = ! 𝐸!" − 𝐸!" ! 𝑍!"# + 𝑍!"# 3. Efektywność wykorzystania zasobów majątku obrotowego 3.1. Zysk w stosunku do majątku obrotowego 𝐸!! = ! 𝐸!" − 𝐸!" ! 𝑍!"# + 𝑍!"# 4. Efektywność wykorzystania zasobów materiałowych 4.1. Zysk w stosunku do kosztów materiałowych 𝐸!! ! 𝐸!" − 𝐸!" = ! 𝐾!" + 𝐾!" Źródło: Opracowanie własne. Przedstawione wyżej systemy mierników efektywności składają się z dwóch bloków: syntetycznych mierników (zasobowego i kosztowego) oraz cząstkowych mierników (charakteryzujących wykorzystanie poszczególnych rodzajów zaso-‐‑ bów). Główny syntetyczny miernik efektywności wyraża relację efektu społeczne-‐‑ go/zysku do zasobów. Bazuje on na mierniku rentowności aktywów (Return on Total Assets, Return on Investment)30. Jest to najbardziej syntetyczny miernik cha-‐‑ 30 W jego rosnącym poziomie ujawnia się maksymalizacja przychodów i obniżka kosztów własnych oraz racjonalna gospodarka aktywami trwałymi i obrotowymi, jak też rozmiar i efekty ekonomicz-‐‑ 48 Janusz Dąbrowski rakteryzujący ekonomiczną efektywność przedsiębiorstwa. Nie jest on jednak pozbawiony wad. Po pierwsze, nie obejmuje on w wystarczający sposób wszyst-‐‑ kich rodzajów zasobów wykorzystywanych przez przedsiębiorstwo, tj. zasobów ludzkich oraz zasobów naturalnych. Po drugie, miernik ten nie uwzględnia skut-‐‑ ków interakcji przedsiębiorstwa z otoczeniem (obcych i własnych efektów ze-‐‑ wnętrznych) oraz efektów pozaekonomicznych. Zaproponowana w artykule koncepcja pomiaru efektywności ma na celu częściowe wyeliminowanie tego niedostatku. Różnice między wskaźnikami społecznej i prywatnej efektywności przed-‐‑ siębiorstw mogą świadczyć o stopniu niedoskonałości mechanizmów regulacyj-‐‑ nych w gospodarce zarówno rynkowych, jak i państwowych. Wskazują również na poziom społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw oraz ich priorytety rozwojowe. Zakończenie Praktyczne zastosowanie przedstawionej w artykule koncepcji pomiaru oraz skonstruowanego na tej podstawie systemu mierników efektywności przed-‐‑ siębiorstw portowych wymaga identyfikacji oraz kwantyfikacji efektów ze-‐‑ wnętrznych. Ze względu na specyfikę działalności przedsiębiorstw portowych (jako ogniw łańcuchów transportowych, węzłów transportowych i elementów infrastruktury technicznej) należałoby określić skutki ich oddziaływania na zała-‐‑ dowców, przewoźników morskich i lądowych, dostawców, a także środowisko naturalne, zagospodarowanie przestrzeni i lokalną społeczność. Obiektywizm pomiaru efektywności wymaga również określenia oddziaływania czynników zewnętrznych na efekty i nakłady działalności przedsiębiorstw portowych. Identyfikacja i kwantyfikacja efektów zewnętrznych jest złożonym i trud-‐‑ nym zadaniem, stopniowo przez naukę rozwiązywanym, szczególnie w obszarze metod wyceny kosztów oddziaływania podmiotów gospodarczych na środowi-‐‑ sko naturalne oraz lokalne społeczności. Kwantyfikacji wymagają również pro-‐‑ dukcyjne efekty zewnętrzne, będące skutkiem braku pełnej rekompensaty skut-‐‑ ków wzajemnego oddziaływania przedsiębiorstw. Literatura 1. 2. Blaik P., Logistyka. Koncepcja zintegrowanego zarządzania, PWE, Warszawa 2010 Bednarski L., Analiza finansowa w przedsiębiorstwie, PWE, Warszawa 2007 ne działalności inwestycyjnej. Tego rodzaju miernik stymuluje eliminowanie zbędnych i nadmier-‐‑ nych zapasów oraz środków trwałych. L. Bednarski, Analiza finansowa w przedsiębiorstwie, PWE, Warszawa 2007, s. 108. Metodyczne aspekty pomiaru efektywności przedsiębiorstw portowych 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 49 Bednarski L. (et al.), Analiza ekonomiczna przedsiębiorstwa, Wydaw. Akademii Eko-‐‑ nomicznej we Wrocławiu, Wrocław 1996 Christowa Cz., Systemy zarządzania i eksploatacji w polskich portach morskich, Wydaw. Akademii Morskiej w Szczecinie, Szczecin 2011 Cygan Z., Wojtczak J., Metody oceny efektywności doboru wyposażenia stacji obsługi. Efektywność eksploatacji systemów technicznych, PWN, Warszawa 1990 Dąbrowski J., Dualizm pomiaru ekonomicznej efektywności przedsiębiorstw portowych, [w:] Ekonomika Transportu Morskiego, (red.) K. Misztal, Zeszyty Naukowe Uniwersy-‐‑ tetu Gdańskiego, nr 18, Wydaw. Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 1993 Grzesiak S., Efektywność funkcjonowania przedsiębiorstw – aspekty prakseologiczne i eko-‐‑ nomiczne, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, nr 17, Szczecin 1996 Krawczyk S., Logistyka w przedsiębiorstwie, [w:] Logistyka. Teoria i praktyka, (red.) S. Krawczyk, t. 1, Wydaw. Difin, Warszawa 2011 Matwiejczuk R., Zarządzanie marketingowo-‐‑logistyczne. Wartość i efektywność, Wydaw. C.H. Beck, Warszawa 2006 Melich A., Efektywność gospodarowania. Istota -‐‑– metody — warunki, PWE, Warszawa 1980 Najdienow W.S., Pokazatieli effektiwnosti obszczestwiennogo proizwodztwa, KINH, Ki-‐‑ jów 1982 Nojszewska E., Podstawy ekonomii, WSiP, Warszawa 2010 Pasieczny L., Więckowski J., Ekonomika i analiza działalności przedsiębiorstwa, PWE, Warszawa 1987 Pogorzelski A., Procedury analizy finansowej, [w:] Przedsiębiorstwo. Zasady działania, funkcjonowanie, rozwój, (red.) J. Żurek, Fundacja Rozwoju Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2007 Sienkiewicz P., Inżynieria systemów kierowania, PWE, Warszawa 1988 Thomson J.M., Nowoczesna ekonomika transportu, Wydawnictwa Komunikacji i Łącz-‐‑ ności, Warszawa 1978 Ustawa z dnia 20 grudnia 1996 roku o portach i przystaniach morskich, Dz. U. z 2010 r. Nr 33, poz. 179 METHODICAL ASPECTS OF EFFICIENCY MEASUREMENT OF SEAPORT ENTERPRISES Summary This article presents theoretical and methodological basis of enter-‐‑ prises efficiency measurement. As nowadays seaport enterprises aim for sustainable development and have significant interactions with their sur-‐‑ roundings (externalities), a new concept of measuring enterprises efficien-‐‑ cy was developed. It is based on appropriate adjustment of the efficiency metrics already used in practice. The core of this concept is the effects structure schema, which allows to define social and private effects of en-‐‑ terprise activities. Correcting the actual efficiency metrics should be con-‐‑ 50 Janusz Dąbrowski sidered by following the five principles described in this article. An exem-‐‑ plary measurement system of social and private efficiency of seaport en-‐‑ terprises was presented as well.
